СӨЗЖАСАМ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРАЛДАРЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
3
СӨЗЖАСАМ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРАЛДАРЫ
5
Сөзжасам объектілері мен міндеттері
5
Сөзжасам әдістерінің жіктелуі
10
ОНОМАСИОЛОГИЯ АТАУЛАРЫНЫҢ СӨЗЖАСАМ ТӘСІЛДЕРІ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛУЫ
18

Ономасиология күрделі сөздерін сөзжасам тәсілдерімен жасалуы
18
Сөзжасамдық талдау жүргізу үшін ономасиологиялық топтар мен кіші топтарды бөлу
19

ҚОРЫТЫНДЫ
23
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ
25

КІРІСПЕ
Əлем бейнесі тілде таңбаланады, тілдегі көрінісі атау ретінде анықталады. Əлем бейнесі атау ретінде көрініс табады десек, оның өзіндік ішкі қалыптасқан заңдылығы бар. Атау - ойлаудың тілдегі сипатын танытатын күрделі құрылым ретінде сөзжасамдық үдерісте қалыптасып жасалады. Атаудың жасалуы ұзақ тарихи үдеріс. Олай болса, сөзжасам негізінде жасалған кез келген сөз-атау онтогенездік аспектіден саралана алады. Адам баласының таным дүниесіндегі ең керемет сыйы - тіл феномені. Тіл - кез келген табиғи құбылыстың белгіленуіндегі танымдық жəне коммуникативтік міндет атқаратын белгілер жүйесі. Тілдегі белгілер жүйесін іске қосып, ұғымдағы қабылданған бейнені сөзбен таңбалау үшін оған атау беруді жүйелі түрде орындап отыратын сөзжасамдық үдеріс. Тек сөзжасамдық үдеріс арқылы ғана ойлау жүйесіндегі бейне өзінің сөздік мəніне көше алады. Мағынасын беретін таңбаны айқын тауып, негізделе таңбалай алады. Атау өз мəнінде айқын болу үшін ол негізделуі, уəжделуі шарт. Осы тұрғыдан сөзжасам негіздеме теориясы тұрғысынан айқындалуы қажет. Атау қызметін атқаратын тілдік бірліктердің жасалу жүйесін атау теориясы (номинация) зерттейді. Сондықтан сөзжасам атау теориясы арқылы анықтала алады. Атау теориясы атаудың құрылымын зерттейтіндіктен ономасиологиялық аспектіден зерделенеді.
Кез келген тілдің дамуы сөзжасам жүйесімен байланысты. Тілдің байлығы кірме сөздер есебінен толығумен емес, төл сөздердің мағыналық дамуы негізінде жаңа сөздердің туындауы арқылы болады. Сондықтан да сөзжасам теориясының кешенді бағытта зерттелуінің маңызы ерекше. Бұл тілдегі төл сөздердің ұғымдық, мағыналық жəне тұлғалық даму жүйесін зерделеуге мүмкіндік береді. Қазақ тіл білімінің ғылым ретінде қалыптасып, даму жылдарында сөзжасам саласы сөзқұрамның аясында қарастырылды да, негізінен, сөз жасалу үрдісінің синтетикалық жолмен, яғни жұрнақтар арқылы туынды сөз жасалуы зерттелді. ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап, сөзжасам саласы туралы əр түрлі деңгейде ғылыми еңбектер жазыла бастады. ХХ ғасырдағы қазақ сөзжасам саласы бойынша жазылған іргелі еңбек Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі (1989) атты монография. Мұнда алғаш рет сөзжасам жеке ғылыми сала ретінде танылып, оның негізгі теориялық мəселелері зерделенді. Қазақ тілінің сөзжасамы - өзінің негізгі зерттеу нысаны, белгілі даму желісі қалыптасқан, өзіндік зерттеу тəсілі мен əдістері бар тіл білімінің бір саласы. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі - атаудың жасалу, қалыптасу жолын, мағынаның дамуын, ұғым мен мағына, атаудың кешенді бірлігін қарастырады. Сөзжасам дегеніміз - жаңа мағыналы туынды сөздердің қалыптасуы мен мағыналық дамуын, жасалу тəсілдерін зерттейтін тіл білімінің негізгі бір саласы.
