Сөзжасам ұғымы және оның құралдары туралы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Əлем бейнесі тілде таңбаланады, тілдегі көрінісі атау ретінде анықталады. Əлем бейнесі атау ретінде көрініс табады десек, оның өзіндік ішкі қалыптасқан заңдылығы бар. Атау - ойлаудың тілдегі сипатын танытатын күрделі құрылым ретінде сөзжасамдық үдерісте қалыптасып жасалады. Атаудың жасалуы ұзақ тарихи үдеріс. Олай болса, сөзжасам негізінде жасалған кез келген сөз-атау онтогенездік аспектіден саралана алады. Адам баласының таным дүниесіндегі ең керемет сыйы - тіл феномені. Тіл - кез келген табиғи құбылыстың белгіленуіндегі танымдық жəне коммуникативтік міндет атқаратын белгілер жүйесі. Тілдегі белгілер жүйесін іске қосып, ұғымдағы қабылданған бейнені сөзбен таңбалау үшін оған атау беруді жүйелі түрде орындап отыратын сөзжасамдық үдеріс. Тек сөзжасамдық үдеріс арқылы ғана ойлау жүйесіндегі бейне өзінің сөздік мəніне көше алады. Мағынасын беретін таңбаны айқын тауып, негізделе таңбалай алады. Атау өз мəнінде айқын болу үшін ол негізделуі, уəжделуі шарт. Осы тұрғыдан сөзжасам негіздеме теориясы тұрғысынан айқындалуы қажет. Атау қызметін атқаратын тілдік бірліктердің жасалу жүйесін атау теориясы (номинация) зерттейді. Сондықтан сөзжасам атау теориясы арқылы анықтала алады. Атау теориясы атаудың құрылымын зерттейтіндіктен ономасиологиялық аспектіден зерделенеді.
Кез келген тілдің дамуы сөзжасам жүйесімен байланысты. Тілдің байлығы кірме сөздер есебінен толығумен емес, төл сөздердің мағыналық дамуы негізінде жаңа сөздердің туындауы арқылы болады. Сондықтан да сөзжасам теориясының кешенді бағытта зерттелуінің маңызы ерекше. Бұл тілдегі төл сөздердің ұғымдық, мағыналық жəне тұлғалық даму жүйесін зерделеуге мүмкіндік береді. Қазақ тіл білімінің ғылым ретінде қалыптасып, даму жылдарында сөзжасам саласы сөзқұрамның аясында қарастырылды да, негізінен, сөз жасалу үрдісінің синтетикалық жолмен, яғни жұрнақтар арқылы туынды сөз жасалуы зерттелді. ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап, сөзжасам саласы туралы əр түрлі деңгейде ғылыми еңбектер жазыла бастады. ХХ ғасырдағы қазақ сөзжасам саласы бойынша жазылған іргелі еңбек "Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі" (1989) атты монография. Мұнда алғаш рет сөзжасам жеке ғылыми сала ретінде танылып, оның негізгі теориялық мəселелері зерделенді. Қазақ тілінің сөзжасамы - өзінің негізгі зерттеу нысаны, белгілі даму желісі қалыптасқан, өзіндік зерттеу тəсілі мен əдістері бар тіл білімінің бір саласы. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі - атаудың жасалу, қалыптасу жолын, мағынаның дамуын, ұғым мен мағына, атаудың кешенді бірлігін қарастырады. Сөзжасам дегеніміз - жаңа мағыналы туынды сөздердің қалыптасуы мен мағыналық дамуын, жасалу тəсілдерін зерттейтін тіл білімінің негізгі бір саласы.
Әр тіл білімі саласының өзіндік негізгі бірлігі болады. Айталық, лексикологияның негізгі бірлігі - сөз, фонетиканың бірлігі - дыбыс, сөзқұрамда сөз бен қосымшалар, синтаксисте - сөйлем танылса, сөзжасамның негізгі бірлігі - туынды сөз. Туынды сөздің құрамы əр түрлі болуы мүмкін. Туынды сөздің құрамы оның жасалу сипаты арқылы анықталады. Сөз мағынасы дамуы арқылы, негіз бен сөз тудырушы жұрнақтың жалғануы арқылы, екі негіз сөздің бірігуі немесе қосарлануы арқылы, сөздердің тіркесуі арқылы туынды сөздер жасала алады.
Сөзжасамдық инновация ретінде белгілі бір сөзжасамдық модельдердің өнімділігінің артуын тануға болады. Бұл процестерде тілдің лексикалық деңгейі мен грамматикалық, сөзжасамдық арасындағы байланыс белсенді түрде анықталады. Сөз, атаулардың әлеуметтік жоспардың себептерінен, немесе басқа тілдерден сөзжасамдық компоненттер мен әдістердің алынуынан туындайды. Біздің өміріміздегі ономасиология бағытындағы сөздердің қалай жасалатыны - өзекті зерттеу. Сондықтан жұмыс тақырыбы өзекті болып табылады.
Жұмыстың мақсаты - Ономасиология атауларының сөзжасам тәсілдері арқылы жасалуын қарастыру.
Зерттеу мақсатына жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- сөзжасам ұғымы
- сөзжасам жүйесіндегі әдістер
- Ономасиология атауларының сөзжасам тәсілдері арқылы жасалуы.
Зерттеу нысаны - ономасиология атауларының сөзжасам тәсілдері арқылы қарастыру.
Зерттеуде қолданылатын әдістер:
- жалпы ғылыми-талдау, жалпылау;
- арнайы лингвистикалық-жалпылау және жіктеу, контекстік.
Жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, әдебиеттен тұрады.

1 СӨЗЖАСАМ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРАЛДАРЫ
1.1 Сөзжасам объектілері мен міндеттері

Сөзжасам тілдің сөзжасам жүйесін, сөзжасамдық бірліктерді, сөзжасам заңдылықтарын, сөзжасамның амал-тәсілдерін, сөздердің жасалу жолдарын, сөзжасам арқылы жасалған туынды сөздерді, олардың түрлерін, сөзжасамдық үлгілерді, сөзжасамдық мағынаны, әр сөз табының сөзжасамын т.б болып жатқан толып жатқан сөзжасамға қатысты мәселерді зерттейді, яғни жалпы тілдің сөзжасам жүйесін зерттейді. Тілдің сөзжасам жүйесі қазақ тілінің сөздік қоры мен сөздік құрамы жаңа сөздер жасау арқылы толықтырылып отыратын негізгі тілдік құбылыс болғандықтан, тілде оны іске қосып отыратын сөзжасамдық заңдылықтар, әдіс-тәсілдер көне замандардан бері қолданылып, дамып, іріктеліп, түрлі өзгерістерді басынан өзкізіп, қазіргі қалыпқа түсіп, әбден қалыптасқан. Сондықтан тілде жаңа сөз кездейсоқ, қалай болса солай жасала бермейді. Ол тілде қалыптасқан заңдар арқылы жүзеге асады [1,7 б.]. Тіл білімінің сөзжасам саласы осы заңдылықтарды қарастырады, ол туралы нақтылы ғылыми деректер береді.
"Сөзжасам" термині екі негізгі мағынаға ие, оларды нақты ажырату керек. Бірінші мағынада ол тілде жаңа сөздердің қалыптасуының тұрақты процесін білдіру үшін қолданылады. Тіл белгілі бір тілдік процестерді, соның ішінде жаңа лексикалық бірліктерді құру процесін қамтитын үздіксіз даму жағдайында. Бұл процесс "сөзжасам" деп аталды. Әрбір түбір емес, сонымен қатар қазіргі кездегі көптеген түбір сөздердің құрылымы осы сөздердің қалыптасу процесінің нәтижесі болып табылады. Сөзжасамдық процестердің мәні жаңа атауларды, жаңа екінші реттік бірліктерді құру болып табылады, өйткені мұндай атаулар сөздер болғандықтан, "сөзжасамдық" термині сөзбе-сөз, яғни, ең алдымен, сөздердің қалыптасу процесінің атауы ретінде ашылады.
Екінші мағынада "сөзжасам" термині лексикалық бірліктердің білім беру процесін зерттеумен айналысатын ғылым бөлімін білдіреді. Сөзжасамдық процестердің мәні жаңа атаулар жасау болып табылады. [2, 8-б.].
Сөзжасамның негізгі міндеті - тілді дамыту процесінде пайда болатын жаңа лексикалық бірліктердің қалыптасуының формальды, семантикалық, генетикалық және басқа заңдылықтары мен ерекшеліктерін зерттеу, бұл әлеуметтік дамудың өзіндік барометрі болып табылады, ол ғылыми, саяси және қоғамның басқа өміріндегі шамалы өзгерістерге сезімтал әрекет етеді. Тәуелсіз пән ретінде сөзжасам соңғы онжылдықтарда ғана зерттеудің саналы мақсатына айналды. Сөзжасам тіл туралы ғылымның дербес бөлімі болғанына қарамастан, ол оның басқа бөлімдерімен тығыз байланысты: морфология, синтаксис және лексикология.
Сөзжасамның дайын атаулардың қайнар көзі ретінде ғана емес, сонымен қатар оларды белгілі бір модельдер мен схемаларға сәйкес қалыптастыру ережелері, экстралингвистикалық факторларға байланысты, белгілі бір принциптерге сәйкес сөзжасамдық механизм туралы идеяларды едәуір тереңдетуге және нақтылауға мүмкіндік берді. Сөзжасам ғылымы зерттеудің екі аспектісіне ие: диахрондық және синхронды.
Диахрондық сөзжасам - сөзжасамдық процестер, жаңа сөздердің қалыптасу заңдылықтары, бұрыннан бар сөздердің құрылымының өзгеруі, тілдің сөзжасамдық жүйесінің қалыптасуы, оның өзгеруі мен дамуы туралы ілім. Синхронды сөзжасам - туынды лексика, сөздердің морфемалық және сөзжасамдық құрылымы, сөзжасамдық жүйенің қазіргі құрылымы, тіл дамуының белгілі бір кезеңіндегі байланысты сөздер мен қатынастар туралы ілім (көбінесе қазіргі кезеңде). Кіріспеде айтылғандай, бұл жұмыста тек сөзжасамның синхронды жағы зерттеледі.
Сөзжасам объектісі - туынды сөз. Алайда туынды сөздер лингвистиканың басқа бөлімдерінде де зерттеледі. Сөзжасамда туынды сөздер жеке бірліктер ретінде емес, олардың өндірістік базамен өзара қарым-қатынасында, басқа туынды сөздермен, атап айтқанда, олардың құрылымында бірдей типтермен, яғни сөзжасам әдісіне ұқсас, құрылымның қандай да бір моделіне немесе ұқсас сөзжасамдық семантикаға сәйкес зерттеледі. Ол сөзжасамда зерттелетін тілдік бірліктер ретінде жалпы формальды және семантикалық белгілері бар сөздердің белгілі бір топтары (сөздердің бірлестіктері, категориялары) қарастырылуы керек. Сөзжасамның объектісі сонымен қатар қарапайым тілдік бірліктер болып табылады. Бұл сөзжасамдық құралдар (префикстер, жұрнақтар, постфикстер және т.б.), туынды сөздердің құрамында бөлінетін дыбыстар мен басқа элементтерді байланыстыратын туынды негіздер.
