XVIII ғ. - ХІХ ғасырдың аяғындағы қазақ мәдениеті

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

XVIII ғ. - ХІХ ғасырдың аяғындағы қазақ мәдениеті
XVIII ғасырларда Қазақстан мәдениеті өткен уақыт дәстүрімен жалғаса дамыды. Бұл көбінесе ақын-жыраулардың шығармашылығынан көрінді.
Сол тарихи кезенде елге танымал жырау Бұқар Қалқаманұлы (1693-1787) болды. Ол Баянауылда туып-өсті. Оның жырларының непзп тақырыбы: Отанға деген сүйіспеншілік, халық бірлігі мен батырлық идеясына тоғысып жатты. Ол өз жырларында жоңғар шапқыншылығына қарсы қазақтың үлт азаттық күресінің батырлары: Бөгенбай, Қабанбай, Жәнібек сынды батырлардың ерліпн жырларына арқау етіп, оларды жастарға үлп етті. Бұхар жырау бір орталықтан басқаратын күшті мемлекет құруды мақсат еткен, үш жүздің басын біріктіру жолына күш-қайратын сарп еткен Абылай ханның қызметін дәріптеді. Өзінің Сабалақ атты жырында Абылайдың көрегендігін жырлады. Ол Абылайдың кеңесшісі болды, оны ісімен де, ақылымен де қолдап отырды. Оның: Әй, Абылай, Абылай!, Ей, заман-ай, заман-ай!, Ашуланба, Абылай! т.б. жырларынан біз сол замандағы тарихи оқиғалардың қыр-сыры жайлы мәліметтер аламыз. Буқар жырау өз халқына: таусылмас мал азабы үшін өзіңді-өзің қинама, мал өледі, жер сен өлген соң да қалады. Алланың бергеніне разы бол, өзіңнің беделіңді сақта,- деп береке-бірлікке шақырады.
Сол уақыттағы ақын, жыршы Тәттіқара, эпикалық ақын Ақтамберді жырау (1675-1768), әйплі Шал ақын (1748-1819) т.б. жыршы, жыраулар халқының мұң-мұқтажын пенделіктен жоғары қойған ұстанымдарымен танымал болды. Олар батырлардың ерліпн дәріптеді, ал ел басына қауіп төнген көзде халықты ерлікке, батырлыққа, күреске шақырды. Халық ауыз әдебиетіндеп Елім-ай!, Қап қағылған, Шаңды жорық сияқты туындыларда қазақ халқының жоңғарларға қарсы жүрпзген Отан соғысының оқиғалары баяндалды.
Қазақ халқы музыка өнеріне ерекше мән берген. Халықтық ән-күйі енөрі жақсы дамыды. Сырым Датүлы көтерілісіне Сырым сазы күиі арналды. Сол заманның атақты домбырашы сазгері Байжігіт халық арасында кеңшен танымал болды. Ол Ақтабан шұбырынды, Қайыңсауған (ақтабан шұбырынды кезінде аштықтан аман қалу үшін халық қайың шырынын ішкен) т.б. тарихи тақырыпқа арналған күйлер шығарды.
XIX ғасырдың басындағы музыкалық және ақындық енерде Исатай батыр бастаған көтеріліске, оның серігі батыр, ақын Махамбетке арналған өлең-жырлар халық арасында кең тараған. Ал еркіндік, Отанға деген махаббат тақырыбы Махамбеттің Yenлы арман, Сұлтан Баймағанбетке, Жәңпрге, Қызғыш құс және т.б. өлең-жырларына арқау болған. Ол көтерілісшілердің қайсарлығын, Исатайдың көзсіз ерлігін жырлады. Сол кезде шығармашылық өнерін жаңа бастаған атақты күйші композитор Құрманғазы Сағырбайұлы (1806-1879) өзінің алғашқы шығармасы - Кішкентай күйін Исатай Тайманұлына арнады.