Әр тіл білімі саласының өзіндік негізгі бірлігі болады. Айталық, лексикологияның негізгі бірлігі - сөз, фонетиканың бірлігі - дыбыс, сөзқұрамда сөз бен қосымшалар, синтаксисте - сөйлем танылса, сөзжасамның негізгі бірлігі - туынды сөз. Туынды сөздің құрамы əр түрлі болуы мүмкін. Туынды сөздің құрамы оның жасалу сипаты арқылы анықталады. Сөз мағынасы дамуы арқылы, негіз бен сөз тудырушы жұрнақтың жалғануы арқылы, екі негіз сөздің бірігуі немесе қосарлануы арқылы, сөздердің тіркесуі арқылы туынды сөздер жасала алады.
Сөзжасамдық инновация ретінде белгілі бір сөзжасамдық модельдердің өнімділігінің артуын тануға болады. Бұл процестерде тілдің лексикалық деңгейі мен грамматикалық, сөзжасамдық арасындағы байланыс белсенді түрде анықталады. Сөз, атаулардың әлеуметтік жоспардың себептерінен, немесе басқа тілдерден сөзжасамдық компоненттер мен әдістердің алынуынан туындайды. Біздің өміріміздегі ономасиология бағытындағы сөздердің қалай жасалатыны - өзекті зерттеу. Сондықтан жұмыс тақырыбы өзекті болып табылады.
Жұмыстың мақсаты - Ономасиология атауларының сөзжасам тәсілдері арқылы жасалуын қарастыру.
Зерттеу мақсатына жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- сөзжасам ұғымы
- сөзжасам жүйесіндегі әдістер
- Ономасиология атауларының сөзжасам тәсілдері арқылы жасалуы.
Зерттеу нысаны - Ономасиология атауларының сөзжасам тәсілдері арқылы қарастыру.
Зерттеуде қолданылатын әдістер:
- жалпы ғылыми-талдау, жалпылау;
- арнайы лингвистикалық - жалпылау және жіктеу, контекстік.
Жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, әдебиеттен тұрады.

СӨЗЖАСАМ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРАЛДАРЫ
Сөзжасам объектілері мен міндеттері

Сөзжасам тілдің сөзжасам жүйесін, сөзжасамдық бірліктерді, сөзжасам заңдылықтарын, сөзжасамның амал-тәсілдерін, сөздердің жасалу жолдарын, сөзжасам арқылы жасалған туынды сөздерді, олардың түрлерін, сөзжасамдық үлгілерді, сөзжасамдық мағынаны, әр сөз табының сөзжасамын т.б болып жатқан толып жатқан сөзжасамға қатысты мәселерді зерттейді, яғни жалпы тілдің сөзжасам жүйесін зерттейді. Тілдің сөзжасам жүйесі қазақ тілінің сөздік қоры мен сөздік құрамы жаңа сөздер жасау арқылы толықтырылып отыратын негізгі тілдік құбылыс болғандықтан, тілде оны іске қосып отыратын сөзжасамдық заңдылықтар, әдіс-тәсілдер көне замандардан бері қолданылып, дамып, іріктеліп, түрлі өзгерістерді басынан өзкізіп, қазіргі қалыпқа түсіп, әбден қалыптасқан. Сондықтан тілде жаңа сөз кездейсоқ, қалай болса солай жасала бермейді. Ол тілде қалыптасқан заңдар арқылы жүзеге асады [1,7-бет]. Тіл білімінің сөзжасам саласы осы заңдылықтарды қарастырады, ол туралы нақтылы ғылыми деректер береді.
"Сөзжасам" термині екі негізгі мағынаға ие, оларды нақты ажырату керек. Бірінші мағынада ол тілде жаңа сөздердің қалыптасуының тұрақты процесін білдіру үшін қолданылады. Тіл белгілі бір тілдік процестерді, соның ішінде жаңа лексикалық бірліктерді құру процесін қамтитын үздіксіз даму жағдайында. Бұл процесс "сөзжасам" деп аталды. Әрбір түбір емес, сонымен қатар қазіргі кездегі көптеген түбір сөздердің құрылымы осы сөздердің қалыптасу процесінің нәтижесі болып табылады. Сөзжасамдық процестердің мәні жаңа атауларды, жаңа екінші реттік бірліктерді құру болып табылады, өйткені мұндай атаулар сөздер болғандықтан, "сөзжасамдық" термині сөзбе-сөз, яғни, ең алдымен, сөздердің қалыптасу процесінің атауы ретінде ашылады.
Екінші мағынада "сөзжасам" термині лексикалық бірліктердің білім беру процесін зерттеумен айналысатын ғылым бөлімін білдіреді. Сөзжасамдық процестердің мәні жаңа атаулар жасау болып табылады. [2, 8-бет].
Сөзжасамның негізгі міндеті - тілді дамыту процесінде пайда болатын жаңа лексикалық бірліктердің қалыптасуының формальды, семантикалық, генетикалық және басқа заңдылықтары мен ерекшеліктерін зерттеу, бұл әлеуметтік дамудың өзіндік барометрі болып табылады, ол ғылыми, саяси және қоғамның басқа өміріндегі шамалы өзгерістерге сезімтал әрекет етеді. Тәуелсіз пән ретінде сөзжасам соңғы онжылдықтарда ғана зерттеудің саналы мақсатына айналды. Сөзжасам тіл туралы ғылымның дербес бөлімі болғанына қарамастан, ол оның басқа бөлімдерімен тығыз байланысты: морфология, синтаксис және лексикология.
Сөзжасамның дайын атаулардың қайнар көзі ретінде ғана емес, сонымен қатар оларды белгілі бір модельдер мен схемаларға сәйкес қалыптастыру ережелері, экстралингвистикалық факторларға байланысты, белгілі бір принциптерге сәйкес сөзжасамдық механизм туралы идеяларды едәуір тереңдетуге және нақтылауға мүмкіндік берді. Сөзжасам ғылымы зерттеудің екі аспектісіне ие: диахрондық және синхронды.
Диахрондық сөзжасам - сөзжасамдық процестер, жаңа сөздердің қалыптасу заңдылықтары, бұрыннан бар сөздердің құрылымының өзгеруі, тілдің сөзжасамдық жүйесінің қалыптасуы, оның өзгеруі мен дамуы туралы ілім.
Синхронды сөзжасам - туынды лексика, сөздердің морфемалық және сөзжасамдық құрылымы, сөзжасамдық жүйенің қазіргі құрылымы, тіл дамуының белгілі бір кезеңіндегі байланысты сөздер мен қатынастар туралы ілім (көбінесе қазіргі кезеңде). Кіріспеде айтылғандай, бұл жұмыста тек сөзжасамның синхронды жағы зерттеледі.
Сөзжасам объектісі - туынды сөз. Алайда туынды сөздер лингвистиканың басқа бөлімдерінде де зерттеледі. Сөзжасамда туынды сөздер жеке бірліктер ретінде емес, олардың өндірістік базамен өзара қарым-қатынасында, басқа туынды сөздермен, атап айтқанда, олардың құрылымында бірдей типтермен, яғни сөзжасам әдісіне ұқсас, құрылымның қандай да бір моделіне немесе ұқсас сөзжасамдық семантикаға сәйкес зерттеледі. Ол сөзжасамда зерттелетін тілдік бірліктер ретінде жалпы формальды және семантикалық белгілері бар сөздердің белгілі бір топтары (сөздердің бірлестіктері, категориялары) қарастырылуы керек. Сөзжасамның объектісі сонымен қатар қарапайым тілдік бірліктер болып табылады. Бұл сөзжасамдық құралдар (префикстер, жұрнақтар, постфикстер және т.б.), туынды сөздердің құрамында бөлінетін дыбыстар мен басқа элементтерді байланыстыратын туынды негіздер.
Диахрондық сөзжасамның объектісі - бұл тілде бұрыннан бар сөздер негізінде және осы тілдің өз қаражаты есебінен қалыптасқан сөздер. Сонымен қатар, олардың құрылымы мен басқа сөздермен қарым-қатынасына аз көңіл бөлінеді.
Синхроникалық сөзжасамның объектісі - қазіргі тіл тұрғысынан туынды ретінде қабылданатын және тілде бар морфемалар нақты ерекшеленетін сөздер ғана бола алады. Әдетте мұндай морфемалар басқа сөздермен байланысқан кезде еркін бөлінеді.
Синхронды сөзжасамның негізгі міндеті - туынды сөздерді олардың өзгеруін ескерместен тіл дамуының белгілі бір кезеңіндегі жағдайына қарай зерттеу.
Диахрондық сөзжасамның негізгі міндеті - тиісті сөздік бірліктердің қалыптасуына және өзгеруіне байланысты әртүрлі сөзжасамдық белгілерді зерттеу.
Басқаша айтқанда, синхронды сөзжасам қолданыстағы бірліктердің қатынастарын зерттейді, ал диахроникалық - бір бірліктерді басқаларына айналдыру процесі.
Сөзжасамның маңызды міндеттерінің бірі - сөздің құрылымын, оның құрамдас бөліктерін және олардың арасындағы әртүрлі қатынастарды зерттеу. Сөзжасам туынды сөздердің туынды емес сөздерден қалай ерекшеленетінін, туынды сөздің қандай белгілері бар екенін шешуі керек. Келесі міндет - сөздерді қалыптастыру әдісін анықтау, өйткені әдістің өзі тұтастай алғанда тілдің морфемалық жүйесінің маңызды сипаттамаларының бірі болып табылады.
Табиғи болмыс пен қоғамдағы құбылыстарға, заттарға атау беріп, оларды белгілі таңбамен таңбалау жүйесі жаңа сөз жасау үдерісі негізінде орындалады. Жаңа сөз жасау, белгілі құбылыс пен затқа атау беру - номинация мен сөзжасамның зерттеу нысаны.
Сөз - болмыс туралы адам ұғымының баламасы, танымның эквиваленті. Сөзжасамдық үдеріс нəтижесінде жасалған туынды сөздер де - таным баламасы. Туынды сөздер де болмыстың, оның белгілерінің тура көрінісі емес, адам санасында бейнеленген ұғым көрінісі. Туынды сөздердің мағынасы - өзін құраушы себепші негіз бен сөзжасаушы тұлғалардың мағынасына тікелей тəуелді болады. Бұл тəуелділік туынды сөздің ішкі семантикалық құрылымының күрделілігінен туындайды. Туынды сөз жасаушы себепші негіз мағынасы адам санасында қалыптасқан, қабылданған көп қырлы ұғымның негізінде таңбаланған. Осы көп қырлы ұғымды білдіретіне негіз сөздің мағынасы ерекше семаларға жіктеле алады да, жаңа екіншілік мəнге ие болады. Мағыналық жіктеліс нəтижесінде нақты ерекше мағыналы туынды тұлға пайда болады. Мағыналық даму сөздің сөйлемдегі, сөйлеудегі (лебіздегі) қызметімен тікелей байланысты. Денотаттың сəйкес белгілерінің ұғымдық атауы синонимдік жүйені, қарамақарсы белгілерінің ұғымдық атауы антонимдік жүйені, денотаттың бір-біріне ұқсауы, жақындығы, мəндестігі көпмағыналық жүйені құрайды. Мағынаның дамуы туынды сөздің контексте əр түрлі мəнде келуі арқылы жүйелі түрде қалыптасады. Контексте 290 сөз өзінің ерекше мағынасында жұмсалады, дегенмен контекстегі кез келген мағына екіншілік жаңа туынды мағына бола алмайды. Сөз екіншілік туынды мəнді иелену үшін:
- мағыналық тұрақтылық;
- мағыналық ерекшелік;
- жеке ұғымды таңбалауы;
- атау ретінде танылуы;
- сөздікке тізбе сөз ретінде енуі шарт. [4, 289-290 бет]
Сөзжасам атаудың жасалу сипаты мен уәждемесін (негізделуін), жасалу тәсілі мен жаңадан туындаған мағынаның ішкі құрылымын анықтайды. Сөзжасам үдерісінің көнелігі тілдің шығу кезеңімен қарайлас, себебі әртүрлі әлем бейнесіне атау беріп, алғашқы атаудың жасалу сипаты мен одан туындайтын басқа ерекше мағыналарынан бастап, бұл үдеріс тілдік тәжірибеде үнемі жүреді. Сондықтан сөзжасам тарихы күрделі, өзіндік ішкі даму заңдылықтары, жаңа сөз туғызатын тәсілі мен қалыбы бар тіл білімінің кешенді бір саласы ретінде бағаланады. Жаңа сөз жасаудың сипаты мен құрылымын тану күрделілігі атау бейнелейтін заттың, құбылыстың және олар туралы ұғымның қатынасын анықтау қиындығымен байланысты. Туынды сөз жасау, көбінесе, басқа тілдік құбылыстар арқылы негізделіп орындалады. Себепші (уәждеуші) сөз арқылы негізделіп, әр түрлі сөзжасамдық тәсілдер арқылы пайда болған жаңа мағыналы тұлғалар туынды сөздер болады, мұндай жасалымдар - сөзжасамдық үдеріс негізінде орындалғандықтан, сөзжасамның негізгі зерттеу нысанына айналады. Туынды сөздер екі не бірнеше морфемалар мағынасы арқылы жасалып, күрделі құрылымға ие болады. Сөзжасамдық аспектіде туынды сөздердің мағынасын айқындау - олардың ішкі семантикалық құрылымын зерделеу деген сөз.
Туынды сөз мағынасы түбір мағынасы арқылы жасалып, негізделгендіктен, тарихи тұрғыда түбір мағынасын анықтау қажеттігі туындайды. Көне этимон түбірлердің мағыналық қырлары айқындалып, туынды сөзді туғызуға себеп болып тұрған сема деңгейі көрсетілуі қажет. Сондықтан тарихи тұрғыда, сөзжасам дегеніміз - этимон түбірлердің мағыналық және тұлғалық жіктелуі, дамуы нәтижесінде ұғымда танылған заттар мен құбылыстарды таңбалау үшін, әр түрлі сөзжасамдық тәсілдер негізінде сигнификатты және денотатты мағыналы туынды сөздердің жасалуы. Екіншілік мағына беретін тілдік тұлғалар тарихи тұрғыда этимон түбірлер санатына ене алмайды, мағыналық жағынан ерекше семаға ие болып, тұлғалық жағынан фонетикалық не морфологиялық өзгеріске түскендіктен, негіз сөз ретінде ұғынылады. Сондықтан туынды сөз мағынасын негіздеуге қатынасатын себепші негіздерді түбір ретінде емес, негіз ретінде анықтаймыз.
Сөзжасам - негіз сөз арқылы жасалған екіншілік мағыналы сөздердің қалай жасалатынын, негіз сөздің ішкі семантикалық құрылымын, жасалған туынды сөздің ішкі семантикалық құрылымын; туынды сөз жасауға қатысатын сыңарлар мағынасын; сөзжасамдық мағынаны, сөзжасамдық типті сөзжасамдық қалып пен тізбекті; сөзжасам негізінде қалыптасқан түбірлес сөздерді; сөзжасамдық заңдылықтарды - ұқсатуды (аналогия), ассоциация мен абстракцияны; номинация мен уәждеме қағидаттарын; сөзжасамның амал-тәсілдерін; сөзжасамды айқындаудың негізгі шарттарын және т.б. теориялық мәселелерді ономасиологиялық аспектіде қарастырады. Ономасиологиялық аспектіден қарастырылу себебі, сөзжасамдық үдеріс әлем бейнесінің ұғымын бейнелейтін таңба жасау үшін орындалады. Ал ономасиология - осы атау үдерісін зерттейтін сала. Ономасиология теориясының қайнар көзі антикалық кезеңнен бастау алады. Тілдің жасалу табиғаты мен атау теориясы антикалық философияның ең маңызды бөлігі болғaн. Зaт не құбылыс aтaуының пaйдa болуы, шындығы мен жaлғaндығы турaлы мәселе сол кезеңнің өзінде-aқ ғылым aлдындa тұрғaн бaсты сұрaу екен [3, 6-8 бет].

Сөзжасам әдістерінің жіктелуі
Жоғарыда айтылғандай, сөзжасам процесі лексикамен де, грамматикамен де тығыз байланысты. Лексикамен байланыс тілдің сөздік құрамын өмірдің өзі тудыратын жаңа сөздермен толықтыруда көрінеді. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.