Квинта бұрауындағы күйлеріндегі сипаттамасы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

ЫҚЫЛАС КВИНТА БҰРАУЫНДАҒЫ КҮЙЛЕРІНДЕГІ ИНТОНАЦИЯЛЫҚ-ЫРҒАҚТЫҚ СТЕРЕОТИПТЕР

Дүйсенбаева Ж.Т.
Кұрманғазы атындағы ҚҰК,
1 курс магистранты
Өтеғалиева С.Ы.
Ғылыми жетекшісі,
өнертану ғылымының докторы,
ЖАК профессоры.
Аннотация
Творчество Ихласа Дукенулы (1843-1916) разнообразно: встречаются кюи как в квартовом, так и квинтовом строях. Квинтовые кюи в творчестве занимают особое место. В музыкально-стилевом отношении они пока малоизучены. В наследии кюйши сохранилось около 5 кюев. Среди них в сравнительном плане автором привлекается еще и кюй Акку, который в разных источниках относится к Ихласу или считается народным.
В статье впервые предпринята попытка выявить и исследовать наиболее значимые интонационно-ритмические стереотипы (ИРС), встречающихся в квинтовых кюях Ихласа. Под ИРС понимаются повторяющиеся обороты, мотивы, иногда мелодии (сарыны), появляющиеся в начале, середине или конце построений. Ее цель - определить роль этих стереотипных образований в формировании музыкального стиля кюйши.
В этой связи автором ставятся следующие задачи:
Проанализировать имеющиеся кюи Ихласа в квинтовом строе, выявив в них повторяющиеся ИРС;
Провести классификацию видов ИРС по их композиционному положению, семантике, частоте использования;
Определить ИРС в квинтовых кюях Ихласа, характерные для музыкального стиля кюйши в целом.
В работе автор опирается на научные труды, касающиеся общетеоретических проблем в исследовании народной инструментальной (И. Мациевский, Н.Тифтикиди, А. Жубанов) музыки в целом, казахской кобызовой (Б. Аманов, А. Мухамбетова, Г. Омарова, З. Жанузакова) и домбровой (С.Утегалиева, А. Сейдимбек), в частности. Привлекаются материалы из Центрального государственного архива кинофотодокументов и звукозаписей, которые дают дополнительную информацию о кюях в целом. Используются музыкальные материалы, опубликованные в известных нотных сборниках (Б.Косбасарова и А. Сайжан).
В изучении ИРС представляется необходимым обращение к комплексному и системному подходам; привлечение сравнительно-типологического, сравнительно-исторического, а также системно-этнофонического (И.Мациевский) методов.
На основе проведенного анализа автором выявлено несколько видов ИРС, встречающихся в квинтовых кюях Ихласа.
Ключевые слова: Ихлас Дукенулы, кобызовая музыка, интонационно-ритмические стереотипы, лейтауен, сравнительный анализ, системно-этнофонический метод.

Аңдатпа
Ықылас Дүкенұлы (1843-1916) шығармашылығында күйлердің түрлері әрқилы болып келген: кварта бұрауындағы күйлермен қатар, квинта бұрауында күйлер де кездеседі. Соңғылардың Ықылас репертуарында алатын орны ерекше. Күйшінің мұрасында авторлығы нақты 5-ке жуық күй сақталған және олардың арасында салыстырмалы түрде "Аққу" күйін де қарастырып, талдау қолға алынуда. Бұл әрекет Аққу күйінің әртүрлі дерек көздерінде Ықыластың немесе халық күйі болып екі түрлі мәлімет берілгенімен байланысты. Жұмыс барысында квинта күйлерін талдау арқылы, аталған туындылардың интонациялық- ырғақтық стеретиптер (ИЫС) мен олардың негізінде ортақ сарындарды, музыкалық құрылымдар, әуендік және күйшілік қолтаңбаны анықтау көзделуде.
Мақалада Ықылас Дүкенұлының квинталық күйлерінде кездесетін аса маңызды интонациялық-ырғақтық стереотиптерді (ИЫС) анықтауға және зерттеуге алғаш рет әрекет жасалды. ИЫС деп құрылымның басында, ортасында немесе соңында пайда болатын қайталанатын айналымдар, сарындар, кейде әуендер (сарындар), "лейтәуен" деп түсініледі. Оның мақсаты-күйшінің музыкалық стилін қалыптастырудағы осы стереотиптік құрылымдардың рөлін анықтау.
Осыған байланысты автор келесі міндеттерді қояды:
Квинта тобындағы Ықыластың бар күйлерін талдау, оларда қайталанатын ИЫС анықтау;
ИЫС түрлерінде олардың семантикасын, пайдалану жиілігі және композициялық шешімі аспектісінде жіктеуді жүргізу;
Ықыластың квинталық күйлерінде кездесетін және жалпы күйшінің музыкалық стиліне тән ИЫС анықтау.
Автор жалпы халықтық аспаптық музыканы (И.Мациевский, Н.Тифтикиди, А. Жұбанов), қазақ қобыз музыкасының (Б. Аманов, А. Мұхамбетова, Г. Омарова, З. Жанұзақова) және домбыра (С.Өтеғалиева, А. Сейдімбек) зерттеудегі жалпы теориялық мәселелерге қатысты ғылыми еңбектерге сүйенеді. ОМА фотокино бөлімінен қосымша ақпарат көздерінен күйлер жайлы мәліметтер алынды. Белгілі ноталық жинақтарда (Б.Қосбасарова және А. Сайжан) жарық көрген музыкалық материалдар пайдаланылады.
Ықылас күйлерінің ИЫС зерттеуде кешенді және жүйелік тәсілдерге жүгіндік. Олар: салыстырмалы-типологиялық, салыстырмалы-тарихи, сондай-ақ жүйелік-этнофониялық (И.Мациевский бойынша) әдістері.
Жасалынған музыкалық талдау негізінде Ықылас күйлерінде кездесетін бірнеше интонациялық-ырғақтық стеретиптер түрі қарастырылып, анықталды.
Түйін сөздер: Ықылас Дүкенұлы, қобыз музыкасы, интонациялық-ырғақтық стеретиптер, лейтәуен, салыстырмалы талдау, жүйелік-этнофониялық әдіс.

Summary
The creativity of Ihlas Dukenuly (1843-1916) is diverse: there are kyuis in both quart and quint scales. Quint kyuis have a special place in creativity. They are still poorly studied in the musical and stylistic aspect. In the heritage of the kyuishi, about 5 kyuis have survived. Among them, in comparative terms, the author also draws on the "Akku" kyui, which in various sources refers to Ikhlas or is considered a folk one.
For the first time, the article attempts to identify and investigate the most significant intonation and rhythmic stereotypes (IRS) found in the quint kyuis of Ikhlas. IRS refers to repetitive motifs and sometimes melodies (saryns) that appear at the beginning, middle or end of composition's constructions. Its purpose is to determine the role of these stereotyped matters in the formation of the musical style of kuishi.
In this regard, the author sets the following tasks::
Analyze the existing Ihlas kyuis in the quint system, identifying repeated IRS in them;
To classify the types of IRS by their compositional position, semantics and oftently of use;
determine the IRS in the Ikhlas quint kyuis that are characteristic of the kuishi musical style as a whole.
In this work, the author relies on scientific works concerning general theoretical problems in the study of folk instrumental music (I. Matsievsky, N. Tiftikidi, A. Zhubanov) in general, Kazakh kobyz music (B. Amanov, A. Mukhambetovа, G. Omarovа, Z. Zhanuzakovа) and dombra music (S.Zhanuzakovа). S.Utegalieva, A. Seidimbek), in particular. Materials from the Central State Archive of Film and Photo Documents and Sound Recordings are used, which provide additional information about kyuis in general. Musical materials published in well-known music collections (B. Kosbasarov and A. Saizhan) are used.
In the study of IRS, it is necessary to turn to complex and systematic approaches; to use comparative-typological, comparative-historical, as well as systemic-ethnophonic (I. Matsievsky) methods.
Based on the analysis, the author identified several types of IRS found in the quint kyuis of Ikhlas.
Key words: Ikhlas Dukenuly, kobyz music, intonation & rhythmic stereotypes, "leitauen", comparative analysis, system-ethnophonic method.

Ықылас Дүкенұлы (1843-1916) шығармашылығында күйлердің түрлері әрқилы болып келген: кварта бұрауындағы күйлермен қатар, квинта бұрауында күйлер де кездеседі. Соңғылардың Ықылас репертуарында алатын орны ерекше. Күйшінің мұрасында авторлығы нақты 5-ке жуық күй сақталған және олардың арасында салыстырмалы түрде "Аққу" күйін де қарастырып, талдау қолға алынуда. Бұл әрекет Аққу күйінің әртүрлі дерек көздерінде Ықыластың немесе халық күйі болып екі түрлі мәлімет берілгенімен байланысты. Жұмыс барысында квинта күйлерін толық талдау арқылы, аталған туындылардың интонациялық- ырғақтық стеретиптер (ИЫС) мен олардың негізінде ортақ сарындарды, музыкалық құрылымдар, әуендік және күйшілік қолтаңбаны анықтау көзделуде.
Мақалада Ықылас Дүкенұлының квинталық күйлерінде кездесетін аса маңызды интонациялық-ырғақтық стереотиптерді (ИЫС) анықтауға және зерттеуге алғаш рет әрекет жасалды. ИЫС деп құрылымның басында, ортасында немесе соңында пайда болатын қайталанатын айналымдар, сарындар, кейде әуендер (сарындар), "белгілік әуен" деп түсініледі. Оның мақсаты - күйшінің музыкалық стилін қалыптастырудағы осы стереотиптік құрылымдардың рөлін анықтау.
Осыған байланысты автор келесі міндеттерді қояды:
Квинта тобындағы Ықыластың бар күйлерін талдап, оларда қайталанатын ИЫС анықтау;
ИЫС түрлерінде олардың семантикасын, пайдалану жиілігі және композициялық шешімі аспектісінде жіктеуді жүргізу;
Ықыластың квинталық күйлерінде кездесетін және жалпы күйшінің музыкалық стиліне тән ИЫС айшықтау.
Автор жалпы халықтық аспаптық музыканы (И.Мациевский, Н.Тифтикиди, А. Жұбанов) [1,2,3], қазақ қобыз музыкасының (Б. Аманов, А. Мұхамбетова, Г. Омарова, З. Жанұзақова) [4,5,6] және домбыра (С. Өтеғалиева, А. Сейдімбек) [7, 8] зерттеудегі жалпы теориялық мәселелерге қатысты ғылыми еңбектерге сүйенеді. ОМА фотокино және аудиожазбалар бөлімінен қосымша ақпарат көздерінен күйлер жайлы мәліметтер алынды [9].
Ықылас күйлерінің ИЫС зерттеуде кешенді және жүйелік тәсілдерге жүгіндік. Олар: салыстырмалы-типологиялық, салыстырмалы-тарихи, сондай-ақ жүйелік-этнофониялық әдістері.
Белгілі ноталық жинақтарда (Б.Қосбасарова және А. Сайжан)[10, 11] жарық көрген музыкалық материалдар пайдаланылады.
Зерттеу барысында ноталық мысалдар арқылы ИЫС түрлерін көрсетіп, музыкалық құрылымның қай аймағында орын алатынын айқындау болып табылады. Күйлер форма, мазмұны мен құрылымы жағынан әртүрлі, әр күйдің өзіндік өрнектері мен ИЫС бола тұра, дара туынды ретінде танылып, орындаушылық дәстүрде кеңінен пайданылып жүр.
Мақалада квинта бұрауындағы күйлердің қысқаша сипаттамасы беріліп, ИЫС түрлері көрсетіледі. Күйлер бөлімдерінің композициялық құрылымдарының орналасуы, семантикалық мазмұны мен кездесуі жиілігін анықтау маңызды мәселе ретінде көтеріледі. Ноталық мысалдар арқылы салыстырмалы талдаулық (аналитический) ИЫС түрлерін үлгі етіп көрсетеміз.
Квинта бұрауындағы күйлеріндегі сипаттамасы
Квинта бұрауында күйлер легі дәстүрлі қобыз мектебінде Ықылас есімімен тығыз байланысты. Олардың тақырыптары әрқилы болып келеді. Олардың ішінде жан-жануарлар мен аң-құстарға арналған (Жез киік, Аққу), лиро-эпостық мазмұндағы (Қамбар батыр, Ханшайым) және күй-толғаулық (Кертолғау) туындылары жатады. Аталмыш күйлердің толық музыкалық талдауы жасалынып, оның негізінде ең көрнекті, маңызы үлкен, қайталанатын ИЫС сарындар түрлері анықталды. Енді осы мәселеде сұрақтарға шешім табуға жол іздейік.

I. Композициялық орналасуы бойынша ИЫС сарындардың келесі түрлері анықталды.

1) бастапқы бөлімде орналасқан (тек күйдің басында орналасады.);
2) бөлімаралық және байланыстырушы;
3) соңғы қорытынды бөлімдерінде орналасатын композициялық құрылымдар.

1.Бастапқы бөлімде орналасатын ИЫС екі түрі бар: бір сарынды, күйдің көрсеткіші, яғни, композициялық құрылым жағынан және музыкалық материал жағынан айырмашылығы өте аз. Екінші түрі белгілік (знаковый), яғни музыкалық материалы әрқилы болғанымен, бір дыбыстық диапазонды қамтитын, ладтық интонациялық бағыты ұқсас, күйшілік қолтаңбаны танытатын, ИЫС түрін айтамыз. Бір сарынды түріне Жез киік пен Ықылас күйлерін жатқызамыз.
Ықыластың күйінің ең танымал, жарқын сарынды, оптимистік бояуда орындалған мысалында көрсетеміз. А. Жұбановтың Ән-күй сапарында атты еңбегінде Жез киік мергеннің оғы дарымайтын, түсіне қыраннның көзі шағылысқан даланың сұлу еркесі, құралайын қорғаған мейрімді ананың образы - делінген. [3, 84б] Жалпы қобыз күйлері халқымыздың ауызша таралған дәстүрі болғандықтан, музыкалық материалдың бірнеше нұсқада келуі заңды құбылыс. Музыкалық материал жағынан бір әуенде қалыптасып, дыбыстық диапазонның бірегейлігін аңғарамыз, олар тек жоғарғы регистр аймағын қамтиды. Ладтық тірегі a-d, және a-d¹ басталып, күйдің мінезі мен музыкалық бағытын айқындайды. Жоғарғы регистрде жүріп, төменгі регистрдегі обертондық d дыбысын ұстау арқылы жүзеге асады. Күйдің басталуы белгілі музыкалық элементтері бар гексахорд d¹-e¹-fis¹-g¹-a¹-h¹ аясында жүретін, ладтық тірегі d-a, d¹-a, мажорлы бояуда дамиды. Яғни, бастапқы сипатта орындалатын бір сарынды ИЫС белгілері барынша өзін көрсетеді. Әуендік даму барысы a¹ тонына негізделіп, сол V басқышты төменнен жоғары қозғалыста, жоғарыдан төмен қарай қозғалыста әуендету (опевание), бірнеше рет қайталанып келуі, fis¹-g¹-a¹ дыбыстарынан басталатын екі күйдің жарқын мысалы төменде көрсетілген. Мысал 1. Жез киік А бөлімінің ИЫС

Осындай бастапқы бөлімдегі Ықылас күйлерінде бірегейлік байқалады. Яғни, музыкалық кешені d¹ мен h¹ аралығында дыбыстық диапазон барынша сақталған аймақтары мен блоктары айқын көрсетілген. Әуендік желісі өзара байланыста қалыптасқан, төменгі нүкте мен жоғарғы шарықтау шегіне жететін музыкалық элементтері бұл жерде де түрлену арқылы, өзгеріп, өзгешеленіп, алайда бір шеңбер ішінде дамығандығын байқатады. Бұл музыкалық құрылым Ықылас күйлерінің репертуарына тән қасиет және стильдік қолтаңбаның көрсеткіші болып табылады. Обертондық төменгі регистрді ұстап тұратын d дыбысы әрқашан децима, ундецима, дуодецима, терцдецима интервалдары арқылы кеңістік пен кеңдік әсерін сыйлайды. Күйлердің бұндай элементтері де күйшілік қолтаңбаны меңзейтін фактор болып саналады. Жез киік пен Ықылас күйлерінің музыкалық материал негіздері сабақтасып жатуы да көзге түседі.
Мысал 2. Ықылас күйі А бөлімінің ИЫС

Бастапқы бөлімдердегі бір сарынды ИЫС түрлері осылайша өзгеріссіз, өзара бір музыкалық материал негізінде құрылады. Ал келесі қарастыратын Кертолғау, Қамбар батыр, Ханшайым күйлері белгілік сипатқа ие. Оның себептерін төменде жіктейтін боламыз.
Кертолғау күйінде бірден жоғарғы a¹ дыбысынан басталып, пентахорд шеңберінде даму үдерісі орын алады. Сарындық жағынан нақты қайталанбағанымен, жоғағы регист аймағында жүріп, обертондық дәстүр бұл жерде де сақталған. Дыбыстық диапазоны бойынша, a¹ дыбысын әуендету (опевание) арқылы алынып, сол дыбысқа бару үрдісі біртіндеп (поступенно) емес, секіру арқылы сарыны дамып, негізгі V басқышты барынша төменгі жақтан да g¹-e¹ ноталары арқылы, жоғары жақтан да h¹ дыбысы арқылы айналдырады. (обыгрывает). Бұл ИЫС белгілік деп атаймыз. Мысал 3.

Қамбар батыр күйінде байқағанымыздай, тіректік d¹-a ноталарынан негізгі V басқыштан басталып, жоғарыдан төмен қарай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.