Ұжым психологиясы мәселесі
Дәрістер
Дәріс 1. Әлеуметтік психологияға кіріспе
Cұрақтары: Психологиялық ғылымдар жүйесіндегі Әлеуметтік психологияға кіріспе пәнінің алатын орны мен рөлі. Әлеуметтік психология объектісі ретінде әлеуметтік топтар, тұлға және топтың өзара әрекеті. Бақылау, эксперимент, сауалнама - зерттеулердің негізгі әдістері ретінде. Шетелдік және кеңестік психологияда Әлеуметтік психологияға кіріспе ғылымының дамуы мен қалыптасуының негізгі кезеңдеріне қысқаша шолу.
Әлеуметтік немесе қоғамдық психология (гр. psyche -- жан және logos -- сөз, түсінік, ілім) -- әлеуметтік топтарға қосылуымен байланысты адамдардың қызметі мен пәнінің заңдылықтарын, сонымен қоса ол топтардың өздерінің рухани ерекшеліктерін зерттейтін жантану ғылымдарының саласы.
Әлеуметтік психологияға кіріспе пәні отбасының, ұжымның, таптың, ұлттың, тағы да басқа адамдардың тұрған жеріне, кәсібіне, қоғамдағы алатын орнына қарай жіктелетін топтарының психологиясын зерттейді. Әлеуметтік психологияға кіріспе қоғамда болып жатқан саяси-әлеуметтік құбылыстардың сырын түсінуге, олардан қорытынды шығарып, қоғамның даму бағытын айқындауға, ірі топтарды және тұтас қоғамды басқаруға, бағыттарды, шараларды айқындай отырып, оны стратегиялы дұрыс жолға салып отыруға көмектеседі. Сондықтан ғалымдар бұл ғылымның болашағы зор, XXI ғасырда жетекші орындарға шығады деп есептейді.
Әлеуметтік психологияның негізгі бөлімдеріне мыналар жатады:
oo әлеуметтік топтардың психологиялық мінездемесі;
oo тұлға психологиясы;
oo ақпарат алмасу заңдылықтары және бірлескен қызмет үстіндегі адамдардың өзара әрекеттесуі;
oo түрлі қауымдастықтарда қалыптасатын тұлғааралық өзара қатынастар.
Әлеуметтік психологияға кіріспе өзге ғылымдармен -- социологиямен, педагогикамен, философиямен, саясаттанумен, мәдениеттанумен тығыз байланыста болады. Социология қоғамның, топтың және жеке адамның құндылықтары мен нормаларының сипатын қарастырса, әлеуметтік психология сол адамдар өмір сүретін микро және макроортаның әсерін ескере отырып, олардың қалыптасуының нақты механизмдерін және тұлғаның дара ерекшеліктерін зерттейді. Егер социология тұлғаның әлеуметтік белсенділігінің түпкілікті қайнарларын ашатын болса, онда әлеуметтік психология олардың пайда болу жолдары мен заңдылықтарын қарастырады, белсенділікті мейлінше толық іске асырудың жағдайларын жасауға көмектеседі. Социология түрлі адамдар топтары мен қауымдастықтарының ішіндегі тұлғааралық байланыстардың әлеуметтік мәнін ашады. Ал әлеуметтік психологияны жеке адамның немесе жеке топтың қызметінен ол мәннің калай және қандай формаларда көрініс беруі, тұлғалық сапалықтардың қалыптасуына қалай әсер ететіні қызықтырады.
Әлеуметтік психологияның философия құрамында ұзаққа созылған даму тарихы бар; Батыста XVIII ғасырдағы ағартушылық кезеңде оған көбірек көңіл бөліне бастады.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында әлеуметтік психология жеке ғылым саласы ретінде орнықты. XX ғасырдың 20-жылдарынан бастап әлеуметтік психология АҚШ, Англия, Германия, Франция, Жапония сияқты дамыған елдердегі психология ғылымының жетекші бағытына айналды.
Әлеуметтік психологияға кіріспе бұрынғы Кеңес Одағында да көп көңіл бөлінген. Кеңес билігі тұсында бұл ғылым жетекші салаға айналды. Кеңестік әлеуметтік психологтардың зерттеулерінде тұлға және ұжым мәселелері Батыстағыдай топ динамикасы заңдылықтарынан өзгеше бағдарда алынып, ерекше теориялық құрылғыда қарастырылды. Ұлттардың және өзге ірі әлеуметтік топтардың психологиясы зерттелді. Олардың арасында Қазақстандық ғалымдардың да үлесі болды
Ғылым саласы ретіндегі әлеуметтік психологияның зерттеу объектісіне мыналар жатады:
* адамдар арасындағы ақпарат алмасу және өзара әрекеттесу заңдылықтары, атап айтқанда, қоғамдық және тұлғааралық қатынастар құрылымындағы жүздесудің рөлі, оның құрылымы, атқаратын қызметі, жүздесу үдерісінде әсер ету амалдары;
* таптар мен ұлттар сияқты ірі және еңбек ұжымы мен отбасы сияқты шағын әлеуметтік топтардың психологиялық мінездемелері, бұған қоса ұжымшылдық, басқару және жетекшілік, топ болып шешім қабылдау, топ қызметінің тиімділігі сияқты үдерістерді зерттеу;
* тұлғаның әлеуметтік психологиясы, оның коммуникативтік сапалықтарына талдау жасау, әлеуметтену мәселелері, әлеуметтік мақсаттардың қалыптасуы және ауысуы.
Әлеуметтік психологияның пайда болуы (ХІХ 60 жылдары - ХХ ғасырдың басы). Бұл кезеңнің ерекшелігі әлеуметтік психологиялық ойлардың жаратылыстану қоғамдық ғылымда көрінуі мүмкін. Мұнда адамдардың психологиялық ерекшеліктеріне адамдардың топтағы қарым-қатынасына қарым-қатынасы мен бейімділігіне көп назар аударылды. Осыған орай әскери ғылымда әлеуметтік психология салалары т.б. Батыс Елдері мен қатар халықтар психологиясы дамыды. Ал медицинада ауру адамдардың басқа адамдармен қарым-қатынасы зерттелді. А.К. Михайловскийдің пікірінше әлеуметтік дамудың қозғаушы күші басшы және тобыр. Өйткені басшы тобырды қалай басқарса тобыр солай іс-әрекет жасайды. Ал оған әсер етуші негізгі психологиялық факторлар: еліктеу, қоғамдық көңіл - күй, қоғамдық мұқтаждықтар, қажеттіліктер. Ресейдегі алғашқы әлеуметтік психологияға алғаш оқу құрамын жазған. В. М. Вехтер "Ұжымдық рефлексалогия" (1921). Ол әлеуметтік психологиялық фенолин ретінде: жерлесу, өзара қарым-қатынас, қарым-қатынас мәселелері.
2.Әлеуметтік психологияның дамуы (ХХ - ғасырдың 20 - 30 жылдары). Бұл кезеңде әлеуметтік психологияны марксистік тұрғыдан қарастырды. Бұл мәселеге Л. Н. Вайталовский, М. Р. Рейснер, К. Н. Карнилов, Ю. В. Фракфурт т.б. өз пікірлерін айтты. Осы кезеңдегі әлеуметтік психологиялық негізгі бағыты болып ұжым мәселерін қарады. Ұжым теориясырн заңдылықтарын қарастырған әлеуметтік психологтар. Б. В. Биляев, Л. Н. Вайтоловский, т.б. Осы кезеңде балалар ұжымының құрлымын, дамуын басқару феномені, қараусыз қалған мәселесін қарастырды. Педалогия ғылымы дамыды.
3.Әлеуметтік психологияның құлдырауы (ХХ ғасырдың 30 - 50 жылдары). 1930 жылы елдегі жағдай қүрт өзгерді. Соған байланысты ғылымда өзгеретін болды. Отандық ғылым Батыс ғылымынан бөліне бастады. Бұл кезеңде:
1.Әлеуметтік психологияның теориялық қажетсіздігі.
2.Батыс елдерінің идеологиясымен сәйкестенбеуі. Әлеуметтік психологияның зерттеу нәтижелерінің тәжірибеде қолданылмауы.
3.Әлеуметтік психологияғанемқұрайлылық.
Алайда бұл кезеңдеде зерттеулер жүргізілді.
1.Әдістемелік мәселесі (Б. Г. Ананьев).
2.С.Н. Рубинштейн әдістемелік қағидалар - детерменизм сана мен іс- әрекет бірлігі, даму қағидасы мәдени тарихи тұжырымдар әлеуметтік психологиялық теориялық әдістемелік негіздері болды).
3.Ұжым психологиясы мәселесі. Бұл мәселені қарастырған А. С. Макаренко ("Ұстаздық дастан". Онда ұжымдық психологияның екі түрін көрсетеді: алғашқы және кейінгі.
4.Бұл кезеңде мектеп ұжымындағы жеке адамның қалыптасуы ұжыммен жеке адамның қатынасы т.б.
Әлеуметтік психологиялық қайта өрлеуі (ХХ - ғасыр 50 - 70 жылдары). Бұл кезең ғылымдағы идеологиялық қысымның төмендеуі мен сипатталады. Психологиялық ілім физиологиядан дербес екендігін мойындатып, өз даму жолын басқарды. Бұл кезеңде әлеуметтік психологияны ғылымының даму деңгейі анықталды. Басқа ғылымдармен байланысы зерттелді. Пәні мен зерттеу нысанасы негізгі ұғымдары мен заңдары анықталды. Жоғарғы оқу орнына пән рет-е енгізілді. Мамандықтар даярлана бастады. Ғылыми еңбектер мен оқу конференциялар мен семинарларөткізілді, арнайы журнарларшыға бастады. Шетелдік әлеуметтік психологияның даму тарихы.
Батыс елдерінің мамандары әлеуметтік психологияны адамның мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін олардың өзара қарым-қатынасын зерттейтін ғылым деп қарастырады. Тарихқа сүйенсек әлеуметтік психология ХХ - ғасырдың бас кезеңінде пайда болды . Оның дүниеге келген жылы деп 1908 жылды есептейді. Өйткені осы жылы ағылшын психологы В. Мак- Даугаллдің "Әлеуметтік психологияға кіріспе" және Американ әлеуметтанушысы Э. Росстың "Әлеуметтік психология" еңбектері жарық көрді.
Адамдардың әлеуметтік мұқтаждықтары қажеттіліктерін зерттеу ХІХ ғасырдың екінші жартысында қалыптасып адам мен қоғамның қарым- қатынасын талдайтын "Халықтар психологиясы" пайда болды. Халық психологиясының теориясы ХІХ ғасырдың орта шенінде Германияда М. Лацарусс, Г. Штейнь, В. Вундт, ал Францияда С. Сигелия, Г. Левон зерттеді.
ХХ ғасырдың 20 жылдары (В. Моде, Ф. Оллпорт) әлеуметтік психологияны экспериментті ғылымдар қатарына еңгізіліп әртүрлі топтардағы әлеуметтік психологиялық құбылыстарды эксперименттүрінде зерттей бастады. Осы кезеңде психологияда 3 теориялық мектеп қалыптасты:
1.Гештальт (құрылым, тұтас). 2.Психоанализ. 3.Бихевиоризм.
Бақылау сұрақтары:
1. Психологиялық ғылымдар жүйесіндегі Әлеуметтік психологияға кіріспе пәнінің алатын орны мен рөліне тоқталыңыз
2. Әлеуметтік психология объектісі ретінде әлеуметтік топтар, тұлға және топтың өзара әрекетін қарастырыңыз
Рухани жаңғыру
Эллиот Аронсон Көпке ұмтылған жалғыз. Әлеуметтік психологияға кіріспе
Мемлекет басшысы Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласында гуманитарлық білім бағыттары бойынша әлемдегі ең таңдаулы 100 оқулықты қазақ тілінде аударып, өскелең ұрпақтың жаһан ғылымның жауһардай құндылықтарын жадына тоқып, саяси, мәдени, тарихи әлеуметтану тұрғысында жан-жақты танып білуге жағдай жасау қажеттігін атап көрсеткен болатын.
Рухани жаңғыру еліміздегі білім берудің бүтіндей жүйесінің, оның ішінде жоғары оқу орындары үшін айрықша мүмкіндіктер кеңістігіне айналуда.
Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру бағдарламасында аталған алты арнайы жобаның әрқайсысы жеке мемлекеттік бағдарлама болуға лайық келетін дара бастамалар. Дегенмен, олардың бірі де бірегейі - Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық жобасы.
Сананы рухани жаңғыртуға бәсекеге қабілетті, білімді елдің ғана деңгейі жетеді. Сол себептен Елбасы рухани жаңғырудағы ұлттық сананың рөліне баса назар аударып, бірнеше міндеттерді айқындап берді. Өйткені, кез келген қоғамның күші - білімде, ал кез келген тілдің қуаты - ол тілдегі мазмұнында. Олай болса, бұл бастама тілдің қауқары мен қоғамның әлеуетін де биікке көтеретін тегеурінді тетікке айналды.
Гарвард университетінің профессоры Эллиот Аронсонның бұл еңбегі әлеуметтік психологияға адам табиғаты мен болмысы арқылы жол салған ерекше туынды.
Эллиот Аронсон Көпке ұмтылған жалғыз. Әлеуметтік психологияға кіріспе кітабының ағылшынша атауын тікелей аударсақ The social animal- Қоғамдық жануар (Әлеуметтік жануар) дегенді білдіреді. Ал Ресейде оны Общественное животное деп алған. Осыған ғалымдар да, публицистер де, жазушылар да қазақ тілінде жануар деген сөз адамға қатысты айтылмайтынын көлденең тартты.
Кітаптың өзінде де Аристотельдің Адам деген -- саналы жануар деген сөзі келтіріледі. Дегенмен тікелей қазақ тілінде Қоғамдық жануар (Әлеуметтік жануар) деп алу киын. Шығыстанушы Ғалым Боқаш ұсынған Көпке ұмтылған жалғыз атты атау кітаптың табиғатын ашатын негізгі атау болып келісілген. Осы кітаптың қазақша атауының өзі Ұлттық аударма бюросында жұмыс жасаған аудармашылардың айрықша кәсібилігін дәлелдейді. Тұсаукесерде Президент те Көпке ұмтылған жалғыз атауын сәтті деп ерекше атап өтті.
