Мектептің бастауыш сатысында оқушыларды тәрбиелеу мәселесі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Мектептің бастауыш сатысында оқушыларды тәрбиелеу мәселесі ең негізгі талаптардын бірінен саналады, Қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерінің барлығы дерлік балаға өмір танытарлық қызмет атқарары сөзсіз. Айнала қоршаған қыр-сырын, сын-сипатын танытып, таным әрекеттерін, яғни қиялын, ойлауын, еске сақтауын, тілін дамытады. Баланы тәрбиелеу ісіне қажетті барлық мүмкіндіктер ауыз әдебиеті үлгілерінен табылады. Сол арқылы бала халықтық шығармаларды оқып-танысу барысында адамгершілік асыл қасиеттердің адамды арман-мұратына жеткізетініне, ал жаман қылық, жат әрекеттердің зияны тиіп, жаманшылықка ұшырататынына көз жеткізеді.

алады. Халықтық шығармалар заман талабына сай жаңарып, толығып отыратын бірден-бір жасампаз мұра. Сан ғасырлар бойы ауыз әдебиетіндегі ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып келген халықтық тәрбиенің өнеге-үлгілері осы уақытқа дейін өзінің педагогикалық мүмкіндіктерінің мәні зор екеңдігін дәлелдеп келеді. Тұңғыш рет ана тілінде оқулық жасаған көрнекті педагог Ыбырай Алтынсарин алғашқы ску- лығы - "қазақ хрестоматиясына" балаларға жақын, өмірден таныс әңгімелерді енгізді. Ы. Алтынсариннің көздеген мақсаты баланы адамгершілікке, бауырмалдылыққа, еңбексүйгіштікке, әсемділікке тәрбиелеу болды. Ы. Алтынсарин оқулыққа өзі жазған әңгімелері мен аудармаларды, мысалдарды енгізумен қатар қазақ халық ауыз әдебиеті шығармаларына айырықша мән берген. "Қобыланды батыр" жырынан үзінді және "Қара батыр" ертегісін, Жиренше шешен туралы әңгімелерін, мақал- мәтелдерді ұсынуы педагог-ағартушының білімпаздығын керсе- теді. Ы. Алтынсариннің еңбегіне балалар әдебиетін зерттеуші ғалым Ш.Ахметов былайша баға берген; "Ыбырай Алтынсарин өзінің 1879 жылы бастырып шығарған "Киргизская хрестома- тия" деген кітабына "Қобыланды батыр" жырынан Тайбурылдың шабысы туралы үзіндіні тектен-тек ентізбеген. Бұл "Қобыланды батыр" жырының баспа бетінде бірінші рет көрінуі еді. Бұдан ұлы ағартушының көшпелі қазақ ауылы баласының ұғымына жеңіл тистін, кәсібіне, мал шаруашы-лығына байланысы бар. өздеріне таныс жайларға ҡоңіл болгендігі байқалады [21, 65]. Бұл ішкі "Ы.Алтынсаринді қазақ балалар әдебиетінің атасы деген ойдың орындылығын бекіте түседі. Ахмет Байтұрсынов - бастауыш мектепте оқыту мен қазақша сауат ашу мәселесін көтерген ірі ғалым. Эдістеме мәселелері бойынша "Баяншы" (Қазап, 1920 ж.): "Тіл жұмсар" (Қызылорда, 1928 ж.), "Қай әдіс жақсы" (Мақала. "Жаца мектеп", 1927 ж., N11-12) және т.б. құнды еңбектер жазды. А. Байтұрсынов "Тіл жұмсар" еңбегін "сейлеу, оқу, жазу тілін жұмыс тәжірибесі арқылы танытатын кітап" деп түсін- дірген. Ғалымның айтуынша, "бала білімді тәжірибе арқылы алу керек. Мұгалімнің қызметі оның білімінің, шебер- лігінің керек орны оздігінен алатын тәжірибелі білімнің ұзақ 21

Ертегілер арқылы оқушылардың адамгершілік және есте- тикалық тәлім-тәрбиесінің дамуына ықпал жасалады. Баланы мұратқа, жеңіске, жетістікке жету жолында белеенділікке. әділеттілікке, оздігінен әрекет етуге үйретеді. Өмірде кездесе- тін жайттардың, яғни жақсылық нен жамандықтың, мейірімділік пен қатігездіктің, шындық пен өтіріктің, әділеттілік пен әділет- сіздіктің, әдемілік пен ұсқынсыздықтың, ерлік пен ездіктің, еңбекқорлык пен жалкаулықтың жг.б. ара жігін ижыратын, түйсіне білуге, бағалай алуға жол ашады. Батырлық ертегілер мен батырлар жыры ел қорғау жо- лындагы батырлардың ерлік істерін дәріштей отырып, ел бірлігі 20

Қазақ ертегілерінің не үшін қажет екенін әдебиет зерттеуші ғалым А. Байтұрсынов: "Ертегінің қадірі қанша деп сұра- ганда, керектігіне қарай жауап беріледі. Ертегінің керек орын- дары: 1. Халықтың ұмытылған создері ертегіден табылмақ. Олай болса, ертегі тіл жағынан керек нәрсе. 2. Бала әдебиеті жоқ жерде баланың рухын, қиялын тәр- биелсуге зор керегі бар нәрсе. Баланы қиялдауға, сөйлеуге үйретеді. 3. Бұрынғылардың сана-саңлау, қалпы-салты жагынан дерек берумен керегі бар нәрсе"- деп айтқан болатып [31, 412]. Балалардың ең жақсы көретіні -- хайуанаттар туралы ертегілер. Ертегідегі хайуанаттар өз мінез-кылығына сай, шама- шарқынша әрекеттер жасайды. Хайуанаттарды кейіптендірудегі мақсат - адам баласының тірлігінде кездесетін кейбір жайсыз нәрселерді, жағымсыз жат қылықтарды әшкерелеп келскету, ескерту жасау. Ертегілердің басты идеясы - балаларды адамгершілікке, адал достыққа, еңбекке, әділдікке, тазалыққа, ерлікке, тапқыр- лыққа тәрбиелеу, мақтаншақтықтан, өтіріктен, зұлымдықтан сақтандыру. Қазақ халық ертегілерінің бірі - қиял-ғажайып ертегілер. Қиял-ғажайып ертегілердің бір ерекшелігі - болуы мүмкін емес, ақылға сыйымсыз гажайын іске асыл, таң-тамаша қалдыратындығында. Мұндай ертегілерге тән нәрсе қара күштерді жену жолында кездескен қандай да болмасын кедер- гіден оту, болмасты боллыру, жоқты бар ету. Қиял-ғажайып ертегілер балаларды еліктіріп, бетон дүниемен сырластырып, басқа бір әлемге сапар шектіріп, тацгажайып-тамашаларды елестетіп, арман-қиялдарында кереметтей әсер қалдырады. Қазақ ертегілерінің ішіндегі ең мол түрінің бірі - тұрмыс- салт сртсгілсрі. Тұрмыс-салт ертегілеріпде халық өзінің үй-тұр- мысындагы, қоғамдық тіршілігіндегі, дүние тануындағы мұң- мүддесін, күрес-тартысын, талап-тілегін айтқан, Омірдің бет- пердесі, сқигалардың себеп-салдары, зорлық-зомбылық, қанау. тонау, тартыс, наратылық-қарсылық т.б. ашық, айқын түрде шынайы көрінетіндіктен тұрмыс-салт ертегілері деп аталады,

Қиял-ғажайып ертегілерде адам баласына зұлымдық ойлап, зиян келтіруші кара күштер жалмауыз, жезтырнақ, пері, дию, сиқыршы, мыстандар және адам баласына жақсылық тілеушілер, дүниенің сырын білетін, тілін ұғатын алтын жүзік, сиқыршы таяқ, алтын қауырсын, алмас пышақ, сәйгүлік ат, самұрық күс т.б. арасындағы тартыс-күрес, алысу, арбасу, ақы- рында шындық, әділдік, жақсылықтың жеңімпаздығын паш сту ғажап суреттеледі. Мысалы, "Ер Төстік" ертегісінде Ер Төстікке қарсы қара күштер перінің қызы Бекторы, жалмауыз кемпір, Шойынқұлақтар болса, адамша сөйлейтін Шалқұйрық ат, өнерпаздар Желаяқ, Саққұлақ, алыптар Таусогар, Көлтаусар, кезіңде Ер Төстік балапанын айдаһардан құтқаруға көмектескен Самұрық құс сияқтылар ақылды да батыр Ер Төстікке серік- тесіп, көмектесіп, зұлымдықты жеңуге, еліне дман-есен оралуы- на жәрдемдеседі. "Кун астындағы Күнікей қыз" ертегісіндегі баланың мұратына жетуіне комек берушілер тау көтергіш дәу, тыңшы, көл ұрттаушы, желаяқ және де бір кезде жәрдем берген құ- мырсқаның жақсылық іс-әрекеттері сүйсіндіреді. "Алтын сақа" сртегісіндегі бала да қыстауға ұя салған карлыгаш балапандарына тимей, қайта осіріп, ұшуына көмек- теҫкен жақсылыгын ұмытпаган қарлығаштың, үйіндегі төбет- терінің арқасында жалмауыз кемпірдің зұлымдығынан аман қалуының өзі адам баласының дүниедегі басқа да жанды-жан- сыздарға жасаған адамтершілік істерінің "жақсылыққа жақ- сылык" етіп қайтарылуын дәлелдеп көрсетеді. Көрнекті ғалым Ә.Қоңыратбаев: "Қазақ фольклорының образдары жанды әрі шынайы болып келеді. Олар адамға терең ой салып, ғибрат береді. Фольклор туындылары адам тәрбиесі. қоғам мәселелерінен шет жырланған емес. Оның басты айтар ойы- халықты, адам баласын сүйе біл, еңбек пен ерлікті қастерлі, доска жылы, қамқор, дұшпанға берік бол, жас та болсан, елге ағалық көрсеге біл, өмірдеп үйрен де, өрге, өнерге ұмтыл дейтін ғибрат. Мұның бәрі адам, жас ұрпақ тәрбиесі үшін аса қажет болған" - дейді 20, 13]. Сөйтін, жандылардың ішінде адам баласын саналы, ақылды, батыр, мейірімді, ден танушылық, әрдайым

бітудін, талгаммен және игертудің жолдарын габудың маңызы үлкен педагогикалық шеберлікпен Зерттеу нәтижелерін қорыта келе, қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерінің бастауыш сынып оқушыларының ой-өрісін, тілін дамытуға, тәлім-тәрбиесіне әсер-ықпалын зерделей келе, ауыз әдебиетін окығу арқылы тәрбиелеудің моделі ұсынылды, Модельде интеллектуальдық, адамгершілік. эстетикалық, экологиялық, экономикалық, дене тәрбиесі түрлері негізге алына отырып, халықтық шығармаларын оқыту аркылы оқушы- лардың ақыл-ойын дамытуға, ізгілікке, әсемділікке, тазалыққа, үнемділікке, салауатты өмір салтына тәрбиелеуге игі әсер- ықпалы сарапталып берілді. Бұл модель "Мектептің бастауыш сатысында оқушыларды қазақ халық ауыз әдебиетін оқыту арқылы тәрбиелеу моделі" деп аталып, төмендегідей керсетілді. 1.3 Мектептің бастауыш сатысының білім мазмұнында халық ауыз әдебиеті үлгілерінің алатын орны Халық ауыз әдебиеті үлгілерінің білімазмұныңдағы орнынын маңыздылығы, бір жағынан, ана тілінің окыту про- цесінде әдеби тұрғыдан бағыт беруіндс болса, екінші жағынан, баланы сөз өнеріне баурай отырып, төлтума, көркем шығарма- маларды оқуға қызығушылыктарын тудыруында. Сондықтан да, бастауыш білім мазмұнында халық ауыз әдебиеті үлгілерінің көлемдік, жанрлық-мазмұндық жагынан алатың орнын аныктау- дың мәні зор болмақ. Қазақ фольклористері қазақ ауыз әдебиетінің окулыгын жасау мәселесін 30-жылдары колга алған. Бұл игілікті істі бастаған - - C. Сейфуллин, Қазақ халық ауыз әдебиетін оқулық келемінде зергтеп, баяндау тұрғысында осы жылдары көп жұмыс атқарылды. Соның нәтижесінде бірнеше оқулық, хрестоматиялар шығады. Атап айтқанда, М. Жолдыбаев. М. Эусзов, Ә.Қоңыратбаев, С. Мүқапов, Қ.Бекҳожин т б. галымдар бастауыш және орталау мектептерге арнап оқулықтар мен хрестоматиялар жазды.

Бастауыш мектепте ана тілін оқыту әдістемесіне зор үлес қосқан белгілі ғалым С. Рахметова "3астағы оқыту жұмысы" атты методикалық нұсқаулар жинағында, "Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы" "Қазақ тілін оқыту методикасы және т.б. енбектерінде халық ауыз әдебиеті оқыту жөнінде жазады. Ғалым "Қазақ тілін оқыту методикасы" атты еңбегінің "Оқу және тіл дамыту методикасы" тарауында көркем шығар- малардың кейбір түрлерін, яғни ауыз әдебиетіндегі ертегілерді, жұмбақтар мен мақал-мәтелдерді оқыту жөнінде айтады [ 63 Еңбекте ертегілердің тәрбиелік маңызын, ертегі тілінің байлығын, оқушыны қиялдауға, армандауға үйрететінін айта келе. "өқушыларды кейіпкерлерге қарапайым мінездеме беруге үйретуде ертегілердің пайдасы мол. Қара сөзбен жазылған ертегілер текске жақын үлгімен мазмұндалады. Кейде ертегіні оқымай-ақ, мұғалім оның мазмұнын қызықты етіп айтыл береді. Егер артистердің орындауындагы фонохрестоматияны пайда- ланса. тіпті жақсы. Ертегі балаларды жоспар жасауға үйрету үшін де өте қолайлы" - деп әдістсмелік жақтарына тоқталады. Сондай-ақ кластан тыс сабақтарда ертегілерді пъесаға айналды- рып, қуыршақ жасатуды да ұсынады [63, 74].

Аңыз әңгімелер не туралы болатыны, оларды оқытқанда мұғалім аңызда сөз болып отырған адам жайында қысқаша беру керек делінген. Ертегілерді оқытуда мұғалімдерге "бұл ойдан шыға- рылған, өмірде кездеспейді" деудің қажеті жоқтығы, кейіп- керлерге қарапайым мінездеме беруге үйретудің манызды екен- дігі ескертілген. "Жақсылық пен жамандық" ертегісін оқытудың сабақ үлгісі берілген. Бөлімді оқытуға барлығы 19 сағат берілген. 3-сыныпқа арналған "Ана тілін оқыту әдістемесінде халық ауыз әдебиеті үлгілері "Сарқылмас қазына" атты бөлімде, 15 сағат арналып оқытылатыны көрсетілген. Әдістемедегі "Көркем шығармалардың кейбір түрлерін оқыту" тақырыбында ертегілерді, жұмбақтар мен жанылтпаштарды оқыту туралы жазылған, Ертегілерді оқытуда халық әділеттілік, адамгершілік, ақылдылық, батырлықты ертеден-ақ жоғары бағалап, әңгіме, ән- жырға арқау еткені; ертегі, аңыз әңгімелерде ақылдылық пен ақымақтық, адалдық пен арамзалық, жақсылық пен жауыздық қатар корсетілетіпі айтылған. Ертегілердің тәрбиелік маңызы зор екені, оқытуда мыналар ескерілгені жөн делінген, яғни "бұл ойдан шығарылған, өмірде кездеспейді" деуцің қажеті жоқтығы, оқушыларды кейінкерлерге қарапайымінездеме беруге үйре- туде ертегінің пайдасы, жақын үлгімен маз- мұндалатыны сөз болады. "Ертегі балаларды жоспар жасауға үшін де қолайлы. Ал 3-сыныпта ертегіге әз беттерімен жоспар жасау тапсырылады"- делінген [72, 32]. Сондай-ақ жануарлар туралы ертегілерді оқығандайышдықтың онша керек сместігі; кейбір ертегілерді пьесаға айналдырып, қуыршақ жасатып орындатуға болатыны аталған.

Ертегілер. Қазақ ертегілері - халық ауыз адебиетінде қара сөзбен айтылатын шығармалардың мол түрі. Халық өзінің өмірін, қоғамдық ортаға қатысын, арман, қиял, тілегі туралы ойларын, түсініктерін ортаға салған. Ертегілер ауыздан-ауызға ертекші- лердің, қарапайым адамдардың айтуымен таралып отырған. Қазақ ертегілері хайуанаттар туралы ертегілер, тұрмыс-салт сртегілері, қиял-ғажайып ертегілер болып үшке бөлінеді. Хайуанаттардың тіршілігі адам өміріне жақын болған- дықтан, жан-жануарлардың, аңдардың мінез-қылықтары, іс-әре- кеттері, күштілігі, әлсіздігі, пайдасы, зияны, ерекше қасиеттері т.б. туралы көп білген. Ертегілерде осы хайуанаттар адам сияқты ойлайтын, сөйлейтін болған. Мысалы қазақ ертегіле- ріндегі түлкі -қу, айлакер, өтірікші, алдампаз, қасқыр -зиян-кес, арам; қоян - тапкыр, коркақ, әлсіз; арыстан - күшті, зор-лықшыл, озбыр: аю даңғой, аңқау, ақымақ болып келеді. Хайуанаттардын осындай мінез-қылықтары, іс-әрекеттері ар- кылы адам баласының бойында кездесетін жаманшылык, эділетсіздікті сынап-мінеп, әшкерелеп, келеке еткен, жақсылық жасауға, пайдалы іске шақырған. Тұрмыс-сап хатық өзінің қанау-тонау, зорлық-зомбылыққа карсылығып, күресін білдіріп, арман- тілегін айткан. Қиял-ғажайып ертегілерде болмысты болдыратын, дуга- жайып күшке сенімін, өмірін, еңбегін женілдететін сиқырлы дуниелерді арман-киялынан ойлап- ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.