Батыс Қазақстан облысының минералды-шикізат қоры және оларды шаруашылықта игеру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Батыс Қазақстан облысының минералды-шикізат қоры және оларды шаруашылықта игеру
Дайындаған:
Ғылыми жетекші:
Орал қаласы - 2021ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Тарау. Батыс Қазақстан облысының физикалық географиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Тектоникалық геологиялық құрылысы және жер бедері ... ... ... ..4
1.2 Климаты және ішкі сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Топырағы, өсімдік және жануарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2 Тарау. Батыс Қазақстан облысының минералды шикізат қорына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.1 Пайдалы қазбалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Кен орындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3 Тарау. Батыс Қазақстан облысының шикізат ресурстарын шаруашылықта игеру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.1 Завод,фабрика ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3.2 Батыс Қазақстан экономикалық-географиялық жағдайы ... ... ... ...57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..60
Кіріспе
Батыс Қазақстан облысы республикамыздын қиыр солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Ол солтүстігінде Ресейдің Орынбор, Саратов, Самара, батысында - Астрахань облыстарымен шектеседі. Ал оңтүстігі мен шығысында өзіміздің Ақтөбе және Атырау облыстарымен шектесіп жатыр.
Батыс Қазақстан облысы негізінен 1932 жылы 10 наурызда РСФСР құрамындағы Қазақ АССР-нің аймағы ретінде кұрылған болатын. 1962 жылы 3 мамырда ол Орал облысы болып өзгертілді. Ал 1992 жылы шілдеде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы Орал облысының атын, Батыс Қазақстан облысы деп өзгертті.
Дипломдық жұмысымның алға қойған мақсаты
Батыс Қазақстан минералды-шикізат қорын және оларды шаруашылықта игеру
құрылымын талдау жасай отырып, Батыс Қазақстан ауданының өнеркәсібінің мамандану деңгейі мен ел экономикасында алатын орнын анықтау.
Міндеттері:
1.Батыс Қазақстан экономикалық-географиялық жағдайы;
2.Пайдалы қазбалары, климаты, шикізат өндіретін зауыттар, фабрикалар
3.Ірі қалаларын анықтау, сипаттама беру;
Дипломдық жұмыс көлемі кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады.
Батыс Қазақстан облысының қазіргі алып жатқан аумағының жалпы көлемі 151,2мың шаршы шақырымға жетеді немесе қазақстан территориясының 5,9%-ін алып жатыр. Өлкеміздің жалпы территориясы солтүстіктен онтүстікке 425 шақырымға дейін жетсе, шығыстан батысқа дейін 585 шакырымға созылып жатыр. Территориясы бойынша кейбір Батыс Еуропа елдерінен, мысалға Болгариядан, Венгриядан ауқымдырақ. Физикалык-географиялык жағдайы ерекшеліктеріне тоқталсам: өлкеміздің территориясы 48° -- 51°35' солтүстік ендік және 45°30' -- 54°35° ендіктер аралығында жатыр.
Eyразия континентінін ішкі ауданында жатыр, Атлант мұхитынан және оның теңіздерінен 2,5 мың шақырым қашықтықта жатыр. Облысымыздың климатының қатаң континентті болуына септігін тигізіп қоймай, сонымен қоса топырақ жамылғысына, өсімдіктер мен жануарлар дуниеcіне және табиғатына үлкен әсер етеді. Жалпы, территорияның дала және шөлейт зонасы алып жатқандықтан адам өміріне, шаруашылыққа зияның тигізбейді. Жайық өзені және оның су алабтары жеріміздің табиғатына көптеп септігін тигізеді.
Облысымыздың территориясы Орал және Волга бойы экономикалық аудандарымен шекаралас болуының шаруашылық жағынан дамуына үлкен әсері бар. Сонымен қатар көршілес жатқан Ақтөбе және Атыраy облыстарымен Волгоградпен, экономикалық тығыз байланыстары оның экономикалық - географиялық жағдайын жақсартуда. Батыс Қазақстан облысының мемлекетаралық көлік-экономикалық байланыстары шаруашылыққа септігін тигізеді. Сонымен қатар облыстың Еуропа мен Азияның аралығында, сондай-ақ шикізат көзінің мол аудандарына және өнеркәсібі жақсы дамыған орталыққа жақын орналасуы халық шаруашылығының барлық салаларының, ең алдымен өнеркәсібі мен көлік қатынасының тез өсуіне жағдай жасайды.
Облыстың оңтүстік бөлігі негізінен Атырау облысымен щектесіп жатыр. Екі облыс іргелес жатқан кезде, көлік қатынасында қиын жағдайлар аз емес. Салынып жатқан Мақат - Индер- Александров - Гай республикамыздың ішкі және сыртқы көлік-экономикалық қатынасын күшейте,жақсарта түспек. Орта Азия республикалары мен Ресейдің орталық аудандары арасындағы жаңа көлік-экономикалық қатынастарға осы темір жол желісі арқылы жол ашады.
Сонымен Батыс Қазақстан облысының экономикалық жағдайы жақсы, дамыған аудандармен шекаралас болуы, қазіргі таңдағы өндірістің ддамуына, халық шаруашылығының дамуына , ауданаралық қатынасты жақсартуға мол әсерін тигізіп, қолайлы жағдай жасайды.
1 Тарау. Батыс Қазақстан облысының физикалық географиялық сипаттамасы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.1 Тектоникалық геологиялық құрылысы және жер бедері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Батыс Қазақстан облысының территориясы Шығыс Еуропа платформасының құрамына кіретін, кембрийге дейінгі қатты кристалды негіздерді қамтиды. Сондықтан да осы жерлдің аймақтары тау түзілу процесіне ұшырамаған. Бұл территорияда геосинклиналды ауданда кездесетін шөгінді жыныстардың қатпарлануы немесе жанартау процестері кездеспеген. Геологиялық құрылымы жөнінен қатты қабықтың ең терең түскен жері Каспий маңы ойпатының Еділ - Каспий бөлігі .
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3000 м - ден аса тереңде және палеозой мен мезо - кайнозой шөгінділерінің астында кристалды жыныстар жатыр, ал кейбір жерлерде тереңдігі 15 мың м - ге дейін жетеді. Бұл Каспий маңы синеклизасында төменгі палеозой дан кайнозой кезіне дейінгі жыныстар платформаның жай бірқалыпты иілісінің әсерінен көп өзгеріске ұшыра маған. Мұндай тектоникалық тарихы, Қазақстан жерінің көбіне тау түзілу процесіне ұшыраған бөлек аудандарынан ерекшелеп тұрады. Сонымен қатар, тұз күмбездерінің көптеп кездесуі осы аймақтың тағы бір ерекшелігі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Олардың пайда болуы орогендік қозғалыстарымен тығыз байланысты . Осының әсерінен пермь, мезозой және үштік дәуір жыныстары көп жерде негізінен ғаныш пен тұзқатпарларына бүгілген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Каспий маңы ойпатындағы тұз күмбездері жер шарының басқа ешқай жерінде кездеспейді. Тұз күмбездері Батыс Қазақстан облысының яғни оңтүстік - шығыс және шығыс аймақтарында шоғырланған. Тұз күмбездері ерте пермь дәуірі кезінде жинақталған ас және калий тұздарының шөгінділері қалыптасқан ойыстарда пайда болған. Осы жерлерді қазіргі таңдағы мол мұнайдың қоры игеріліп отыр. Каспий маңы синеклизасының бетін көптеген уақыт су басып жатқан кезін Ақшағыл алабы аймағына жатқызады. Бұл алаптың ұзынша тармағы қазіргі Қара теңіз ге қарай созылып кеткен. Ақшағылдан кейін келетін Aншерон алабы шағынырақ болған. Ол қалыңдығы 400 м құм, конгломерат, саз қалдырған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Төрттік шөгінділер қалыңдығы 30 м - ден асатын теңіздік және континенттік жыныстардан тұрады . Теңіз тұнбалары арасында Баку, Хазар, Төменгі және жоғарғы Хвалын трансгрессиялары қалдырған теңіз фаунасы бар саз, құм - саз және құм қабаттарынан тұрады. Оларда континенттік шөгінділер лёсс тәріздес саздақ, құм, шым тезекті топырақ қабатымен кезектесіп келеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Осы төрттік дәуір тұсында Каспий теңізінің үлкен теңіз трансгрессиясы және регрессиясы болды. Оларға: Баку, Хазар, Хвалын деген кезеңдерге бөлінеді. Осы теңіздің суы көтеріліп жайылған кезеңдерде Батыс Қазақстан облысының территориясы түгелге жақын, кейде түгелдей бірнеше мыңдаған жылдар бойы теңіздің түбі болып келді. Батыс Қазақстан аймағының қазіргі территориясын да болған тектоникалық өзгерістер оның белгілі бір геологиялық құрылысын қалыптастырған . Каспий маңы синеклизасы бірте - бірте төменге түсу кезеңінде, бұл жерді жоғарыда көрсетіліп кеткендей теңіз суы басқан. Теңіз жануарларының қалдықтары , тұздар және континентті шөгінділер белгілі бір қабат қалыптастырып шөгіп отырған . Сол теңіз түбінің құрғақ жағалаулардан қашықтығына карай құмды және сазды шөгінділердің түстері әр келкі болып келеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Казіргі өзен жағаларынын беткейлі жарқабактарынан түрлі шөгінді қабаттарын байқауға болады. Ал басқа минералды жыныстардың кұрамында тасқа айналған теңіз жануарларының қалдықтарында байқауға болады. Сол үшін облыстың аумағында әр түрлі геологиялык кезенде пайда болған жыныстарды кездестіруге болады. Геологиялык картадан аймақ территориясының, көп бөлігін төрттік дәуірдің жыныстары жауып жатқанын, солтүстік-шығыс, шығыс, онтүстік аймақтарда пермь, триас, юра, бор және палеоген, неоген дәуірлерінде пайда болған жыныстардын жер бетіне жақын немесе шығып жатқанын байқайсың. Тұзды кабаттын астында, шамамен 3000 м-дей тереңдікте, негізінен карбонаттардан тұратын девон дәуірінін жыныстары кездеседі. Осы қабаттарда казіргі кезде мұнай және минералды тұзды су коры бар екендігі байқалды. Каспий маңы ойпатының орталық жерінде 8000 м терендік шамасында таскөмір дәуірінін жыныстары қалыптасқан. Осы қабаттар мұнай мен газға бай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Пермь дәуірінің жыныстары барлық Каспий маңы ойпатында көптеп таралған. Бұл қабатта карбонатты, сульфатты жыныстар: тас тұзы, ғаныш, ғанышты-ангидрид, т. б. кездеседі. Мысалы Батыс Қазақстан және Атырау облыстарының шекаралас жеріндегі Индер тұзды күмбезінің калындығы 2000 м-ге дейін жетеді. Мезозой дәуіpінде триас, юра және бор дәуірінің шөгінді жыныстары қалыптасқан. Бұлар негізінен карбонатты жыныстардан тұрады. Әсіресе көп бөлігін бүгін де кұрылыс материалдары ретінде пайдаланылатын құм, доломит, сазды жыныстар кұрайды. Негізінен түстері сұрғылт болып келеді де, кұрамында пирит, кальциттердін турлері көп кездеседі. Осы жыныстар триас және юра дәуірін қамтиды. Ал бор дәуipінің жыныстары жалпы облыстың аймағында біркелкі таралған. Бұлар тұз күмбезі көтерілген жерлерде жер бетіне жакын немесе шығып жатады. Бор дәyiрінің жыныстары құм, әктастан және мергелден құрылып негізделген . Олардың қалыңдығы тіпті жүз метрден де асады. Облыстың солтүстігінде, казіргі Жалпы Сырттын бойында палеоген және неоген жыныстарының қабаттары бар.