Диахрондық сөзжасамның объектісі - бұл тілде бұрыннан бар сөздер негізінде және осы тілдің өз қаражаты есебінен қалыптасқан сөздер. Сонымен қатар, олардың құрылымы мен басқа сөздермен қарым-қатынасына аз көңіл бөлінеді. Диахрондық сөзжасамның негізгі міндеті - тиісті сөздік бірліктердің қалыптасуына және өзгеруіне байланысты әртүрлі сөзжасамдық белгілерді зерттеу.
Синхроникалық сөзжасамның объектісі - қазіргі тіл тұрғысынан туынды ретінде қабылданатын және тілде бар морфемалар нақты ерекшеленетін сөздер ғана бола алады. Әдетте мұндай морфемалар басқа сөздермен байланысқан кезде еркін бөлінеді. Синхронды сөзжасамның негізгі міндеті - туынды сөздерді олардың өзгеруін ескерместен тіл дамуының белгілі бір кезеңіндегі жағдайына қарай зерттеу.
Басқаша айтқанда, синхронды сөзжасам қолданыстағы бірліктердің қатынастарын зерттейді, ал диахроникалық - бір бірліктерді басқаларына айналдыру процесі.
Сөзжасамның маңызды міндеттерінің бірі - сөздің құрылымын, оның құрамдас бөліктерін және олардың арасындағы әртүрлі қатынастарды зерттеу. Сөзжасам туынды сөздердің туынды емес сөздерден қалай ерекшеленетінін, туынды сөздің қандай белгілері бар екенін шешуі керек. Келесі міндет - сөздерді қалыптастыру әдісін анықтау, өйткені әдістің өзі тұтастай алғанда тілдің морфемалық жүйесінің маңызды сипаттамаларының бірі болып табылады.
Табиғи болмыс пен қоғамдағы құбылыстарға, заттарға атау беріп, оларды белгілі таңбамен таңбалау жүйесі жаңа сөз жасау үдерісі негізінде орындалады. Жаңа сөз жасау, белгілі құбылыс пен затқа атау беру - номинация мен сөзжасамның зерттеу нысаны.
Сөз - болмыс туралы адам ұғымының баламасы, танымның эквиваленті. Сөзжасамдық үдеріс нəтижесінде жасалған туынды сөздер де - таным баламасы. Туынды сөздер де болмыстың, оның белгілерінің тура көрінісі емес, адам санасында бейнеленген ұғым көрінісі. Туынды сөздердің мағынасы - өзін құраушы себепші негіз бен сөзжасаушы тұлғалардың мағынасына тікелей тəуелді болады. Бұл тəуелділік туынды сөздің ішкі семантикалық құрылымының күрделілігінен туындайды. Туынды сөз жасаушы себепші негіз мағынасы адам санасында қалыптасқан, қабылданған көп қырлы ұғымның негізінде таңбаланған. Осы көп қырлы ұғымды білдіретіне негіз сөздің мағынасы ерекше семаларға жіктеле алады да, жаңа екіншілік мəнге ие болады. Мағыналық жіктеліс нəтижесінде нақты ерекше мағыналы туынды тұлға пайда болады. Мағыналық даму сөздің сөйлемдегі, сөйлеудегі (лебіздегі) қызметімен тікелей байланысты. Денотаттың сəйкес белгілерінің ұғымдық атауы синонимдік жүйені, қарамақарсы белгілерінің ұғымдық атауы антонимдік жүйені, денотаттың бір-біріне ұқсауы, жақындығы, мəндестігі көпмағыналық жүйені құрайды. Мағынаның дамуы туынды сөздің контексте əр түрлі мəнде келуі арқылы жүйелі түрде қалыптасады. Контексте 290 сөз өзінің ерекше мағынасында жұмсалады, дегенмен контекстегі кез келген мағына екіншілік жаңа туынды мағына бола алмайды. Сөз екіншілік туынды мəнді иелену үшін:
- мағыналық тұрақтылық;
- мағыналық ерекшелік;
- жеке ұғымды таңбалауы;
- атау ретінде танылуы;
- сөздікке тізбе сөз ретінде енуі шарт [4, 289-290 б.].
Сөзжасам атаудың жасалу сипаты мен уәждемесін (негізделуін), жасалу тәсілі мен жаңадан туындаған мағынаның ішкі құрылымын анықтайды. Сөзжасам үдерісінің көнелігі тілдің шығу кезеңімен қарайлас, себебі әртүрлі әлем бейнесіне атау беріп, алғашқы атаудың жасалу сипаты мен одан туындайтын басқа ерекше мағыналарынан бастап, бұл үдеріс тілдік тәжірибеде үнемі жүреді. Сондықтан сөзжасам тарихы күрделі, өзіндік ішкі даму заңдылықтары, жаңа сөз туғызатын тәсілі мен қалыбы бар тіл білімінің кешенді бір саласы ретінде бағаланады. Жаңа сөз жасаудың сипаты мен құрылымын тану күрделілігі атау бейнелейтін заттың, құбылыстың және олар туралы ұғымның қатынасын анықтау қиындығымен байланысты. Туынды сөз жасау, көбінесе, басқа тілдік құбылыстар арқылы негізделіп орындалады. Себепші (уәждеуші) сөз арқылы негізделіп, әр түрлі сөзжасамдық тәсілдер арқылы пайда болған жаңа мағыналы тұлғалар туынды сөздер болады, мұндай жасалымдар - сөзжасамдық үдеріс негізінде орындалғандықтан, сөзжасамның негізгі зерттеу нысанына айналады. Туынды сөздер екі не бірнеше морфемалар мағынасы арқылы жасалып, күрделі құрылымға ие болады. Сөзжасамдық аспектіде туынды сөздердің мағынасын айқындау - олардың ішкі семантикалық құрылымын зерделеу деген сөз.