Қазақ жерінің Ресейге қосылуы елдің географиялық жағдайы мен қазба байлықтарын, экономикасын, тарихын, этнографиясын зерттеу үшін орыстың ғалымдары мен саяхатшыларының жүйелі түрде жұмыстар жүрпзуіне мүмкіндіктер ашылды. 1779жылы Қазақжеріне алғашқы ғылыми экспедицияның бірін П.С. Паллас басқарып келді. Оның экседициясының жемісі Ресей империясының әртүрлі аймақтарына саяхат (1773 ж.) атты еңбеп болды. 1772 жылы Н. Рычков 1771 жылғы қырғыз-қайсақ даласына капитан Н. Рычков саяхатының күнделік жазбалары атты еңбепн жариялады. Орыс ғалымдарының Қазақ жерін зерттеудегі ірі жетістік 1832 жылы шыққан А.И. Левшиннің Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордалары мөн далаларының сипаттамасы дөген еңбегі болып табылады.
Қазақ өлкесін зерттеуде баға жетпес үлес қосқан орыс мәдениетінің кәрнекті өкілдерінің ішінде В.И. Дальдың алатын орны ерекше. Ол 1833-1841 жылдары Орынбор губернаторы жанындағы ерекше тапсырмалар жөніндегі қызметкер болып істеген көзінде қазақ халқының ауыз әдебиетін, әдет-ғұрпы мен тұрмыс тіршілігін зерттеді. 1833 жылы А.С. Пушкин Орынбор мөн Оралға Е. Пугачев көтерілісі туралы материал жинау үшін арнайы келіп, бұл аймақта қазақ халқының мәдениетімен де танысады. Осы сапарында Пушкин Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырының бір нұсқасын жазып алған.
ХІХғасырда Қазақстанды зерттеушілердің ішінде әлемдікдеңгейдеп ғалым П.П. Семенов-Тянь-Шаньский (1827-1914) болды. Ол Орталық Тянь-Шань-ды зерттеді, Алтай, Жетісу, Орта Азияға саяхат жасады. Оның басшылығы-мен Ресей. Біздің Отанымыздың толық географиялық жазбалары деген көптомдық зерттеулері жарық көрді. Бұл еңбектің Қырғыз өлкесі және Түркістан елкесі деген екі томы Қазақстан мен Орта Азияға арналған. Мұнда географиялық орта, табиғат, қазба байлық, тарих, қазақтардың тұрмыстіршілігі жөнінде ғылыми мәліметтер топтастырылды. Қазақстанның географиясын, өсімдіктер және жануарлар дүниесін, оның қазба байлығын зерттегендердің келесі бір өкілдері Н.А. Северцев пен И.В. Мушкетов болды. Сондай-ақ қазақ халқының мәдениеті мен этнографиясының беймәлім сырларын ашуда белгілі шығыстанушы, түркітанушы, этнограф, Петербор академиясының академип В.В. Радлов (1837-1918) та қомақты үлес қосты. Ол Алтай, Солтүстік Қазақстан, Жетісу қазақтары мен басқа да халықтарының салтдәстүрі мен әдет-ғұрыптары, фольклоры туралы құнды еңбектер қалдырды. Оның Түріктайпаларыныңхалыктықәдебиеті нің үлплерінде қазақтың ертеплері, эпикалық шығармалары мен лирикасы жинақталған. Қазақ халқының тарихы туралы қүнды деректерді ірі шығыстанушы ғалым, археолог, лингвист, академик В.В. Вельяминов-Зерновтың (1830-1904) еңбектерінен ала аламыз. Ол Қасымдық патшалар мен ханзадалар туралы зерттеу, Қырғыз-қайсақтар туралы тарихи мәліметтер және басқа да еңбектерінде Қазақ тарихының езекті мәселелері талданады. Қазақ өлкесінің тарихын А.И. Добросмыслов, Н.Н. Аристов, М Красовский сынды ғалымдар да зерттеді. Еліміздіңтарихы, этнографиясы, географиясы туралы мәліметтерді саяси жер аударылғандар, патшалық әкімшіліктің қызметкерлері, Бас штабтың офицерлері жинастырды.