Негізінен ұсақ түйіршікті құм мен саздан құрылған, малта тастар араласқан сары саздар бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Батыс Қазақстан облысынының жерінде негізгі бөлік төрттік дәуіріндің шөгінді жыныстарынан құралған. Негізінен континетті жағдайда қалыптасқан саздар, құмдауыттар, құм, әктасты саздар. Яғни төрттік дәуірі кезеңі қазіргі жер бедерінің қалыптасуына көп септігін тигізген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ЖЕР БЕДЕРІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Батыс Қазақстан облысының жер бедерінің жазықты болуы, Шығыс Еуропа жазығының жалғасы болуына байланысты.Солтүстігі мен шығыс аймағында онша биік емес қыраттар бар.Орталық және оңтүстік бөлігі ойпатты жазықты болып келген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Облысымызды 5 (орографиялық) географиялық аудандарға бөліп қарастыруға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.Жалпы Сырт; 2. Орал маңы; 3.Сырт алды жарлы биіктік; 4.Каспий маңы ойпаты; 5.Жайық өзенінің ортаңғы және төменгі аңғары;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Жалпы Сырт сілімдері облысымыздың солтүстік бөлігін алып жатыр. Ең биік жері 80-150 м жетеді. Мысалға Деркөл өзенінің бастауы, төбесінің биіктігі 251м Тасты-Мар-200м. Жалпы Сырттың Ақ сырт сілімдері облысымыздың аумағына еніп жатыр, Жайық өзенінің оң жақ жағасымен Орал қаласы маңына дейін созылған. Ақбөрлі тауы деген атпен бірте-бірте онтүстікке карай 73 м-ге дейін жетеді. Жалпы Сыртты аллювийлі шегінді жыныстар калыптастыруының себебі Шаған және Деркөл өзендерінің тілуінен пайда болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Өлкеміздің солтүстік-шығыс бөлігін Орал маңы (Ембi) үстірті алып жатыр. Жер бедерi көптеген өзен аңғарларымен тілімделген. Негізгі су айрықтары Утва және Елек өзендері болып табылады. Орташа биіктігі 110 -- 235 м аралығында. Батыс Қазақстан облысының ең биік нуктесі осы үстіртте жатыр. Орал маңы (Ембі) үстіртін кұрайтын жыныстар бор дәуірінде пайда болған. Оның беткі қабатын төрттік дәуірдің сарғыш, сұрғылт саз және кұм кабаттары қаптап жатыр, кейбір жерлерінде борлы қабаттар бар. Ақтау, Ақсай, Ақдөң деген атаулар сол жерге жергілікті тұрғындардың қойған атауы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Сырт алды жарлы биіктік- Жалпы Сырт пен Орал маңы (Ембі) үстіртінін оңтүстік беткейлерінде орналасқан. Бұл негізінен Каспий маңы ойпатымен аралықта ендік бағытта жіңішке белдеу болып табылады. Кіші өзендердің аңғарымен солтүстіктен оңтүстікке карай тілімденіп, бірнеше суайрықтық жазықтарға бөлінеді. Бұл жердің батыс бөлігінде ескі сатылы жерлер сақталған. Каспий тенізнің бірнеше рет көтерілу және кайту кездерінде пайда болған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Батыс Қазақстан облысының біршама жерін Каспий маңы ойпатының солтүстік бөлігі қамтиды. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа карай жер бетінің биіктігі темендей береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көзге бірбеткей тегіс болып көрінгенмен, Каспий маңы ойпаты көптеген кіші өзендердің аңғарларымен. Жалпы Каспий маны ойпатында көктем кезінде еріген қар суын жинайтын ойпаңдар мен көлшіктер, су коймаларымен тілімделген, көлтабандар көп. Кейбір жерлерде көлтабандардын лемі едәуір үлкен болып келеді. Орташа терендігі 2-4 аралығында, мұнда әр түрлі өcімдіктер өседі. Каспий маңы ойпатында кең тараған жер бедерініи бір түрі -- сорлар. Олардың терендіктері 10 -- 20 м жетеді. Сорларға қар еріген кезде сай-саладан су құйылып, бетіне шығып жатқан тұздарды ерітеді. Жаз айла- рында (маусым, шілде) кұрғап, бетінде тұздың жұқа қабыршақтары қалыптасады. Бұлардың ішінде көлемділері облыстың батысындағы Арал соры, Әукетай, Түрке соры, т. б. Мысал. Сорлардың көбінің емдік қасиеті бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әр түрлі тұз ерітіндісінен тұратын сор балшықтарын жергілікті халық буын, тepі ayруларын емдеуге пайдаланады. Каспий маңы ойпатынын оңтүстік және оңтүстік батыс бөліктерінде құмды шағылдар көп тараған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Үлкен территорияны алып жатканы - Нарын құмы. Мұндағы кұм мыңдаған жылдар бұрын осы жердегі өзендер мен көлдердің, теңіздің саязданған орнында пайда болған. Кейін желдің әсерінен бұл кұмдардан шағылдар, төбелер (биіктігі 20 -- 40 м) қалыптасқан. Құмды аудандар өсімдік дүниесіне өте бай. 5. Жайық өзенінін ортаңғы және төменгі ағысының аңғары -- жер бедеріне өзінің көптеген жылдар бойғы ағысының әсeрімен бірнеше белгілер қалдырған. Жайық өзені аңғарының солтүстік бөлігінде қазіргі жайылмасынан басқа төрт сатылы жазықтық, ал оңтүстігіндегі Каспий маңы ойпатында екі сатылы жазық пен қазіргі жайылма пайда болған. Fалымдардың зерттеуіне, қарағанда, облыс территориясының солтүстік бөлігі Каспий маңы ойпатына қарағанда ерте қалыптасқан, сондықтан өзен бойындары сатылы жазықтардың онтүстікке карай кему себебі дәлелді жағдай. Жайық өзенінін қазіргі жайылмасы солтүстіктен оңтүстікке қарай біртінден тарыла береді. Мысалы, Елек және Утва саласының қосылатын жерлерінде 12-13 шақырым болса, Индер көлінің маңайында 7 -- 10 шақырым.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жайылма енінің ең кеңейетін жері Орал каласының маңында 50 шақырымға дейін жетеді. Жайық өзенінің анғары жазықты, жалды, деңесті болып кезектесіп келіп отырады. Батыс Қазақстан облысынын территориясында жердің беткі қабығының козғалыс процестері әр кезде болып тұрған. Соның себептерінен әсіресе тұз қабаты тектоникалық өзгерістерге көбірек ұшыраған. Онын қазіргі жер бедеріндегі көрінісі-биіктігі 20 -- 50 м шамасындағы үсті тегіс денестер. Мысал. Тұзды күмбездер саны Каспий маңы ойпатында бір жарым мыңдай. Солардың ішінде Шалқар көлінің манындағы Сантастың биіктігі 71 м және Сасай тұзды күмбезі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Егер Батыс Қазақстан облысы жерінің бір кесіндісін қабат-қабат пісірген тәтті нан сияқты кесіп алып жанынан қарасақ геологиялық негізінен бастап, қазіргі жер бетіндегі есімдіктеріне дейін аныктап көруге болар еді. Ол үшін физикалық-географиялық зерттеулерде көп пайдаланатын әдіс арқылы кешенді түрде жер кескінін сызсақ, жер бедерінін пайда болу себептерін түсінесіндер. Жалпы, Батыс Қазақстан облысының жер бедері жазық болып келгендіктен, шаруашылыкта пайдалануга өте қолайлы. Дегенмен көп аудандарда кездесетін сор, сай-сала, жыралар ауыл шаруашылығы жерінің сапасын кемітеді. Сол сияқты мелиорациялык жұмыстардың дұрыс жүргізілмеуінен топырақ қабаты эрозияға ұшырап отырады. Жер бедерінін осындай антропогендік өзгерiстерге ұшырамауына аса көңіл бөлуге тиіспіз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өйткені бұл біз өмір сүріп отырған орта. Оны корғау баршамыздың міндетіміз.
1.2 Климаты және ішкі сулары
Батыс Казакстан облысының климаты қатаң континентті қысы суық, бірақ батыстан келетін циклондардың әсерінен кейбір кездерде жылылыққа ауысып отырады. Жазы ыссы әрі құрғақ, ұзақ болады. Өзіне тән ерекшеліктері: күн сәулесі мол түседі, кұрғақшылық жиі болып тұрады, қар жамылғысы жұқа, мөлшерден жоғары буланады, желдің екпіні қатты, көк- темде және өсімдіктің көктеу кезінде топырақта ылғалдың қоры аз болады.
Климат түзуші факторлар Stud Батыс Қазақстан аудандары жазда климаты күннің көп болуымен және ыстық температурасымен ерекшеленеді. Солтүстік бөліктердің өзі бұл мезгілдерде тропикадан кем емес жылу түседі.
Вегетациялык кезең (150-270кун) мен температура 3000-36000 С кұрайды. Жауын-шашын аз түседі, тек солтүстігінде Ақтөбе мен Батыс Қазақстанда жылына 300 мм-дей жауын-шашын мөлшері түседі, ал қалған территорияда ол 200 мм-ден аспайды, ең аз түсетін аудандар Ембі (150-170мм) мен Үстірт (75-100мм). Орташа температура солтүтсігінде +250; оңтүстігінде +300, кей кезде +40+450C болады. Қыста орташа температура Ақтау -3, 20С, Атырау -100С, Орал -150С, Актебе -15,60C. Жазда Актөбе +22,30с, Орал + 22,60С, Ақтау +24,60С, Атырау +25,60С (4]. Жалпы Батыс Қазақстанның барлық жерінде жауын-шашын аз түседі. Тек солтүстік бөлігінде Ақтөбе мен Батыс Қазақстан облыстарында 300 мм-ден жоғары жауын-шашын түсіп, онда ауылшаруашылығымен айналысуға мүмкіндік береді. Басқа жерлерде 200 мм-ден аспайды.
Батыс Қазақстан облысының климатына әсер етуші факторлар бірнешеу. Соның ішінде ең негізгілері мыналар: 1. Күн радиациясының әсері. Облыстың территориясы қоңыржай белдеуде жатыр. Географиялык орны Шығыс Eyропа жазығының оңтүстік-шығысында орналаскандықтан, күн жылуының түсуінде қыс пен жазда үлкен айырмашылық болады.
Күн радиациясының түсу мөлшері сол жердің кандай ендікте жатқанына, ңатмосферанын тұнықтығына, күннің жарыктығы мен ұзақтығына байланысты. Батыс Қазақстан облысының территориясы 51°35-48° солтүстік ендіктің аралырында болғандыктан, күннің жарық болуы, онын ұзақтығы мен жиынтығы, оның радиация мөлшері солтүстіктен оңтүстікке қарай көбейе береді. Сол сияқты жиынтық радиацияның мөлшері де территорияда бірдей емес. Солтүстігінде, шамамен 49°с.е. дейін 1 шаршы см-ге 110 ккал-ға тең болса, ал оңтүстігiнде 120 ккал-ға жетеді.
Жиынтық радиацияның әсері жазда өте зор болады. Бұл кезде ауа температурасының жоғарылайтыны сондықтан. Қыс кезінде кун сәулесінің түсу бұрышының солтүстікке қарай азаюына байланысты, сонымен бірге күннің қысқарып, қар жамылғысының күн сәулесін шағылыстыратынына орай күн радиациясының мөлшері азаяды.
2. Аyа қозғалысының әсеpі. Батыс Казакстан облысының территориясына жыл бойы үш түрлі ауа массалары әсер етеді. Бұлар жәй және тропиктік ауа массалары. Осылардың ішінде әсіресе қыс айларында арктикалық ауа массаларының әсері зор.
Қыс айларында антициклонының ішкерілей енуі нәтижесінде ауаның тем-арктикалық, полярлық температурасы төмендеп, қатты суып, ашық ауа раны қалыптасады. Жаз айларында ыстық ауа-райын түзеді. Көктем мен күз айларында кенеттен түсетін салқын ауа облыстың климатына батыстан, Атлант мұхитынан келетін ауа массалары әсер етеді. Бұл ауа массалары жылдың қай мезгілінде болсын климатты жұмсартып ылғал әкеледі.
Қыс кезінде батыс және онтүстік-батыс aya массаларының ағыны aya-pайын жылытады, аспанды бұлт торлап, қар жиі жауады. Жаз кезінде Атлант мұхитының аya массалары ыстықты бәсеңдетіп, ылғалды арттырып, жауын-шашын түсіреді. Көктемнің соңғы күндері және жаз айларында кұрғақ тропиктік ауа массаларының әсері өте зор. Бұл кезде мұнда жоғары атмосфералық қысым қалыптасады. Тұран ойпатынан соғатын оңтүстік, онтүстік-шығыс желдері аңызақ келеді, кейбір жылдары тропиктік ауа мас- сасының екпінділігіне байланысты кұрғақшылық болып, aуыл шаруашылығына үлкен зиян келтіреді. Жылдың әр мезгілінде екі түрлі ауа массаларының шектескен жерлерінде ауа фронттары пайда болып, цик - лондар мен антициклондар облыстың территориясына iшкерілей енеді.