Эллиот Аронсон осы кітапты 1970-1971 жылдары Стэнфорд университетінде жүрген кезінде жазуға кіріскен. Содан бері 11 басылым көрген. Демек, 50 жылға жуық уақытта үнемі жаңартылып отырған. Кітаптың алтыншы басылымы Ресейде аударылған. Сол кездегі мазмұнмен салыстырғанда 11 басылымның мазмұны жаңара түскен.
Белгілі ғалым Эллиот Аронсонның Көпке ұмтылған жалғыз. Әлеуметтік психологияға кіріспе атты кітабы әлеуметтік психологияның жаңа қырларын ашады. Мамандар бұл ілімді, cалыстырмалы түрде, ғылымның жас саласы деп есептегенмен, оның алғышарттары Аристотель заманында-ақ көрініс тапқан. Ал Аронсон болса, ХІХ ғасыр соңында іргетасын Триплет қалап, 1930 жылдары К.Левин одан әрі дамытқан әлеуметтік психология ғылымының көкжиегін кеңейтуге тырысады.
Жоғары оқу орындарының студенттеріне, сондай-ақ, қалың оқырман қауымға да қызықты бұл оқулық адамның сыртқы ортаға бағынуы, жағдайға мойынсұнуы, өзін-өзі ақтап алуы, көзсіз сенімге еруі, ұнатуы, ашуға бой алдыруы, үгіт-насихат жетегінде кетуі сияқты маңызды факторларды нақты мысалдар арқылы саралайды.
Кітап мазмұны 9 тарауды қамтиды. 2012 жылы Алматы қаласында басылып шықты.
1-тарау. Әлеуметтік психология дегеніміз не? деп беріліп онда 4 бөлім қарастырылады. (Бәрі өзгереді. Анықтама. Әлеуметтік әсер).
2-тарау - конформдылық. Онда 7 бөлім қарастырылады (Конформдылық дегеніміз не? Конформдылықты ұлғайтатын және азайтатын факторлар. Ақпарат алуға бейімдік. Әлеуметтік ықпалға жауап. Мойынсұну - бағынудың бір формасы.Эксперименттер этикасы туралы ескертпелер. Іске араласпаған куәгер конформист ретінде).
3-тарау. Бұқаралық коммуникация, үгіт-насихат және иландыру. Бұл тарау 10 бөлімнен тұрады.(Иландырудың негізгі екі жолы. Пікір мен ұстаным қайшылығы. Теледидар әсері. Иландыру әрекеттері. Ақпарат көзі. Білім беру ме, үгіт-насихат па?
4-тарау. Әлеуметтік таным. (Білім беру ме, үгіт-насихат па? Әлеуметтік бағалауға контекстің әсері. Қарым-қатынас пен сенім мінез-құлыққа қалай әсер етеді?)
5-тарау. Өзін-өзі ақтау. 14 бөлімге тоқталып өтеді (Ақылға қонымсыз ақталу психологиясы т.б.).
6-тарау. Адамға тән агрессия 6 бөлімнен тұрады. (Агрессияның анықтамасы. Агрессияның себептері).
7-тарау. Біржақты түсінік 4 бөлімнен тұрады. (Стереотиптер және атрибуциялар).
8-тарау. Ұнату, жақсы көру және тұлғааралық сезім 5 бөлімнен тұрады. (Сырт келбеттің тартымдылығы. Қадірлі болу және қадіріңді жоғалту).
9-тарау. Әлеуметтік психология ғылымы 5 бөлімнен тұрады. (Әлеуметтік психологиядағы эксперименттің қиындығы. Этика мәселелері).
Кітаптың 6-тарауы 5 бөлімнен тұрады. Бұл тарауда агрессияның себептері мен шеттету, алып тастау және қорқыту, зорлық-зомбылық және бұқаралық ақпарат құралдарының адам өмірінде кездесетін психологиялық қиыншылықтар мен оны адамның басынан өткеруі, қоғамдағы орын алған келеңсіз жағдайларға төтеп беруі көрсетіледі. Агрессия пайдалы тіпті кейбір жағдайда қажет деген пікірлер беріледі.
Зигмунд Фрейдтің ойынша егер адамдарға агрессиясын шығаруға мүмкіндік берілмесе, онда агрессия жиналып қысымға айналады. Іштегі энергия сыртқа шығу жолын іздейді, сөйтіп бір күні жарылады немесе адам психикалық ауруға душар болады деп көрсетеді. Антрополог Лорен Эйсли: Бізге мұзды жаратын, жолбарыспен айқасып, аюмен алысатын адамнан гөрі мейірімді де, шыдамды адам қажет деген пікірлері айтылады. Эллиот Аронсон психологтардың пікірлерін талдай отырып, өзіндік ой толғамдарын жасайды.
Мысалы, АҚШ мектептеріндегі атыстар - бір адамның қолына мылтық алып, он, жиырма, елу адамды қырып кетуі, сол секілді қоғамда кейін болып жатқан қайғылы оқиғалар ондағы адамның ішкі күйі, сезімдері толықтай қарастырылған. Психологиялық қырлары талданған.
Соның нәтижесінде Аронсон әлеуметтік психологияның ғылыми сала ретінде қалыптасып, өзіндік орнын иеленгендігін негіздеген. Бұл еңбек әлеуметтік психологияға жаңаша қарауға, ең бастысы, адам психологиясындағы ерекшеліктерге мұқият болуға үйретеді.
Әлеуметтік психологияға кіріспе оқулығы - қазіргі қазақ қауымына өте қажетті ғылым. Жаңашыл сипаттағы зертеулермен толығып,бұрынғы нұсқадағы іргелі зерттеулерді сақтап қалған. Көпке ұмтылған жалғыз кітабының көлемі де ықшам 11-басылымдағы өзгертулер мен толықтырулар түпнұсқаның көркемдік сапасына нұқсан келтірмеген.
Бұл оқулықтың өзіндік ерекшелігі, әлеуметтік топтағы адамдардың қоғамда өздерінің ішкі күйзелісімен, таным түйсігі, агрессия, депрессия кезеңдерінде адамның өзіндік ойлауы мен сезіну процестерімен танысып, оның жаңа қыраларын көруге жол ашады.
Қорытындылай келе, бұл кітап тек студенттерге немесе психология тақырыбына қызығатын ғалымдарға ғана емес, қарапайым оқырманға да өте қызықты, маңызы бар оқулық. Адамның ішкі рухының мықты болмауы, жеңіле салуы сияқты мәселелердің бәріне осы кітапта жауап бар. Шетелдік ғалымдар кітапты мейлінше түсінікті етіп, көпшілікке арнап жазады. Мұны ғылыми дегеннен гөрі, ғылыми-көпшілік кітаптар қатарына жатқызуымызға болады. Бұл кітап қазіргі кездегі әлеуметтік орта мәселелерін, әлеуметтік психологияның жаңа тұстарын, өзіндік ерекшелігін ашуға арналған.
Бүгінде адамтану, адам психологиясы, оның ішінде әлеуметтік психология жеке адамның жетістікке жетуін зерделейтін маңызды ғылым саласы. Яғни, біздің қоғамға өсу керек болса, осындай оқулықтармен танысу керек деп есептейміз.
Осы орайда Э.Аронсонның кітабына өзіндік тұжырым жасай келе бұл оқулықты Педагогика және психология мамандығында оқитын студенттерге қосымша оқулық ретінде ұсынуға болады.
Дәріс № 2. Әлеуметтік-психология дербес ғылым ретінде дамуының қалыптасу тарихы
Сұрақтары: Әлеуметтік психологиянын дербес ғылым ретінде қалыптасуының алғышарттары. Алғашқы әлеуметтік-психологиялык теориялар ("Халықтар психологиясы" М.Лацарус, Г.Штейнтал, В.Вундт: "Көпшілік психологиясы Г.Тард: В.Макдугаллдың "Әлеуметтік жүріс-тұрыс инстинкті" теориясы. Әлеуметтік психология тарихының кезеңдері (Г.М. Андреева және Я Е.С.Кузьмин бойынша). Қазіргі американдык, европалык әлеуметтік психологияның жалпы сипаттамасы. Кеңестік әлеуметтік психологияның даму тарихы. Әлеуметтік психологияның негізгі теориялық бағдарлары және сипаттамасы. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-психологиялық идеялардын дамуы мен әлеуметтік психология аймағындағы теориялық және қолданбалы зерттеулердің өнделуі мен жүргізілуі.
Әлеуметтік психологиялық түсініктердің негіздері ертедегі грек еліндегі ғұлама ғалымдар Платонның Республика еңбегінде, Аристотельдің Саясат және Этика еңбектерінде қаланған. Әлемнің екінші ұстазы саналған ежелгі түрік елінен шыққан Әл-Фараби бабамыз өзінің Қайырымды қала тұрғындары деген еңбегінде былай деп жазған: Адам өзінің табиғатына сәйкес өмір сүруі, дамуы және жоғарғы дәрежеге жетуі үшін көптеген заттарды қажет етеді, оларды жалғыз өзі тауып ала алмайды, ол үшін адамдардың қауымдастығы қажет.
Жаңа заман философиясында (ХУ-ХУІІғ.ғ.) Гоббс, Локк, Гельвеций, Руссо, Гегельдерді атап кету қажет.
XIX ғ. орта тұсында, қоғамдық процестерге қатысты көптеген ғылымдар дамуында айтулы прогресс болды. Бұл кезеңде тіл білімі қарқындап дамыды. Осы кезеңде Европада капитализмнің дамуына байланысты, әр түрлі елдер арасындағы экономикалық қатынастар көбейіп, халықтар миграциясы белсенді бола түсті. Тіл арқылы қарым-қатынас жасаудың, басқа халықтың психологиялық ерекшеліктерін ескеру проблемалары туындады. Бұл проблемаларды шешу жалғыз тіл білімінің қолынан келмеді.
Сонымен бірге, осы кездерде антропология, этнография, археология ғылымдарында көптеген деректер жинақталынып, оларды түсіндіруде де әлеуметтік психологияның көмегі қажет болды.
Американ антропологы Э.Тейлор алғашқы қауымдық құрылыс мәдениеті туралы еңбегін тәмамдады, этнограф жөне археолог Л.Морган америка үндістерінің тұрмысын зерттесе, француз ғалымы (социолог жөне этнограф) Леви-Брюль алғашқы қауымдық құрылыстағы адамдардың ойлау ерекшеліктерін зерттеді.
Бұл кезеңдегі психология, негізінен, индивидтер психологиясы тұрғысынан қалыптасқан еді. Адамның мінез-құлқын түсіндіруде психологияны қайта қарастыру бағдарламасы енді ғана дами бастады.
Социология ғылымына келсек, оның өзі дербес ғылым ретінде XIX ғасырдың орта тұсынан бастап дамыды, оның негізін қалаушы француз философ-позитивісі Огюст Кант.
Социологияда психология бағыты тез дами бастады. Сонымен екі ғылымның (психология мен социология) дамуында бір-біріне қарай қозғалыс басталды, ал ол жаңа ғылым ретіндегі проблемаларды қалыптастырумен аяқталуы қажет болды.
Көптеген алғашқы әлеуметтік - психологиялық теориялар арасынан негізгі үш бағытты бөліп алуға болады: халықтар психологиясы, көпшілік психологиясы және әлеуметтік мінез-құлықтың инстинктер теориясы.
Халықтар психологиясы әлеуметтік - психологиялық теориялардың алғашқы формасы ретінде XIX ғасырдың ортасында Германияда қалыптасты.
Халықтар психологиясы теориясын тікелей жасағандар философ М.Лацарус (1824-1893) және тіл маманы Т.Штейнталь (1823-1893). 1859 жылы Халықтар психологиясы жөне тіл білімі журналы жарық көрді. Халықтар психологиясы туралы кіріспе тұжырымдары деген мақаласында авторлар, негізгі идеяларын - тарихтың негізгі күші - халықтың өзін мәдениет, дін, тіл, аңыз, әдет - ғұрыпта көрсетуі- деп түйіндеді.
Халықтар психологиясы идеясын ары қарай дамытқан В.Вундт (1832-1920) көзқарастары. 1900 ж. Вундтың он томдық Халықтар психологаясы еңбегі жарық көрді. Вундтың көзқарасы бойынша, психология екі бөліктен: физиологиялық психология және халықтар психологиясынан құрылуы керек. Физиологиялық психология эксперименттік пән, бірақ эксперимент жоғарғы психологиялық процесстер - сөйлеу мен ойлауды зерттеуге жарамайды. Міне, нақ осы жерден халықтар психологиясы басталады. Оның әдістері де басқаша: тіл, аңыз, әдет-ғұрып, мәдениет өнімдерін талдау.
Ресейде халықтар психологиясы идеясы белгілі лингвист ғалым А.А.Потебня зерттеулерінде қарастырылды. Лацарус, Штейнталь, Вундт және Потебня проблеманы әртүрлі тұрғыда қарастырғанымен, түжырымдамаларының идеясы ортақ: психология жеке индивид санасы емес, халық санасында қалыптасқан құбылыстарға тап болды, сондықтан, осындай ерекше проблемалармен айналысатын, өзіне тән әдістері бар, психологияның арнаулы саласы болуы қажет.
Қазақстанда осындай көзқарастарды әрі қарай дамытқан этникалық психология мәселелерімен айналысқан, осы ғылымның негізін қалаушылардың бірі саналагын М.Мұқанов.
Әлеуметтік - психологиялық теорияның екінші формасы бұқара, көпшілік психологиясы. Бұл теорияда жеке адам мен қоғамның өзара қатынасы қарастырылады.