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстандағы қоғамдық ой мен мәдениетті дамытуда мәдени-ағарту мекемелері мен ғылыми қоғамдар маңызды рөп атқарды. Орыс географиялыққоғамыныңбелімдері Орынборда (1868 ж.), Омбыда (1867 ж.), ал кейінірек Семей бөлімшесі мен Түркютанда (1897 ж.) бөлімі ашылды. Олар жиналған мәліметтер бойынша тарих, этнография, география туралы жинақгар жариялап отырды. Қоғам жүмысына қазақ зиялылары да белсене араласты. Мысалы, Орыс географиялық қоғамының Орынбор бөлімінің корреспондент мүшесі Ы. Алтынсарин болды және ол өзінің ғылыми зерттеулерін осы жинақтарда жариялады.
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда облыстық статистикалық комитеттері қүрылды. Бүл комитеттер статистика, тарих, этнография, мәдениет жайлы мәліметтер жинақтап, әрбір облыс бойынша шолу жасап отырды. Семей облыстық статистикалық комитет жүмысына Абай да қатынасты.
Қазақстанды зерттеумен Ресейдің басқа да ғылыми ұйымдары - Ауыл шаруашылық қоғамы, Шығыс тарихы мен археологиясының әуесқойлары, жаратылыстану, шығыстану мен антропология әуесқойлары қоғамы т.б. айналысты. Бұл кезеңде Қазақстанда қоғамдық кітапханалар ашыла бастады. 1883 жылы Семейде көпшілікке арналған алғашқы кітапхана ашылды.
Қазақстанның Ресейге қосылуы білім беру жүйесінің дамуына да үлкен ықпал жасады. Ауқатты адамдардың балалары Бұхара, Самарқанд, Хиуа, Ташкент қалаларындағы медреселерде білім алды. Қарапайым көшпелі адамдардың балалары сауаттарын мұсылман мектептерінде немесе ауыл молдаларынан ашты. Діни емес оқу орындары жерплікті патша әкімшіпіпнің қызметкерлерін: тілмаштар мен хатшылар дайындау қажеттілігіне байланысты ашылды. Ондай оқу орындарына 1786 жылы Омбыда ашылған Азиялық мектебі, 1789 жылы ашылған Орынбордағы Үкіметтік мектеп жатты. Онда орыс балаларымен бірге, қазақ шәкірттері де оқыды. 1825 жылы Орынборда, ал 1846 жылы Омбыда әскери мамандар мен әкімшілік чиновниктерін дайындайтын Кадет корпусы ашылды. Қазақ балаларына арналған зайырлы мектеп 1841 жылы Бекей хандығында, 1850 жылы Орынборда Шекаралық комиссия жанынан ашылды. Қазақ даласында әйелдерге білім беру өте нашар дамыды. 1887 жылы Ырғызда Ы. Алтынсариннің белсенді педагогикалық қызметінің нәтижесінде қыздарға арналған училище ашылды. 1890-1896 жылдары Торғайда, Қостанайда, Қарабұтақта, Ақтебеде орыс-қазақ қыздар училищелері пайда болды. Алғашқы кәсіби білім беретін оқу орындарынан 1879 жылы негізі қаланған Түркютан мұғалімдер семинариясы мен 1883 жылы ашылған Орынбордағы қазақ мұғалімдер мектебі болды.
Кейіннен мұғалімдер семинариясы Ақтөбе, Верный, Семей, Орал қалаларында жұмыс істей бастады. Қазан төңкерісіне дейінп уақытта олар 300-ге жуық қаэақ мұғалімдерін даярлап шығарды. Сондай-ақ XIX ғасырда ауыл шаруашылық және фельдшерлік мектептер де пайда болды. Бірақ қазақ
өлкесінде бірде-бір жоғары оқу орны болмады. Сол уақытта емір сүріп, қазақ мәдениетіне өлшеусіз үлес қосқан қазақтың көрнекті қайраткерлері Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ тарихында өшпес із қалдырды
Шоқан Уәлиханов (1835-1865) Құсмүрын бекінісінде дүниеге келген. 12 жасына дейін жекеменшік мектепте білім алады 1847 жылы Омбыдағы Сібір кадет корпусына оқуға түсіп, 1853 жылы оны кавалерия корнеті деген әскери шенмен бітіріп шығады.
Ш Уәлихановтың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.