Циклондар атмосфераның төменгі қабатын қатты өзгерістерге ұшыратады. Оның әсерінен aya массаларының козғалысы күшейеді, жел көтеріледі. Батыс Қазақстан облысының территориясында циклондар батыстан және солтүстік-батыстан соғып өтеді. Мұхит кеңістіrінде пайда болған циклондар бұлтты, жаyын-шашынды ауа райын калыптастырады.
3. Жер бедерінің әсері. Жер бедері ауа температурасына, ылғалдылығына, желдің жылдамдығына белгілі бір мөлшерде әсер етеді. Сондықтан әр жердің өзінің микроклиматы болады. Мысал. Батыстан шығысқа қарай 49° с.е. бойында болады. Зерттесек Нарын кұмының солтүстік етегі, Aрал соры, Тайпақ ауылының микроклиматында өзіндік айырмашылықтар бар. Бұған жер бедерлеpiнің әр түрлі болуының әсері басқа климат түзетін факторлардан кем емес. Батыс Қазақстан облысының территориясын 5 агро-климаттық аудандарға бөлуге болады. Aгроклиматтық аудандар:
1. Жылылау кұрғақ аудан облыстың солтүстігінен Орал қаласының денгейіне дейінгі территорияны алып жатыр;
2. Жылы кұрғақ аудан облыстың солтүстік-шығыс бөлirінде аз ғана территорияны қамтиды;
3. Орташа ыстық кұрғақ аудан облыс территориясының көп бөлігін, 80% шамасындай территорияны қамтиды;
4. Орташа ыстық өте құрғақ аудан;
5. Ыстық өте кұрғақ аудан.
Соңғы екі аудан Батыс Қазақстан облысының оңтүстік шекарасына жақын жатыр. Осы көрсетілген агроклиматтық аудандарда ауаның кұрғақ кезде температурасы, ылғалдылығы, желдін бағыты және соғу күші әр түрлі болып келеді. Мысал. Қыстың ең суық айы қаңтарда облыстың солтүстігінде орташа температура -14, ал оңтүстirінде - 11°. Ең ыстық жаз айы -- шілдеде солтүстігінде орташа температура +24°, ал оңтүстігінде +25°-ке жетеді.
Қыстың ең суық абсолюттік температурасы солтүстікте -39°, онтүстігінде -37°. Жазда ауаның ең ыстық абсолюттік температурасы солтүстікте +40°, оңтүстігінде +42,5°. Жылдық жауын-шашын түсу мөлшері солтүстіктен оңтүстікке қарай азая береді. Оның мөлшері батыстан шығысқа карай да бір деңгейде емес. Мысал. Жауын-шашынның түсуі облыстың солтүстiгінде 300 мм-ден астам болса, онтүстігінде 190 мм - ге дейін кемиді. Орал қаласында жылына орташа 374 мм жауын-шашын түссе, Чапаев каласында -- 250 мм, Тайпакта-183 мм. Жауын-шашын түсуі бірнеше жылдық есеп бойынша әр түрлі. Орал қаласында 1946ж. оның мөлшері 527 мм - ге жетсе, 1929 жылы ең аз мөлшер - 142 мм ғана болсылман дініндегі жер жүзінің халықтары, соның iшінде қазақ халқы да ұыстың ұлы күні -- Наурыз мейрамын мерекелейді.
Ауыртпалығы көл қауттан аман-есен шығып, жаңару кезеңіне, жаңа жылға жеттік деп қуанады. Облыстың оңтүстік және батыс бөліктерінде көктем наурыз айының ортасында немесе соңғы күндерінде, солтүстігінде сәyіp айының бас кезінде басталады.
Қамтемнің жалпы ұзақтығы 0°-тан +15 температура аралығында, бір жарым ай шамасында болады, көктем мезгілі тез өтеді. Ауаның температурасы күн өткен сайын көтеріледі. Бірақ кейде салқындық қайталанып, қар аралас жауын-шашын жиі түсіп тұрады. Мысал. Жергілікті халықтың тәжірибеcінде көктем кезіндегі ауa райының қайталамалы өзгерістерінің бірін Бес конақ деп атайды. Ол жаңаша жыл санау бойынша сәyір айының 8 -- 18-і аралығында болады. Осы кезде ауа райы тез бұзылады, тіпті кей жылдары кар жауып, боран соғуы ықтимал. Көктем кезінде суық ауа массасының кайталап кіруінің әсерінен мамыр айының аяғына дейін үсік қайталанып отырады. Бұл кездерде бақша, көкөніс егерде жергілікті жердің аya-pайын бақылау тәжірибесіне және метеорология ғылымының болжамдарына сүйену кажет. Осындай суықтың кайталануы қыстан жүдеп шыккан малға және жас төлге үлкен зиянын тигізеді. Жаз - күн көзінің ең ұзак түсетін мезгілі. Бұл кезде, мизам де жалпы табиғатта көп өзгерістер болады. БҚО - да жаз мамыр айының орта кезінен, орташа тәуліктік температура +15°-ке жоғарлаған кезден басталады. Жаздың ең ыстық айы -- шілдеде орташа тәуліктік температура +2г, +31, ал кей жылдары +42°-ке дейін жетеді. Жауын-шашын бұл мезгілде өте аз түседі, орташа мөлшері 75 -- 100 мм. Кейбір жылдары мүлдем жаумай, егістік дақылдар күйіп кететiні, осы кезде оңтүстік-шығыстан соғатын күшті желдер кұрғақ аңызақ қалыптастырады. Бұның ақыры шаңды дауылдарға ұласады. Мысал. 1972 жылдын жазы өте ыстық әрі құрғақ болды. Жаз айларында, әсipece oрталық, оңтүстік aудандарда жауын-шашын түспеді. Оңтүстік және онтүстік-шығыстан соққан аңызақ жел тәуліктік температураны +40°- қа дейін жеткізді. Жаз тамыз айының соңғы тәуліктерінде аяқталады.
Бұл егіннің, көкөністің пісіп-жетілген кезі. Оларды орып - жинау, қоймаларға тасу науқаны басталады. Күздің алғашқы көріністері түннің суытуы, өзен- көлдерде судың салкындай бастауы, ағаштарда алғашқы сары жапырактардың пайда болуы, т.б. Жалпы күздің басы ауаның орташа тәуліктік температурасының 15°-тан темендеуінен есептеледі. Бұл шамамен қыркүйектің 10- нан басталады. Күздің алғашқы айында (қыркүйекте) көбіне күн ашык, кұрғак, жайлы болып тұрады. Бұл кезде егін даласында астықты орып-жинау, күздік дақылдарды себу жұмыстары жүргізіледі. Кей жылдары жауын-шашындатып, диқандарға көп кедергі жасайды. Қыркүйек айының соңғы күндерінде жылы, кұрғақ мизам шуағы дейтін кез туады. Бұл оңтүстіктен жылы континентті ayа массаларының енуіне байланысты. Aуаның температурасы қазан айында тез төмендейді. Жауын-шашын мелшері артады, тіпті кей жылдары 100 мм-ге дейін түседі. Облыстың солтүстік аудандарын- да суық ауа массалары енген сайын үсік жиі қайталанады. Бұл айдың аяғында ағаш жапырақтары түгел сарғайып, түсіп, кұстар топ-тобымен жылы жаққа ұшып кетеді. Осы кезде кей жылдары алғашқы қар түсіп, еріп кетеді. Қараша айының басталуымен aya pайы салқындап, қар аралас жауын-шашын жиі түсіп, нағыз қара күз басталады. Қарашаның екінші жартысында қыстың алғашкы белгілері байқалады. Ауа салқындап, 0°-тан төмендейді. Қар жамылғысы солтүстік аудандарда тұрақтанып, коңыржай континентті ауa массалары өзінің күшіне толық енеді. Келдер мен тоған суына мұз қатады, біртіндеп арктикалық ауа массаларынын әсері күшейе түседі. Күздің қысқа айналу мерзімдері тұрақты болуы мүмкін емес, өйткені оған көптеген факторлар әсер етеді. Күз екі айға созылады, қыс Батыс Қазақстан облысының солтүстік және солтүстік-шығыс аудандарында ерте түседі, ал оңтүстік, оңтүстік-батысында, әсіресе Нарын құмында сәл кештеу басталады. Қыстың басталу мерзімін көп жағдайда қазан айының 19 -- 22 - cінен, тәуліктік орташа температура -5°-қа жеткен кезден есептейді. Бұл кезде өзен-көлдерде мұз тұра бастайды. Қар жамылғысының ең қалың кезеңі ақпан айының ортасына сәйкес келеді. Бірақ қар жамылғысы ең көп түсті дегенде орташа 15 -- 20 см-ден
аспайды. Сондықтан жердің беткі қабаты 1,5 м-ге дейін тоқ болып қатады.
Қыстың тағы бір ерекшелігі, ауаның температурасы тұрақты болмайды. Қыс айларының орташа температурасы -14° болып есептелгенімен, қаңтар және ақпан айларында кейде -40°, -42° суықтық немесе керіcінше +15°, +10° жылылықта болуы ғажап емес. Мұндай құбылыстар сібір антициклонының суық ауа массасы мен батыстан кіретін циклондардың қайталануының әсерінен болады. Қыс айларында, әсіресе қаңтар, ақпан кезінде желдің соғу екпіні 4,5 -- 5 мсек жетеді. Сондықтан қыс бойы көбіне жаяу борасындатып тұрады. Кейде күшті жел мен жауған қардың әсерінен ұйытқыған боран бірнеше тәулік бойы соғып, жолдарды басып, алыстағы шағын елді ме- кендерге қатынас жасауға қиындық туғызады. Осы қыс айларында орта есеппен 20-30 тәулік, кейде 50 тәулікке дейін боранды күндер болып тұрады.
Бүкіл қыс бойы солтүстік-шығыс және шығыс бағытта жел соғады.
Жел жауған қарды қуып сай-салаға, ықтасынға үйiп, тегіс жерлердің қар жамылғысын тұрактандырмайды. Қатты аяздан қар жамылғысының бетінде қатты карлы-мұзды қабат пайда болып, кейде тебіндегі жылқының жайы - луына кедерri жасайды. Мысал. Облыс территориясының оңтүстік - батысын алып жаткан Нарын кұмының қар жамылғысы жұқа болғандықтан малға, әcipeсe жылқы жаюғa өте қолайлы келеді. Бірақ 1947 жылдан бері бұл жерлер соғыс қаруын сынайтын сынақ алаңына айналдырылып, халық шаруашылығына пайдалануға мүмкіндік болмай отыр. Қыстың ұзақтығы тұрақты қар жамылғысының жату кезеңімен есептегенде 4 немесе 4,5 ай шамасында болады. Кей жылдары 3 ай немесе одан да аз уақыт денгейінде
Қыстың қары аз, ауа-райы суық болған кезде құстар мен дала аңдарына өте қиын жағдай туады. Оларға адамдар тарапынан қамқорлық қажет, құстарға 1. жем шашу, ықтасын жасау, орман аңдарын азықтандыру сияқты жұмыстармен мектеп оқушылары көмектеседі 2. Көктемде қар еріген сәтте, жер бетіне түскен қар көлемі тек 80 мм шамасында ылғал қорын береді. Бұл әрине, осы өлкенің жағдайында ауылшаруашылық өнімге ат салыса алады.