Туынды сөз мағынасы түбір мағынасы арқылы жасалып, негізделгендіктен, тарихи тұрғыда түбір мағынасын анықтау қажеттігі туындайды. Көне этимон түбірлердің мағыналық қырлары айқындалып, туынды сөзді туғызуға себеп болып тұрған сема деңгейі көрсетілуі қажет. Сондықтан тарихи тұрғыда, сөзжасам дегеніміз - этимон түбірлердің мағыналық және тұлғалық жіктелуі, дамуы нәтижесінде ұғымда танылған заттар мен құбылыстарды таңбалау үшін, әр түрлі сөзжасамдық тәсілдер негізінде сигнификатты және денотатты мағыналы туынды сөздердің жасалуы. Екіншілік мағына беретін тілдік тұлғалар тарихи тұрғыда этимон түбірлер санатына ене алмайды, мағыналық жағынан ерекше семаға ие болып, тұлғалық жағынан фонетикалық не морфологиялық өзгеріске түскендіктен, негіз сөз ретінде ұғынылады. Сондықтан туынды сөз мағынасын негіздеуге қатынасатын себепші негіздерді түбір ретінде емес, негіз ретінде анықтаймыз.
Сөзжасам - негіз сөз арқылы жасалған екіншілік мағыналы сөздердің қалай жасалатынын, негіз сөздің ішкі семантикалық құрылымын, жасалған туынды сөздің ішкі семантикалық құрылымын; туынды сөз жасауға қатысатын сыңарлар мағынасын; сөзжасамдық мағынаны, сөзжасамдық типті сөзжасамдық қалып пен тізбекті; сөзжасам негізінде қалыптасқан түбірлес сөздерді; сөзжасамдық заңдылықтарды - ұқсатуды (аналогия), ассоциация мен абстракцияны; номинация мен уәждеме қағидаттарын; сөзжасамның амал-тәсілдерін; сөзжасамды айқындаудың негізгі шарттарын және т.б. теориялық мәселелерді ономасиологиялық аспектіде қарастырады. Ономасиологиялық аспектіден қарастырылу себебі, сөзжасамдық үдеріс әлем бейнесінің ұғымын бейнелейтін таңба жасау үшін орындалады. Ал ономасиология - осы атау үдерісін зерттейтін сала. Ономасиология теориясының қайнар көзі антикалық кезеңнен бастау алады. Тілдің жасалу табиғаты мен атау теориясы антикалық философияның ең маңызды бөлігі болғaн. Зaт не құбылыс aтaуының пaйдa болуы, шындығы мен жaлғaндығы турaлы мәселе сол кезеңнің өзінде-aқ ғылым aлдындa тұрғaн бaсты сұрaу екен [3, 6-8 б.].

1.2 Сөзжасам әдістерінің жіктелуі

Жоғарыда айтылғандай, сөзжасам процесі лексикамен де, грамматикамен де тығыз байланысты. Лексикамен байланыс тілдің сөздік құрамын өмірдің өзі тудыратын жаңа сөздермен толықтыруда көрінеді. Грамматикамен байланыс жаңа сөздер, әдетте, қолданыстағы модельдерге сәйкес жасалады, тілге тән грамматикалық категорияларға сәйкес орналасады.
Сөзжасамның лексикалық және грамматикалық құрылымымен қос байланысы сөздерді қалыптастыру әдістерінің алуан түрінен көрінеді.
Сөзжасам амал-тәсілдеріне қатысты әртүрлі пікірлер бар. Бұл сәйкессіздіктер әртүрлі әдістердің белсенділігін өзгертетіндігімен түсіндіріледі және ұзақ уақыт бойы аз немесе аз өнімді болуы немесе тіпті қатып қалуы мүмкін. Мәселен, орыс тілінің сөзжасамында (словообразование) сөз құрудың алты амал-тәсілі ең нәтижелі екендігі жалпыға белгілі: аффиксация ("негіз + аффикс" моделі), верификация ("негіз + негіз" моделі), конверсия (v n немесе N V моделі), реверсия ("негіз - квази-аффикс" моделі), сөз байланысы (мұнда модель тек шартты түрде, негіз фрагменттерін біріктіру ретінде айтылуы мүмкін) және қысқарту.
В. В. Елисееваның пікірінше, " дәстүрлі түрде нәтижеге байланысты сөз құру әдістерінің үш тобы ерекшеленеді - аффиксия, реверсия және конверсия (нәтиже - туынды сөз), сөзжасам (нәтиже - күрделі сөз) және қысқарту (нәтиже - қысқарту, қысқартулар, сондай-ақ құйма сөз). Сөз байланысы көбінесе соңғы топқа қосылады, өйткені екі әдіс те негізгі операциялық бірліктің жалпы сипатымен біріктіріледі" [2, 35 б.].
Əлем бейнесінің тілдегі көрінісі туынды сөздер арқылы мол таңбаланған. Қазіргі қолданыста жүрген əдеби тілімізден туынды емес сөз табудың өзі қиын. Тіпті бір буынды атаулардың өзі, түптеп келгенде, əуелгі мағынасынан дамыған, жіктелген, семантикалық дамуға түскен тұлғалар санатында.
Тіл-тілдегі туынды сөздер жасалуының əмбебаптық сипаты болады. Əлемдік тілдердің сөзқұрамдық жүйелеу тұрғысынан төрт топқа:
1) аморфты (қытай, бамана, т.б.);
2) жалғамалы (түркі тілдері, банту, корей, т.б.);
3) полисинтетикалық (чукот-камшат, америка үндістері тілдері, т.б.);
4) флективті (славян, балтық) бөлінетіні белгілі. Осы типологиялық бөлініс атаудың жасалу тəсілімен де тікелей байланысты. Тіл-тілдегі сөз жасаудың негізгі тəсілдерін жүйелегенде де осындай типологиялық жүйе шығар еді. Яғни қытай, бамана, т.б. сияқты аморфты тілдерде түбірлердің қосылуы арқылы жаңа туынды сөз жасалса, жалғамалы тілдерде суффикстік тəсіл негізгі сөзжасамдық тəсіл ретінде, флективті тілдерде флексия сөз жасаудың негізгі тəсілі ретінде танылады. Дегенмен тіл-тілде атау жасау жолдары тек осы үлгімен ғана жасалады деген ұғым болмаса керек. Қай тілде болса да, негізгі сөз тудыру тəсілінен басқа да тілдік тəсілдер кездеседі. Айталық, орыс тіл білімінде аффиксация (префиксация, суффиксация), сөздердің тіркесуі, конверсия, қысқарған сөздер т.б. сөзжасамдық тəсілдер арқылы туынды сөз жасалады деп көрсетіледі. Осындай сөзжасамдық тəсілдің түрлерін (мүмкін тарихи ізін) кез келген тілден табуға болады. Сөзжасамдық тəсілдің барлық тілдерде кездесуі оның жалпылық, əмбебаптық сипатын танытса керек. Түркологияда қалыптасқан ғылыми-теориялық тұжырымдарға сүйене отырып (А.Н. Кононов, Ф.А. Ганиев, М.А. Хабичев, т.б.) қазақ тілінде тарихи қалыптасқан сөзжасамдық тəсілдің мынадай түрлері бар екенін анықтауға болады:
1) фонетика-семантикалық;
2) семантикалық;
3) синтетика-семантикалық;
4) аналитика-семантикалық.
Сөзжасамдық тəсілдердің бұлайша бөлінуі тілдің ішкі құрылымымен, ішкі табиғатымен байланысты. Сөздіктердегі туынды сөздерді тізбелеп, қандай тəсіл арқылы жасалғанын ғылыми тұрғыдан саралағанда, жоғарыда көрсетілген тəсілдер арқылы жасалған атаулардың мол ұшырасатынын анықтауға болады. Сөзжасамдық тəсілдерді фонетика-семантикалық, синтетика-семантикалық, аналитика-семантиалық деп атаудың өзіндік мəні бар. Ерекше мағыналы атау жасалғанда тұлғаның сыртқы тұлғасы да, ішкі мағынасы да өзгереді. Синтетикалық, фонетикалық, аналитикалық терімсөздері арқылы оның сыртқы дыбыстық жамылғышының өзгеру сипаты анықталса, семантикалық терімсөзі негізінде туынды сөздің мағыналық құрылымы өзгергені байқалады. Яғни сөзжасамдық тəсілдер атаудың сыртқы жамылғышын да, ішкі мағынасын да өзгертіп, екіншілік мағынадағы туынды сөздерді туғызады [4, 295 б.].
Қазақ тілі сөзжасамының негізгі амал-тәсілдері жайлы 1989 жылы шыққан Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты монографияда берілген. Сөзжасамдық тәсілддердің үш түрі беріліп, ғылымда қалыптасып, орнықты:
1) синтетикалық (морфологиялық),
2) аналитикалық (синтаксистік),
3) лексика-семантикалық тәсілдер [5, 64 б.].
Синтетикалық (морфологиялық) тәсіл
Қосымшалы тілдерде синтетикалық сөзжасамдық тәсіл туынды сөз жасауда негізгі тәсілдер тобына кіреді. Түркі тілдері, оның ішінде казақ тілі қосымшалы тілдер болғандықтан, сөзжасамның синтетикалық тәсілі тілімізде туынды сөз жасауда екі тілдік бірлік қызмет атқарады: 1) лексикалық мағыналы сөз, 2) сөзжасамдық жұрнақ. Туынды сөз жасауға қатысатын лексикалық бірлік туынды сөздің мағынасына арқау болады. Сондықтан да туынды сөз жасауға лексикалық мағыналы сөздер ғана қатысады. Мысалы, жүлдегер, акта, ақылды, бәлеқор сияқты туынды сөздердің жаңа мағынасы жүлде, ақ, ақыл, бәле сөздерінің негізінде жасалған, сондықтан олар негіз сөздер деп аталады. Осы негіз сөздердің мағынасы мен туынды жүлдегер, ақта, ақылды, бәлеқор сөздерінің мағынасы байланысты. Ол мағына байланыстылық негіз сөздің мағынасының туынды мағынаға арқау болғандығынан туып тұр. Сонымен туынды сөздің негіз сөзі болатын лексикалық бірліктер туынды мағына жасау үшін қажет.
Туынды сөз жасауға лексикалық мағынасы бар тілдік бірліктердің қатысу міндетті шарттың бірі болып саналады. Ал оның тұлғасы мен құрамына ешбір шек қойылмайды, сондықтан туынды сөздің негіз сөзінің қызметін негізгі түбір сөз де, туынды түбір сөз де, біріккен сөз де, қыскарған сөз де атқара береді. Мысалы, көгер, түндік, айлық, өртен деген туынды сөздерге негізгі түбір сөз негіз болған. Ал егінші, өнімсіз, білімпаз, сәнқойлық дегендерге егін, өнім, білім, сәнқой деген туынды түбірлер негіз болған. Сондай-ақ белбеусіз, колхоздас деген туындыларға біріккен сөз бен қысқарған сөз негіз болған. Осы туынды сөздердің бәрінде негіз сөз қызметін түрлі құрамды, түрлі тұлғалы сөздер атқарған. Бірақ олардың бәрі де лексикалық мағыналы сөздер, яғни туынды сөздерге лексикалық мағыналы сөздер негіз болған, өйткені лексикалық мағыналы сөзсіз синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасалмайды. Сондықтан синтетикалық тәсіл арқылы туынды түбірлердің мағынасы оның құрамындағы негіз сөзге байланысты болады. Негіз сөз яғни негізгі морфеманың мағынасы туынды түбірдің мағынасына арқау болатындықтан, оның мағынасы мен туынды лексикалық мағына байланысты болады. Бұл тек туынды түбірлерге, синтетикалық тәсілге ғана қатысты мәселе емес, ол - жалпы сөзжасамға қатысты қалыптасқан, толық, қатал сақталатын заңдылық.
Туынды сөздің жасалуына негіз болған сөз бен одан жасалған туынды сөздің мағынасы байланысты болатындықтан, туынды түбірдің қай сөзден, не арқылы жасалғанын дәлелдеуге болады. Мысалы, өнім деген туынды түбірдің лексикалық мағынасы - өну әрекеті арқылы шыққан заттың аты. Өн, өнім сөздерінің мағынасының байланысы анық көрініп тұр, сол арқылы ол дәлелденеді.
Сонымен сөзжасамдық мағынаны негіз сөз бен туынды түбірдің мағына байланыстылығы арқылы ажыратуға болады.
Негіз сөз дегеніміз - туынды сөздің лексикалық мағынасына арқау болатын сөз. Мысалы, кәсіпкер, қаламгер, аңшы туынды мағынасы кәсіп, қалам, аң деген негіз сөздердің мағынасынан жасалған, сондықтан олардың мағынасы байланысты. Жалпы туынды түбір атаулының бәрінде осы зандылық сақталады. Орыс тіл білімінде оны "мотивированность значения" деп атайды. Бұл ғылымда әдетте туынды түбірмен байланысты айтылады.
Синтетикалық сөзжасамдық тәсілдегі екінші түлға, екінші тілдік бірлік - сөзжасамдық жұрнақ. Синтетикалық сөзжасамда жұрнақ негізгі мүше болып саналады, синтетикалық тәсіл арқылы туынды түбірді тек жұрнақ жасайды.
Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздер туынды түбір деп аталады. Туынды түбір негіз сөз бен сөзжасамдық жұрнақ арқылы жасалады. Мысалы, арда+гер = ардагер, көрер+мен = көрермен, дәріс+хана = дәрісхана, ой+ла = ойла, айып+кер = айыпкер, сәулет+ші = сәулетші т.б. Сонымен туынды түбірлер бір негізгі морфема мен бір көмекші морфемадан тұрады. Мысалы, өнерпаз - өнер (негізгі морфема)+паз (көмекші морфема). Сол сияқты барлық туынды түбірлер негізгі морфема мен көмекші морфемадан яғни лексикалық мағыналы сөз бен жұрнақтан тұрады.
Аналитикалық (синтаксистік) тәсіл
Аналитикалық тәсіл арқылы сөз жасау - сөзжасамның өте көне тәсілі және ол дүние жүзіндегі түрлі системалы тілдерге кең тараған. Мәселен, қытай тіліндегі күрделі етістіктер туралы И.С.Гуревич былай деп жазады: "...синонимдік етістік морфемалардың тіркестері еш нәрсемен бөлінбейді, сондықтан оларды бір сөз деп санаймыз" [6, 25 б.].
Рас, аналитикалық тәсіл дүние жүзіндегі елдерге кең тарағанымен, барлық тілде бірдей орын алмайды, ол қытай, япон тілдерінде негізгі тісілге жатады, сондықтан ол тілдердің лексикасында күрделі сөздер өте көп. Ол жөнінде Л.Л.Пашковсий былай дейді: "Күрделі сөздер түрлі тілдердің лексикалық системасынан түрліше орын алады. Кейбір тілдерде сөздерді біріктіру қосымша тәсіл болып, оның нәтижесі елеусіз болады да, сөздіктің периферия бөлімінен орын алады. Келесі бір тілдерде ол өте кең тараған, негізгі тақырыпқа жатады. Соңғы топтағы тілдерге жапон тілі жатады. Лексикадан алатын сөздердiң типіне қарап, оны күрделі сөздің тілі деуге болады" дейді [7,10 б.].
Түркі тілдерінде де бұл тәсіл көне замандардан келе жатыр. Орхон жазба ескерткіштерінің тіліндегі мынадай күрделі сөздерді Ғ.Айдаров осы жазба ескерткіштердің лексикалық қоры ретінде келтірген. Йашыл угуз - көк өзен, күнтүз - күдіз, беңгү таш - мәңгі тас (жазулы тас), Беш балық - Бесбалық (қала аты) т.б. [8, 34 б.].
Келтірілген мысалдар күрделі сөздердің көне замандардан қолданылғанын білдірсе, екіншіден, күрделі сөздердің географиялық атаулар яғни өзен, көл, жер, су, кісі аттарында жиі кездескенін көрсетеді. Бұл жағдай аналитикалық тәсіл арқылы сөз жасаудың өзі түркі тілдерінде жер-су, кісі аттарынан басталған ба деген ой салады. Әрине, ол әлі де анықтауды, зерттеуді керек етеді, дегенмен ол өте көңіл бөлерлік жай. Қазігі түркі тілдерінде де аналитикалық тәсіл кең қолданылады.
Осыдан аналитикалық сөзжасамдық тәсіл - тілімізде көне замандардан келе жатқан, тілімізді көптеген күрделі сөздермен толықтырған өнімді тәсіл екені дәлелденді. Ол көпшілік тілдердің сөзжасамынан орын алады. Ал кейбір тілдерде негізгі сөзжасамдық тәсіл болып саналады. Мысалы, ондай тілдерге жапон, қытай тілдері жатады.
Аналитикалық тәсіл деп екі я онан да көп сөзден бір лексикалық мағыналы сөздің жасалуы аталады. Мысалы, Екібастұз, ойтолғау, Нұрдәулет, Қызылорда, баспасөз, он сегіз, келіп кет т.б. Бұл мысалдардың біріншісі үш сөзден, қалғандары екі сөзден құралған.
Қосымшалы тілдерде аналитикалық тәсіл басқа тәсілдер қатарынан орын алады, бірақ бұл аналитикалық тәсілдің қызметі ондай тілдерде өнімсіз дегенді білдірмейді. Мысалы, неміс, ағылшын, орыс тілдерінде, түркі туыстас тілдерде сөзжасамның аналитикалық тәсілі кең түрде қолданылады. Қазақ тілінде де аналитикалық тәсіл көне замандардан бері қарай колданылып келе жатыр. Ол барлық сөз табының сөзжасамынан кең орын алады. Мысалы, үшбұрыш, тікұшақ, көмір қышқылы, ақсақал, Темірқазық (зат есімдер); кызыл ала, орта бойлы, қызыл шырайлы, ақшашты (сын-есімдер); кырық сегіз, он алты, екі жүз, бес мың (сан есімдер; кіріп шық, беріп кет, алып кел, алып бер (етістіктер; күні кеше, күндердің бір күн, бүгін, биыл (үстеулер); тақ-тұқ, тарс-тұрс, жалт-жұлт (еліктеуіштер); пай-пай, ойпырмай, бәрекелді (одағайлар).
Аналитикалық тәсіл қазақ тілінде барлық сөз табының сөзжасамынан орын алғанымен, оның сан есім сөзжасамында негізгі тәсіл екенін атау қажет. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздер күрделі сөздер деп аталады. Күрделі сөздер толық мағыналы сөздерден жасалады.
Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған күрделі сөздердің бәрі екі лексема арқылы жасалады, бірақ күрделі сөзде олардың әрқайсысы өзінің жеке тұрғандағы мәнін сақтамай, бір тұтас мәнге көшеді. Қазақ тілінде аналитикалық тәсіл жиі қолданылатын, өнімді тәсіл болумен бірге, оның іштей бірнеше түрі бар: 1) сөзқосым, 2) қосарлау, 3) тіркестіру, 4) қысқарту сияқты аналитикалық тәсілдің төрт түрі бар. Бұлардың әрқайсысы да тілдің сөзжасамында өнімді қызмет атқарады, олар арқылы жасалған туынды күрделі сөздер тілде өте мол. Аналитикалық тәсілдің бұл ішкі түрлері арқылы жасалған күрделі сөздер де бір-бірінен басқа-басқа болады. Аналитикалық тәсілдің осы ішкі төрт түрі күрделі сөздің төрт түрін жасайды. Олар: біріккен сөздер, қос сөздер, тіркескен күрделі сөздер, қысқарған сөздер.
1. Сөзқосым тәсілі арқылы қазақ тілінде екі я онан да көп түбір сөздер біртұтас дыбыстық құрамға қосылып, бір лексикалық мағына беріп, бір ұғымды білдіріп, бір лексикалық единица жасайды, сондықтан сөздің осылайша жасалуын сөзқосым тәсілі арқылы жасалу деп санаймыз. Мысалы: баспасөз, өнеркәсіп, басқұр бүгін, биыл, апар, әкел, қолғап, қолғанат, аққу, көлбақа, қосаяқ, көкқұтан т. б. Келтірілген мысалда күрделі сөздердің компоненттерін байланыстырып тұрған ешбір элемент жоқ. Орыс тілі сияқты тідердегі сөз бен сөзді байланыстырушы элементтер мұнда жоқ, басқа да арнайы сөздер біріктірі, морфемалар да жоқ. Мұнда күрделі сөздердің компоненттері ұзақ қолданыла келе, бірімен-бірі бірігіп, қосылып кеткен. Осы ерекшелікке сай оны сөзқосым тәсілі деп атап отырмыз. Сөзқосым тәсілі аркылы жасалған сөздер сөздіктерде дербес сөз деп танылады. Сөзқосым тәсілі де іштей ажыратылады, өйткені осы тәсіл арқылы жасалған сөздер біркелкі емес. Компоненттерінің дыбыстық құрамына қарап, бұл тәсілді екіге бөлуге болады: біріктіру, кіріктіру тәсілдері.
Біріктіру тәсілі арқылы жасалған сөздердің ішкі компоненттерің әрқайсысы өздері жеке не дербес қолданылғандағы дыбыстық құрамын толық сақтай отырып бірігеді. Мысалы: шек+ара, өнер+кәсіп, ай+балта, ақ+сақал, көк+құтан, көк+жөтел, орын+басар, ақ+қу, ақ+құтан, қалам+сап, от+тегі, су+тегі, құс+бегі, бір+қыдыру, бір+қатар, бір+тоға, бір+жолата, т.б.
Кіріктіру тәсілі арқылы жасалған сөздердің компоненттерінің кейде біреуі, кейде екеуі де дыбыстың құрамын ықшамдап, өзгертіп бірігеді, сондықтан оларды кіріскен сөздер деп атайды. Мысалы: бұл жыл - биыл, бұл күн - бүгін, алып бар - апар, алып кел - әкел, алып бер - әпер, қол қанат - қолғанат, аға-інi -- ағайын, қара ала құс -- қарлығаш, білек жүзік -- білезік, сахар асы - сәресі, сегіз он - сексен, тоғыз он - тоқсан, бел бау - белбеу т. б.
Сөзқосым тәсілі тек түркі тілдерінің сөзжасам жүйесіне ғана қатысты деуге болмайды. Бұл дүние жүзіндегі тілдерге өте кең тараған тәсіл. Әсіресе, ол жазуы ертеден келе жатқан, жазу мәдениеті күшті елдерде көп орын алады. Ал біздің тілімізде бірсыпыра біріккен сөздер танылмай, бөлек жазылып жүр. Олардың бірде бірге, бірде бөлек жазылуы да, ауытқуы, түрлі сөздікте түрлі берілуі де бар, ол да - өзінің шешімін күтіп тұрған мәселе.
2. Қосарлану тәсілі екі сөздің бір-біріне қосарлануы я бір сөздің қайталануы арқылы жасалады, ол да тілде көне замандардан келе жатқан тәсілге жатады. Ол түркі тілдерінің ең көне жазба ескерткіштерін орхон жазба ескерткіштерінде де болған тәсіл. Мысалы: арқыш-тiркiш (караваны) керуендер, iчiн-ташын (внутри-снаружи) т. б.
Сөйтіп, екі сөздің қосарлануы арқылы жасалған сөздер қосарлама тәсіліне жатады. Бұл тәсіл қазақ тілінде қазір де өте төзімді. Мысалы: аға-іні, ата-ене, әке-шеше, қыз-келіншек, жаман-жақсы, тау-тас, ыдыс-аяқ, ине-жіп, бес-алты, жақсылы-жаманды, ұзынды-қысқалы, бүгін-ертең, көрпе-жастық, ата-ана , туған-туысқан, сән-салтанат, ән-күй, ойын-той т. б. Қосарлама тәсілі арқылы сөз жасаудың мынадай шарттары бар: олардың екі сыңары мағыналас, мағынасы жақын, синоним сөздер болу керек: ата-ана, некен-саяқ, құрал-сайман, ата-ене, ән-күй, ойын-сауық т. б. Ата және ене, ата мен апа біріне-бірі жақын заттардың аттары, ән-күй, ойын-той да сондай. Ал некен мен саяқ, құрал мен сайман синоним сөздер.
Қосарлама тәсілі арқылы сөз жасалу үшін оның компоненттері бір сөз табынан болуға тиіс: бес-алты екі сыңары да сан есімнен жасалған, бүгін- ертең екі компоненті де үстеуден, ата-ана екі компоненті де зат есімнен, жақсылы-жаманды екі компоненті де сын есімнен жасалған, келіп-кeтіп екі компоненті де етістіктен жасалған.
Қосарлама тәсілі арқылы жасалған қос сөздердің екі компонентінің морфемдік құрамы сай келіп отырады. Олардың компоненттерінің буын саны да сай келуге тиіс: ата-ана, әке-шеше, жеті-сегіз т.б. Бұл заңдылық бұзылса, буын саны аз компонент бірінші орында, буын саны көп компонент екінші орында тұрады қыз-келіншек, тай-тулақ, бес-алты т.б. Бұған қарама-қарсы жағдай өте сирек кездеседі. Мысалы: ойын-той т.б. Қосарлама тәсілі арқылы жасалған сөздердің бәрінде жинақтау мағынасы болады.
Қайталама тәсіліне бір сөздің қайталануы арқылы жасалған сөздер жатады. Мысалы: қора-қора, тау-тау, бетпе-бет, көзбе-көз, бір-біріне, өзді-өз, өзінен-өзі, қып-қызыл, өзімен-өзі, өзі-өзіне, ас-мас, шай-пай т. б.
3. Тіркестіру тәсілі арқылы сөз жасалғанда, сөз тіркестері ұзақ уақыт қолданыла келе компоненттерінің мағыналары кірігіп, бір мағынаға көшеді. Бірақ олар өзінің сөз тіркесі кезіндегі бөлек жазылу қалпын сақтаған. Мысалы: кіріп шық, алып кел, алып бер. Кейін ол сөзжасамдық моделге айналып, сөз модель арқылы басқа сөздер де жасалатын болған. Мәселен, қазақ тілінде қара жол, жалғыз аяқ жол сияқты тіркестердің моделімен темір жол сияқты сөз жасалады. Ол - бұрын өмірде болмаған, жаңа пайда болған затқа қойылған ат.
Бұлар тілде дайын тұрған сөздер, әркім де оларды осы құрамда, бір мағынада, бір заттардың аты ретінде қолданылады. Сөйлемнің бір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.