Үшінші, әлеуметтік - психологиялық көзқарастар жүйесіне әлеуметтік мінез-құлықтың инстинктер теориясы жатады. Бүл теорияны ұсынған ағылшын психологы В.Макдугалл (әлеуметтік психологияның негізін қалаушылардың бірі), оның негізгі тезисі - әлеуметтік мінез-құлықтың түпкілікті себебі адамдардағы туа біткен инстинкттер дегенге саяды. Мақдугалл жеті пар инстинкттерді және олармен қосарласа жүретін эмоцияларды бөліп көрсетті. Оның идеяларының өте танымал болғанына қарамастан әлеуметтік мінез-құлықтың бір мақсатқа (гормэ -ұмтылу, тілек) жетуге талпыну ғана (санадан тыс) деген идеясы психология ғылымының тарихында теріс әсерін тигізді.
Инстинктер теориясының бұл идеясы салдарларын жеңу ғылыми әлеуметтік психологияның қалыптасуының маңызды кезеңіне айналды. Аталмыш көзқарастардың бәрінде де эксперименттік зерттеулердің жеткіліксіздігі көзге ұрады. Дегенмен де әлеуметтік психология дербес пән деген ұсыныс жасалды, енді оның эксперименттік базасын тұрғызу қажет еді.
Әлеуметтік психологияның эксперименттік кезеңіне өтпестен бұрын, алдымен оның теориялық негіздерін қарастырған Маркстің дүниетанымына тоқтала кетейік. Бүл дүниетаным XIX ғасырдың ортасында қалыптаса бастады. К.Маркстің Капитал еңбегін Дж.Болдуин жеке-даралық жөне қоғамдық сананың арақатынасында түбегейлі өзгерістер тудырған еңбектердің бірі, - деп атап көрсеткен.
Психоанализ әлеуметтік психологияда бихевиоризм сияқты кең таралмаған. Мұнда да әлеуметтік - психологиялық теория тұрғызу талпыныстары бар.
Бұл орайда неофрейдистік тұрғы, әсіресе Э.Фромм мен Дж.Салливан еңбектері аталынады. Дегенмен классикалық Фрейдизм идеяларын әлеуметтік психологияға тікелей енгізетін теориялар да бар. Ондай теорияларға мысал ретіңде топтық процестер теорияларын: Л.Байон, В.Беннис, Г.Шепард, Л.Шутц атауға болады. Бихевиористерден өзгешелігі екеулік (диада) қарым-қатынастан гөрі көбірек адамдар қатысқан топтардағы процестерді қарастыру, осы бағытта Т-топтарда (тренинг топтары), адамдардың бір-біріне әсерінің әлеуметтік - психологиялық механизмдерін пайдалану тән. Психоанализді әлеуметтік психологияда қолдану жүйелі түрде емес, кейбір жағдайларын практикаға кіріктіру негізінде жүргізіледі. Осы тұрғыдан Т. Адорноның "Авторитарлы жеке түлға" еңбегін атауға болады (фашизмді тудыратын алғышарттар туралы).
Психоанализ психологиядағы жаңа ағымның гуманистік психология (А.Маслоу, К.Роджерс) туындауына себеп болды. Негізінен тренинг тобының теориясы мен практикасына сүйене отырып, түрліше тармақталған проблематикасы жасалынуда. Қазіргі кезде гуманистік психология жетекші ағымдардың біреуіне айналып келеді.
Когнитивизм гештальтпсихология мен К.Левиннің өрістер теориясынан бастау алады.
Бұл багыттағы көптеген теориялардың (Ф.Хайдер, Т.Ньюком, Л.Фестингер Ч.Озгуд, П.Танненбаум, американ зерттеушілері Д.Креч, Р.Крачфилд, С Аш) негізі - жеке тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқын түсіндіру. Адам санасында әлемнің тұтас, байланысқан идеалды көрінісін тұрғызу (қоршаған нақты әлемдегі қарама-қайшылықтарға байланыссыз) - бұл модельдің негізгі кемшілігі. Дегенмен бұл бағытта да іргелі проблемалар зерттелінуде (Трусов, 1983).
Интеракционизм әлеуметтік бағыттағы жалғыз теория ретінде Г.Мидтің символдық интеракционизм теориясынан бастау алады.
Қазіргі кезде бүл бағыт әлеуметтік психологияда Мидтің теориясынан басқа да теорияларды қамтиды: ролдер теориясы (Т.Сарбин), референтті топтар теориясы (Г.Хаймея, Р.Мертон). Э.Гофманның әлеуметтік драматургия теориясы. Бұл теорияда "өзара әсерлесу" ұғымы негізгі болғанымен де, қоғамдық қатынастардағы, қоғамның әлеуметтік құрылымына байланысты индивидке әсер ететін әлеуметтік себептерді қарастыру мәселелері шешілмеген.
Осы төрт бағыттың өзіндік негіздері болғанымен де, көбінесе бір-біріне араласып отырады.
Адамдар бойындағы конструктілер - санына, олардың сипаты, өзара байланыстарына тәуелді бір-бірінен ерекшеленеді деп тошпыланады. Осындай белгілердің жиынтығы -- адамның когнитивті күрделілігінің белгілі деңгейін құрайды. Адамның когнитивті күрделілігі мен қоршаған әлемді талдау қабілетінің арасында тәуелділік бар екені эксперимент жолымен дәлелденген. Неғұрлым когнитивті күрделілеу адамдар қабылдағандарды тезірек интеграциялай алады, тірі объектілерде қарама-қарсы қасиеттері болған күнде де, яғни мәселені шешуде "когнитивті қарапайым" адамдарға қарағанда қателіктерді аз жасайды. Топ 8 ішіндегі қарым-қатынас процесі " когнитавті күрделі" және * "когаитивті қарапайым" больш, топ мүшелерінің өзара санының сөйкестігіне байланысты анықталады. Әрине, бірлескен іс-. өрекетте когаитивті күрделілігі әртүрлі адамдар жолыққаңда, олардың өзара түсінісуі қиын болатыны түсінікті: біреуі бәрін тек ақ пен қара деп түсінсе, екіншісі олардың арасында түрлі сеанстар (өзгешелік, реңк, түр) болатынын біліп, бір-бірінің көзқарасын қабылдамайды. Тіпті "күрделіліктің" өзі де екі түрлі өлшемде болатыны анықталған: адамның ішкі жан дүниесі күрделі (немесе қарапайым) болса, екіншіден, сыртқы ортаны қабылдауы да не күрделі, не қарапайым болады.
Алпысыншы жылдардан Батыстағы гуманитарлық ғылымдардағы аса маңызды бағыттардың бірі постмодернизм болып табылады. Оның пайда болуына әсер еткен негізгі идеялар лингвистика мен жалпы тіл тану ғылымдары аясында пайда болады. Белгілі швейцарлық тілтанудың маманы Фердинанд де Соссюр (1857 - 1913) айтуынша тіл ол ұғымды білдірудің бейтарап және пасық түрі емес..Және сөз бен заттар біртекті үйлесетін екі тілді де кездестіре алмайсыз.. Осыдан Соссюр сөз бен жазуды өзіндік заңдары бар лингвистикалық құрылым ретінде қабылдау керек деген қорытынды жасады.,Тікелей цитатасын келтірсек: язык - это не окно в мир, а структура, определяющая наше представление о нем. Бұл егер тілдің құрылымы мұндай беделге ие болса, онда мәтіннің мағынасы одан кем емес байланыста. Автор өзінің ойын оқушыға нақты жеткізе алады деген түсінік төңірегінде мәселелер туындады. Мәтіннен тыс тұрған обьективті тарихи методтың болуы іс жүзінде мүмкін емес және тек лингвистикалық ресурстардан құралған санақ нүктесінің интерпритациясы ғана болады. .
Мәдениет және жеке тұлға теориясы 20-шы жылдардың аяғы мен 30-шы жылдардың басында дами бастады. 1932 ж боастың шәкірті Р.Бенедикттің атақты Мәдениет конфигурациясы мақаласы жарық көреді, мұнда да ол өзінің жаңашылдық идеясын ұсына отырып, мәдениеттер арасында негізгі айырмашылықтар бар және де әр мәдениет өзінің даминанттылығымен ерекшеленеді. Мәдениеттердің типологиясын құрастырғанда Бенедикт Ф.Ницшенің аполлоникалық және дионисикалық түрлі мәдениет идеяларын қолданады.Үндістердің пуэмбло тексерулерінің нәтижесінде олардың мәдениетіне, апалионикалық түріне қисынды, бір жақты, парасатты, сырттай қарауға мүмкіндік берді. Ол мәдениеттің мінездемелік өкілінің негізгі тірегі шеттен шығу деп санады. Пуэбило ұстамдылық пен баланс жасауды бәрінен жасауды бәрінен де артық
Бақылау сұрақтары:
1. Әлеуметтік психологиянын дербес ғылым ретінде қалыптасуының алғышарттары.
2. Алғашқы әлеуметтік-психологиялык теориялар ("Халықтар психологиясы" М.Лацарус, Г.Штейнтал, В.Вундт: "Көпшілік психологиясы Г.Тард: В.Макдугаллдың "Әлеуметтік жүріс-тұрыс инстинкті" теориясы.
3. Әлеуметтік психология тарихының кезеңдері (Г.М. Андреева және Я Е.С.Кузьмин бойынша).
4. Қазіргі американдык, европалык әлеуметтік психологияның жалпы сипаттамасы.
5. Кеңестік әлеуметтік психологияның даму тарихы.
6. Әлеуметтік психологияның негізгі теориялық бағдарлары және сипаттамасы.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-психологиялық идеялардын дамуы мен әлеуметтік психология аймағындағы теориялық және қолданбалы зерттеулердің өнделуі мен жүргізілуі
Дәріс 3. Тақырыбы: "Қазіргі әлеуметтік психологияның негізгі теориялық бағыттары."
Мазмұны: Қазіргі әлеуметтік психологиядағы жаңа бихевиоризм.
Әлеуметтік-психологиялық зерттеулер контексіндегі үйрену теориясының негізгі ұғымдары. Әлеуметтік-психологиялық феномендердің психоаналитикалық талдауы.
Әлеуметтік психологиядағы қазіргі психоаналитикалық тұжырымдамалар және З.Фрейд позициясы. Әлеуметтік психологиядағы интеракционизм.
Дж.Мидтің тұжырымдамасы. Интеракционистік бағдардың теориялық негіздері.
Рольдік теориялар. Шиеленістердің ішкі рөлдік және аралық рөлдік мәселелері.
Референтті топ теориясы (Г.Хайманн, М.Шериф, Р.Мертон т.б.). Когнитивизм - қазіргі әлеуметтік психологияның басым бағдары ретінде.
Зерттеудің бастапқы принциптері мен мәселелері. Когнитивтік сәйкестілік теориясының жалпы сипаттамасы.
Когнитивті диссонанс, коммуникативті акт, құрылымдық баланс теориясы.
Әлеуметтік-психологиялық құбылыстардың табиғатын жүйелі іс-әрекеттік түсіндіру.
А.Н.Леонтьевтің іс-әрекет теориясы және оны әлеуметтік психологияда пайдалану мүмкіндігі.
Бірлескен іс-әрекет тұжырымдамасы және А.С.Макаренко, А.В.Петровский, Л.И.Уманский, А.И.Донцовтың ұжым теориялары.
Адамның күрделі жасалған табиғаты, оның әлеуметтік байланыстары мен қарым-қатынастарының кеңдігі және көп түрлілігі қазіргі заманның әлеуметтануы мен психологиясындағы осы ерекше құбылысты түсінудегі теориялық көзқарастар мен ұстанымдрдың алуан түрлерін, тұлғаның әр түрлі үлгілерінің, бейнелерінің көптігін айқындайды.
"Көп жағдайда тұлға теориясы, - деп жазады осы саланың танымал мамандары Кэлвин, С. Холл мен Гарднер Линдсей, уәж дәлелдемелері (түрткі болатын себептерді) белгілеу үшін онда қанша түсінік қолданылатынына байланысты ажыратылады. Кей жағдайларда мінез-құлықтың негізінде жатқан уәж-дәлелдемелерді (мотив) белгілеу үшін бір немесе екі ұғым жеткілікті болып шығады, басқаларында болжамға құрылған дәлеледемелер өте көп, ал, кейбір теорияларда - шексіз.
Бихевиоризм, кейінірек необихевиоризм - адамдар мен жануарлардың мінез-құлықтарының заңдылықтар мәселесін зерттейтін мінез-құлықтық психология (И.В. Павлов, В.М. Бехтерев, Д. Уотсон, Э. Толмен, Б.Скинер және т.б.).
Қылық психологиясы адамдардың қылығын басқаруды ойлады. Олардың ойынша: адамның қылығы бүтіндей сыртқы дүниедегі стимулдардың әсерінен пайда болды; адам әсер етуші заттардың құлы, сыртқы әсерлер қандай болса, адамның қылығы да сондай болады. Адам машина. Егер машинаны біреу жүргізсе ғана, ол әрекет етеді, ал өздігінен ешбір әрекет ете алмайды, міне адамды да сондай деп білді. Адамның санасы бар екенін, ол саналы түрде әрекет ететінін, сананың жалғыз ғана әсер етуші заттардың қорытындысы емес екендігін, адамның санасының белсенді болып, айналасындағы дүниені өзгерте алатындығын, оны меңгеріп өзіне бағындырып, билей алатын қылық психологиясы ескермейді.
Бихевиоризмнің пайда болуына американ зерттеушісі Э. Торндайктің еңбектері елеулі ыкпал етті. Оның өзі бихевиорист болмағанымен, ол ашқан бір қатар мінез-кұлық принциптері кейіннен бихевиоризмнің өзгермес заңына айналды. Торндайктің негізгі тәжірибелері проблемалық жәшік деп аталатын орындарда ұсталған жануарларға жүргізілді. Жануарлардың одан шығып, азықтануы үшін белгілі бір тақтайшаны басулары тиіс болды. Торндайк Проблемалық жәшіктердегі жануарлардың мінез-кұлқын байқай отырып, жануарлар байқап көру - қателесу әдісі бойынша әрекет ету арқылы табысқа кездейсоқ жететіндігі туралы корытындыға келді. Үйрету, яғни бейімделу реакциясына дағдыландыру бірнеше рет қайталау (жаттығу заңы) арқылы өтеді.
Егер реакциядан кейінгі жағдай организм үшін тиімді болса, ол біржола бекіп, стимул мен реакция арасында нактылы байланыс (эффект заңы) орнығады. Жаттығу және эффект заңдары кейіннен дамытылды әрі толықтырылды.
Американдық психолог Дж.Уотсонның 1913 жылы психологияны, мінез-құлық туралы ғылым түрінде көрсетті. Бихевиористер мақсаты -психологияны мінез-құлықты басқаратын және оны болжайтын ғылым саласына айналдыру. Дж. Уотсон адам мінез-құлқында туа біткен ештеңе жоқ және оның кез келген көрінісі - сырттан ынталандырудың өнімі деп айтты. Ол мінез-құлық ұғымына бір жақты ғана мағына берді. Ол ағзаның ортаға қатынасын ынта-реакция формуласымен анықтады. Осылайша бихевиористер психологиялық ғылымды жансыз психологияға айналдырды.
Дж. Уотсонның 1925 жылы шыққан Бихевиоризм кітабының мағынасы мынандай еді: сыртқы тіртіркендіргіштерге әсер ете отырып, кез келген қалыптағы кез келген мінез-құлқы бар адамды жасап шығуға болады.
Адамның өзіндік және туа біткен сенімдері ғана емес, оның қатынастары мен көзқарастары да теріске шығарылды. Бихевиоризмнің бұл бағдарламасы адамның ешқандай ерекшеліктерін ескермегендіктен антигуманды болды.
Америкалық психолог қазіргі заманғы бихевиоризмнің көш басшысы Беррес Фредик Скиннер "опперанттық" үйрету тұжырымдамасын алға тартып, жан-жануарларды сынақ арқылы зерттеудің (Скиннер жәшігі) деп аталатын әдістемесін, қоғамды қайтадан құрудың құр қиялға құрылған жобаларын ұсынды.
Ол туралы С. Холл, Кэлвин мен Линдсей Гарднер жазғандай, "Скинер - нақты әдістің маңыздылығына, ғылымның сынақты қатаң да таза жүргізу мүмкіндігіне, көпшілік психологиялық мәселелер бойынша жекелеген фактілерден жалпылама тұжырымжар жасай алатын қабілетіне сенетін діндар бихевиорист".
Скиннер төмендегідей ой-тұжырымдамалар жасады:
1. Мінез-құлықты алдыңғы оқиғалармен оның қалай салыстырылатынына қарап-ақ жақсы зерттеуге болады;
2. Мінез-құлықты әрекет тұрғысынан талдаған кезде, ағзаның ішіндегі механизмдер т.ралы айтудың қажеті жоқ;
3. Ағзаға қосылған ортада әр түрлі іс-әректтер жасау арқылы мінез-құлыұты түсіндіруге және бақылауға болады,
4. Ағзаны жеке қараудың немесе оның ішінде болып жататындар жайында қандай да бір ережелерді алға тартудың керегі жоқ.
Джордж Каспар Хоманс - америкалық әлеуметтанушы, необихевиоризмді жақтаушы шағын топтар теориясын құрушы. Әлеуметтік мінез-құлыққа талдау жасау барысында ол психикалық факторлардың бастапқылығына сүйеніп, сол арқылы әлеуметтану мен психологияны ұштастырды.
Фрейдизм бағыты. Психологиялық бұл бағыттың осылайша аталуы австриялық психиатор Зигмунд Фрейдтің (1856-1939) есімімен байланысты. Оның концепцияларының қалыптасуы XX ғасырдың басына жатады. Зигмунд Фрейд Австрияның Фрайберг қаласыңда дүниеге келген. З.Фрейдтің психоанализ терминін алғаш енгізуін, оның ғылымға қосқан үлкен үлесі деп тануға болады. Оның Түс жору (1900ж.), Күнделікті өмір психопотологиясы (1904ж.), Тапқырлық және оның бейсанаға қатынасы (1904ж.), Сексуалдылық теориясы бойынша үш очерк (1905ж.) және т.б. еңбектері басылып шыққан.
"Психоанализ" терминінің үш мағынасы бар: 1) тұлға және психопатология теориясы; 2) тұлға көңілінің бұзылуының терапиялық әдісі; 3) индивидиумның саналы түрде сезілмейтін ойлары мен сезімдерін зерттеу әдісі.
Ұзақ мерзім психоанализдің дамуында 3.Фрейд тұлғалық ұйымдастырудың топографиялық моделін қолданды. Осы модель бойынша психикалық өмірдің үш деңгейін бөлуге болады: сана, парықсыздық (подсознательность) және бейсаналық. Оның ғылымға қосқан ең үлкен үлесі - бейсаналық ұғымын енгізіп, ұғымсыз түрткілермен жұмыс істеу әдісін қолдануды үйретуі.
Сана деңгейі тура осы уақытта сезінетін түйсіктер мен әсерлерден тұрады. Ал парықсыздық деңгейі (кейде "қол жететін ес" деп аталады) тура осы сәтте сезілмейтін тәжірибелерді көрсетеді. З.Фрейдтің ойынша, бұл психиканың сезілетін және сезілмейтін аумағының арасындағы көпір болып табылады. Бейсаналықта тұлғаның негізгі детерминанттары болады, олар: психикалық қуат, ояту және инстинктер. Инстинктердің екі түрі бар: либидо немесе сексуалдық қанағаттануға ұмтылу және агрессиялы инстинкт, өлімге ұмтылу. 20-жылдардың басында 3.Фрейд өзінің концептуалды моделін қайта қарастырып, тұлға құрылымын негізгі үш компонентке бөлді: ид, эго, жоғарғы эго.
"Ид" латынның "Ол" сөзінен шығады. 3.Фрейд бойынша "Ол" тұлғаның қарапайым, инстинктивті және тума аспектілерін білдіреді. Ид бейсаналықта өмір сүреді және инстинктивті биологиялық оянулармен (тамақ, ұйқы, т.б.), яғни біздің жүріс-тұрысымызды қуатпен қамтамасыз ететін оянулармен тығыз байланысты. Фрейд бойынша, ид - ешқандай заң мен ережеге бағынбайтын нәрсе. Фрейд идті ағзаның соматикалық және психикалық процестері арасындағы нәрсе деп қарастырады. Ол ид адамды шаршаудан арылтатын екі механизмді көрсетеді: рефлекторлық әрекет және алғашқы процестер.
"Эго" (латын. "Эго" - "Мен") - шешім қабылдауға жауапты психикалық ақпараттың компоненті. Эго идтің тілектерін сыртқы әлемге байланысты шектеу қоя отырып, қанағаттандыруға тырысты. Эгоның қызметі - ағзаның тұтастығы мен тепе-тендігін сақтау.
"Жоғарғы Эго" (латын. "super" - "жоғарғы" және "ego" - "мен"). Адам қоғамда өмір сүру үшін қоршаған ортаға сәйкес құндылықтар, нормалар және әдептер жүйесіне ие болуы керек. Мұның барлығы "әлеуметтену" процесі, яғни құрылымдық модельдің тілі бойынша "жоғарғы эгоның" қалыптасуы барысында жүзеге асады. Фрейд "жоғарғы эгоны" екі жүйеге бөледі: ар-ұят және "эго-идеал". Ар-ұят ата-ананың жазалауының арқасында пайда болады, ал суперэгоның мадақтаушы аспектісі - бұл эго-идеал.
З.Фрейд инстинктің екі негізгі тобын мойындады: өмір және өлім инстинктері. Бірінші топ (Эрос) өмірге маңызды процестерді қолдау мақсатындағы күштерді қамтиды. 3.Фрейд өмір инстинктерінің индивидиумның физикалық құрылымына үлкен маңыздылығын мойындай отырып, тұлғаның дамуындағы сексуалды инстинктердің орнын айқындайды. Сексуалды инстинктердің қуаттарын либидо (лат. "қалау", "тілеу") деп атайды.
Екінші топ - өлім инстинктері, яғни танатос - қатігездік, агрессия, суицид және біреуді ӛлтірудің барлық көріністері. 3.Фрейд өлім инстинктері - өмір инстинктері секілді адам мінез-құлқын реттеуші биологиялық түрде шартталған деп есептейді.
Тұлғаның дамуы үшін 3.Фрейд психосексуалды деңгейлерді анықтаған, дамудың психоаналитикалық теориясы екі алғышартқа сүйенеді. Бірінші немесе генетикалық алғышарт бойынша, ерте балалық шақта болған уайымдар ересек тұлғаның қалыптасуында үлкен рөл атқарады. З.Фрейдтің ойынша, индивидиум тұлғасының негізі өте ерте жаста, яғни бес жасқа дейін қалыптасады. Екінші алғышарт бойынша, адам сексуалды қуатпен (либидо) дүниеге келеді. Бұл қуаттар өзінің дамуында бірнеше психосексуалды деңгейден өтеді.
З.Фрейд өзінің ғылымдағы жолын физиологиялық институтта бастады, сондықтан ағзаға энергетикалық шама ретінде қарау оның санасына терең бойлады: ағза мінездің қозғалыс күшін ерекше энергия түрінде білдіреді.
Зигмунд Фрейд невропатолог-дәрігер болды. Оның пациенттері психикалық нерв ауруларына шалдыққандар еді. Бірақ олардың нерв жүйесінің құрылысынан аурудың себебін түсіну мүмкін болмады, ол өз тәжірибесінде, анатомо-физиологиялық ұғымдар түсіндірмейтін айғақтарды жиі кездестірді.
Зигмунд Фрейд алдында мынандай дилемма пайда болды: мотивация механизмдерін анатомо-физиологиялық схема тұрғысынан қарау керек пе, әлде белгілі бір психологиялық айғақтарға жүгіну керек пе?
З.Фрейд дәстүрлі психологияға қарсы шықты. Бұрынғы түсініктеме схемаларын ығыстырып, жаңаларын ұсынды. Ол өзінің емдеу тәжірибесінде ерікті ассоциациялар әдісін кең қолданды. Әрбір ассоциация қандай да бір себептің салдарынан басталады деп санады. Ассоциация арқылы ол өзінің пациенттерінің ойын білуге тырысты. Психоанализдің негізгі дәрежесі болып мотив дәрежесі саналады. Психоанализ адамның мінез-құлқынын серіппелері мен қуат қоры туралы адамның өзі жайлы ұғымдарынан көбірек айтуға тырысты. Бірақ З.Фрейд мотивацияны санаға қарсы қойды. 3.Фрейдтегі психикалық қуаттылық биологиялықты алмастырды және қоғамдық дамудың басты қозғаушы күшінің рөлін атқарды. Ағза да, қоғам да пішінделетін материал түрінде қарастырылды.
Интеракционизм (ағылшынша "interaction" - өзара әрекеттесу) кейінірек символикалық интеракционизм - қарым-қатынас пен іс-әрекет процесіндегі адамдар арасындағы өзара әрекеттесудің әлеуметтік аспектідегі мәселелерін зерттеді. Интеракционизмнің басты идеяларының бірі тұлғаны қоғамннан тыс қалыптаса алмайды және тұлға әрқашанда әлеуметтік деп қарастырылуында еді.
Интеракционизмнің негізіндн Дж. Мид жасаған әлеуметтік өзара әрекеттесу теориясы жатыр. Бұл теорияға сәйкес тұлға дамуы индивидтің белгілі бір әлеуметтік топтың мүшелерімен өзара бірлескен іс-әрекет барысында, қарым-қатынас процесінде жүзеге асырылады. Мид бұл процесті анықтайтын тұлға емес, ал қоғам, топ болып саналады деді. Басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсе отырып адамда абстрактілі түсініктерде ойлау қабілеті қалыптасады, ал ең бастысы - өзіңді басқалардан ерекшелендіретін ерекше тұлға ретінде сезіну қалаптасады.
Адамның "Мен-і" - бұл алғашқыда балалар ойыныннан қалыптасатын, "әлеуметтік тәжірибенің" өнімі. Бала ойнай отырып әр түрлі рөлдерді сомдайды, соның нәтижесінде бала өзін басқалардан ажыратады,сонымен қатар олардың позициясын ұстанып, өзіне басқалар тарапынан қарауды үйренеді. Осы негіз бойынша тұлғаның ішкі әлемі топтық іс-әректте дамиды. Бірақ Мидтің теориясы бұл процестерді біржақты сипаттады. Адамзат қоғамы өзара ірекеттесуде әр түрлі индивидтердің рөлін орындаушы әлеуметтік жиынтық ретінде қарастырылды.
Интеракционистік бағдардың келесідей бағыттары бар:
1. Символикалық интеракционизм
2. Рөлдік теориялар
3. Референттік топтар теориясы
Символикалық интеракционизм - бұл бағыттың маңызды еңбектерінің бірі Дж. Мидтің "Сана, тұлға және қоғам (Сознание, личность и общество)" деген еңбегі болып саналады. Бұл еңбек Дж. Мид қайтыс болғаннан кейін үш жылдан соң 1931 жылы жарыққа шықты. Онда Дж. Мидтің негізгі әлеуметтік психологиялық концепциялары жазылған. Бұл еңбекті құрастырған және басып шығарған Дж. Мидтің шәкірті, атақты зерттеуші С.У.Моррисом болды.
Символикалық интеракционизм үш негізгі сілтемеге негізделеді:
1. Бірінші сілтемеде олар үшін заттарды иеленген негізгі мағынаға "заттық" қарым-қатынастағы іс-әрекетті көрсетеді. бұл жерде "заттық" деп отырғанымыз адамның қоршаған ортадан қабылдайтындарының барлығы: физикалық заттар; басқа адамдар; әлеуметтік категориялар, мысалы: достар мен дұшпандар; әлеуметтік институттар: мектеп, үкімет; идеалдар - жеке бас еркіндігі мен адалдық; басқа адамдардың іс-әрекеті - олардың бұйрықтары мен қалаулары; және адамның күнделікті өмірде кездесіп қалатын жағдайлары.
2. Екінші сілтемеде заттардың мағынасы әлеуметтік ортамен өзара әрекеттескенде құрылады және пайда болады деп тұжырымдалған.
3. Үшінші теориялық сілтемеде адамның қоршаған ортадағы заттарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дәріс 1. Әлеуметтік психологияға кіріспе
Cұрақтары: Психологиялық ғылымдар жүйесіндегі Әлеуметтік психологияға кіріспе пәнінің алатын орны мен рөлі. Әлеуметтік психология объектісі ретінде әлеуметтік топтар, тұлға және топтың өзара әрекеті. Бақылау, эксперимент, сауалнама - зерттеулердің негізгі әдістері ретінде. Шетелдік және кеңестік психологияда Әлеуметтік психологияға кіріспе ғылымының дамуы мен қалыптасуының негізгі кезеңдеріне қысқаша шолу.
Әлеуметтік немесе қоғамдық психология (гр. psyche -- жан және logos -- сөз, түсінік, ілім) -- әлеуметтік топтарға қосылуымен байланысты адамдардың қызметі мен пәнінің заңдылықтарын, сонымен қоса ол топтардың өздерінің рухани ерекшеліктерін зерттейтін жантану ғылымдарының саласы.
Әлеуметтік психологияға кіріспе пәні отбасының, ұжымның, таптың, ұлттың, тағы да басқа адамдардың тұрған жеріне, кәсібіне, қоғамдағы алатын орнына қарай жіктелетін топтарының психологиясын зерттейді. Әлеуметтік психологияға кіріспе қоғамда болып жатқан саяси-әлеуметтік құбылыстардың сырын түсінуге, олардан қорытынды шығарып, қоғамның даму бағытын айқындауға, ірі топтарды және тұтас қоғамды басқаруға, бағыттарды, шараларды айқындай отырып, оны стратегиялы дұрыс жолға салып отыруға көмектеседі. Сондықтан ғалымдар бұл ғылымның болашағы зор, XXI ғасырда жетекші орындарға шығады деп есептейді.
Әлеуметтік психологияның негізгі бөлімдеріне мыналар жатады:
oo әлеуметтік топтардың психологиялық мінездемесі;
oo тұлға психологиясы;
oo ақпарат алмасу заңдылықтары және бірлескен қызмет үстіндегі адамдардың өзара әрекеттесуі;
oo түрлі қауымдастықтарда қалыптасатын тұлғааралық өзара қатынастар.
Әлеуметтік психологияға кіріспе өзге ғылымдармен -- социологиямен, педагогикамен, философиямен, саясаттанумен, мәдениеттанумен тығыз байланыста болады. Социология қоғамның, топтың және жеке адамның құндылықтары мен нормаларының сипатын қарастырса, әлеуметтік психология сол адамдар өмір сүретін микро және макроортаның әсерін ескере отырып, олардың қалыптасуының нақты механизмдерін және тұлғаның дара ерекшеліктерін зерттейді. Егер социология тұлғаның әлеуметтік белсенділігінің түпкілікті қайнарларын ашатын болса, онда әлеуметтік психология олардың пайда болу жолдары мен заңдылықтарын қарастырады, белсенділікті мейлінше толық іске асырудың жағдайларын жасауға көмектеседі. Социология түрлі адамдар топтары мен қауымдастықтарының ішіндегі тұлғааралық байланыстардың әлеуметтік мәнін ашады. Ал әлеуметтік психологияны жеке адамның немесе жеке топтың қызметінен ол мәннің калай және қандай формаларда көрініс беруі, тұлғалық сапалықтардың қалыптасуына қалай әсер ететіні қызықтырады.
Әлеуметтік психологияның философия құрамында ұзаққа созылған даму тарихы бар; Батыста XVIII ғасырдағы ағартушылық кезеңде оған көбірек көңіл бөліне бастады.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында әлеуметтік психология жеке ғылым саласы ретінде орнықты. XX ғасырдың 20-жылдарынан бастап әлеуметтік психология АҚШ, Англия, Германия, Франция, Жапония сияқты дамыған елдердегі психология ғылымының жетекші бағытына айналды.
Әлеуметтік психологияға кіріспе бұрынғы Кеңес Одағында да көп көңіл бөлінген. Кеңес билігі тұсында бұл ғылым жетекші салаға айналды. Кеңестік әлеуметтік психологтардың зерттеулерінде тұлға және ұжым мәселелері Батыстағыдай топ динамикасы заңдылықтарынан өзгеше бағдарда алынып, ерекше теориялық құрылғыда қарастырылды. Ұлттардың және өзге ірі әлеуметтік топтардың психологиясы зерттелді. Олардың арасында Қазақстандық ғалымдардың да үлесі болды
Ғылым саласы ретіндегі әлеуметтік психологияның зерттеу объектісіне мыналар жатады:
* адамдар арасындағы ақпарат алмасу және өзара әрекеттесу заңдылықтары, атап айтқанда, қоғамдық және тұлғааралық қатынастар құрылымындағы жүздесудің рөлі, оның құрылымы, атқаратын қызметі, жүздесу үдерісінде әсер ету амалдары;
* таптар мен ұлттар сияқты ірі және еңбек ұжымы мен отбасы сияқты шағын әлеуметтік топтардың психологиялық мінездемелері, бұған қоса ұжымшылдық, басқару және жетекшілік, топ болып шешім қабылдау, топ қызметінің тиімділігі сияқты үдерістерді зерттеу;
* тұлғаның әлеуметтік психологиясы, оның коммуникативтік сапалықтарына талдау жасау, әлеуметтену мәселелері, әлеуметтік мақсаттардың қалыптасуы және ауысуы.
Әлеуметтік психологияның пайда болуы (ХІХ 60 жылдары - ХХ ғасырдың басы). Бұл кезеңнің ерекшелігі әлеуметтік психологиялық ойлардың жаратылыстану қоғамдық ғылымда көрінуі мүмкін. Мұнда адамдардың психологиялық ерекшеліктеріне адамдардың топтағы қарым-қатынасына қарым-қатынасы мен бейімділігіне көп назар аударылды. Осыған орай әскери ғылымда әлеуметтік психология салалары т.б. Батыс Елдері мен қатар халықтар психологиясы дамыды. Ал медицинада ауру адамдардың басқа адамдармен қарым-қатынасы зерттелді. А.К. Михайловскийдің пікірінше әлеуметтік дамудың қозғаушы күші басшы және тобыр. Өйткені басшы тобырды қалай басқарса тобыр солай іс-әрекет жасайды. Ал оған әсер етуші негізгі психологиялық факторлар: еліктеу, қоғамдық көңіл - күй, қоғамдық мұқтаждықтар, қажеттіліктер. Ресейдегі алғашқы әлеуметтік психологияға алғаш оқу құрамын жазған. В. М. Вехтер "Ұжымдық рефлексалогия" (1921). Ол әлеуметтік психологиялық фенолин ретінде: жерлесу, өзара қарым-қатынас, қарым-қатынас мәселелері.
2.Әлеуметтік психологияның дамуы (ХХ - ғасырдың 20 - 30 жылдары). Бұл кезеңде әлеуметтік психологияны марксистік тұрғыдан қарастырды. Бұл мәселеге Л. Н. Вайталовский, М. Р. Рейснер, К. Н. Карнилов, Ю. В. Фракфурт т.б. өз пікірлерін айтты. Осы кезеңдегі әлеуметтік психологиялық негізгі бағыты болып ұжым мәселерін қарады. Ұжым теориясырн заңдылықтарын қарастырған әлеуметтік психологтар. Б. В. Биляев, Л. Н. Вайтоловский, т.б. Осы кезеңде балалар ұжымының құрлымын, дамуын басқару феномені, қараусыз қалған мәселесін қарастырды. Педалогия ғылымы дамыды.
3.Әлеуметтік психологияның құлдырауы (ХХ ғасырдың 30 - 50 жылдары). 1930 жылы елдегі жағдай қүрт өзгерді. Соған байланысты ғылымда өзгеретін болды. Отандық ғылым Батыс ғылымынан бөліне бастады. Бұл кезеңде:
1.Әлеуметтік психологияның теориялық қажетсіздігі.
2.Батыс елдерінің идеологиясымен сәйкестенбеуі. Әлеуметтік психологияның зерттеу нәтижелерінің тәжірибеде қолданылмауы.
3.Әлеуметтік психологияғанемқұрайлылық.
Алайда бұл кезеңдеде зерттеулер жүргізілді.
1.Әдістемелік мәселесі (Б. Г. Ананьев).
2.С.Н. Рубинштейн әдістемелік қағидалар - детерменизм сана мен іс- әрекет бірлігі, даму қағидасы мәдени тарихи тұжырымдар әлеуметтік психологиялық теориялық әдістемелік негіздері болды).
3.Ұжым психологиясы мәселесі. Бұл мәселені қарастырған А. С. Макаренко ("Ұстаздық дастан". Онда ұжымдық психологияның екі түрін көрсетеді: алғашқы және кейінгі.
4.Бұл кезеңде мектеп ұжымындағы жеке адамның қалыптасуы ұжыммен жеке адамның қатынасы т.б.
Әлеуметтік психологиялық қайта өрлеуі (ХХ - ғасыр 50 - 70 жылдары). Бұл кезең ғылымдағы идеологиялық қысымның төмендеуі мен сипатталады. Психологиялық ілім физиологиядан дербес екендігін мойындатып, өз даму жолын басқарды. Бұл кезеңде әлеуметтік психологияны ғылымының даму деңгейі анықталды. Басқа ғылымдармен байланысы зерттелді. Пәні мен зерттеу нысанасы негізгі ұғымдары мен заңдары анықталды. Жоғарғы оқу орнына пән рет-е енгізілді. Мамандықтар даярлана бастады. Ғылыми еңбектер мен оқу конференциялар мен семинарларөткізілді, арнайы журнарларшыға бастады. Шетелдік әлеуметтік психологияның даму тарихы.
Батыс елдерінің мамандары әлеуметтік психологияны адамның мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін олардың өзара қарым-қатынасын зерттейтін ғылым деп қарастырады. Тарихқа сүйенсек әлеуметтік психология ХХ - ғасырдың бас кезеңінде пайда болды . Оның дүниеге келген жылы деп 1908 жылды есептейді. Өйткені осы жылы ағылшын психологы В. Мак- Даугаллдің "Әлеуметтік психологияға кіріспе" және Американ әлеуметтанушысы Э. Росстың "Әлеуметтік психология" еңбектері жарық көрді.
Адамдардың әлеуметтік мұқтаждықтары қажеттіліктерін зерттеу ХІХ ғасырдың екінші жартысында қалыптасып адам мен қоғамның қарым- қатынасын талдайтын "Халықтар психологиясы" пайда болды. Халық психологиясының теориясы ХІХ ғасырдың орта шенінде Германияда М. Лацарусс, Г. Штейнь, В. Вундт, ал Францияда С. Сигелия, Г. Левон зерттеді.
ХХ ғасырдың 20 жылдары (В. Моде, Ф. Оллпорт) әлеуметтік психологияны экспериментті ғылымдар қатарына еңгізіліп әртүрлі топтардағы әлеуметтік психологиялық құбылыстарды эксперименттүрінде зерттей бастады. Осы кезеңде психологияда 3 теориялық мектеп қалыптасты:
1.Гештальт (құрылым, тұтас). 2.Психоанализ. 3.Бихевиоризм.
Бақылау сұрақтары:
1. Психологиялық ғылымдар жүйесіндегі Әлеуметтік психологияға кіріспе пәнінің алатын орны мен рөліне тоқталыңыз
2. Әлеуметтік психология объектісі ретінде әлеуметтік топтар, тұлға және топтың өзара әрекетін қарастырыңыз
Рухани жаңғыру
Эллиот Аронсон Көпке ұмтылған жалғыз. Әлеуметтік психологияға кіріспе
Мемлекет басшысы Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласында гуманитарлық білім бағыттары бойынша әлемдегі ең таңдаулы 100 оқулықты қазақ тілінде аударып, өскелең ұрпақтың жаһан ғылымның жауһардай құндылықтарын жадына тоқып, саяси, мәдени, тарихи әлеуметтану тұрғысында жан-жақты танып білуге жағдай жасау қажеттігін атап көрсеткен болатын.
Рухани жаңғыру еліміздегі білім берудің бүтіндей жүйесінің, оның ішінде жоғары оқу орындары үшін айрықша мүмкіндіктер кеңістігіне айналуда.
Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру бағдарламасында аталған алты арнайы жобаның әрқайсысы жеке мемлекеттік бағдарлама болуға лайық келетін дара бастамалар. Дегенмен, олардың бірі де бірегейі - Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық жобасы.
Сананы рухани жаңғыртуға бәсекеге қабілетті, білімді елдің ғана деңгейі жетеді. Сол себептен Елбасы рухани жаңғырудағы ұлттық сананың рөліне баса назар аударып, бірнеше міндеттерді айқындап берді. Өйткені, кез келген қоғамның күші - білімде, ал кез келген тілдің қуаты - ол тілдегі мазмұнында. Олай болса, бұл бастама тілдің қауқары мен қоғамның әлеуетін де биікке көтеретін тегеурінді тетікке айналды.
Гарвард университетінің профессоры Эллиот Аронсонның бұл еңбегі әлеуметтік психологияға адам табиғаты мен болмысы арқылы жол салған ерекше туынды.
Эллиот Аронсон Көпке ұмтылған жалғыз. Әлеуметтік психологияға кіріспе кітабының ағылшынша атауын тікелей аударсақ The social animal- Қоғамдық жануар (Әлеуметтік жануар) дегенді білдіреді. Ал Ресейде оны Общественное животное деп алған. Осыған ғалымдар да, публицистер де, жазушылар да қазақ тілінде жануар деген сөз адамға қатысты айтылмайтынын көлденең тартты.
Кітаптың өзінде де Аристотельдің Адам деген -- саналы жануар деген сөзі келтіріледі. Дегенмен тікелей қазақ тілінде Қоғамдық жануар (Әлеуметтік жануар) деп алу киын. Шығыстанушы Ғалым Боқаш ұсынған Көпке ұмтылған жалғыз атты атау кітаптың табиғатын ашатын негізгі атау болып келісілген. Осы кітаптың қазақша атауының өзі Ұлттық аударма бюросында жұмыс жасаған аудармашылардың айрықша кәсібилігін дәлелдейді. Тұсаукесерде Президент те Көпке ұмтылған жалғыз атауын сәтті деп ерекше атап өтті.
Эллиот Аронсон осы кітапты 1970-1971 жылдары Стэнфорд университетінде жүрген кезінде жазуға кіріскен. Содан бері 11 басылым көрген. Демек, 50 жылға жуық уақытта үнемі жаңартылып отырған. Кітаптың алтыншы басылымы Ресейде аударылған. Сол кездегі мазмұнмен салыстырғанда 11 басылымның мазмұны жаңара түскен.
Белгілі ғалым Эллиот Аронсонның Көпке ұмтылған жалғыз. Әлеуметтік психологияға кіріспе атты кітабы әлеуметтік психологияның жаңа қырларын ашады. Мамандар бұл ілімді, cалыстырмалы түрде, ғылымның жас саласы деп есептегенмен, оның алғышарттары Аристотель заманында-ақ көрініс тапқан. Ал Аронсон болса, ХІХ ғасыр соңында іргетасын Триплет қалап, 1930 жылдары К.Левин одан әрі дамытқан әлеуметтік психология ғылымының көкжиегін кеңейтуге тырысады.
Жоғары оқу орындарының студенттеріне, сондай-ақ, қалың оқырман қауымға да қызықты бұл оқулық адамның сыртқы ортаға бағынуы, жағдайға мойынсұнуы, өзін-өзі ақтап алуы, көзсіз сенімге еруі, ұнатуы, ашуға бой алдыруы, үгіт-насихат жетегінде кетуі сияқты маңызды факторларды нақты мысалдар арқылы саралайды.
Кітап мазмұны 9 тарауды қамтиды. 2012 жылы Алматы қаласында басылып шықты.
1-тарау. Әлеуметтік психология дегеніміз не? деп беріліп онда 4 бөлім қарастырылады. (Бәрі өзгереді. Анықтама. Әлеуметтік әсер).
2-тарау - конформдылық. Онда 7 бөлім қарастырылады (Конформдылық дегеніміз не? Конформдылықты ұлғайтатын және азайтатын факторлар. Ақпарат алуға бейімдік. Әлеуметтік ықпалға жауап. Мойынсұну - бағынудың бір формасы.Эксперименттер этикасы туралы ескертпелер. Іске араласпаған куәгер конформист ретінде).
3-тарау. Бұқаралық коммуникация, үгіт-насихат және иландыру. Бұл тарау 10 бөлімнен тұрады.(Иландырудың негізгі екі жолы. Пікір мен ұстаным қайшылығы. Теледидар әсері. Иландыру әрекеттері. Ақпарат көзі. Білім беру ме, үгіт-насихат па?
4-тарау. Әлеуметтік таным. (Білім беру ме, үгіт-насихат па? Әлеуметтік бағалауға контекстің әсері. Қарым-қатынас пен сенім мінез-құлыққа қалай әсер етеді?)
5-тарау. Өзін-өзі ақтау. 14 бөлімге тоқталып өтеді (Ақылға қонымсыз ақталу психологиясы т.б.).
6-тарау. Адамға тән агрессия 6 бөлімнен тұрады. (Агрессияның анықтамасы. Агрессияның себептері).
7-тарау. Біржақты түсінік 4 бөлімнен тұрады. (Стереотиптер және атрибуциялар).
8-тарау. Ұнату, жақсы көру және тұлғааралық сезім 5 бөлімнен тұрады. (Сырт келбеттің тартымдылығы. Қадірлі болу және қадіріңді жоғалту).
9-тарау. Әлеуметтік психология ғылымы 5 бөлімнен тұрады. (Әлеуметтік психологиядағы эксперименттің қиындығы. Этика мәселелері).
Кітаптың 6-тарауы 5 бөлімнен тұрады. Бұл тарауда агрессияның себептері мен шеттету, алып тастау және қорқыту, зорлық-зомбылық және бұқаралық ақпарат құралдарының адам өмірінде кездесетін психологиялық қиыншылықтар мен оны адамның басынан өткеруі, қоғамдағы орын алған келеңсіз жағдайларға төтеп беруі көрсетіледі. Агрессия пайдалы тіпті кейбір жағдайда қажет деген пікірлер беріледі.
Зигмунд Фрейдтің ойынша егер адамдарға агрессиясын шығаруға мүмкіндік берілмесе, онда агрессия жиналып қысымға айналады. Іштегі энергия сыртқа шығу жолын іздейді, сөйтіп бір күні жарылады немесе адам психикалық ауруға душар болады деп көрсетеді. Антрополог Лорен Эйсли: Бізге мұзды жаратын, жолбарыспен айқасып, аюмен алысатын адамнан гөрі мейірімді де, шыдамды адам қажет деген пікірлері айтылады. Эллиот Аронсон психологтардың пікірлерін талдай отырып, өзіндік ой толғамдарын жасайды.
Мысалы, АҚШ мектептеріндегі атыстар - бір адамның қолына мылтық алып, он, жиырма, елу адамды қырып кетуі, сол секілді қоғамда кейін болып жатқан қайғылы оқиғалар ондағы адамның ішкі күйі, сезімдері толықтай қарастырылған. Психологиялық қырлары талданған.
Соның нәтижесінде Аронсон әлеуметтік психологияның ғылыми сала ретінде қалыптасып, өзіндік орнын иеленгендігін негіздеген. Бұл еңбек әлеуметтік психологияға жаңаша қарауға, ең бастысы, адам психологиясындағы ерекшеліктерге мұқият болуға үйретеді.
Әлеуметтік психологияға кіріспе оқулығы - қазіргі қазақ қауымына өте қажетті ғылым. Жаңашыл сипаттағы зертеулермен толығып,бұрынғы нұсқадағы іргелі зерттеулерді сақтап қалған. Көпке ұмтылған жалғыз кітабының көлемі де ықшам 11-басылымдағы өзгертулер мен толықтырулар түпнұсқаның көркемдік сапасына нұқсан келтірмеген.
Бұл оқулықтың өзіндік ерекшелігі, әлеуметтік топтағы адамдардың қоғамда өздерінің ішкі күйзелісімен, таным түйсігі, агрессия, депрессия кезеңдерінде адамның өзіндік ойлауы мен сезіну процестерімен танысып, оның жаңа қыраларын көруге жол ашады.
Қорытындылай келе, бұл кітап тек студенттерге немесе психология тақырыбына қызығатын ғалымдарға ғана емес, қарапайым оқырманға да өте қызықты, маңызы бар оқулық. Адамның ішкі рухының мықты болмауы, жеңіле салуы сияқты мәселелердің бәріне осы кітапта жауап бар. Шетелдік ғалымдар кітапты мейлінше түсінікті етіп, көпшілікке арнап жазады. Мұны ғылыми дегеннен гөрі, ғылыми-көпшілік кітаптар қатарына жатқызуымызға болады. Бұл кітап қазіргі кездегі әлеуметтік орта мәселелерін, әлеуметтік психологияның жаңа тұстарын, өзіндік ерекшелігін ашуға арналған.
Бүгінде адамтану, адам психологиясы, оның ішінде әлеуметтік психология жеке адамның жетістікке жетуін зерделейтін маңызды ғылым саласы. Яғни, біздің қоғамға өсу керек болса, осындай оқулықтармен танысу керек деп есептейміз.
Осы орайда Э.Аронсонның кітабына өзіндік тұжырым жасай келе бұл оқулықты Педагогика және психология мамандығында оқитын студенттерге қосымша оқулық ретінде ұсынуға болады.
Дәріс № 2. Әлеуметтік-психология дербес ғылым ретінде дамуының қалыптасу тарихы
Сұрақтары: Әлеуметтік психологиянын дербес ғылым ретінде қалыптасуының алғышарттары. Алғашқы әлеуметтік-психологиялык теориялар ("Халықтар психологиясы" М.Лацарус, Г.Штейнтал, В.Вундт: "Көпшілік психологиясы Г.Тард: В.Макдугаллдың "Әлеуметтік жүріс-тұрыс инстинкті" теориясы. Әлеуметтік психология тарихының кезеңдері (Г.М. Андреева және Я Е.С.Кузьмин бойынша). Қазіргі американдык, европалык әлеуметтік психологияның жалпы сипаттамасы. Кеңестік әлеуметтік психологияның даму тарихы. Әлеуметтік психологияның негізгі теориялық бағдарлары және сипаттамасы. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-психологиялық идеялардын дамуы мен әлеуметтік психология аймағындағы теориялық және қолданбалы зерттеулердің өнделуі мен жүргізілуі.
Әлеуметтік психологиялық түсініктердің негіздері ертедегі грек еліндегі ғұлама ғалымдар Платонның Республика еңбегінде, Аристотельдің Саясат және Этика еңбектерінде қаланған. Әлемнің екінші ұстазы саналған ежелгі түрік елінен шыққан Әл-Фараби бабамыз өзінің Қайырымды қала тұрғындары деген еңбегінде былай деп жазған: Адам өзінің табиғатына сәйкес өмір сүруі, дамуы және жоғарғы дәрежеге жетуі үшін көптеген заттарды қажет етеді, оларды жалғыз өзі тауып ала алмайды, ол үшін адамдардың қауымдастығы қажет.
Жаңа заман философиясында (ХУ-ХУІІғ.ғ.) Гоббс, Локк, Гельвеций, Руссо, Гегельдерді атап кету қажет.
XIX ғ. орта тұсында, қоғамдық процестерге қатысты көптеген ғылымдар дамуында айтулы прогресс болды. Бұл кезеңде тіл білімі қарқындап дамыды. Осы кезеңде Европада капитализмнің дамуына байланысты, әр түрлі елдер арасындағы экономикалық қатынастар көбейіп, халықтар миграциясы белсенді бола түсті. Тіл арқылы қарым-қатынас жасаудың, басқа халықтың психологиялық ерекшеліктерін ескеру проблемалары туындады. Бұл проблемаларды шешу жалғыз тіл білімінің қолынан келмеді.
Сонымен бірге, осы кездерде антропология, этнография, археология ғылымдарында көптеген деректер жинақталынып, оларды түсіндіруде де әлеуметтік психологияның көмегі қажет болды.
Американ антропологы Э.Тейлор алғашқы қауымдық құрылыс мәдениеті туралы еңбегін тәмамдады, этнограф жөне археолог Л.Морган америка үндістерінің тұрмысын зерттесе, француз ғалымы (социолог жөне этнограф) Леви-Брюль алғашқы қауымдық құрылыстағы адамдардың ойлау ерекшеліктерін зерттеді.
Бұл кезеңдегі психология, негізінен, индивидтер психологиясы тұрғысынан қалыптасқан еді. Адамның мінез-құлқын түсіндіруде психологияны қайта қарастыру бағдарламасы енді ғана дами бастады.
Социология ғылымына келсек, оның өзі дербес ғылым ретінде XIX ғасырдың орта тұсынан бастап дамыды, оның негізін қалаушы француз философ-позитивісі Огюст Кант.
Социологияда психология бағыты тез дами бастады. Сонымен екі ғылымның (психология мен социология) дамуында бір-біріне қарай қозғалыс басталды, ал ол жаңа ғылым ретіндегі проблемаларды қалыптастырумен аяқталуы қажет болды.
Көптеген алғашқы әлеуметтік - психологиялық теориялар арасынан негізгі үш бағытты бөліп алуға болады: халықтар психологиясы, көпшілік психологиясы және әлеуметтік мінез-құлықтың инстинктер теориясы.
Халықтар психологиясы әлеуметтік - психологиялық теориялардың алғашқы формасы ретінде XIX ғасырдың ортасында Германияда қалыптасты.
Халықтар психологиясы теориясын тікелей жасағандар философ М.Лацарус (1824-1893) және тіл маманы Т.Штейнталь (1823-1893). 1859 жылы Халықтар психологиясы жөне тіл білімі журналы жарық көрді. Халықтар психологиясы туралы кіріспе тұжырымдары деген мақаласында авторлар, негізгі идеяларын - тарихтың негізгі күші - халықтың өзін мәдениет, дін, тіл, аңыз, әдет - ғұрыпта көрсетуі- деп түйіндеді.
Халықтар психологиясы идеясын ары қарай дамытқан В.Вундт (1832-1920) көзқарастары. 1900 ж. Вундтың он томдық Халықтар психологаясы еңбегі жарық көрді. Вундтың көзқарасы бойынша, психология екі бөліктен: физиологиялық психология және халықтар психологиясынан құрылуы керек. Физиологиялық психология эксперименттік пән, бірақ эксперимент жоғарғы психологиялық процесстер - сөйлеу мен ойлауды зерттеуге жарамайды. Міне, нақ осы жерден халықтар психологиясы басталады. Оның әдістері де басқаша: тіл, аңыз, әдет-ғұрып, мәдениет өнімдерін талдау.
Ресейде халықтар психологиясы идеясы белгілі лингвист ғалым А.А.Потебня зерттеулерінде қарастырылды. Лацарус, Штейнталь, Вундт және Потебня проблеманы әртүрлі тұрғыда қарастырғанымен, түжырымдамаларының идеясы ортақ: психология жеке индивид санасы емес, халық санасында қалыптасқан құбылыстарға тап болды, сондықтан, осындай ерекше проблемалармен айналысатын, өзіне тән әдістері бар, психологияның арнаулы саласы болуы қажет.
Қазақстанда осындай көзқарастарды әрі қарай дамытқан этникалық психология мәселелерімен айналысқан, осы ғылымның негізін қалаушылардың бірі саналагын М.Мұқанов.
Әлеуметтік - психологиялық теорияның екінші формасы бұқара, көпшілік психологиясы. Бұл теорияда жеке адам мен қоғамның өзара қатынасы қарастырылады.
Үшінші, әлеуметтік - психологиялық көзқарастар жүйесіне әлеуметтік мінез-құлықтың инстинктер теориясы жатады. Бүл теорияны ұсынған ағылшын психологы В.Макдугалл (әлеуметтік психологияның негізін қалаушылардың бірі), оның негізгі тезисі - әлеуметтік мінез-құлықтың түпкілікті себебі адамдардағы туа біткен инстинкттер дегенге саяды. Мақдугалл жеті пар инстинкттерді және олармен қосарласа жүретін эмоцияларды бөліп көрсетті. Оның идеяларының өте танымал болғанына қарамастан әлеуметтік мінез-құлықтың бір мақсатқа (гормэ -ұмтылу, тілек) жетуге талпыну ғана (санадан тыс) деген идеясы психология ғылымының тарихында теріс әсерін тигізді.
Инстинктер теориясының бұл идеясы салдарларын жеңу ғылыми әлеуметтік психологияның қалыптасуының маңызды кезеңіне айналды. Аталмыш көзқарастардың бәрінде де эксперименттік зерттеулердің жеткіліксіздігі көзге ұрады. Дегенмен де әлеуметтік психология дербес пән деген ұсыныс жасалды, енді оның эксперименттік базасын тұрғызу қажет еді.
Әлеуметтік психологияның эксперименттік кезеңіне өтпестен бұрын, алдымен оның теориялық негіздерін қарастырған Маркстің дүниетанымына тоқтала кетейік. Бүл дүниетаным XIX ғасырдың ортасында қалыптаса бастады. К.Маркстің Капитал еңбегін Дж.Болдуин жеке-даралық жөне қоғамдық сананың арақатынасында түбегейлі өзгерістер тудырған еңбектердің бірі, - деп атап көрсеткен.
Психоанализ әлеуметтік психологияда бихевиоризм сияқты кең таралмаған. Мұнда да әлеуметтік - психологиялық теория тұрғызу талпыныстары бар.
Бұл орайда неофрейдистік тұрғы, әсіресе Э.Фромм мен Дж.Салливан еңбектері аталынады. Дегенмен классикалық Фрейдизм идеяларын әлеуметтік психологияға тікелей енгізетін теориялар да бар. Ондай теорияларға мысал ретіңде топтық процестер теорияларын: Л.Байон, В.Беннис, Г.Шепард, Л.Шутц атауға болады. Бихевиористерден өзгешелігі екеулік (диада) қарым-қатынастан гөрі көбірек адамдар қатысқан топтардағы процестерді қарастыру, осы бағытта Т-топтарда (тренинг топтары), адамдардың бір-біріне әсерінің әлеуметтік - психологиялық механизмдерін пайдалану тән. Психоанализді әлеуметтік психологияда қолдану жүйелі түрде емес, кейбір жағдайларын практикаға кіріктіру негізінде жүргізіледі. Осы тұрғыдан Т. Адорноның "Авторитарлы жеке түлға" еңбегін атауға болады (фашизмді тудыратын алғышарттар туралы).
Психоанализ психологиядағы жаңа ағымның гуманистік психология (А.Маслоу, К.Роджерс) туындауына себеп болды. Негізінен тренинг тобының теориясы мен практикасына сүйене отырып, түрліше тармақталған проблематикасы жасалынуда. Қазіргі кезде гуманистік психология жетекші ағымдардың біреуіне айналып келеді.
Когнитивизм гештальтпсихология мен К.Левиннің өрістер теориясынан бастау алады.
Бұл багыттағы көптеген теориялардың (Ф.Хайдер, Т.Ньюком, Л.Фестингер Ч.Озгуд, П.Танненбаум, американ зерттеушілері Д.Креч, Р.Крачфилд, С Аш) негізі - жеке тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқын түсіндіру. Адам санасында әлемнің тұтас, байланысқан идеалды көрінісін тұрғызу (қоршаған нақты әлемдегі қарама-қайшылықтарға байланыссыз) - бұл модельдің негізгі кемшілігі. Дегенмен бұл бағытта да іргелі проблемалар зерттелінуде (Трусов, 1983).
Интеракционизм әлеуметтік бағыттағы жалғыз теория ретінде Г.Мидтің символдық интеракционизм теориясынан бастау алады.
Қазіргі кезде бүл бағыт әлеуметтік психологияда Мидтің теориясынан басқа да теорияларды қамтиды: ролдер теориясы (Т.Сарбин), референтті топтар теориясы (Г.Хаймея, Р.Мертон). Э.Гофманның әлеуметтік драматургия теориясы. Бұл теорияда "өзара әсерлесу" ұғымы негізгі болғанымен де, қоғамдық қатынастардағы, қоғамның әлеуметтік құрылымына байланысты индивидке әсер ететін әлеуметтік себептерді қарастыру мәселелері шешілмеген.
Осы төрт бағыттың өзіндік негіздері болғанымен де, көбінесе бір-біріне араласып отырады.
Адамдар бойындағы конструктілер - санына, олардың сипаты, өзара байланыстарына тәуелді бір-бірінен ерекшеленеді деп тошпыланады. Осындай белгілердің жиынтығы -- адамның когнитивті күрделілігінің белгілі деңгейін құрайды. Адамның когнитивті күрделілігі мен қоршаған әлемді талдау қабілетінің арасында тәуелділік бар екені эксперимент жолымен дәлелденген. Неғұрлым когнитивті күрделілеу адамдар қабылдағандарды тезірек интеграциялай алады, тірі объектілерде қарама-қарсы қасиеттері болған күнде де, яғни мәселені шешуде "когнитивті қарапайым" адамдарға қарағанда қателіктерді аз жасайды. Топ 8 ішіндегі қарым-қатынас процесі " когнитавті күрделі" және * "когаитивті қарапайым" больш, топ мүшелерінің өзара санының сөйкестігіне байланысты анықталады. Әрине, бірлескен іс-. өрекетте когаитивті күрделілігі әртүрлі адамдар жолыққаңда, олардың өзара түсінісуі қиын болатыны түсінікті: біреуі бәрін тек ақ пен қара деп түсінсе, екіншісі олардың арасында түрлі сеанстар (өзгешелік, реңк, түр) болатынын біліп, бір-бірінің көзқарасын қабылдамайды. Тіпті "күрделіліктің" өзі де екі түрлі өлшемде болатыны анықталған: адамның ішкі жан дүниесі күрделі (немесе қарапайым) болса, екіншіден, сыртқы ортаны қабылдауы да не күрделі, не қарапайым болады.
Алпысыншы жылдардан Батыстағы гуманитарлық ғылымдардағы аса маңызды бағыттардың бірі постмодернизм болып табылады. Оның пайда болуына әсер еткен негізгі идеялар лингвистика мен жалпы тіл тану ғылымдары аясында пайда болады. Белгілі швейцарлық тілтанудың маманы Фердинанд де Соссюр (1857 - 1913) айтуынша тіл ол ұғымды білдірудің бейтарап және пасық түрі емес..Және сөз бен заттар біртекті үйлесетін екі тілді де кездестіре алмайсыз.. Осыдан Соссюр сөз бен жазуды өзіндік заңдары бар лингвистикалық құрылым ретінде қабылдау керек деген қорытынды жасады.,Тікелей цитатасын келтірсек: язык - это не окно в мир, а структура, определяющая наше представление о нем. Бұл егер тілдің құрылымы мұндай беделге ие болса, онда мәтіннің мағынасы одан кем емес байланыста. Автор өзінің ойын оқушыға нақты жеткізе алады деген түсінік төңірегінде мәселелер туындады. Мәтіннен тыс тұрған обьективті тарихи методтың болуы іс жүзінде мүмкін емес және тек лингвистикалық ресурстардан құралған санақ нүктесінің интерпритациясы ғана болады. .
Мәдениет және жеке тұлға теориясы 20-шы жылдардың аяғы мен 30-шы жылдардың басында дами бастады. 1932 ж боастың шәкірті Р.Бенедикттің атақты Мәдениет конфигурациясы мақаласы жарық көреді, мұнда да ол өзінің жаңашылдық идеясын ұсына отырып, мәдениеттер арасында негізгі айырмашылықтар бар және де әр мәдениет өзінің даминанттылығымен ерекшеленеді. Мәдениеттердің типологиясын құрастырғанда Бенедикт Ф.Ницшенің аполлоникалық және дионисикалық түрлі мәдениет идеяларын қолданады.Үндістердің пуэмбло тексерулерінің нәтижесінде олардың мәдениетіне, апалионикалық түріне қисынды, бір жақты, парасатты, сырттай қарауға мүмкіндік берді. Ол мәдениеттің мінездемелік өкілінің негізгі тірегі шеттен шығу деп санады. Пуэбило ұстамдылық пен баланс жасауды бәрінен жасауды бәрінен де артық
Бақылау сұрақтары:
1. Әлеуметтік психологиянын дербес ғылым ретінде қалыптасуының алғышарттары.
2. Алғашқы әлеуметтік-психологиялык теориялар ("Халықтар психологиясы" М.Лацарус, Г.Штейнтал, В.Вундт: "Көпшілік психологиясы Г.Тард: В.Макдугаллдың "Әлеуметтік жүріс-тұрыс инстинкті" теориясы.
3. Әлеуметтік психология тарихының кезеңдері (Г.М. Андреева және Я Е.С.Кузьмин бойынша).
4. Қазіргі американдык, европалык әлеуметтік психологияның жалпы сипаттамасы.
5. Кеңестік әлеуметтік психологияның даму тарихы.
6. Әлеуметтік психологияның негізгі теориялық бағдарлары және сипаттамасы.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-психологиялық идеялардын дамуы мен әлеуметтік психология аймағындағы теориялық және қолданбалы зерттеулердің өнделуі мен жүргізілуі
Дәріс 3. Тақырыбы: "Қазіргі әлеуметтік психологияның негізгі теориялық бағыттары."
Мазмұны: Қазіргі әлеуметтік психологиядағы жаңа бихевиоризм.
Әлеуметтік-психологиялық зерттеулер контексіндегі үйрену теориясының негізгі ұғымдары. Әлеуметтік-психологиялық феномендердің психоаналитикалық талдауы.
Әлеуметтік психологиядағы қазіргі психоаналитикалық тұжырымдамалар және З.Фрейд позициясы. Әлеуметтік психологиядағы интеракционизм.
Дж.Мидтің тұжырымдамасы. Интеракционистік бағдардың теориялық негіздері.
Рольдік теориялар. Шиеленістердің ішкі рөлдік және аралық рөлдік мәселелері.
Референтті топ теориясы (Г.Хайманн, М.Шериф, Р.Мертон т.б.). Когнитивизм - қазіргі әлеуметтік психологияның басым бағдары ретінде.
Зерттеудің бастапқы принциптері мен мәселелері. Когнитивтік сәйкестілік теориясының жалпы сипаттамасы.
Когнитивті диссонанс, коммуникативті акт, құрылымдық баланс теориясы.
Әлеуметтік-психологиялық құбылыстардың табиғатын жүйелі іс-әрекеттік түсіндіру.
А.Н.Леонтьевтің іс-әрекет теориясы және оны әлеуметтік психологияда пайдалану мүмкіндігі.
Бірлескен іс-әрекет тұжырымдамасы және А.С.Макаренко, А.В.Петровский, Л.И.Уманский, А.И.Донцовтың ұжым теориялары.
Адамның күрделі жасалған табиғаты, оның әлеуметтік байланыстары мен қарым-қатынастарының кеңдігі және көп түрлілігі қазіргі заманның әлеуметтануы мен психологиясындағы осы ерекше құбылысты түсінудегі теориялық көзқарастар мен ұстанымдрдың алуан түрлерін, тұлғаның әр түрлі үлгілерінің, бейнелерінің көптігін айқындайды.
"Көп жағдайда тұлға теориясы, - деп жазады осы саланың танымал мамандары Кэлвин, С. Холл мен Гарднер Линдсей, уәж дәлелдемелері (түрткі болатын себептерді) белгілеу үшін онда қанша түсінік қолданылатынына байланысты ажыратылады. Кей жағдайларда мінез-құлықтың негізінде жатқан уәж-дәлелдемелерді (мотив) белгілеу үшін бір немесе екі ұғым жеткілікті болып шығады, басқаларында болжамға құрылған дәлеледемелер өте көп, ал, кейбір теорияларда - шексіз.
Бихевиоризм, кейінірек необихевиоризм - адамдар мен жануарлардың мінез-құлықтарының заңдылықтар мәселесін зерттейтін мінез-құлықтық психология (И.В. Павлов, В.М. Бехтерев, Д. Уотсон, Э. Толмен, Б.Скинер және т.б.).
Қылық психологиясы адамдардың қылығын басқаруды ойлады. Олардың ойынша: адамның қылығы бүтіндей сыртқы дүниедегі стимулдардың әсерінен пайда болды; адам әсер етуші заттардың құлы, сыртқы әсерлер қандай болса, адамның қылығы да сондай болады. Адам машина. Егер машинаны біреу жүргізсе ғана, ол әрекет етеді, ал өздігінен ешбір әрекет ете алмайды, міне адамды да сондай деп білді. Адамның санасы бар екенін, ол саналы түрде әрекет ететінін, сананың жалғыз ғана әсер етуші заттардың қорытындысы емес екендігін, адамның санасының белсенді болып, айналасындағы дүниені өзгерте алатындығын, оны меңгеріп өзіне бағындырып, билей алатын қылық психологиясы ескермейді.
Бихевиоризмнің пайда болуына американ зерттеушісі Э. Торндайктің еңбектері елеулі ыкпал етті. Оның өзі бихевиорист болмағанымен, ол ашқан бір қатар мінез-кұлық принциптері кейіннен бихевиоризмнің өзгермес заңына айналды. Торндайктің негізгі тәжірибелері проблемалық жәшік деп аталатын орындарда ұсталған жануарларға жүргізілді. Жануарлардың одан шығып, азықтануы үшін белгілі бір тақтайшаны басулары тиіс болды. Торндайк Проблемалық жәшіктердегі жануарлардың мінез-кұлқын байқай отырып, жануарлар байқап көру - қателесу әдісі бойынша әрекет ету арқылы табысқа кездейсоқ жететіндігі туралы корытындыға келді. Үйрету, яғни бейімделу реакциясына дағдыландыру бірнеше рет қайталау (жаттығу заңы) арқылы өтеді.
Егер реакциядан кейінгі жағдай организм үшін тиімді болса, ол біржола бекіп, стимул мен реакция арасында нактылы байланыс (эффект заңы) орнығады. Жаттығу және эффект заңдары кейіннен дамытылды әрі толықтырылды.
Американдық психолог Дж.Уотсонның 1913 жылы психологияны, мінез-құлық туралы ғылым түрінде көрсетті. Бихевиористер мақсаты -психологияны мінез-құлықты басқаратын және оны болжайтын ғылым саласына айналдыру. Дж. Уотсон адам мінез-құлқында туа біткен ештеңе жоқ және оның кез келген көрінісі - сырттан ынталандырудың өнімі деп айтты. Ол мінез-құлық ұғымына бір жақты ғана мағына берді. Ол ағзаның ортаға қатынасын ынта-реакция формуласымен анықтады. Осылайша бихевиористер психологиялық ғылымды жансыз психологияға айналдырды.
Дж. Уотсонның 1925 жылы шыққан Бихевиоризм кітабының мағынасы мынандай еді: сыртқы тіртіркендіргіштерге әсер ете отырып, кез келген қалыптағы кез келген мінез-құлқы бар адамды жасап шығуға болады.
Адамның өзіндік және туа біткен сенімдері ғана емес, оның қатынастары мен көзқарастары да теріске шығарылды. Бихевиоризмнің бұл бағдарламасы адамның ешқандай ерекшеліктерін ескермегендіктен антигуманды болды.
Америкалық психолог қазіргі заманғы бихевиоризмнің көш басшысы Беррес Фредик Скиннер "опперанттық" үйрету тұжырымдамасын алға тартып, жан-жануарларды сынақ арқылы зерттеудің (Скиннер жәшігі) деп аталатын әдістемесін, қоғамды қайтадан құрудың құр қиялға құрылған жобаларын ұсынды.
Ол туралы С. Холл, Кэлвин мен Линдсей Гарднер жазғандай, "Скинер - нақты әдістің маңыздылығына, ғылымның сынақты қатаң да таза жүргізу мүмкіндігіне, көпшілік психологиялық мәселелер бойынша жекелеген фактілерден жалпылама тұжырымжар жасай алатын қабілетіне сенетін діндар бихевиорист".
Скиннер төмендегідей ой-тұжырымдамалар жасады:
1. Мінез-құлықты алдыңғы оқиғалармен оның қалай салыстырылатынына қарап-ақ жақсы зерттеуге болады;
2. Мінез-құлықты әрекет тұрғысынан талдаған кезде, ағзаның ішіндегі механизмдер т.ралы айтудың қажеті жоқ;
3. Ағзаға қосылған ортада әр түрлі іс-әректтер жасау арқылы мінез-құлыұты түсіндіруге және бақылауға болады,
4. Ағзаны жеке қараудың немесе оның ішінде болып жататындар жайында қандай да бір ережелерді алға тартудың керегі жоқ.
Джордж Каспар Хоманс - америкалық әлеуметтанушы, необихевиоризмді жақтаушы шағын топтар теориясын құрушы. Әлеуметтік мінез-құлыққа талдау жасау барысында ол психикалық факторлардың бастапқылығына сүйеніп, сол арқылы әлеуметтану мен психологияны ұштастырды.
Фрейдизм бағыты. Психологиялық бұл бағыттың осылайша аталуы австриялық психиатор Зигмунд Фрейдтің (1856-1939) есімімен байланысты. Оның концепцияларының қалыптасуы XX ғасырдың басына жатады. Зигмунд Фрейд Австрияның Фрайберг қаласыңда дүниеге келген. З.Фрейдтің психоанализ терминін алғаш енгізуін, оның ғылымға қосқан үлкен үлесі деп тануға болады. Оның Түс жору (1900ж.), Күнделікті өмір психопотологиясы (1904ж.), Тапқырлық және оның бейсанаға қатынасы (1904ж.), Сексуалдылық теориясы бойынша үш очерк (1905ж.) және т.б. еңбектері басылып шыққан.
"Психоанализ" терминінің үш мағынасы бар: 1) тұлға және психопатология теориясы; 2) тұлға көңілінің бұзылуының терапиялық әдісі; 3) индивидиумның саналы түрде сезілмейтін ойлары мен сезімдерін зерттеу әдісі.
Ұзақ мерзім психоанализдің дамуында 3.Фрейд тұлғалық ұйымдастырудың топографиялық моделін қолданды. Осы модель бойынша психикалық өмірдің үш деңгейін бөлуге болады: сана, парықсыздық (подсознательность) және бейсаналық. Оның ғылымға қосқан ең үлкен үлесі - бейсаналық ұғымын енгізіп, ұғымсыз түрткілермен жұмыс істеу әдісін қолдануды үйретуі.
Сана деңгейі тура осы уақытта сезінетін түйсіктер мен әсерлерден тұрады. Ал парықсыздық деңгейі (кейде "қол жететін ес" деп аталады) тура осы сәтте сезілмейтін тәжірибелерді көрсетеді. З.Фрейдтің ойынша, бұл психиканың сезілетін және сезілмейтін аумағының арасындағы көпір болып табылады. Бейсаналықта тұлғаның негізгі детерминанттары болады, олар: психикалық қуат, ояту және инстинктер. Инстинктердің екі түрі бар: либидо немесе сексуалдық қанағаттануға ұмтылу және агрессиялы инстинкт, өлімге ұмтылу. 20-жылдардың басында 3.Фрейд өзінің концептуалды моделін қайта қарастырып, тұлға құрылымын негізгі үш компонентке бөлді: ид, эго, жоғарғы эго.
"Ид" латынның "Ол" сөзінен шығады. 3.Фрейд бойынша "Ол" тұлғаның қарапайым, инстинктивті және тума аспектілерін білдіреді. Ид бейсаналықта өмір сүреді және инстинктивті биологиялық оянулармен (тамақ, ұйқы, т.б.), яғни біздің жүріс-тұрысымызды қуатпен қамтамасыз ететін оянулармен тығыз байланысты. Фрейд бойынша, ид - ешқандай заң мен ережеге бағынбайтын нәрсе. Фрейд идті ағзаның соматикалық және психикалық процестері арасындағы нәрсе деп қарастырады. Ол ид адамды шаршаудан арылтатын екі механизмді көрсетеді: рефлекторлық әрекет және алғашқы процестер.
"Эго" (латын. "Эго" - "Мен") - шешім қабылдауға жауапты психикалық ақпараттың компоненті. Эго идтің тілектерін сыртқы әлемге байланысты шектеу қоя отырып, қанағаттандыруға тырысты. Эгоның қызметі - ағзаның тұтастығы мен тепе-тендігін сақтау.
"Жоғарғы Эго" (латын. "super" - "жоғарғы" және "ego" - "мен"). Адам қоғамда өмір сүру үшін қоршаған ортаға сәйкес құндылықтар, нормалар және әдептер жүйесіне ие болуы керек. Мұның барлығы "әлеуметтену" процесі, яғни құрылымдық модельдің тілі бойынша "жоғарғы эгоның" қалыптасуы барысында жүзеге асады. Фрейд "жоғарғы эгоны" екі жүйеге бөледі: ар-ұят және "эго-идеал". Ар-ұят ата-ананың жазалауының арқасында пайда болады, ал суперэгоның мадақтаушы аспектісі - бұл эго-идеал.
З.Фрейд инстинктің екі негізгі тобын мойындады: өмір және өлім инстинктері. Бірінші топ (Эрос) өмірге маңызды процестерді қолдау мақсатындағы күштерді қамтиды. 3.Фрейд өмір инстинктерінің индивидиумның физикалық құрылымына үлкен маңыздылығын мойындай отырып, тұлғаның дамуындағы сексуалды инстинктердің орнын айқындайды. Сексуалды инстинктердің қуаттарын либидо (лат. "қалау", "тілеу") деп атайды.
Екінші топ - өлім инстинктері, яғни танатос - қатігездік, агрессия, суицид және біреуді ӛлтірудің барлық көріністері. 3.Фрейд өлім инстинктері - өмір инстинктері секілді адам мінез-құлқын реттеуші биологиялық түрде шартталған деп есептейді.
Тұлғаның дамуы үшін 3.Фрейд психосексуалды деңгейлерді анықтаған, дамудың психоаналитикалық теориясы екі алғышартқа сүйенеді. Бірінші немесе генетикалық алғышарт бойынша, ерте балалық шақта болған уайымдар ересек тұлғаның қалыптасуында үлкен рөл атқарады. З.Фрейдтің ойынша, индивидиум тұлғасының негізі өте ерте жаста, яғни бес жасқа дейін қалыптасады. Екінші алғышарт бойынша, адам сексуалды қуатпен (либидо) дүниеге келеді. Бұл қуаттар өзінің дамуында бірнеше психосексуалды деңгейден өтеді.
З.Фрейд өзінің ғылымдағы жолын физиологиялық институтта бастады, сондықтан ағзаға энергетикалық шама ретінде қарау оның санасына терең бойлады: ағза мінездің қозғалыс күшін ерекше энергия түрінде білдіреді.
Зигмунд Фрейд невропатолог-дәрігер болды. Оның пациенттері психикалық нерв ауруларына шалдыққандар еді. Бірақ олардың нерв жүйесінің құрылысынан аурудың себебін түсіну мүмкін болмады, ол өз тәжірибесінде, анатомо-физиологиялық ұғымдар түсіндірмейтін айғақтарды жиі кездестірді.
Зигмунд Фрейд алдында мынандай дилемма пайда болды: мотивация механизмдерін анатомо-физиологиялық схема тұрғысынан қарау керек пе, әлде белгілі бір психологиялық айғақтарға жүгіну керек пе?
З.Фрейд дәстүрлі психологияға қарсы шықты. Бұрынғы түсініктеме схемаларын ығыстырып, жаңаларын ұсынды. Ол өзінің емдеу тәжірибесінде ерікті ассоциациялар әдісін кең қолданды. Әрбір ассоциация қандай да бір себептің салдарынан басталады деп санады. Ассоциация арқылы ол өзінің пациенттерінің ойын білуге тырысты. Психоанализдің негізгі дәрежесі болып мотив дәрежесі саналады. Психоанализ адамның мінез-құлқынын серіппелері мен қуат қоры туралы адамның өзі жайлы ұғымдарынан көбірек айтуға тырысты. Бірақ З.Фрейд мотивацияны санаға қарсы қойды. 3.Фрейдтегі психикалық қуаттылық биологиялықты алмастырды және қоғамдық дамудың басты қозғаушы күшінің рөлін атқарды. Ағза да, қоғам да пішінделетін материал түрінде қарастырылды.
Интеракционизм (ағылшынша "interaction" - өзара әрекеттесу) кейінірек символикалық интеракционизм - қарым-қатынас пен іс-әрекет процесіндегі адамдар арасындағы өзара әрекеттесудің әлеуметтік аспектідегі мәселелерін зерттеді. Интеракционизмнің басты идеяларының бірі тұлғаны қоғамннан тыс қалыптаса алмайды және тұлға әрқашанда әлеуметтік деп қарастырылуында еді.
Интеракционизмнің негізіндн Дж. Мид жасаған әлеуметтік өзара әрекеттесу теориясы жатыр. Бұл теорияға сәйкес тұлға дамуы индивидтің белгілі бір әлеуметтік топтың мүшелерімен өзара бірлескен іс-әрекет барысында, қарым-қатынас процесінде жүзеге асырылады. Мид бұл процесті анықтайтын тұлға емес, ал қоғам, топ болып саналады деді. Басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсе отырып адамда абстрактілі түсініктерде ойлау қабілеті қалыптасады, ал ең бастысы - өзіңді басқалардан ерекшелендіретін ерекше тұлға ретінде сезіну қалаптасады.
Адамның "Мен-і" - бұл алғашқыда балалар ойыныннан қалыптасатын, "әлеуметтік тәжірибенің" өнімі. Бала ойнай отырып әр түрлі рөлдерді сомдайды, соның нәтижесінде бала өзін басқалардан ажыратады,сонымен қатар олардың позициясын ұстанып, өзіне басқалар тарапынан қарауды үйренеді. Осы негіз бойынша тұлғаның ішкі әлемі топтық іс-әректте дамиды. Бірақ Мидтің теориясы бұл процестерді біржақты сипаттады. Адамзат қоғамы өзара ірекеттесуде әр түрлі индивидтердің рөлін орындаушы әлеуметтік жиынтық ретінде қарастырылды.
Интеракционистік бағдардың келесідей бағыттары бар:
1. Символикалық интеракционизм
2. Рөлдік теориялар
3. Референттік топтар теориясы
Символикалық интеракционизм - бұл бағыттың маңызды еңбектерінің бірі Дж. Мидтің "Сана, тұлға және қоғам (Сознание, личность и общество)" деген еңбегі болып саналады. Бұл еңбек Дж. Мид қайтыс болғаннан кейін үш жылдан соң 1931 жылы жарыққа шықты. Онда Дж. Мидтің негізгі әлеуметтік психологиялық концепциялары жазылған. Бұл еңбекті құрастырған және басып шығарған Дж. Мидтің шәкірті, атақты зерттеуші С.У.Моррисом болды.
Символикалық интеракционизм үш негізгі сілтемеге негізделеді:
1. Бірінші сілтемеде олар үшін заттарды иеленген негізгі мағынаға "заттық" қарым-қатынастағы іс-әрекетті көрсетеді. бұл жерде "заттық" деп отырғанымыз адамның қоршаған ортадан қабылдайтындарының барлығы: физикалық заттар; басқа адамдар; әлеуметтік категориялар, мысалы: достар мен дұшпандар; әлеуметтік институттар: мектеп, үкімет; идеалдар - жеке бас еркіндігі мен адалдық; басқа адамдардың іс-әрекеті - олардың бұйрықтары мен қалаулары; және адамның күнделікті өмірде кездесіп қалатын жағдайлары.
2. Екінші сілтемеде заттардың мағынасы әлеуметтік ортамен өзара әрекеттескенде құрылады және пайда болады деп тұжырымдалған.
3. Үшінші теориялық сілтемеде адамның қоршаған ортадағы заттарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz