Бақыт Беделханұлы: ҰЛЫМ, САҒАН АЙТАМ. .

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Бақыт Беделханұлы: ҰЛЫМ, САҒАН АЙТАМ...

Танымал әртіс Бекжан Тұрыс көрермендерге Ұлым, саған айтым... атты моноспектакль ұсынбақ. Бұл туралы Қамшы порталы М. Әуезов атындағы академиялық драма театрының баспасөз қызметіне сілтеме жасап хабарлайды.
Әке - балаға сыншыл, бауыр еті баласының қурай басын сындырмас қуыс кеуде болып өспей, экран ішінде есіргендерге еліктемей, ұяда сіңірген ұятын сақтап, әулет абыройын асқақтатып, әлеуметтің жайын ойлар азамат болып өскенін қалайды. Ал, бала қашан да жаңаға ұмтылады.
Әке мен бала арасындағы тартыстың тамырлануынан тек қана түсіністік пен мейірім ғана сақтап қалады. Санаға сыймайтын сауалдарының жауабын жетелі бала ең алдымен ардақ тұтқан әкесінің болмысынан табады. Адамгершілік, қайырымдылық, елжандылық, ұлтына қызмет қылу деген арда ұғымдар балаға теориямен түсіндірілмейді, үй ішінде үлкендердің үлгісімен сіңетін абзал қасиеттер. Бүгінде үлкен мінберлерден байыбына жетіп, тереңіне бойламай айтыла салатын ұлт, ұлттық ой, ұлттық құндылық деген көлгірсулерден гөрі, осы бір үркек ұғымдарды ұядағы баласына ерте бастан ұғындырып, жоғатқанды түгендеп, барды бағалауға үйрететін, өз арманы мен мақсатын елдік мұратпен ұштастыруға үндейтін әке тілегі мен келешегін көңіл түкпірінде өзгеше кейіптеген бала көзқарасы әрқашан сабақтас болса игі. Кешегіге қарайлаудан гөрі жаңаның жетегімен жүруді жөн көретін, білім мен білікке көбірек сүйенген бүгінгінің көшбастар буынына иба мен иман қатар сіңсе, бірлікті берекем деп таныса, қатардан қалмасымыз анық.

Ердің жасы 50-ге келіп жатқан театрдың талантты артисі, сахна сайыпқыраны Бекжан Тұрыс ұлт дегенде ұлағатты сөз айтуға ұмтылатын сергек ойлы азаматтардың бірі ретінде, Ұлым, саған айтам атты мерейтойлық моноспектакль өткізіп, баласы Мағжан екеуі мәртебелі көрерменіне мағыналы кеш сыйлайды. Өнер қонған жүрегінің шырылы азаматтық көзқарасы болып айқындалған Бекжан бұл кешін әнмен әдіптеп, жырмен көмкеріп, қадіріне бойлаған қазағын Мағжан екеуі қайыра бір серпілтпек. Кеш М.Әуезов атындағы академиялық драма театрында 6 желтоқсан күні өтпек.

- Біздің театр осыдан тоғыз жыл бұрын Оралға келіп кеткен еді. Бірақ мен белгілі себептермен келе алмадым. Осы жолы көрерменнің театр өнеріне ықыласы бөлек екенін байқадым. Келгелі бері қазақтың қанына сіңген қонақжайлық қасиеттерін көрсетуде. Мұның бәрі өнерге деген құрмет деп түсінемін. Өнерпаздың еншісі ел ішінде болғаннан кейін біз елмен біргеміз.
- Енді сіздің өнер жолыңызға ойыссақ. Жалпы өнерде жүргеніңізге, Әуезов театрында қызмет еткеніңізге қанша жыл болды? Өнерге баулыған ұстаздарыңыз кімдер?
- Өнерге бала кезден құштар болып өстім. Алматы облысы, Ұйғыр ауданы, Шошанай деген шағын елді мекенде дүниеге келген едім. Бала шағымнан өнердің хас шеберлері Елубай Өмірзақов, Әнуар Молдабеков ағалардың өнеріне ғашық болдым. Кинодағы бейнелерін қызыға тамашалайтынмын. Олардың жасаған бейнелері, сомдаған образдары жүректе мәңгі орнықты. Солардай болсам деген арман алға жетеледі. Өнерге ес біліп, есейіп келдім. Азаматтық борышымды өтеп келген соң қазіргі Т.Жүргенов атындағы қазақ ұлттық өнер академиясында оқыдым. Ал өнердің қара шаңырағы - Әуезов театрында 1990 жылдан бері еңбек етіп келемін. Жоғары оқу орнының 3-курсында оқып жүрген кезде ұлы режиссеріміз, қазақтың Тайбурылы атанған Әзірбайжан Мәмбетов ағамыз осы театрға алып келді. Кеңестер Одағының халық әртісі Шолпан Жандарбекова, Қазақстанның халық әртісі Тілектес Мейрамов, Асқар Тоқпанов секілді ұлылардан сабақ алдым. Асқар ағамыздың Өнерді тек өнері биік адамдар ғана ала алады деген әдемі сөзі бар. Сондай жандардан дәріс алдық. Өнерге алғаш келіп, театрдың табалдырығын аттаған кезде анам өнерге адал бол деп батасын берді. Сол қағиданы берік ұстануға тырыстым. Адалдықтан айнымай, өз мамандығыма жанымды салып, қызмет етіп келемін. Театрға қылдай қиянат жасаған жоқпын. Бүгінгідей дәрежеге жеткенім өз мамандығыма адалдығымның арқасы деп ойлаймын. Осы аралықтағы өмірім театрға телініп, театрмен бірге өріліп келеді.
- Бекжан аға, ұлыңыз Мағжан да кішкентайынан Ұят болмасын бағдарламасы арқылы елге танылды. Сол кішкентай Мағжан әлі де өнер жолында ма?
- Иә, Мағжан кішкентайынан сахнаға шықты. Бес жасында ойда жоқта Ұят болмасын бағдарламасына кастинг арқылы қабылданды. Әрине, бұл менің қалауым емес еді. Ол кезде Мағжан анамның қолында болатын. Бірде Алматыға тісін емдетуге алып келіп, үйде қалдыратын ешкім болмағандықтан, өзіммен бірге театрға ертіп бардым. Сонда балалар арасында жүріп жатқан кастингке қатысып, өзі ауылда өскен Мағжан солардың ішінде бірден көзге түсті. Бастапқыда қарсылық білдіргеніммен, кейін келісімімді бердім. Содан бастап Мағжан аталған бағдарламада ауыл баласының рөлін сомдаса, кейін Әуезов театрындағы қойылымдарда кішкентай балалардың рөлін ойнап жүрді. Осы қара шаңырақта өнерге тәрбиеленді. Өзім оны өнерге жолатқым келмей, 8-сыныпқа аяқ басқанда театрдан шығарып алдым. Өнер саласының ішінде актердің жолы өте қиын. Бұл - күрделі кәсіп, оның сыры тереңде. Талай нәрселерді жұдырықтай жүректен өткізесің, жүйкеге де, жүрекке де салмақ түседі. Өзгенің өмірін жаңартамын деп жүріп, өзіңнің өміріңе қауіп төнетін кездер болады. Актерлік өнер жолы осындай кедір-бұдырлы болғандықтан, ұлымды бұл саладан аулақ ұстағым келді. Мағжан физика-математика мектебін бітіріп, арнайы оқу грантын ұтып алғаннан кейін Энергетика және байланыс университетіне оқуға қабылданды. Бұл да - ақылдасып қабылданған шешім болатын. Үшінші курсқа келгенде өзінің жүрегі бәрібір өнер деп соғатынын жиі айтатын болды. Қарсылық танытқаныммен, келіспеске амалым қалмады. Бірақ оқуын орта жолда қалдырмай, жақсы тәмамдаймын деген сөзінде тұрды. Әскери борышын өтеді. Биыл Т.Жүргенов атындағы қазақ ұлттық өнер академиясын бітіргелі отыр.
- Сіз ұлыңызды тәрбиелеу арқылы ұлт тәрбиесіне атсалысып жүрген әкесіз. Ұлым, саған айтам... деген атаумен үлкен кеш өткізгеніңізден де хабардармыз. Осы ретте кейінгі жас ұрпақтың бойынан қандай қасиеттерді көргіңіз келеді?
- Өзім ұлдарымыз рухты, қыздарымыз қылықты болса екен деп жүрген жанмын. Сол кеште ақын Бақыт Беделхан менің ұл тәрбиесі, ұлт тәрбиесі жөніндегі жүрек түкпіріндегі ойымды мына бір өлең жолына сыйғызып берген еді:
Ұлым, мен саған айтам,
Сенен басқа кімге айтам.
Жұдырықтай жүректі жұлқып алып,
Алқымыма тығылған мұңды айтамын.
Жұрт болуды ұмытқан қызды айтамын,
Ұлт болуды ұмытқан ұлды айтамын.
Салт-санамның сары алтын сандығысың,
Сенен басқа ұлым-ау, кімге айтамын.
Сол кеште оқылған Бақыт Беделханның мына бір өлеңі де көңілдің кілтін дөп басты:
Ұлым саған сенемін, сенбесем айтамын ба,
Енді саған болмайды шайқалуға,
Қан кешу замандардың қарымтасын,
Қамдан, қамдан қайтадан қайтаруға.
Жалғыз ұлтым бар және жалғыз жұртым,
Бірақ жалғыз емеспін байтағымда.
Соның бәрін жаратқан ары таза
Алаш дейтін,
Қауқар бер, күш-қуат бер қайсар ұлға!
Біз - үлкенін ардақтаған, салт-санасын салмақтаған, ата-бабадан келе жатқан дәстүрін - дәулетім деген халықпыз. Қазір бізде батысқа еліктеушілік көп. Хас өнерді менсінбей, жат өнердің жылымына түсіп, жандары жатталып барады. Олардың келешегі кемел болады деп айту қиын. Ең алдымен, баланы ұлттық рухта тәрбиелеу керек. Бүгінде тарихын, тегін, жеті атасын білмейтін, өз тілінде сөйлеуді намыс көретін ұрпақ жетіліп, өсіп шықты. Соларды көргенде жүрегің ауырады, санаңда сан сұрақ туындайды. Ұлттың ертеңі бүгінгі ұрпаққа тікелей байланысты. Телеарналардың өзінде ел-жұртты толғандыратын, ұлтты рухтандыратын дүниелер кенжелеп тұр.
Біздің кезімізде бірі - инженер, бірі - зоотехник, бірі - мұғалім болуға талпынатын. Қазір екінің бірі әртіс болғысы келеді. Өнерді жеңіл жолға айналдырып алды. Жалпы актерлық мектептің жөні бөлек. Осындай таза өнердің қор болғаны жаныңды ауыртады. Жастардың бәрін бірдей кінәлауға болмас. Бірақ басым көпшілігі осындай.
- Сіз сұқбаттарыңызда атақ үшін емес, өнерге қызмет ететініңізді айтып жүрсіз. Жалпы атақ-абырой дегенге қалай қарайсыз?
- Атақ-абыройдың келуі де бір сәттік, кетуі де бір сәттік. Елден үмітіңді үзбе. Тілеуің елмен бірге болсын деп жатады. Мен атақ алмай тұрған кезде де осындай болатынмын. Өнер ең алдымен ұлтқа қызмет етуі тиіс. Атақ - актердің еңбегіне берілетін баға. Соның өзінің қазір төмендеп кеткені соншалық, кез келген адам алады. Бұл - қызғаныштан туған ой емес. Кешегі тақыр жерден театр ашып, осы өнерді жасап кеткен ағаларымыз сол атаққа қандай еңбекпен жетті десеңізші. Ал қазір жылт етіп көріне сала, атаққа ие болған адамдарды көргенде жаның ауыратыны рас. Тіпті қайраткерлердің өзін қолдан жасаудамыз. Аспанға түкіріп жүргендер көп, бірақ сол түкірігі айналып бетіне қайта түсетінін солар білмейді-ау. Мен үнемі осындай ойларымды ұялы телефонға түсіріп қоюды әдетке айналдырдым.
Ауылдан ұзап шыққан балаға бәленшенің баласы деп емес, қазақтың баласы деп қарайды. Мұны мен әр ортада айтып жүремін. Әрқайсысымыз қазақтың ұлы, қазақтың қызы деген атқа лайықты өмір сүруіміз керек. Өтірік ғұмыр кешуді өмір сүрудің негізгі тегіне айналдырып алған қазіргі құйтырқы адамдардың тірлігін көргенде жүрегің ауырады. Жастарға керегі - ұлттық рух. Рух бар жерде қыз - ұятсыз, ұл - ұлағатсыз болмайды.
- Қазақ театр өнерінің бүгінгі деңгейіне көзқарасыңыз?
- Көштен қалмай, бірде ары, бірде бері ілбіп келе жатырмыз. Жарқырап кеткен түгіміз жоқ. Кемшілігіміз де, жақсы тұстарымыз да бар. Әлі де алдағы күннен үміт көп. Театр кешегі Шаниннен бастау алады. Кезінде біздің театрдың әлемдік деңгейге көтерілген кездері болды. Арасында толқулар болып тұратын шығар. Тоқыраулар да болды, енді қайта еңсесін тіктейтін шығар деген ойдамыз.
Өнер - ұлтқа қызмет ету керек дегенмен, оны екінің бірі ұға бермейді. Шынайы ұлттық болмыс байқалмайды. Ел басына күн туса, жарқырап алдан көрінетіндер жоқтың қасы. Кім біледі, мұның да оларға пайдасы бар шығар. Енді біреулер кинода жүреді. Сол киноға кешегі Сер-ағалар да (Серке Қожамқұлов) түскен. Қазақтың киносын жасаған солар. Олар театрда жұмысы бар кезде үш күн бұрын түсірілім алаңын тастап кетіп қалатын. Сонау Нарынқолдан жаяу тартып кеткен кездері де болған. Бүгінгі жастарда ондай ерлік жоқ. Керісінше, театрға келмей қояды. Мұның өзі - өнерге қиянат. Сөзі мен ісі қабыспайтын жандар да бар. Мен деп кеудесін керетіндер көп. Талант пен танымалдылық - екі бөлек нәрсе. Осылайша өнердің қадірін қашырып алдық.
- Ұлттың жанашыры ретінде өзіңізді мазалаған ойларды ұялы телефонға сақтап қояды екенсіз. Осындай сұқбаттарда да оқырманға ой салар, көңілге түйген тағылымы мол ой-пікірлеріңізбен бөлісесіз. Соның барлығын бір кітапқа жинақтап, оқырманға ұсыну ойыңызда жоқ па?
- Қазіргі уақытта жұрттың бәрі кітап шығарғыш болып кетті ғой. Бірақ мен бұл жайлы ойланбаппын. Өзім үшін жазып қоямын. Жалғыз өзім қалың ойдың жетегінде отырып, көңілге түйген жас ұрпақ, бүгінгі қоғам, өмір мен өнер жайлы ұялы телефонға жазған жазбаларым бүгінде 700-ге жуықтап қалыпты. Оның кәдеге асатын кездері де көп. Осындай сұқбаттарда айта жүремін.
- Отыз жылға жуық өміріңізді театр өнеріне арнапсыз. Осы уақыт аралығында қандай рөлдерді сомдадыңыз?
- Күні бүгінге дейін үлкенді-кішілі әр түрлі жанрдағы 50-ге тарта рөлде ойнадым. Соның ішінде көрерменнің ерекше ұнататын кейіпкерлері болады. Шәкәрімді, Адасқақтағы - Біржан, Сыған серенадасындағы - Шәмші, Қош, махаббаттағы - Бағдат, бір Абайдың өзінде бірнеше рөлді сомдадым. Әшірбек ағамыз айтатын Комедияға жан салмайтын актер, ол - Бекжан деп. Бір кездері мені режиссерлер комедияда көп ойнататын. Ал қазіргі рөлдерім көбіне трагедиялар мен драмалардан бұйырады. Жасандылықты жек көремін, сахнада шынайы ойнауға тырысамын. Кейіпкерлерімнің бейнесін аша алмасам, өзімді одан сайын қайрап, олқылықтың орнын толтыруға тырысамын. Театрды бір кісідей танып-білетін адамдар менің бір-біріне ұқсамайтын образдарымды жадында сақтары сөзсіз. Ол образдарды елдің ішінен іздейтінмін. Бір кездері өз кейіпкерлерімді танып-біліп, сезіну үшін жындыханада, қарттар үйінде тұрғаным бар.
- Сұқбатымыздың соңын осы сапар барысымен түйіндесек. Тарихы тереңнен бастау алатын Орал қаласы сізге ұнады ма?
- Оралға бұған дейін де келіп жүргенмін. Бұл жолғы сапарда ұзақтау аялдадық. Қала Астана секілді жыл санап өсіп келеді екен. Әсіресе, қазақы ортаның көптігі көңіл қуантты. Жаңа, әдемі шағынаудандар пайда болған. Қадыр Мырза Әлі атындағы мәдениет және өнер орталығында болдым. Қаланың тазалығы, халқының қонақжайлығы ұнады. Театрдың да өз көрермендері қалыптасқан секілді.
- Бекжан Асаубайұлы, сырлы сұқбатыңызға, тәлімді ойларыңызға рахмет! Елбасының Рухани жаңғыру бағдарламасы аясында өңірімізге ат басын бұрған бұл сапарларыңыз бен сіз айтқан дүниелер оқырманға ой салары сөзсіз.

Түйін: Бекжан Тұрыспен сұқбаттасып, оның әсерлі әңгімесін тыңдай отырып, оның бір бойынан ұлтқа, өнерге жанашыр азаматтың, қамқор әкенің, сахна шеберінің бейнесін көре алдық. Талмай еңбектеніп, шаршамай ізденіп, театр сахнасында әр түрлі рөлдер жасаған өнер иесінің шынайы келбетін көрдік. Кітап оқуға жаны құмар кейіпкеріміздің рухани жан-дүниесінің тазалығы да тәнті етті.

Бекжан Тұрыстың орамды ойларынан
***
Сөз азаттығы, ой бостандығы шектелген бүгінгі қоғамдағы жандар қысқа тіршілікте лайықты өмір сүрудің орнына адамның рөлін ойнап жүрген құбыжық сияқтымыз. Кейде керемет жарқырап тұрған, қолдан жасалған адам мүсіндердің арасында өмір сүріп жүргендей боламын. Әділетті - ойыншыққа, адамды - қуыршаққа айналдырдық. Арлының сорын, арсыздың түгін қайнатып, жылпостың жүзін жайнатып қойдық. Ғылымды саудаға, өнерді қалжаға айналдырған шаян құйрық, сиыр бүйректенгендер елдің берекесін алып болды. Өнер - өмірдің үзілмес бір бөлігі, ал сахна - сезімтал жандардың мекені дейміз. Өкінішке орай, бүгінде сезімталдық кез келген өнер адамының бойынан табыла бермейді. Артыс-тартысты, алыс-жұлысты өнерім деп білетіндер көбейді. Қазіргі өнер жеке бастың қамына қарай һәм атақ пен абыройға қызмет ететін болды. Бізде қазір шын жақсысын емес, көңіл жарасқан өз тапшысын асыра мақтау әдетке айналып кеткен. Адалдық жоғалып, арамдық молайған кезеңнің бәрі мақтау, мадақтау. Ал сол мақтау арқылы біреуді өсіруге, енді біреуді өшіруге де болатынын білеміз бе?! Тұлға деген аяулы ұғымды, ең биік өлшемді кез келген көлденең көк аттының қанжығасына байлап беріп жүрміз. Ең болмаса, солардың арасында жілігі татитыны болса ғой дейсің. Атағынан ат үркетін ағалар бар, алты ауыз сөздің арқауы болар ой айтпайды. Күні кешегі жұрттың абыройы, ар-ожданы, тәлімгері, мақтанышы дейтін қаламгерлер өздері айтысып, бір-бірін даттауға көшті. Сонда бүгінгі ұрпақ кімге қарап бой түзейді? Бүгінгі мастанып, босқа көкіп жүргендер кісіліктің жолына түссе, өмір мен өнердің қадірін білсе дейсің. Шындықтың бетіне тура қарасақ, кемшілігіміз жетіп жатыр. Кемшіліксіз адам болмайды, оны өзі де аңғармай қалатын кез болады. Соны ескерткенде, қателік санап, қабылдай біліп, түзетуге тырысса, адам боп жаралған соң, өз мінін өзі түсініп тұрса, олай болмаған күнде мініңді тауып айтқан адамды қауып алмай, соны мойындап, түзетуге қам қылса ғой дейсің. Өкінішке қарай, олай емес. Бізде қазір шыны керек, өзім білем деушілер көп. Сол өзімбілемдік талайды орға жықты. Көңілдің іздейтіні көп, табары жоқ. Амалым қайсы...
***
Әр ұлттың өз болмысы, ерекшеліктері болады. Оның әрқайсысы - бүкіләлемдік, бүкіладамзаттық мәңгілік құндылық. Біз бүгінде өз құндылығымыздың ішінен қажетімізді таба алмай жүрміз. Ол рас. Ұлын айбар, қызын әдеп тұтқан ел болатынбыз. Ұрпағымыз сылдыр ой қалыптасқан салт-дәстүрдің, әдет-ғұрыптың жөн-жосығына ықыласпен, шын пейілмен бет бұрса дейсің. Бірақ, амал қайсы, бет бұра алмай жүр. Бүгінгі идеологияның әлсіздігі - қазіргі жас ұрпақты қазақтың өзіне тән мінез-құлықтан, қазақы қасиеттен алыстатып бара жатқандығында. Жастардың көбі өз ұлтының бай тарихын, мол мұрасын білмейді, саналарында жаһандық жасанды мәдениет ессіз ентелеп тұр. Телеарнаны қоссаңыз, қаптаған мағынасы жоқ, ұлттық үлгіден жұрдай сериалдар, қазақ менталитетінен алшақ, тәлім-тәрбие бермейтін түрлі бағдарламалар. Елге ой салатын, жұртты оятатын, ұлтты рухтандыратын дүниелер діңкелеп тұр. Тау толғатып, тышқан тауыпты дегенде құрықтан қамшы сабын шығара алмайтын өз олақтығымызда жатқан сыр бұл. Сондықтан тарихымыздың жоғын жоқтап, кем-кетігін толтырып, кемшілігін түзеуге әрдайым дайын болуымыз керек. Ұлтын сүйе білетін терең ойлы, текті ұрпақ қана ұлт рухын жоғары көтереді. Ұлттық рух пен сананың амандығы - жалпы әлемдік санатқа жаңа іліне бастаған ел амандығы. Елдік салтымызды сақтай отырып, егемендік қалпымызды қорғауға бірге қызмет етсек, шіркін!
***
Ұлттың ертеңгі рухани сапасы бүгінгі жеткіншек ұл-қыздың тәлім-тәрбиесіне тікелей байланысты. Ұлттың ұлы болуы да, ұсақ болуы да ұл-қызымыздың мақсат-мүдделерінің ұлылығы мен ұсақтығына байланысты. Күбірлеп ой қазбайтын, дүбірлеп тойда озбайтын, артыс-тартысты өнерім деп білетіндер көбейді. Бүгінгі жастардың басым көпшілігі дәстүрлі таным мен талғамнан көз жазып барады. Өзінікін жатсынады, жаттың жылтырағына әуес. Думаншыл шоу көбейді. Көптің көңілі жеңіл, арзан күлкіге сатылып барады. Ұлттың шынайы тыныс-тіршілігін, боямасыз өмірін көрсететін дүниелер жоқтың қасы. Бүгінгі ұрпақтың жаһан дүниенің көшінен қалмай, атыс-шабыс кинолар мен даңғырлаған даңғаза әуеннің жетегіне еріп бара жатқаны да жасырын емес. Жаңашылдыққа көзсіз ұмтылып, ұлттың бет-бейнесін жоғалтып бара жатқан жастарымыз үшін дәстүрлі тағылымы мол құндылықтарымыз жайлы өз ойымда жүрген дүниені сыртқа шығарғым келгені де бұл
***
Керекке жарамайтындарды керемет тұтқан бүгінгі қомағай-қоғам көмейі бүлкілдегеннің бәрін шешен, көптің үстінен зіркілдегеннің бәрін көсем етіп қойды. Көлгірсіп сөйлеп, көптің көңілін аулайтын жылтырлар көбейді. Азаматтық позицияның жоқтығы мен тапшылығы мұңайтады. Ұлтының жанын ұқпай ұлы болғысы келетіндерін қайтесіз! Ұлт бар жерде ұлттық проблеманың болмай қалуы мүмкін емес. Еліміздің жақсылығына қуанамыз, жаманына неге көз салмаймыз, неге жанымыз ашымайды?! Көп нәрсені саясатпен байланыстыра салғымыз келеді. Ол саясат емес, азаматтық борышымыз емес пе? Бір ойшылдың: Адамзат баласы заңның емес, салт-дәстүрдің құлы болған кезде бақытты өмір басталады дегенін оқып едім. Расында солай. Бүгінде салт-дәстүрмен санасудан гөрі заңнан ғана қорқу, сырт көзден ғана қаймығу басым. Дәстүрлі өмір салтымыздан жаңылып, ата-бабамыз қалыптастырған ұлтымыздың ең тамаша қасиеттерінің бірі болып табылатын адамдар арасындағы өзара кісілік, үлкен мен кішінің, туыс пен туғанның, жат пен жақынның, еркек пен әйелдің қатынас-қалыптарының шырқын бұзып алдық. Қазақтың кез келген ұлттық әдет-ғұрпында кісілік, адамгершілік, мейірім бар еді. Тыйым көрмеген баладан тексіз шығады. Тектеу адамды әдептілікке үйретеді. Міне, қазақтың төл тәрбиесінің озық үлгісі. Ұят болады мен обал боладыны баласының санасына тәй-тәй басқаннан, алғаш былдырлай бастағаннан сіңірген қазақ бүгінде тыйым мен тектеуді ұмытты. Қазіргі бала жалтақ қоғамның жағымпаз адамдарынан қандай тәрбие көріп отыр? Көрсетер өнегеміз қайсы? Осының бәрі - айналып келгенде, ұлттық мінез-болмысымызды жоғалтып алғанымыздың кесірі. Дәстүрлі наным мен сенімге мойынсынбай, салт-дәстүрді сақтамаған соң көргенсіздікке бой алдырып, татулықты қатулықпен ірітіп жүрміз. Баяғы бауырмал көңіл, қазақы қайырымдылық жоқ. Қулық пен сұмдықтың құдығына сүйреген қуаяқ, сұмауыз болып барамыз. Өзекті өртеген осы ойлар көңілге тыным, жүрекке маза бермейді. Қолдың кірі жуса, көңілдің кірі айтса кетер деген, сыртқа шықпаған көңіл кірбіңі еңсені езе түспесін деп айтқаным ғой...

Шымылдықсыз шындық)
Интелектуалды драма
Шымылдықсыз сахна қараңғы. Көрермен залын аралап қолына шам ұстаған Бекжан шығып келеді. Фонда қобыз үні.

Бекжан :
Бұл тірліктің тартып ауыр азабын,
Көрген талай қорлығы мен мазағын.
Бас орнына күн көтерген бір адам
Өз жерінен таба алмай жүр қазағын.
Сен, қазақпысың?...
Бас орнына күн көтерген бір адам
Өз елінен таба алмай жүр қазағын...
Сен, қазақпысың?...

Сахнада жаңа заманның жастары. Арасында Мағжан да бар. Мағынасыз даңғаза музыка - би ...

Мағжан, ей, Мағжан ... . (Мағжанды аласұра іздейді..)
Мағжан, ау, Мағжан, қайдасың? ...

Мағжан: Ау, әке ...

Бекжан:

Әй, Мағжан? Ай, айналайын-ау, ... не жүріс мынау,не селтең мынау, а? Жасың болса, жиырмаға келді. ...Қазіргі жастарды түсінбеймін. Біз түсінбейміз бе, жоқ сендер сондайсыңдар ма? Құдықтағы құрбақаға аспан теңгедей-ақ боп көрінеді - деген. Билегені - балықтай тулап, ән айтқаны - бақадай шулап қағылып-соғылып жүрген біреулер, әйтеуір... Сендей кезінде Мағжан Мен жастарға сенемін - деп жазса, Махамбет Еділді келіп алғаны - етекке қолды салғаны. Жайықты келіп алғаны - жағаға қолды салғаны ... деп кек қайтарған болатын.

Мағжан: Кім ол әке, Махамбет деген?

Бекжан: Кім ол - Махамбет?... Кім ол - Махамбет? (көкбөрі ұлиды. жастар көкбөрінің ұлыған дауысынан үрейленіп, үркіп қашып кетеді) Көк бөрінің ұрпағы!... кім ол?... Тарихын, тегін білмейтін ұрпағың келе жатыр! Әй, қазақ, тарихын тегін білмейтін ...

Ереуіл атқа ер салмай,
Егелі найза қолға алмай.
Еңку-еңку жер шалмай.
Қоңыр салқын төске аламай.
Тебінді теріге шірімей,
Терлігі майдай ерімей.
Алты малта ас болмай,
Өзіңнен туған жас бала.
Сақалы шығып жат болмай,
Ат үстінде күн көрмей.
Ашаршылық шөл көрмей,
Ер төсектен безінбей.
Ұлы түске ұрынбай,
Тұнғатып жүріп шыңға ұшпай.
Тебінгі тегіс тағынбай,
Темірқазық жастанбай.
Қу толағай бастанбай,
Ерлердің ісі біте ме?
Ереуіл атқа ер салмай?!
Ереуіл атқа ер салмай...
Һаһаһаулап шақырмай,
Қанды көбік түкірмей.
Беркініп садақ асынбай,
Біртіндеп жауды қашырмай.
Қорамсаққа қол салмай,
Қол салған соң мол салмай.
Атқан оғың жоғалмай
Үйде тұрған жігітке
Төбеден тегін атақ келер ме?..

(Бабалардан қалған жәдігерлерді аралап жүреді...бес қару... ұлттық аспаптар... бесік ... )

Махамбет, Махамбет ол - Махамбет ... ..
Тоқта, мүмкін емес, мүмкін емес ... .

(арасында атадан қалған жәдігер -ертұрман жоқ)

Жоңғарлармен шайқасып,
Ақ патшамен айқасып,... аман жеткен Ер-тұрманым, ер-тұрманым қайда?
Мағжан, Мағжан, Мағжан, Мағжан?

Мағжан: Не болды әке?
Бекжан: Мағжан, менің ер-тұрманым қайда?
Мағжан: Қандай ер-тұрман?
Бекжан: Ертоқымды айтамын!
Мағжан: Мен оны айырбастап жібергем әке, айфонға ...
Бекжан: Кімге?
Мағжан: Кімге емес, неге? Әке...Қараңызшы соңғы шыққан...
Бекжан: Тоқта!
Мағжан: Әке, мынау соңғы шыққан версиясы деймін А6S
Бекжан: Сен не айтып, сандырақтап тұрсың? Мен сенен сұрап тұрмын! Кімге, неге?
Мағжан:Әке, ашуланбаңыз!
Бекжан: Қалай ашуланбаймын? Қалай?
Не айтып тұрсың сен?
Мағжан: Не болды сонша әке, жалғыз ұлыңнан артық көрген дүние болса... тауып берем сондай ер-тұрман.
Бекжан: Тауып берем? Тапшы онда, тап, менің жоғалғанымды... Салт-санамды тап! Қадір-қасиетімді тап! Таба аласың ба?
Мағжан: Ә-ке! Әке, қазір заман басқа, заң басқа әке, ескі-құсқы бірдеңелерді жиып алып, соны әулие санап, сол арқылы ақыл айтқаннан адам боп кеткен ешкімді көрген жоқпын! Сонша жүйкеңді жұқартқан ер-тұрманыңыз мына балаң - менен қымбат па?
Бекжан: Мағжан, осыны айтып тұрған сенбісің? Сен... Өзіңнің қымбат екеніңді білесің. Ақылды екеніңді білесің.
Мағжан: Әке тыңдаңызшы...
Бекжан: Сөйте тұра, мына өсиет пен өнегені, бабаңның көзіндей болған көнені, ескі-құсқы деп, ...сен айтып тұрсың ба?
Мағжан: Әке, тыңдаңызшы...
Бекжан: Біз қазақ, азаматын ат үстінде таныған елміз. Алты жасында ашамайға отырғызып, ...алпысында азаматын аттан түсірмеген аталарым-ай!
Ердің құнын ер-тұрманның құнымен өлшеген болатын. Кеше, елбасына күн туғанда елдің рухы болған, сол - ер-тұрманым. Егемендігімізді алғанда елдің құты да, болған ер-тұрманым...
Мағжан: Ер-тұрман, ер-тұрман...не болды сонша әке. Тауып берем сондай ер-тұрман.
Ер-тұрман, ер-тұрман...
Бекжан: Мағжан, сен мені түсінбедің.
Мағжан: Қойшы, әке! Қойшы...Түсінгім де кеп тұрған жоқ.
Қойшы, әке!
Бекжан: Мағжан, Мағжан...
Е-е-ей!
Кең дүние, төсіңді аш, мен келемін,
Алынбаған ақым бар, сенде менің...!
...Әй, балам-ай, шамалау түсінігің,
Қандай болар білмеймін кісілігің,
Жаңа ғана қайтқандай жерлеп мені
Жауар күндей қабағын түсіруін...
Жоқ, балақай мен сендей боп өспедім.
Мына мінез, мінезім емес менің.
Адамдардан рахым жинау үшін.
Не көрмедім өмірде, не кешпедім...
Бағамын деп әркімнің қас қабағын,
Балам қабақ шытса да жасқанамын.
Сәлемімді біреулер алмай кетсе,
Екі иығым салбырап, пәс қаламын.
...Жазылар естеліктер мен тұралы,
Біреулер жан еді дер, өр тұлғалы.
Біреулер жан еді ғой, дер де мүмкін,
Бүтінделмей кеткен бір ер-тұрманы...
Мұқағалидан әулие емес шығарсыңдар?!
Жақсы еркектің ішінде - ер-тоқымымен ат жатады.
Жақсы әйелдің ішінде - бесігі мен бала жатады - деген даналықты айтамын! Ал, қазіргілердің ішінде не жататынын бір құдайдың өзі білсін?! Қалтай ағамның тілімен айтсам, Арыстан арам өліп, түлкі тұншығып жата беретін заман болған.
Әй, шіркін-ай! Шіркін-ай! Азаматын ат үстінде таныған қайран ата-бабам-ай! Ер-тоқым қирап ер құлап, елінде сауға сұратып запыран күскен заман-ай! Қорқақтың бәрі инабатты, ынжықтың бәрі мәдениетті, қудың бәрі ақылды боп бара ма, қалай?!

Мағжан: Әке, баяғыда біреу, тура сіз сияқты...Мен ақылдымын, мен данышпанмын - деп қоймай қойыпты. Сонда біреу, сен ақылды, данышпан болсаң, неге соншама, тақыр кедейсің - деген екен да... Мына заманда әке, жан-жақты болу керек...

Бекжан: Оны кім айтты саған?
Мағжан: Мына телефонда солай жазылыпты.
Бекжан: Өсек-аяң әңгімеден аса алмайтын бәлдір-батпағың ба?
Мағжан: Біздің қазақ қана емес әке, бүкіл әлем осы желіде отырады, қазір.
Бекжан: Желіңмен бірге неге желге ұшып кетпейсің, ей, осы сен?
Мағжан: Бұл желге ұшырмайды, әке. Ана-а-у, айға ұшырады. Әлем алақаныңда тұрады. Бүкіл жаңалық осында. Қараңызшы әке!
Бекжан: Санаңды сайтанға билетіп, не болса соны санаңа санғытып отыратын, жарнаманың бәрін, жаңалық деп отырсың ә?! Жылқы да суын сүзіп ішеді, мал да тамағын талғап жейді. Оның жанында айналайын, адамсың ғой! Кітап оқысаңшы...
Мағжан: Әке, қазір кітаптың орнын компьютер алмастырған заман. Осы кітап оқымай-ақ жүр ғой, қазір, шенеунік боп. Тек олардың халыққа қызмет етуден қолы тимейді. Кітап оқуға. Келіңізші бір селфилетіп жіберейік...
Бекжан: Кітап оқымай ел басқарғандар елге сүйкімді, жұртқа жұғымды деп,-кім айтты ей саған, а?
Мағжан: Алло, кешке барам...
Бекжан: Жоқ айтшы!
Мағжан: Алло, ия, ия
(Масса, телефонмен сөйлесіп жүрген тобырмен диалог)
Бекжан: Иә,
Білімді адам елді ақылымен басқарады.
Білімсіз надан елді тақымымен басқарады,-деген.Таққа отырғаны елді көрмей, атқа отырғаны жерді көрмей, таққа отырса тақымдап, тақтан түссе жалпылдап жүрген талайды көріп жүрміз.
Тобыр: ...Ия, дұрыс айтасың!
Бекжан: Ия, ия дұрыс айтам.
Заманын ойлап бәйек болатын, айтса сөзі пәлек болатын бір ауылды уыздай уйытып, жұртының жүрегін сүйген ақсақалдардың орнында, бүгінде биліктің білегін сүйген, оқымай ел басқарғысы келетін шенеуніктер қалған.
Тобыр:
А?
Бекжан: А? Солай ма? Ә?
Тобыр :
Ау қайталап айтшы? Ааа ия, ия ия
Бекжан: Тыңдаңызшы, міне жарлысы мен байы, жабысы мен тайы тең өскен халық едік. Жарлы жақыбайын жолға тастамай, жесірін әменгер, жетімін кемеңгер еткен жаны-жомарт сөзі-мәрт, бағлан байлардың орнында бүгінде байлығы өз басынан аспайтын өңкей аспан-көзденген, ақша құмарлар қалды. Өңшең білімсіз надандар қалды.Надандар!
Тобыр : Бекжан, Бекжан!
Бекжан: Ау, ия, ия мен...
Тобыр : Ужас...
Бекжан: Айтпа, ужас ужас...
Атқа отырған қазақ атасын танымайды. Бір күн бура болған ботасын танымайды - деушеді. Атқа отырғаны анасын, нанға тойғаны намысын сатып, жүре беретін құл-мінез, қу аяқтар көбейді.
Тобыр : Жынды ма мыналар?
Бекжан: Ия, жынды болды. Жаукершілік заманда азаматтың айбатын асырып тұратын сөзі еді. Бүгінде айбаты асып, қайраты тасып тұрған қазақты көру қайранға айналып барады.
Тобыр : Масқара...
Бекжан: Ия, масқара. Неге мен өзіме өзім ұқсмамай барамын?! Неге күннен күнге өзіме-өзім жат боп барам?
Тобыр : Алло,
Бекжан: А?
Тобыр : Ей не деп жазып жергенсің?
Бекжан: Айтам, айтам, айтайын, міне..
Әке мен баланың арасы ащы көл мен тұшы көлдің арасындай бір бірімен қиыспай қойды. Ата, бала, немере - бұл үшеуі ошақтың үш бұтындай ұғым еді. Біреуі құласа, қазан төңкеріледі. Қазір үшеуі үш кезеңнің өкілдері. Баяғыда ыммен түсінісетін ұрпақ сабақтастығы, бүгін тілмен түсінісуден қалдық. Бір бірінің жан дүниесімен емес, мал дүнесімен бөлісуде.
Неге, а? Айтыңызшы неге, әй, неге?
Іші - жалған,
Сырты - сұмпайы, маңайы толған мүттәйім ...
Солар менің ойыма, үрей болып оралады да тұрады. Ия, үрей болып оралады да тұрады. Ошақтың бұты үшеу болғанмен, Қазаным біреу еді. Үш жүзге бұра тартқанмен, қазағым біреу еді ғой!

(Бекжанның шапанын дала-дала ғып жұлмалай бастайды)

Қойыңдар,
Әй, қойыңдар,
Қой, Қойыңдар, ...
Сендерге не болды?
Қойыңдар, қойыңдар, қойыңдар,
Қой, қайтаршы, болды... қайтар!
Сендерге, не болды?
Тоқта,
Не болған сендерге?
А? Не болған?

(жалғыз қалған , жаны тоңған адам кейпінде)

...Кім боп,.. Кім боп барам?
Неге мен құбыжыққа айналып барам?
Неге, мен өз - өзіме ұқсамай барам?
Неге,..? Баяғыда кім едім?
А, кім едім?
Қазақ едім,
Ғажап едім!
Ал бүгін -
бос шелектей даңғырлап,
Жұртта қалды зар-мұңым.
Міне,
Қанталапай тағдырам.
Тоналғанда сандығым,
Ауып түсіп әнекей ,
Артта қалды бар жүгім.
Тұлдыр-тұлып секілді,
Сыртым бүтін көрініп.
Ішім,.. ішім іріп кеткендей,
Ет жүрегім езіліп.
Қарай берем айнаға,
Келбетімді көре алмай.
Мынау - қазақ! - дегенге,
Секем алып, сене алмай.
Ия, сен, қазақпысың?
Сен қазақпысың?
Сен ше, қазақпысың?
Жоқ,
Түрің - қазақ.
Дінің - дүмбілез,
Һәм дүбәрә...
Батып жатқан күн ара,
Батпан-батпан күнәға.
Таң ағарып атқанмен,
Күн қызарып батпайды.
Ай-маңдайым жарқырап,
Қарсы алатын бақ қайда?
Алтын қазық болмаса,
Асау арман тоқтай ма?
Біреу келіп қазақтың,
Жұқанасын жоқтай ма?
Жоқтамайды.
Аманатта обал жоқ,
Салауатта сауап жоқ.
Күнім, күнім өтіп барады
Ия, әй күнің...
Әй, күнің өтіп барады.
Сауалым көп...
Жауап жоқ!
Жауабың бар ма?
Міне,..
Пенделіктен діңкілеп,
Диаген шал дым көрмей,
Адамдардың ішінен
адам іздеп жүргендей.
Ал мен,..
Мың қазақтың ішінен
қазақ іздеп жүремін.
Мұңлы азаптың ішінен
азап іздеп жүремін.
Өз жерімде неліктен,
Өзімді іздеп жүремін?!
Қорынғанда... қор болған
сөзімді іздеп жүремін.
Саңылауында санамның,
сұрақ қалды... Кім едім?!
Кім?
Зау көгінде даламның,
пырақ бар-ды - түлегім!
Көкке ұлыған бөріні
жылатқан кім? Білемін...
Қай жерінде даламның,
жылап қалдың, жүрегім...
Е-е-е!
Қазағымның жүрегін жылатпашы, Құдайым,
Жылатсаң да құдайым, жұбатпашы, бұлайын.
Жылатпашы, бұлайын?!

Мағжан: (шахматтың тақтасы қойылған столды алып келеді)

Әке, мен осы заманнан сіз жылайтындай ешнәрсе көріп тұрғамын жоқ. Отырыңыз,.. отырыңызшы әке. Ерте замандағы Сократ та, кешегі Абай да, заманға көңілі толмай жастардан қорқып өтті. Бірақ, әке ақыл да, сана да жастар да сол қалпында.Оданда Мағжанға ұқсап Мен жастарға сенемін! - дей салмай ма?!
Бекжан: Пах, шіркін!
Мағжанның бәрі мықты боп тұр ғой, қазір!
Мағжан:
Әке, биыл Қазақ хандығының 550жылдығын тойладық па?
Бекжан: ия
Мағжан: Абылай бабамыз үш жүздің басын қосып ел қылды, иә?
Бекжан: ия..
Мағжан: Ал біздің президенттіміз үш жүз түгілі, жүз отыз ұлттың басын қосып, бейбітшілік заман орнатты емес пе?
Бекжан: Енді, солай делік...
Мағжан: Солай делік... (Шахмат ойнай бастайды)
Әке, сан ғасырдан бері ата-бабамыз армандаған азаттыққа жеттік пе?
Жеттік.
Қиын кезеңнен аман-есен өттік пе?
Өттік.

БҰҰ-ымы , Тәуелсіз мемлекеттер достастығы, міне, мына жағың Қытай, арғы жағың Америка... бүкіл Еуразия, тіпті, жер жүзі танып жатыр, әке, ...қазақты. Жоқ, 2030 - ды еңсеріп, енді озық деген отыз елдің ортасына бұзып жарып кірейін деп отырмыз. Дүние жүзілік сауда ұйымына кірдік.

Қарашы әке, Астанамыз күннен күнге ажарланып, айбаттанып келеді. Жастардың болашаққа жолы ашық. Шетелдің қай оқуын оқимын десе де. Қазақстанға қазір, әлем қызығып қарап отыр. Күн сайын дамып, сағат сайын өсіп келеміз. Қазір жаһандану заманы ...ояншы әке, ояншы, әкетай-ау! Осындай жақсы жетістіктерімізді,... неге айтпайсыз, а? Кешке дейін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.