3. ШИКI СУЫ. Жер беті суы Халық шаруашылығының игілігіне жер беті суын берік пайдаланады. Ал олардың ішінде өзен суының өзендері. Батыс Казакқстан облысының өзендер, тұйық алапқа жатады. Бұл негізінен геологиялык кұнарлығы өте зор болады, климатының ерекшелігіне байланысты. Облыс территориясында 200-ден астам өзендер бар. Олардың жалпы ұзындығы, Жайыққа қоспағанда, 4600 шақырым, осы өзендердің iшін 80-нен астамының су ағыстары уақытша, жаздың аяғында құрғап кетеді. Өзендердің жалпы су қоры 2024 мили текше метр. Осының ішінде тек кана 8 өзеннің ұзындығы 200 шақырымнан асады. Ең үлкені Жайық өзенінінің Батыс Қазақстан облысының территориясында, ұзындығы 500 шақырым. Облыстың өзендері негізінен қар суынан қоректенеді. Өзендердің тасуы мен су мөлшерінің молаюы қардағы су қорына, оның еру жылдамдығына, топырақтың тоң қабатының қалыңдығына байланысты. Жаз кезінде түсетін жауын-шашын өзендердің су режиміне көп ыкпалын тигізбейді. Өйткені олардың көбі топырақтың беткі қабатына сіңіп, ауaғa буланып кетеді. Күзгі жаңбыр белгілі бір мөлшерде өзен суының деңгейін толыктырады. Жер асты суы терең жатқандықтан, өзендердінің қоректенуіне көп ықпалын тигізбейді. Жалпы жауын суы мен жер асты суының өзендердің қоректенуіне үлес облыстың солтүстігінен - оңтүстігіне қарай 15%-дан 5%-ға дейін темендейді.
Облыстың ішкі суы өз территориясынан жиналатын су арыстарының тек 20%-ын ғана кұрайды. Ал негізгі су ағысы көршілес жатқан территориялардан келеді. Облыстың солтүстігінен онтүстігіне дейін ағып өтетін басты су көзі -- Жайық өзені.
Бұл өзен өзінің басын Орал тауының 600 м биіктігінен алады. Оның жалпы ұзындығы 2354 шақырым, 500 шақырымы ғана облыс территориясымен өтеді. Жайық өзені Каспий маңы ойпатын кесіп өтіп, Каспий теңізіне құяды. Негізгі арнасына Батыс Қазақстан облысының жерінде бірнеше салалары қосылады. Оның оң жақ салаларына Ембулатовка, Быковка, Рубежка, Шаған және Деркөл, ал сол жақ салаларына Ёлек, Утва, Барбастау және Ащы өзендері жатады. Соңғысы басын Шалқар көлінен алады да, Жайық өзеніне су мол жылдары ғана қосылады. Өзеннің орта бөлігінде көктемгі тасқын судың артығы қолдан қазылған. Көшім каналы арқылы төрт су қоймасына құйылып, шабындық және жайылымдық жерлерді суаруға пайдаланылады. Мысал. Көшім каналы осы облыс еңбеккерлерінің қажымас қайратының белгісі. Отызыншы жылдары елімізде техникалық құралдар жетпей жатқан кезде еңбекші, бұқара бұл каналды қолмен қазған болатын.
Жайықтың бір жылғы орташа су шығыны секундына 320 текше метр. Соңғы жылдардағы құрғақшылық және шаруашылық мақсатына алынатын су мөлшерінің артуы өзеннің орташа су көлемінің жылына 7-8 текше шақырымға дейін азаюына әкеліп соқтырды. Жайық өзенінің тағы бір ерекшелігі, оның төменгі ағысында салалары жоқ ( картаны қараңыздар ). Сондықтан су деңгейінің түсуі немесе көтерілуі жоғары жақтан келетін су мөлшеріне байланысты болады. Жайық өзенінің бастауында жер бетінің деңгейі 637 м биіктікте, ал оның Каспий теңізіне құяр жері - теңіз деңгейінен 27 м төмен жатыр. Сондықтан Жайық өзені арнасының құлау бұрышы әрбір шақырым сайын 30 см төмендеп отырады. Ал көршілес жатқан Еділ өзенінің құлау бұрышының деңгейі Жайықтан 4 есе аз. Осы құлау деңгейінің салыстырмалы биіктіктері үлкен болғандықтан, күз кезінде су ағысының жылдамдығы сағатына 4-5 шақырым болса, ал көктемгі су тасыған шағында 10 шақырымға дейін жетеді. Жайықтың арнасы ғасырлар бойы көп өзгеріске ұшырап отырған. Бір кездегі көптеген ескі арналар мен салалар бүгінде Жайық өзенінен көгейсіп , бөлініп қалған . Оған дәлел - XVII ғасырда алғаш көшіп келіп өзен Жайық өзені су шығынының жылдық мөлшерінің жағасына қоныстанған қазақ селолары қазір Жайық өзені онша енді емес, бірақ көктемде тасыған кезде бірнеше шақырымға жайылып кетеді. Жайық өзенінің тасуы сәуір айының екінші жартысынан басталады да, мамыр айының орта кезінде суы ең жоғарғы деңгейіне жетеді. Өзеннің көктемдегі деңгейі әр жылдары бірдей емес. Мысал .1942 жылы Жайық өзенінің тасу мөлшерінің су шығыны 1993 жылмен салыстырғанда 20 есе көп болды. Бұл кезде су шығыны секундына 18400 текше метрге дейін жетті. Ал суының ең аз кезі ақпан айында су шығыны бар болғаны бір секундта 100 текше метр. Алайда өзеннің бір қалыпты орташа сабасының кезiнде ені 150-200 метрден, тереңдігі негізгі арнасында үш метрден аспайды . Жайыққа қарашаның аяқ кезінен бастап мұз қатады да, наурыз айының соңы мен сәуірдің басында мұздар сөгіліп, өзен ағысы еркіндік алады. Мұздың қалыңдығы орташа 60 -- 80 см - ге дейін жетеді.
Мұз құрсану уақыты 130 -- 120 тәулікке созылады. Өзеннің екі жағасы көбіне тік жарқабақ болып келеді. Жайық өзені және оның салалары біршама лайлы, судың құрамындағы әр түрлі шайынды жыныстардың, мөлшеріне қарап оның лайлануын анықтайды. Мысал. Жайыққа Көшім саласының қосылар жерінде судың лайлануы бір текше метрде 290 грамм, осы жердегі қатты шайынды жыныстардың мөлшері жылына 1900 мың т - ға тең .
Өзен суының химиялық құрамында карбонатты кальций тұздарының қоспасы басым болып келеді . " Жайық өзені облыстың территориясында су жолы қатынасына пайдалануға қолайлы . Бұдан ондаған жылдар бұрын ішкі жүк айналымының көлемі қазіргі уақыт пен салыстырғанда бірнеше есе көп болды. Соңғы жылдары Жайық өзенінің көліктік қатынастағы қызметі бірден - бірге азайып келеді. Өзеннің балық өнімдерін сақтау үшін болашақта су жолы көлігі мүлде тоқтатылуға тиіс. Өйткені Жайық сонау тарихи заманнан бері балық кәсіпшілігі өркендеген, әсіресе қызыл балықтың негізгі мекені болып келеді. Мысал. Қазіргі кезде Жайық дүние жүзінде ауланатын бекіре балықтың бөлігін, шоқыр балықтың 70 % -ын беріп отыр. Бұл көрсеткіштер ХХ ғасырдың бас кезінде ауланған балықтың мөлшерінен әлдеқайда төмен. Батыс Қазақстан облысының батысында тұйық ағысты, бірақ ұзындығы мен су қоры жөнінен әжептеуір, Қара өзен ( Үлкен өзен ) және Сары өзен ( Кіші өзен ) ағып жатыр. Екі өзен де Қамысты - Самар көлдеріне құяр жерде бірнеше қолтықтарға бөлініп, тарамдалып, құмға сіңіп кетеді. Қара өзен -- өзінің басын Саратов облысының территориясына кіретін, жалпы Сырттың оңтүстік беткейлерінен алады . Өзеннің ұзындығы - 584 шақырым, су қорын жинайтын ауданның көлемі 15600 шаршы шақырым. Қара өзен бастамасында бірнеше кіші салалар қосындысынан тұрса, орта және төменгі ағыстарында жеке бір арнамен ағады. Өзен суының тасуы қар суынан қоректенетін өзендерге сәйкес көктемде, әсіресе сәуір айының орта шамасында басталады.
Судың тасуы мен қайтуы тез өтеді. Өйткені, мамырдың орта шамасында судың тасуы бәсеңдеп, арнасының кейбір бөліктерінде су ағысы мүлдем азайып, тоқтайды. Судың орташа шығыны 106 текше м сек. Ең көп мөлшері 1215 текше метр. Қара өзеннің арнасы жазықтағы өзендерге тән иірімді тізбектеліп келеді, онда қалың шабындық шөп өседі. Мысал. Осындай иірімді тізбектердің бірі Березин ауылынан аудан орталығына дейінгі аралық . Бұл өзен арнасының ұзындығы 70 шақырымға жетеді, ал алып жатқан жердің көлемі 435 шаршы шақырым, 35 бай кеңінен пайдаланылады. Өзеннің бұл аралықтағы жағалары тік әрі Батыс бөлікте Қара өзенмен қатарлас ағып жатқан Сары өзен өзінің басын жалпы Сырттың батыс беткейлерінен алады. Ұзындығы 560 шақырым, су жинайтын ешқандай тұрақты салалары жоқ.
Сары өзеннің су ауданның көлемі 12250 шаршы шақырым. Бұл өзен өзімен қатарлас ағатын Қара өзенге ұқсас. Көктемгі су тасу кезінен судың ағысы тоқталып, иірімді тізбектерге айналады. Олар көлтабанды су жайылымы ретінде осы екі өзен мен Қамысты - Самар көлдерінің алқабтың қажетіне пайдалану әлі толық іске асырылмай отыр. Оңтүстік беткейлерінен алатын бірнеше шағын өзен осы қос өзеннің шығысында бастауын Жалпы Сырт: 5 үлкен жүйесі бар. Олар: Шежін - 1, Шежiн - 2. Батыс Дерін, т.б. бұл өзеншелер Шежiн - Балықты ойпаты болып су жинақтап, белгілі бір мөлшерде су қорын қалып тұйықтастырады. Жайық өзенінің сол жақ бетінде бірнеше кіші өзендер және жүйесі қалыптасқан: Үлкен және Кіші Аңқаты, Өлеңті, қырлары Бұлдырты, Қалдығайты, Жақсыбай. Бұл өзендердің көбі Орал маңы үстіртінен басталып, өздерінің суын Байғұты көлдер ойпатына жинайды. Су көп болған жылдары бұл жиналған су Жайық өзеніне барып жалғасады.
Жайықтың сол жақ негізгі саласының бірі Елек өзені Жарық тауынан басталады. Ұзындығы 640 шақырым Електің арнасында бірнеше иірімді тізбектері бар. Утва өзені су жинайтын ауданының көлемі 4900 шаршы шақырым. Су шығынының жылдық қорытынды сы 150 млн. текше м . Оның 80 % -і көктемгі су тасу кезеңіне келеді . Жайық өзенінің оң жақ жағалауынан, Каспий маңы ойпатының солтүстік шекаралары тұсынан Көшім өзені басталады. Көшім өзенінің бастауы Жайықтан 300 м қашықта. Яғни, бұл Жайықтың ескі арнасынан басталатын өзен.
Жайық суының тасу деңгейі жоғары болған жылдары оның суы Көшімге құйылады. Жоғарыда айтылған Көшім каналы 1974 -- 75 жылдары қайтадан жаңартылып, жаңа техникалық әдіспен 390 шақырымға созылып жатқан басқарылатын жүйеге кеңейтілді. Соның негізінде құрғақ арналы Көшім өзені айналды. Көлдер, тоғандар, суқоймалар Батыс Қазақстан облысының территориясында 3260 үлкенді - кішілі көлдер бар. Олардың жалпы көлемі 908 шаршы шақырым. Осы көлдердің 84 - інің ғана көлемі бір шаршы шақырымнан жоғары. Сонымен бірге қолдан 5 үлкен суқоймалары жасалған.
Батыс Қазақстан облысының көлдері тұйық, ағынсыз болып келеді. Солтүстіктен оңтүстікке қарай ағынсыз тұйық және тұзды көптеген көлдердің суы тартылып, құрғап қалады . Көлдердің негізгі қоректену көзі қар суы және жаңбыр суының да үлесі бар. Көлдердің қазан-шұңқырлары әр түрлі жолдармен пайда болған :
1. Қалдық көлдер;
2. Ескі өзен арналарында пайда болған көлдер;
3. Жердің үстіңгі қабаты шөгіп, су басқан ойпаңдардағы көлдер;
4. Қолдан жасалған көлдер -- суқоймалары және тоғандар.
Батыс Қазақстан облысының ең үлкен, тұщы көлі Шалқар Орал қаласының оңтүстік - шығысында 70 шақырым қашықтықта жатыр . Шалқар көлінің алып жатқан көлемі 191 шаршы шақырым. Суында минералды тұздардың құрамы жаз кезінде көбейеді де, ауыз суға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Батыс Қазақстан облысының минералды-шикізат қоры және оларды шаруашылықта игеру
Дайындаған:
Ғылыми жетекші:
Орал қаласы - 2021ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Тарау. Батыс Қазақстан облысының физикалық географиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Тектоникалық геологиялық құрылысы және жер бедері ... ... ... ..4
1.2 Климаты және ішкі сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Топырағы, өсімдік және жануарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2 Тарау. Батыс Қазақстан облысының минералды шикізат қорына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.1 Пайдалы қазбалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Кен орындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3 Тарау. Батыс Қазақстан облысының шикізат ресурстарын шаруашылықта игеру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.1 Завод,фабрика ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3.2 Батыс Қазақстан экономикалық-географиялық жағдайы ... ... ... ...57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..60
Кіріспе
Батыс Қазақстан облысы республикамыздын қиыр солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Ол солтүстігінде Ресейдің Орынбор, Саратов, Самара, батысында - Астрахань облыстарымен шектеседі. Ал оңтүстігі мен шығысында өзіміздің Ақтөбе және Атырау облыстарымен шектесіп жатыр.
Батыс Қазақстан облысы негізінен 1932 жылы 10 наурызда РСФСР құрамындағы Қазақ АССР-нің аймағы ретінде кұрылған болатын. 1962 жылы 3 мамырда ол Орал облысы болып өзгертілді. Ал 1992 жылы шілдеде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы Орал облысының атын, Батыс Қазақстан облысы деп өзгертті.
Дипломдық жұмысымның алға қойған мақсаты
Батыс Қазақстан минералды-шикізат қорын және оларды шаруашылықта игеру
құрылымын талдау жасай отырып, Батыс Қазақстан ауданының өнеркәсібінің мамандану деңгейі мен ел экономикасында алатын орнын анықтау.
Міндеттері:
1.Батыс Қазақстан экономикалық-географиялық жағдайы;
2.Пайдалы қазбалары, климаты, шикізат өндіретін зауыттар, фабрикалар
3.Ірі қалаларын анықтау, сипаттама беру;
Дипломдық жұмыс көлемі кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады.
Батыс Қазақстан облысының қазіргі алып жатқан аумағының жалпы көлемі 151,2мың шаршы шақырымға жетеді немесе қазақстан территориясының 5,9%-ін алып жатыр. Өлкеміздің жалпы территориясы солтүстіктен онтүстікке 425 шақырымға дейін жетсе, шығыстан батысқа дейін 585 шакырымға созылып жатыр. Территориясы бойынша кейбір Батыс Еуропа елдерінен, мысалға Болгариядан, Венгриядан ауқымдырақ. Физикалык-географиялык жағдайы ерекшеліктеріне тоқталсам: өлкеміздің территориясы 48° -- 51°35' солтүстік ендік және 45°30' -- 54°35° ендіктер аралығында жатыр.
Eyразия континентінін ішкі ауданында жатыр, Атлант мұхитынан және оның теңіздерінен 2,5 мың шақырым қашықтықта жатыр. Облысымыздың климатының қатаң континентті болуына септігін тигізіп қоймай, сонымен қоса топырақ жамылғысына, өсімдіктер мен жануарлар дуниеcіне және табиғатына үлкен әсер етеді. Жалпы, территорияның дала және шөлейт зонасы алып жатқандықтан адам өміріне, шаруашылыққа зияның тигізбейді. Жайық өзені және оның су алабтары жеріміздің табиғатына көптеп септігін тигізеді.
Облысымыздың территориясы Орал және Волга бойы экономикалық аудандарымен шекаралас болуының шаруашылық жағынан дамуына үлкен әсері бар. Сонымен қатар көршілес жатқан Ақтөбе және Атыраy облыстарымен Волгоградпен, экономикалық тығыз байланыстары оның экономикалық - географиялық жағдайын жақсартуда. Батыс Қазақстан облысының мемлекетаралық көлік-экономикалық байланыстары шаруашылыққа септігін тигізеді. Сонымен қатар облыстың Еуропа мен Азияның аралығында, сондай-ақ шикізат көзінің мол аудандарына және өнеркәсібі жақсы дамыған орталыққа жақын орналасуы халық шаруашылығының барлық салаларының, ең алдымен өнеркәсібі мен көлік қатынасының тез өсуіне жағдай жасайды.
Облыстың оңтүстік бөлігі негізінен Атырау облысымен щектесіп жатыр. Екі облыс іргелес жатқан кезде, көлік қатынасында қиын жағдайлар аз емес. Салынып жатқан Мақат - Индер- Александров - Гай республикамыздың ішкі және сыртқы көлік-экономикалық қатынасын күшейте,жақсарта түспек. Орта Азия республикалары мен Ресейдің орталық аудандары арасындағы жаңа көлік-экономикалық қатынастарға осы темір жол желісі арқылы жол ашады.
Сонымен Батыс Қазақстан облысының экономикалық жағдайы жақсы, дамыған аудандармен шекаралас болуы, қазіргі таңдағы өндірістің ддамуына, халық шаруашылығының дамуына , ауданаралық қатынасты жақсартуға мол әсерін тигізіп, қолайлы жағдай жасайды.
1 Тарау. Батыс Қазақстан облысының физикалық географиялық сипаттамасы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.1 Тектоникалық геологиялық құрылысы және жер бедері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Батыс Қазақстан облысының территориясы Шығыс Еуропа платформасының құрамына кіретін, кембрийге дейінгі қатты кристалды негіздерді қамтиды. Сондықтан да осы жерлдің аймақтары тау түзілу процесіне ұшырамаған. Бұл территорияда геосинклиналды ауданда кездесетін шөгінді жыныстардың қатпарлануы немесе жанартау процестері кездеспеген. Геологиялық құрылымы жөнінен қатты қабықтың ең терең түскен жері Каспий маңы ойпатының Еділ - Каспий бөлігі .
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3000 м - ден аса тереңде және палеозой мен мезо - кайнозой шөгінділерінің астында кристалды жыныстар жатыр, ал кейбір жерлерде тереңдігі 15 мың м - ге дейін жетеді. Бұл Каспий маңы синеклизасында төменгі палеозой дан кайнозой кезіне дейінгі жыныстар платформаның жай бірқалыпты иілісінің әсерінен көп өзгеріске ұшыра маған. Мұндай тектоникалық тарихы, Қазақстан жерінің көбіне тау түзілу процесіне ұшыраған бөлек аудандарынан ерекшелеп тұрады. Сонымен қатар, тұз күмбездерінің көптеп кездесуі осы аймақтың тағы бір ерекшелігі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Олардың пайда болуы орогендік қозғалыстарымен тығыз байланысты . Осының әсерінен пермь, мезозой және үштік дәуір жыныстары көп жерде негізінен ғаныш пен тұзқатпарларына бүгілген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Каспий маңы ойпатындағы тұз күмбездері жер шарының басқа ешқай жерінде кездеспейді. Тұз күмбездері Батыс Қазақстан облысының яғни оңтүстік - шығыс және шығыс аймақтарында шоғырланған. Тұз күмбездері ерте пермь дәуірі кезінде жинақталған ас және калий тұздарының шөгінділері қалыптасқан ойыстарда пайда болған. Осы жерлерді қазіргі таңдағы мол мұнайдың қоры игеріліп отыр. Каспий маңы синеклизасының бетін көптеген уақыт су басып жатқан кезін Ақшағыл алабы аймағына жатқызады. Бұл алаптың ұзынша тармағы қазіргі Қара теңіз ге қарай созылып кеткен. Ақшағылдан кейін келетін Aншерон алабы шағынырақ болған. Ол қалыңдығы 400 м құм, конгломерат, саз қалдырған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Төрттік шөгінділер қалыңдығы 30 м - ден асатын теңіздік және континенттік жыныстардан тұрады . Теңіз тұнбалары арасында Баку, Хазар, Төменгі және жоғарғы Хвалын трансгрессиялары қалдырған теңіз фаунасы бар саз, құм - саз және құм қабаттарынан тұрады. Оларда континенттік шөгінділер лёсс тәріздес саздақ, құм, шым тезекті топырақ қабатымен кезектесіп келеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Осы төрттік дәуір тұсында Каспий теңізінің үлкен теңіз трансгрессиясы және регрессиясы болды. Оларға: Баку, Хазар, Хвалын деген кезеңдерге бөлінеді. Осы теңіздің суы көтеріліп жайылған кезеңдерде Батыс Қазақстан облысының территориясы түгелге жақын, кейде түгелдей бірнеше мыңдаған жылдар бойы теңіздің түбі болып келді. Батыс Қазақстан аймағының қазіргі территориясын да болған тектоникалық өзгерістер оның белгілі бір геологиялық құрылысын қалыптастырған . Каспий маңы синеклизасы бірте - бірте төменге түсу кезеңінде, бұл жерді жоғарыда көрсетіліп кеткендей теңіз суы басқан. Теңіз жануарларының қалдықтары , тұздар және континентті шөгінділер белгілі бір қабат қалыптастырып шөгіп отырған . Сол теңіз түбінің құрғақ жағалаулардан қашықтығына карай құмды және сазды шөгінділердің түстері әр келкі болып келеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Казіргі өзен жағаларынын беткейлі жарқабактарынан түрлі шөгінді қабаттарын байқауға болады. Ал басқа минералды жыныстардың кұрамында тасқа айналған теңіз жануарларының қалдықтарында байқауға болады. Сол үшін облыстың аумағында әр түрлі геологиялык кезенде пайда болған жыныстарды кездестіруге болады. Геологиялык картадан аймақ территориясының, көп бөлігін төрттік дәуірдің жыныстары жауып жатқанын, солтүстік-шығыс, шығыс, онтүстік аймақтарда пермь, триас, юра, бор және палеоген, неоген дәуірлерінде пайда болған жыныстардын жер бетіне жақын немесе шығып жатқанын байқайсың. Тұзды кабаттын астында, шамамен 3000 м-дей тереңдікте, негізінен карбонаттардан тұратын девон дәуірінін жыныстары кездеседі. Осы қабаттарда казіргі кезде мұнай және минералды тұзды су коры бар екендігі байқалды. Каспий маңы ойпатының орталық жерінде 8000 м терендік шамасында таскөмір дәуірінін жыныстары қалыптасқан. Осы қабаттар мұнай мен газға бай.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Пермь дәуірінің жыныстары барлық Каспий маңы ойпатында көптеп таралған. Бұл қабатта карбонатты, сульфатты жыныстар: тас тұзы, ғаныш, ғанышты-ангидрид, т. б. кездеседі. Мысалы Батыс Қазақстан және Атырау облыстарының шекаралас жеріндегі Индер тұзды күмбезінің калындығы 2000 м-ге дейін жетеді. Мезозой дәуіpінде триас, юра және бор дәуірінің шөгінді жыныстары қалыптасқан. Бұлар негізінен карбонатты жыныстардан тұрады. Әсіресе көп бөлігін бүгін де кұрылыс материалдары ретінде пайдаланылатын құм, доломит, сазды жыныстар кұрайды. Негізінен түстері сұрғылт болып келеді де, кұрамында пирит, кальциттердін турлері көп кездеседі. Осы жыныстар триас және юра дәуірін қамтиды. Ал бор дәуipінің жыныстары жалпы облыстың аймағында біркелкі таралған. Бұлар тұз күмбезі көтерілген жерлерде жер бетіне жакын немесе шығып жатады. Бор дәyiрінің жыныстары құм, әктастан және мергелден құрылып негізделген . Олардың қалыңдығы тіпті жүз метрден де асады. Облыстың солтүстігінде, казіргі Жалпы Сырттын бойында палеоген және неоген жыныстарының қабаттары бар.Негізінен ұсақ түйіршікті құм мен саздан құрылған, малта тастар араласқан сары саздар бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Батыс Қазақстан облысынының жерінде негізгі бөлік төрттік дәуіріндің шөгінді жыныстарынан құралған. Негізінен континетті жағдайда қалыптасқан саздар, құмдауыттар, құм, әктасты саздар. Яғни төрттік дәуірі кезеңі қазіргі жер бедерінің қалыптасуына көп септігін тигізген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ЖЕР БЕДЕРІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Батыс Қазақстан облысының жер бедерінің жазықты болуы, Шығыс Еуропа жазығының жалғасы болуына байланысты.Солтүстігі мен шығыс аймағында онша биік емес қыраттар бар.Орталық және оңтүстік бөлігі ойпатты жазықты болып келген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Облысымызды 5 (орографиялық) географиялық аудандарға бөліп қарастыруға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.Жалпы Сырт; 2. Орал маңы; 3.Сырт алды жарлы биіктік; 4.Каспий маңы ойпаты; 5.Жайық өзенінің ортаңғы және төменгі аңғары;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Жалпы Сырт сілімдері облысымыздың солтүстік бөлігін алып жатыр. Ең биік жері 80-150 м жетеді. Мысалға Деркөл өзенінің бастауы, төбесінің биіктігі 251м Тасты-Мар-200м. Жалпы Сырттың Ақ сырт сілімдері облысымыздың аумағына еніп жатыр, Жайық өзенінің оң жақ жағасымен Орал қаласы маңына дейін созылған. Ақбөрлі тауы деген атпен бірте-бірте онтүстікке карай 73 м-ге дейін жетеді. Жалпы Сыртты аллювийлі шегінді жыныстар калыптастыруының себебі Шаған және Деркөл өзендерінің тілуінен пайда болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Өлкеміздің солтүстік-шығыс бөлігін Орал маңы (Ембi) үстірті алып жатыр. Жер бедерi көптеген өзен аңғарларымен тілімделген. Негізгі су айрықтары Утва және Елек өзендері болып табылады. Орташа биіктігі 110 -- 235 м аралығында. Батыс Қазақстан облысының ең биік нуктесі осы үстіртте жатыр. Орал маңы (Ембі) үстіртін кұрайтын жыныстар бор дәуірінде пайда болған. Оның беткі қабатын төрттік дәуірдің сарғыш, сұрғылт саз және кұм кабаттары қаптап жатыр, кейбір жерлерінде борлы қабаттар бар. Ақтау, Ақсай, Ақдөң деген атаулар сол жерге жергілікті тұрғындардың қойған атауы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Сырт алды жарлы биіктік- Жалпы Сырт пен Орал маңы (Ембі) үстіртінін оңтүстік беткейлерінде орналасқан. Бұл негізінен Каспий маңы ойпатымен аралықта ендік бағытта жіңішке белдеу болып табылады. Кіші өзендердің аңғарымен солтүстіктен оңтүстікке карай тілімденіп, бірнеше суайрықтық жазықтарға бөлінеді. Бұл жердің батыс бөлігінде ескі сатылы жерлер сақталған. Каспий тенізнің бірнеше рет көтерілу және кайту кездерінде пайда болған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Батыс Қазақстан облысының біршама жерін Каспий маңы ойпатының солтүстік бөлігі қамтиды. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа карай жер бетінің биіктігі темендей береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көзге бірбеткей тегіс болып көрінгенмен, Каспий маңы ойпаты көптеген кіші өзендердің аңғарларымен. Жалпы Каспий маны ойпатында көктем кезінде еріген қар суын жинайтын ойпаңдар мен көлшіктер, су коймаларымен тілімделген, көлтабандар көп. Кейбір жерлерде көлтабандардын лемі едәуір үлкен болып келеді. Орташа терендігі 2-4 аралығында, мұнда әр түрлі өcімдіктер өседі. Каспий маңы ойпатында кең тараған жер бедерініи бір түрі -- сорлар. Олардың терендіктері 10 -- 20 м жетеді. Сорларға қар еріген кезде сай-саладан су құйылып, бетіне шығып жатқан тұздарды ерітеді. Жаз айла- рында (маусым, шілде) кұрғап, бетінде тұздың жұқа қабыршақтары қалыптасады. Бұлардың ішінде көлемділері облыстың батысындағы Арал соры, Әукетай, Түрке соры, т. б. Мысал. Сорлардың көбінің емдік қасиеті бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әр түрлі тұз ерітіндісінен тұратын сор балшықтарын жергілікті халық буын, тepі ayруларын емдеуге пайдаланады. Каспий маңы ойпатынын оңтүстік және оңтүстік батыс бөліктерінде құмды шағылдар көп тараған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Үлкен территорияны алып жатканы - Нарын құмы. Мұндағы кұм мыңдаған жылдар бұрын осы жердегі өзендер мен көлдердің, теңіздің саязданған орнында пайда болған. Кейін желдің әсерінен бұл кұмдардан шағылдар, төбелер (биіктігі 20 -- 40 м) қалыптасқан. Құмды аудандар өсімдік дүниесіне өте бай. 5. Жайық өзенінін ортаңғы және төменгі ағысының аңғары -- жер бедеріне өзінің көптеген жылдар бойғы ағысының әсeрімен бірнеше белгілер қалдырған. Жайық өзені аңғарының солтүстік бөлігінде қазіргі жайылмасынан басқа төрт сатылы жазықтық, ал оңтүстігіндегі Каспий маңы ойпатында екі сатылы жазық пен қазіргі жайылма пайда болған. Fалымдардың зерттеуіне, қарағанда, облыс территориясының солтүстік бөлігі Каспий маңы ойпатына қарағанда ерте қалыптасқан, сондықтан өзен бойындары сатылы жазықтардың онтүстікке карай кему себебі дәлелді жағдай. Жайық өзенінін қазіргі жайылмасы солтүстіктен оңтүстікке қарай біртінден тарыла береді. Мысалы, Елек және Утва саласының қосылатын жерлерінде 12-13 шақырым болса, Индер көлінің маңайында 7 -- 10 шақырым.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жайылма енінің ең кеңейетін жері Орал каласының маңында 50 шақырымға дейін жетеді. Жайық өзенінің анғары жазықты, жалды, деңесті болып кезектесіп келіп отырады. Батыс Қазақстан облысынын территориясында жердің беткі қабығының козғалыс процестері әр кезде болып тұрған. Соның себептерінен әсіресе тұз қабаты тектоникалық өзгерістерге көбірек ұшыраған. Онын қазіргі жер бедеріндегі көрінісі-биіктігі 20 -- 50 м шамасындағы үсті тегіс денестер. Мысал. Тұзды күмбездер саны Каспий маңы ойпатында бір жарым мыңдай. Солардың ішінде Шалқар көлінің манындағы Сантастың биіктігі 71 м және Сасай тұзды күмбезі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Егер Батыс Қазақстан облысы жерінің бір кесіндісін қабат-қабат пісірген тәтті нан сияқты кесіп алып жанынан қарасақ геологиялық негізінен бастап, қазіргі жер бетіндегі есімдіктеріне дейін аныктап көруге болар еді. Ол үшін физикалық-географиялық зерттеулерде көп пайдаланатын әдіс арқылы кешенді түрде жер кескінін сызсақ, жер бедерінін пайда болу себептерін түсінесіндер. Жалпы, Батыс Қазақстан облысының жер бедері жазық болып келгендіктен, шаруашылыкта пайдалануга өте қолайлы. Дегенмен көп аудандарда кездесетін сор, сай-сала, жыралар ауыл шаруашылығы жерінің сапасын кемітеді. Сол сияқты мелиорациялык жұмыстардың дұрыс жүргізілмеуінен топырақ қабаты эрозияға ұшырап отырады. Жер бедерінін осындай антропогендік өзгерiстерге ұшырамауына аса көңіл бөлуге тиіспіз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өйткені бұл біз өмір сүріп отырған орта. Оны корғау баршамыздың міндетіміз.
1.2 Климаты және ішкі сулары
Батыс Казакстан облысының климаты қатаң континентті қысы суық, бірақ батыстан келетін циклондардың әсерінен кейбір кездерде жылылыққа ауысып отырады. Жазы ыссы әрі құрғақ, ұзақ болады. Өзіне тән ерекшеліктері: күн сәулесі мол түседі, кұрғақшылық жиі болып тұрады, қар жамылғысы жұқа, мөлшерден жоғары буланады, желдің екпіні қатты, көк- темде және өсімдіктің көктеу кезінде топырақта ылғалдың қоры аз болады.
Климат түзуші факторлар Stud Батыс Қазақстан аудандары жазда климаты күннің көп болуымен және ыстық температурасымен ерекшеленеді. Солтүстік бөліктердің өзі бұл мезгілдерде тропикадан кем емес жылу түседі.
Вегетациялык кезең (150-270кун) мен температура 3000-36000 С кұрайды. Жауын-шашын аз түседі, тек солтүстігінде Ақтөбе мен Батыс Қазақстанда жылына 300 мм-дей жауын-шашын мөлшері түседі, ал қалған территорияда ол 200 мм-ден аспайды, ең аз түсетін аудандар Ембі (150-170мм) мен Үстірт (75-100мм). Орташа температура солтүтсігінде +250; оңтүстігінде +300, кей кезде +40+450C болады. Қыста орташа температура Ақтау -3, 20С, Атырау -100С, Орал -150С, Актебе -15,60C. Жазда Актөбе +22,30с, Орал + 22,60С, Ақтау +24,60С, Атырау +25,60С (4]. Жалпы Батыс Қазақстанның барлық жерінде жауын-шашын аз түседі. Тек солтүстік бөлігінде Ақтөбе мен Батыс Қазақстан облыстарында 300 мм-ден жоғары жауын-шашын түсіп, онда ауылшаруашылығымен айналысуға мүмкіндік береді. Басқа жерлерде 200 мм-ден аспайды.
Батыс Қазақстан облысының климатына әсер етуші факторлар бірнешеу. Соның ішінде ең негізгілері мыналар: 1. Күн радиациясының әсері. Облыстың территориясы қоңыржай белдеуде жатыр. Географиялык орны Шығыс Eyропа жазығының оңтүстік-шығысында орналаскандықтан, күн жылуының түсуінде қыс пен жазда үлкен айырмашылық болады.
Күн радиациясының түсу мөлшері сол жердің кандай ендікте жатқанына, ңатмосферанын тұнықтығына, күннің жарыктығы мен ұзақтығына байланысты. Батыс Қазақстан облысының территориясы 51°35-48° солтүстік ендіктің аралырында болғандыктан, күннің жарық болуы, онын ұзақтығы мен жиынтығы, оның радиация мөлшері солтүстіктен оңтүстікке қарай көбейе береді. Сол сияқты жиынтық радиацияның мөлшері де территорияда бірдей емес. Солтүстігінде, шамамен 49°с.е. дейін 1 шаршы см-ге 110 ккал-ға тең болса, ал оңтүстігiнде 120 ккал-ға жетеді.
Жиынтық радиацияның әсері жазда өте зор болады. Бұл кезде ауа температурасының жоғарылайтыны сондықтан. Қыс кезінде кун сәулесінің түсу бұрышының солтүстікке қарай азаюына байланысты, сонымен бірге күннің қысқарып, қар жамылғысының күн сәулесін шағылыстыратынына орай күн радиациясының мөлшері азаяды.
2. Аyа қозғалысының әсеpі. Батыс Казакстан облысының территориясына жыл бойы үш түрлі ауа массалары әсер етеді. Бұлар жәй және тропиктік ауа массалары. Осылардың ішінде әсіресе қыс айларында арктикалық ауа массаларының әсері зор.
Қыс айларында антициклонының ішкерілей енуі нәтижесінде ауаның тем-арктикалық, полярлық температурасы төмендеп, қатты суып, ашық ауа раны қалыптасады. Жаз айларында ыстық ауа-райын түзеді. Көктем мен күз айларында кенеттен түсетін салқын ауа облыстың климатына батыстан, Атлант мұхитынан келетін ауа массалары әсер етеді. Бұл ауа массалары жылдың қай мезгілінде болсын климатты жұмсартып ылғал әкеледі.
Қыс кезінде батыс және онтүстік-батыс aya массаларының ағыны aya-pайын жылытады, аспанды бұлт торлап, қар жиі жауады. Жаз кезінде Атлант мұхитының аya массалары ыстықты бәсеңдетіп, ылғалды арттырып, жауын-шашын түсіреді. Көктемнің соңғы күндері және жаз айларында кұрғақ тропиктік ауа массаларының әсері өте зор. Бұл кезде мұнда жоғары атмосфералық қысым қалыптасады. Тұран ойпатынан соғатын оңтүстік, онтүстік-шығыс желдері аңызақ келеді, кейбір жылдары тропиктік ауа мас- сасының екпінділігіне байланысты кұрғақшылық болып, aуыл шаруашылығына үлкен зиян келтіреді. Жылдың әр мезгілінде екі түрлі ауа массаларының шектескен жерлерінде ауа фронттары пайда болып, цик - лондар мен антициклондар облыстың территориясына iшкерілей енеді.
Циклондар атмосфераның төменгі қабатын қатты өзгерістерге ұшыратады. Оның әсерінен aya массаларының козғалысы күшейеді, жел көтеріледі. Батыс Қазақстан облысының территориясында циклондар батыстан және солтүстік-батыстан соғып өтеді. Мұхит кеңістіrінде пайда болған циклондар бұлтты, жаyын-шашынды ауа райын калыптастырады.
3. Жер бедерінің әсері. Жер бедері ауа температурасына, ылғалдылығына, желдің жылдамдығына белгілі бір мөлшерде әсер етеді. Сондықтан әр жердің өзінің микроклиматы болады. Мысал. Батыстан шығысқа қарай 49° с.е. бойында болады. Зерттесек Нарын кұмының солтүстік етегі, Aрал соры, Тайпақ ауылының микроклиматында өзіндік айырмашылықтар бар. Бұған жер бедерлеpiнің әр түрлі болуының әсері басқа климат түзетін факторлардан кем емес. Батыс Қазақстан облысының территориясын 5 агро-климаттық аудандарға бөлуге болады. Aгроклиматтық аудандар:
1. Жылылау кұрғақ аудан облыстың солтүстігінен Орал қаласының денгейіне дейінгі территорияны алып жатыр;
2. Жылы кұрғақ аудан облыстың солтүстік-шығыс бөлirінде аз ғана территорияны қамтиды;
3. Орташа ыстық кұрғақ аудан облыс территориясының көп бөлігін, 80% шамасындай территорияны қамтиды;
4. Орташа ыстық өте құрғақ аудан;
5. Ыстық өте кұрғақ аудан.
Соңғы екі аудан Батыс Қазақстан облысының оңтүстік шекарасына жақын жатыр. Осы көрсетілген агроклиматтық аудандарда ауаның кұрғақ кезде температурасы, ылғалдылығы, желдін бағыты және соғу күші әр түрлі болып келеді. Мысал. Қыстың ең суық айы қаңтарда облыстың солтүстігінде орташа температура -14, ал оңтүстirінде - 11°. Ең ыстық жаз айы -- шілдеде солтүстігінде орташа температура +24°, ал оңтүстігінде +25°-ке жетеді.
Қыстың ең суық абсолюттік температурасы солтүстікте -39°, онтүстігінде -37°. Жазда ауаның ең ыстық абсолюттік температурасы солтүстікте +40°, оңтүстігінде +42,5°. Жылдық жауын-шашын түсу мөлшері солтүстіктен оңтүстікке қарай азая береді. Оның мөлшері батыстан шығысқа карай да бір деңгейде емес. Мысал. Жауын-шашынның түсуі облыстың солтүстiгінде 300 мм-ден астам болса, онтүстігінде 190 мм - ге дейін кемиді. Орал қаласында жылына орташа 374 мм жауын-шашын түссе, Чапаев каласында -- 250 мм, Тайпакта-183 мм. Жауын-шашын түсуі бірнеше жылдық есеп бойынша әр түрлі. Орал қаласында 1946ж. оның мөлшері 527 мм - ге жетсе, 1929 жылы ең аз мөлшер - 142 мм ғана болсылман дініндегі жер жүзінің халықтары, соның iшінде қазақ халқы да ұыстың ұлы күні -- Наурыз мейрамын мерекелейді.
Ауыртпалығы көл қауттан аман-есен шығып, жаңару кезеңіне, жаңа жылға жеттік деп қуанады. Облыстың оңтүстік және батыс бөліктерінде көктем наурыз айының ортасында немесе соңғы күндерінде, солтүстігінде сәyіp айының бас кезінде басталады.
Қамтемнің жалпы ұзақтығы 0°-тан +15 температура аралығында, бір жарым ай шамасында болады, көктем мезгілі тез өтеді. Ауаның температурасы күн өткен сайын көтеріледі. Бірақ кейде салқындық қайталанып, қар аралас жауын-шашын жиі түсіп тұрады. Мысал. Жергілікті халықтың тәжірибеcінде көктем кезіндегі ауa райының қайталамалы өзгерістерінің бірін Бес конақ деп атайды. Ол жаңаша жыл санау бойынша сәyір айының 8 -- 18-і аралығында болады. Осы кезде ауа райы тез бұзылады, тіпті кей жылдары кар жауып, боран соғуы ықтимал. Көктем кезінде суық ауа массасының кайталап кіруінің әсерінен мамыр айының аяғына дейін үсік қайталанып отырады. Бұл кездерде бақша, көкөніс егерде жергілікті жердің аya-pайын бақылау тәжірибесіне және метеорология ғылымының болжамдарына сүйену кажет. Осындай суықтың кайталануы қыстан жүдеп шыккан малға және жас төлге үлкен зиянын тигізеді. Жаз - күн көзінің ең ұзак түсетін мезгілі. Бұл кезде, мизам де жалпы табиғатта көп өзгерістер болады. БҚО - да жаз мамыр айының орта кезінен, орташа тәуліктік температура +15°-ке жоғарлаған кезден басталады. Жаздың ең ыстық айы -- шілдеде орташа тәуліктік температура +2г, +31, ал кей жылдары +42°-ке дейін жетеді. Жауын-шашын бұл мезгілде өте аз түседі, орташа мөлшері 75 -- 100 мм. Кейбір жылдары мүлдем жаумай, егістік дақылдар күйіп кететiні, осы кезде оңтүстік-шығыстан соғатын күшті желдер кұрғақ аңызақ қалыптастырады. Бұның ақыры шаңды дауылдарға ұласады. Мысал. 1972 жылдын жазы өте ыстық әрі құрғақ болды. Жаз айларында, әсipece oрталық, оңтүстік aудандарда жауын-шашын түспеді. Оңтүстік және онтүстік-шығыстан соққан аңызақ жел тәуліктік температураны +40°- қа дейін жеткізді. Жаз тамыз айының соңғы тәуліктерінде аяқталады.
Бұл егіннің, көкөністің пісіп-жетілген кезі. Оларды орып - жинау, қоймаларға тасу науқаны басталады. Күздің алғашқы көріністері түннің суытуы, өзен- көлдерде судың салкындай бастауы, ағаштарда алғашқы сары жапырактардың пайда болуы, т.б. Жалпы күздің басы ауаның орташа тәуліктік температурасының 15°-тан темендеуінен есептеледі. Бұл шамамен қыркүйектің 10- нан басталады. Күздің алғашқы айында (қыркүйекте) көбіне күн ашык, кұрғак, жайлы болып тұрады. Бұл кезде егін даласында астықты орып-жинау, күздік дақылдарды себу жұмыстары жүргізіледі. Кей жылдары жауын-шашындатып, диқандарға көп кедергі жасайды. Қыркүйек айының соңғы күндерінде жылы, кұрғақ мизам шуағы дейтін кез туады. Бұл оңтүстіктен жылы континентті ayа массаларының енуіне байланысты. Aуаның температурасы қазан айында тез төмендейді. Жауын-шашын мелшері артады, тіпті кей жылдары 100 мм-ге дейін түседі. Облыстың солтүстік аудандарын- да суық ауа массалары енген сайын үсік жиі қайталанады. Бұл айдың аяғында ағаш жапырақтары түгел сарғайып, түсіп, кұстар топ-тобымен жылы жаққа ұшып кетеді. Осы кезде кей жылдары алғашқы қар түсіп, еріп кетеді. Қараша айының басталуымен aya pайы салқындап, қар аралас жауын-шашын жиі түсіп, нағыз қара күз басталады. Қарашаның екінші жартысында қыстың алғашкы белгілері байқалады. Ауа салқындап, 0°-тан төмендейді. Қар жамылғысы солтүстік аудандарда тұрақтанып, коңыржай континентті ауa массалары өзінің күшіне толық енеді. Келдер мен тоған суына мұз қатады, біртіндеп арктикалық ауа массаларынын әсері күшейе түседі. Күздің қысқа айналу мерзімдері тұрақты болуы мүмкін емес, өйткені оған көптеген факторлар әсер етеді. Күз екі айға созылады, қыс Батыс Қазақстан облысының солтүстік және солтүстік-шығыс аудандарында ерте түседі, ал оңтүстік, оңтүстік-батысында, әсіресе Нарын құмында сәл кештеу басталады. Қыстың басталу мерзімін көп жағдайда қазан айының 19 -- 22 - cінен, тәуліктік орташа температура -5°-қа жеткен кезден есептейді. Бұл кезде өзен-көлдерде мұз тұра бастайды. Қар жамылғысының ең қалың кезеңі ақпан айының ортасына сәйкес келеді. Бірақ қар жамылғысы ең көп түсті дегенде орташа 15 -- 20 см-ден
аспайды. Сондықтан жердің беткі қабаты 1,5 м-ге дейін тоқ болып қатады.
Қыстың тағы бір ерекшелігі, ауаның температурасы тұрақты болмайды. Қыс айларының орташа температурасы -14° болып есептелгенімен, қаңтар және ақпан айларында кейде -40°, -42° суықтық немесе керіcінше +15°, +10° жылылықта болуы ғажап емес. Мұндай құбылыстар сібір антициклонының суық ауа массасы мен батыстан кіретін циклондардың қайталануының әсерінен болады. Қыс айларында, әсіресе қаңтар, ақпан кезінде желдің соғу екпіні 4,5 -- 5 мсек жетеді. Сондықтан қыс бойы көбіне жаяу борасындатып тұрады. Кейде күшті жел мен жауған қардың әсерінен ұйытқыған боран бірнеше тәулік бойы соғып, жолдарды басып, алыстағы шағын елді ме- кендерге қатынас жасауға қиындық туғызады. Осы қыс айларында орта есеппен 20-30 тәулік, кейде 50 тәулікке дейін боранды күндер болып тұрады.
Бүкіл қыс бойы солтүстік-шығыс және шығыс бағытта жел соғады.
Жел жауған қарды қуып сай-салаға, ықтасынға үйiп, тегіс жерлердің қар жамылғысын тұрактандырмайды. Қатты аяздан қар жамылғысының бетінде қатты карлы-мұзды қабат пайда болып, кейде тебіндегі жылқының жайы - луына кедерri жасайды. Мысал. Облыс территориясының оңтүстік - батысын алып жаткан Нарын кұмының қар жамылғысы жұқа болғандықтан малға, әcipeсe жылқы жаюғa өте қолайлы келеді. Бірақ 1947 жылдан бері бұл жерлер соғыс қаруын сынайтын сынақ алаңына айналдырылып, халық шаруашылығына пайдалануға мүмкіндік болмай отыр. Қыстың ұзақтығы тұрақты қар жамылғысының жату кезеңімен есептегенде 4 немесе 4,5 ай шамасында болады. Кей жылдары 3 ай немесе одан да аз уақыт денгейінде
Қыстың қары аз, ауа-райы суық болған кезде құстар мен дала аңдарына өте қиын жағдай туады. Оларға адамдар тарапынан қамқорлық қажет, құстарға 1. жем шашу, ықтасын жасау, орман аңдарын азықтандыру сияқты жұмыстармен мектеп оқушылары көмектеседі 2. Көктемде қар еріген сәтте, жер бетіне түскен қар көлемі тек 80 мм шамасында ылғал қорын береді. Бұл әрине, осы өлкенің жағдайында ауылшаруашылық өнімге ат салыса алады.
3. ШИКI СУЫ. Жер беті суы Халық шаруашылығының игілігіне жер беті суын берік пайдаланады. Ал олардың ішінде өзен суының өзендері. Батыс Казакқстан облысының өзендер, тұйық алапқа жатады. Бұл негізінен геологиялык кұнарлығы өте зор болады, климатының ерекшелігіне байланысты. Облыс территориясында 200-ден астам өзендер бар. Олардың жалпы ұзындығы, Жайыққа қоспағанда, 4600 шақырым, осы өзендердің iшін 80-нен астамының су ағыстары уақытша, жаздың аяғында құрғап кетеді. Өзендердің жалпы су қоры 2024 мили текше метр. Осының ішінде тек кана 8 өзеннің ұзындығы 200 шақырымнан асады. Ең үлкені Жайық өзенінінің Батыс Қазақстан облысының территориясында, ұзындығы 500 шақырым. Облыстың өзендері негізінен қар суынан қоректенеді. Өзендердің тасуы мен су мөлшерінің молаюы қардағы су қорына, оның еру жылдамдығына, топырақтың тоң қабатының қалыңдығына байланысты. Жаз кезінде түсетін жауын-шашын өзендердің су режиміне көп ыкпалын тигізбейді. Өйткені олардың көбі топырақтың беткі қабатына сіңіп, ауaғa буланып кетеді. Күзгі жаңбыр белгілі бір мөлшерде өзен суының деңгейін толыктырады. Жер асты суы терең жатқандықтан, өзендердінің қоректенуіне көп ықпалын тигізбейді. Жалпы жауын суы мен жер асты суының өзендердің қоректенуіне үлес облыстың солтүстігінен - оңтүстігіне қарай 15%-дан 5%-ға дейін темендейді.
Облыстың ішкі суы өз территориясынан жиналатын су арыстарының тек 20%-ын ғана кұрайды. Ал негізгі су ағысы көршілес жатқан территориялардан келеді. Облыстың солтүстігінен онтүстігіне дейін ағып өтетін басты су көзі -- Жайық өзені.
Бұл өзен өзінің басын Орал тауының 600 м биіктігінен алады. Оның жалпы ұзындығы 2354 шақырым, 500 шақырымы ғана облыс территориясымен өтеді. Жайық өзені Каспий маңы ойпатын кесіп өтіп, Каспий теңізіне құяды. Негізгі арнасына Батыс Қазақстан облысының жерінде бірнеше салалары қосылады. Оның оң жақ салаларына Ембулатовка, Быковка, Рубежка, Шаған және Деркөл, ал сол жақ салаларына Ёлек, Утва, Барбастау және Ащы өзендері жатады. Соңғысы басын Шалқар көлінен алады да, Жайық өзеніне су мол жылдары ғана қосылады. Өзеннің орта бөлігінде көктемгі тасқын судың артығы қолдан қазылған. Көшім каналы арқылы төрт су қоймасына құйылып, шабындық және жайылымдық жерлерді суаруға пайдаланылады. Мысал. Көшім каналы осы облыс еңбеккерлерінің қажымас қайратының белгісі. Отызыншы жылдары елімізде техникалық құралдар жетпей жатқан кезде еңбекші, бұқара бұл каналды қолмен қазған болатын.
Жайықтың бір жылғы орташа су шығыны секундына 320 текше метр. Соңғы жылдардағы құрғақшылық және шаруашылық мақсатына алынатын су мөлшерінің артуы өзеннің орташа су көлемінің жылына 7-8 текше шақырымға дейін азаюына әкеліп соқтырды. Жайық өзенінің тағы бір ерекшелігі, оның төменгі ағысында салалары жоқ ( картаны қараңыздар ). Сондықтан су деңгейінің түсуі немесе көтерілуі жоғары жақтан келетін су мөлшеріне байланысты болады. Жайық өзенінің бастауында жер бетінің деңгейі 637 м биіктікте, ал оның Каспий теңізіне құяр жері - теңіз деңгейінен 27 м төмен жатыр. Сондықтан Жайық өзені арнасының құлау бұрышы әрбір шақырым сайын 30 см төмендеп отырады. Ал көршілес жатқан Еділ өзенінің құлау бұрышының деңгейі Жайықтан 4 есе аз. Осы құлау деңгейінің салыстырмалы биіктіктері үлкен болғандықтан, күз кезінде су ағысының жылдамдығы сағатына 4-5 шақырым болса, ал көктемгі су тасыған шағында 10 шақырымға дейін жетеді. Жайықтың арнасы ғасырлар бойы көп өзгеріске ұшырап отырған. Бір кездегі көптеген ескі арналар мен салалар бүгінде Жайық өзенінен көгейсіп , бөлініп қалған . Оған дәлел - XVII ғасырда алғаш көшіп келіп өзен Жайық өзені су шығынының жылдық мөлшерінің жағасына қоныстанған қазақ селолары қазір Жайық өзені онша енді емес, бірақ көктемде тасыған кезде бірнеше шақырымға жайылып кетеді. Жайық өзенінің тасуы сәуір айының екінші жартысынан басталады да, мамыр айының орта кезінде суы ең жоғарғы деңгейіне жетеді. Өзеннің көктемдегі деңгейі әр жылдары бірдей емес. Мысал .1942 жылы Жайық өзенінің тасу мөлшерінің су шығыны 1993 жылмен салыстырғанда 20 есе көп болды. Бұл кезде су шығыны секундына 18400 текше метрге дейін жетті. Ал суының ең аз кезі ақпан айында су шығыны бар болғаны бір секундта 100 текше метр. Алайда өзеннің бір қалыпты орташа сабасының кезiнде ені 150-200 метрден, тереңдігі негізгі арнасында үш метрден аспайды . Жайыққа қарашаның аяқ кезінен бастап мұз қатады да, наурыз айының соңы мен сәуірдің басында мұздар сөгіліп, өзен ағысы еркіндік алады. Мұздың қалыңдығы орташа 60 -- 80 см - ге дейін жетеді.
Мұз құрсану уақыты 130 -- 120 тәулікке созылады. Өзеннің екі жағасы көбіне тік жарқабақ болып келеді. Жайық өзені және оның салалары біршама лайлы, судың құрамындағы әр түрлі шайынды жыныстардың, мөлшеріне қарап оның лайлануын анықтайды. Мысал. Жайыққа Көшім саласының қосылар жерінде судың лайлануы бір текше метрде 290 грамм, осы жердегі қатты шайынды жыныстардың мөлшері жылына 1900 мың т - ға тең .
Өзен суының химиялық құрамында карбонатты кальций тұздарының қоспасы басым болып келеді . " Жайық өзені облыстың территориясында су жолы қатынасына пайдалануға қолайлы . Бұдан ондаған жылдар бұрын ішкі жүк айналымының көлемі қазіргі уақыт пен салыстырғанда бірнеше есе көп болды. Соңғы жылдары Жайық өзенінің көліктік қатынастағы қызметі бірден - бірге азайып келеді. Өзеннің балық өнімдерін сақтау үшін болашақта су жолы көлігі мүлде тоқтатылуға тиіс. Өйткені Жайық сонау тарихи заманнан бері балық кәсіпшілігі өркендеген, әсіресе қызыл балықтың негізгі мекені болып келеді. Мысал. Қазіргі кезде Жайық дүние жүзінде ауланатын бекіре балықтың бөлігін, шоқыр балықтың 70 % -ын беріп отыр. Бұл көрсеткіштер ХХ ғасырдың бас кезінде ауланған балықтың мөлшерінен әлдеқайда төмен. Батыс Қазақстан облысының батысында тұйық ағысты, бірақ ұзындығы мен су қоры жөнінен әжептеуір, Қара өзен ( Үлкен өзен ) және Сары өзен ( Кіші өзен ) ағып жатыр. Екі өзен де Қамысты - Самар көлдеріне құяр жерде бірнеше қолтықтарға бөлініп, тарамдалып, құмға сіңіп кетеді. Қара өзен -- өзінің басын Саратов облысының территориясына кіретін, жалпы Сырттың оңтүстік беткейлерінен алады . Өзеннің ұзындығы - 584 шақырым, су қорын жинайтын ауданның көлемі 15600 шаршы шақырым. Қара өзен бастамасында бірнеше кіші салалар қосындысынан тұрса, орта және төменгі ағыстарында жеке бір арнамен ағады. Өзен суының тасуы қар суынан қоректенетін өзендерге сәйкес көктемде, әсіресе сәуір айының орта шамасында басталады.
Судың тасуы мен қайтуы тез өтеді. Өйткені, мамырдың орта шамасында судың тасуы бәсеңдеп, арнасының кейбір бөліктерінде су ағысы мүлдем азайып, тоқтайды. Судың орташа шығыны 106 текше м сек. Ең көп мөлшері 1215 текше метр. Қара өзеннің арнасы жазықтағы өзендерге тән иірімді тізбектеліп келеді, онда қалың шабындық шөп өседі. Мысал. Осындай иірімді тізбектердің бірі Березин ауылынан аудан орталығына дейінгі аралық . Бұл өзен арнасының ұзындығы 70 шақырымға жетеді, ал алып жатқан жердің көлемі 435 шаршы шақырым, 35 бай кеңінен пайдаланылады. Өзеннің бұл аралықтағы жағалары тік әрі Батыс бөлікте Қара өзенмен қатарлас ағып жатқан Сары өзен өзінің басын жалпы Сырттың батыс беткейлерінен алады. Ұзындығы 560 шақырым, су жинайтын ешқандай тұрақты салалары жоқ.
Сары өзеннің су ауданның көлемі 12250 шаршы шақырым. Бұл өзен өзімен қатарлас ағатын Қара өзенге ұқсас. Көктемгі су тасу кезінен судың ағысы тоқталып, иірімді тізбектерге айналады. Олар көлтабанды су жайылымы ретінде осы екі өзен мен Қамысты - Самар көлдерінің алқабтың қажетіне пайдалану әлі толық іске асырылмай отыр. Оңтүстік беткейлерінен алатын бірнеше шағын өзен осы қос өзеннің шығысында бастауын Жалпы Сырт: 5 үлкен жүйесі бар. Олар: Шежін - 1, Шежiн - 2. Батыс Дерін, т.б. бұл өзеншелер Шежiн - Балықты ойпаты болып су жинақтап, белгілі бір мөлшерде су қорын қалып тұйықтастырады. Жайық өзенінің сол жақ бетінде бірнеше кіші өзендер және жүйесі қалыптасқан: Үлкен және Кіші Аңқаты, Өлеңті, қырлары Бұлдырты, Қалдығайты, Жақсыбай. Бұл өзендердің көбі Орал маңы үстіртінен басталып, өздерінің суын Байғұты көлдер ойпатына жинайды. Су көп болған жылдары бұл жиналған су Жайық өзеніне барып жалғасады.
Жайықтың сол жақ негізгі саласының бірі Елек өзені Жарық тауынан басталады. Ұзындығы 640 шақырым Електің арнасында бірнеше иірімді тізбектері бар. Утва өзені су жинайтын ауданының көлемі 4900 шаршы шақырым. Су шығынының жылдық қорытынды сы 150 млн. текше м . Оның 80 % -і көктемгі су тасу кезеңіне келеді . Жайық өзенінің оң жақ жағалауынан, Каспий маңы ойпатының солтүстік шекаралары тұсынан Көшім өзені басталады. Көшім өзенінің бастауы Жайықтан 300 м қашықта. Яғни, бұл Жайықтың ескі арнасынан басталатын өзен.
Жайық суының тасу деңгейі жоғары болған жылдары оның суы Көшімге құйылады. Жоғарыда айтылған Көшім каналы 1974 -- 75 жылдары қайтадан жаңартылып, жаңа техникалық әдіспен 390 шақырымға созылып жатқан басқарылатын жүйеге кеңейтілді. Соның негізінде құрғақ арналы Көшім өзені айналды. Көлдер, тоғандар, суқоймалар Батыс Қазақстан облысының территориясында 3260 үлкенді - кішілі көлдер бар. Олардың жалпы көлемі 908 шаршы шақырым. Осы көлдердің 84 - інің ғана көлемі бір шаршы шақырымнан жоғары. Сонымен бірге қолдан 5 үлкен суқоймалары жасалған.
Батыс Қазақстан облысының көлдері тұйық, ағынсыз болып келеді. Солтүстіктен оңтүстікке қарай ағынсыз тұйық және тұзды көптеген көлдердің суы тартылып, құрғап қалады . Көлдердің негізгі қоректену көзі қар суы және жаңбыр суының да үлесі бар. Көлдердің қазан-шұңқырлары әр түрлі жолдармен пайда болған :
1. Қалдық көлдер;
2. Ескі өзен арналарында пайда болған көлдер;
3. Жердің үстіңгі қабаты шөгіп, су басқан ойпаңдардағы көлдер;
4. Қолдан жасалған көлдер -- суқоймалары және тоғандар.
Батыс Қазақстан облысының ең үлкен, тұщы көлі Шалқар Орал қаласының оңтүстік - шығысында 70 шақырым қашықтықта жатыр . Шалқар көлінің алып жатқан көлемі 191 шаршы шақырым. Суында минералды тұздардың құрамы жаз кезінде көбейеді де, ауыз суға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz