АТА-АНА МЕН БАЛА ҚАРЫМ -ҚАТЫНАСЫНДА ТРАНЗАКТТІК АНАЛИЗДІ ҚОЛДАНУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
АТА-АНА МЕН БАЛА ҚАРЫМ -ҚАТЫНАСЫНДА ТРАНЗАКТТІК АНАЛИЗДІ ҚОЛДАНУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
Кіріспе.
1.Теориялық зерттеулер. Ғылыми-психологиялық зерттеулер.
1.1 .Тұлғаның дамуы. Транзакттік анализ дегеніміз не?
1.2. Транзакттік анализ шеңберінде транзакциялық қарым-қатынасты зерттеу.
1.3. Қазіргі заманғы транзакциялық талдау және оның жаңалығы.
2. Қазақ отбасындағы қарым-қатынаста транзакттік анализдің көрінісі.
2.1. Қазақстанда кімдер зерттеген?
2.2. Қазақ отбасындағы бала бойында тұлға қалыптастыру ерекшеліктері.
2.3. Транзактті анализді зерттеудің бала тәрбиесіндегі заманауи міндеттері.
2. Қазақ отбасындағы қарым-қатынаста транзактті анализдің көрінісі.
3. Тәжірибелік зерттеу бөлімі.
3.1. Тәжірибелік зерттеудің мақсаты. Ұйымдастырылуы, қатысушылар кімдер, жасы, әдістемесі, сауалнама жүргізу.
3.2. Зерттеу жүргізу барысы.
3.3. Қорытынды. Тәжірибенің нәтижесі.
4. Қолданылған әдебиеттер.
КІРІСПЕ
Ата-ана мен бала қарым-қатынасы - баланың тұлға ретінде қалыптасуының маңызды бөлігі болып табылады. Өйткені, жаңа туған бала үшін отбасы - өсіп-өнетін, дамитын және маңызды әлеуметтік тәжірибе жинақтайтын бүкіл әлем секілді. Ата-ана мен бала қарым-қатынасын зерттеу - баланың тұлға боп қалыптасуындағы негізгі факторларды анықтауда, сондай-ақ педагогика-психологиялық тәжірибе жасау ұйымына да маңызды мәселе.
Отбасындағы ата-ана мен бала қарым-қатынасы мәселелерін талқылау бірқатар ғылымдағы сұрақтардың шешімін табуға көмектеседі: педагогика, психология, экономика, демография және әлеуметтану. Көптеген отандық және шетелдік отбасындағы қарым-қатынасты зерттеушілер әртүрлі психологиялық әдістерді пайдалана отырып, клиенттің өмірдегі қиындықтарының түпкі негізі балалық шақта, балалық тәжірибеде жатқандығын анықтады. Ол әдістердің ішінде адамдармен сұхбаттасудың барлық саласында - психотерапияда, психологиялық кеңес беруде, кәсіптік кеңес беруде, білім беруде қолданатын транзактті анализ де бар.
Авторы Эрик Берн болып табылатын транзактті анализ әрбір адам айналасындағы жақын жандардың - бірінші кезекте, ата-ананың балаға берген тәрбиесі, көрсеткен тәжірибесімен өмір сүреді деген негізде құрылған. Балалық шақта аса маңызды болса да, есейгенде пайдасыз стереотиптер, өмірлік сценарийлер мен мінез-құлық ережелерін бала ата-анасынан тікелей қабылдайды. Бала кезде өмір сүру үшін құрылған жоспар негізінде қалыптасқан тұлға бойындағы өмірлік сценарий - транзакцияның басты іргетасы болып табылады.
Берннің концепциясына сәйкес, тұлға мінез-құлық стереотиптерін анықтайтын бірнеше эго-күймен сипатталады. Екі адамның вербалды немесе тактилді қарым-қатынасы нәтижесінде туындаған ситуацияға сай - Ата-ана, Бала және Ересек күйлері анықталады.
Адам өмірінің әр кезеңінде әртүрлі эго-күйлерде болады. Өмірдің түрлі сынақтары мен ситуацияларды бастан кешіп, бір позициядан екінші позицияға ауысып отырады. Дегенмен, үш позицияның біреуі - бала өмірінің алғашқы жылдарында қоршаған ортаның әсерімен қалыптасқан позиция доминантты болып келеді.
Бала бойындағы өмірлік позициялардың қалыптасуында отбасы үлкен тәрбиелеуші рөл атқарады. Бұл позициялар ерте жастан бойға сіңіп, өмір бойы сақталып қалады. Баланың тұлғалық дамуында ерте жастағы эмоционалдық тәжірибе сау психиканың қалыптасуының негізгі мәні болып табылады. Бала кішкентайынан махаббат мен қауіпсіздікті сезініп өссе, есейген шағында сол сезімдер мінез-құлық пен дамудың тірегі қызметін атқарады. Әдетте, ересектердің бала тәрбиелеуде баланың индивидуалды ерекшеліктерін ескермей, қоғамдық нормаларға сай болуын талап етуі, қоғамның оң пікірін алу үшін баланың мінез-құлқын өзгертуге бар күшін салуы - бала бойында негативті эмоциялар қалыптастырады.
Отбасындағы ата-ана мен бала қарым-қатынасын реттеуде транзакттік анализды қолданудың психологиялық шарттарын зерттеуде ғалымдардың түрлі пікірлері мен жауаптарын кездестіреміз. Бірі бұл сұрақтың астарынан қарым-қатынас жасау стилі мен ата-ананың типтері, олардың ұстанымдары, отбасылық құндылықтар мен үміттің ақталмауын қарастырады. Ал бұл зерттеу жұмысында Ресейлік педагог Е.О.Смирнованың ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас - бұл ата-ананың балаға, сондай-ақ баланың ата-анасына деген сезімдер жүйесінен құрылған мінез-құлық ерекшеліктері, бір-бірін қабылдау мен түсінісу бағамы деген анықтамасына сүйеніп, транзакттік анализ шеңберінде қарастырамыз[15].
Отбасында ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты ретке келтіру үшін транзакттік анализдің психотерапиялық әсерін қолдану тиімді. Ол адамның өмірлік позициясын сараптау барысында бұрыс шешім мен әрекетке апаратын нәтижесіз стереотиптерді анықтап түсінуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ адам бойында құндылықтар мен мінез-құлықтың жаңа жүйесін қалыптастырады.
Болжам: отбасында ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты қалыптастыруда транзактті анализ концепцияларын пайдалану жаңа отбасылық құндылықтар мен тәрбие беру жүйесін қалыптастырады, яғни ата-ана мен бала қарым-қатынасының ерекшеліктері тұлғаның ОК өмірлік позициясын қалыптастыруына әсер етеді.
1.Теориялық зерттеулер.
Ғылыми-психологиялық зерттеулер.
Қазіргі уақытта отандық және шетелдік ғылымда отбасын зерттеу объектісі болып табылатын көптеген зерттеулер бар. Маргарет Маллер, Джон Боулби, А.Я. Варга, А.И. Захаров, А.И. Кабанова, А.Г. Лидерс, Т.В. Якимова, Е.О. Смирнова, А.С. Спиваковская Б.Г. Ананьев, В.Н. Мясищев сияқты атақты педагог-психолог ғалымдарының еңбектерінде ата-ана мен бала қарым-қатынасының әртүрлі бағыттары: баланың дамуы мен тәрбиесінің ерекшеліктері; ата-ана мен бала қатынасының дамуы; баланың жеке басының қалыптасуы; отбасыдағы қарым-қатынастың сипаты және соған байланысты баланың жеке басының ерекшеліктеріне әсері қарастырылады.
А.Р. Лурия, Д.Б. Эльконин өз еңбектерінде баланың психикалық дамуы ата-анасына деген эмоционалды байланыспен және олармен ынтымақтастықтың ерекшеліктерімен анықталатынын көрсетті.С.Л. Рубинштейн, И. Божович, В.Н. Мясищев сияқты совет заманындағы ғалымдар ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты отбасының әлеуметтік-психологиялық жағдайын көрсететін көрсеткіш ретінде таниды. Л.И. Маленкова,В.Н. Ярош, Е.П. Арнаутова сияқты бірқатар психолог, педагогтардың жұмыстары отбасы тәрбиесінің тиімділігіне әсер ететін себептерді зерттеуге арналған. В.И. Гарбузова, А.И. Захарова философ, ғалымдардың зерттеулерінде ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынастың үйлесімсіздігі баланың психикасының бұзылуын анықтайтын негізгі фактор екенін атап өтті.
Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде "отбасының әлеуметтік-психологиялық жағдайының өзгеруі, күнделікті қарым-қатынас практикасындағы өзгерістердің нәтижесінде отбасылық құндылықтарының біршама жоғалу нәтижесінде және уақыттың аздығы атап өтіледі. Себебі жеке және қоғамдық өмірдің шекаралары жойылуы; отбасылық дәстүрлердің жоғалуы; ата-аналардың өз балаларының болашағына деген үрей-наразылығы және т.б., осының барлығы балалардың жеке дамуына, олардың психологиялық саулығына және олардың ата-аналарға және жалпы отбасына қарым қатынасы тікелей көрініс табады" [6]
Ата-ана мен бала қарым-қатынасы - ата-ана мен баланың бір-біріне әртүрлі деңгейде әсер ететін, бір-біріне қарама-қайшы келетін спецификалық, қоғамдық-психологиялық байланысынан тұратын, эмоционалдық маңызы өте мықты күрделі құрылым.
Ата-ана мен бала қарым-қатынасы мәселелерін американдық психоаналитик, даму психологиясын зерттеуші психолог Э.Эриксон қарастырды. Ол аталмыш қарым-қатынасты тұлға дамуындағы ең маңызды бағыт деп көрсетті. Баланың даму кезеңінде ересектер тарапынан продуктивті, генеративті түрде көрсетілген көмек есейгенде бір қазықта қадалып, тұлғалық деградацияға ұшырауына қарсы тұрады. Осылайша, қартайған шақта ұрпағының, немерелерінің, шәкірттерінің жетістігін көру - адамға кемелдік (самореализация) сезімін сыйлайды[17].
Ғалым баланың дамуы мен тәрбиесіндегі ата-ананың рөлін де зерттеді. Әкелік махаббат пен ана махаббатының ерекшеліктерін жекелей талдап, ата-ана мен бала қарым-қатынасын "екеуара интенция" ретінде атап көрсетті. Оның ішінде ата-ананың балаға қамқорлығымен қатар, толықтай сенім артуы қажеттігін, сондай-ақ, бала ата-анасының бұйрығын жеке инициативасына сәйкес орындайтынын қамтыған[19].
Ата-ана мен бала қарым-қатынасын зерттеуші отандық педагогтар мен психологтардың еңбектерінде есею кезеңіндегі жасөспірім мен ата-ана арасындағы конфликт, бала ата-ананы эмоциялық жағдайларына сәйкес талғайтыны, қарым-қатынастағы жас ерекшелігі жайлы, ата-ананың махаббаты мен ата-ананың бала өміріндегі жекелей рөлі жайлы жазылған. Сондай-ақ, әке мен шешенің баламен қатынас орнатуындағы нақты ерекшеліктерін бөліп көрсеткен.
Фин педагогы Ю.Хямяляйнен өз еңбектерінде отбасында қарым-қатынас орнатудың төрт типі бар деп көрсетеді:олар тәрбие беру мақсатына және міндеттеріне байланысты жіктеледі. Ата-ана мен бала қарым-қатынасы бала тәрбиесінде рұқсат етілген және тыйым салынған нәрселерді ескеру нәтижесінде қалыптасқан әдістерді қолдануға бағытталады. Отбасында ата-ана мен бала қарым-қатынасы диктаторлық, асыраушы, ештеңеге араласпайтын және серіктестік формалары бойынша қалыптасады. Әр форма өзіндік өмір сүру стилін қалыптастырып, ерте жастан тұлғаның іргетасын қалайды[19].
Баланың бойында әлеуметтік қызығушылықтың ауқымды дамуы - отбасы мүшелерінің бір-біріне құрметпен қарауы, отбасылық құндылықтар мен ережелер негізінде пайда болады. Адам психикасы айналадағы адамдармен байланыстың, рухани байлықтың қажеттігін сезінеді. Мұндай қажеттілік стимулды аштық нәтижесінде туындайды. Стимулды аштықтың ең алғашқы белгілері ерте жастан көрініс табады, ол физикалық жақындықты талап етеді. Жақындық болмаған жағдайда баланың дамуында кедергілер пайда болып, ауруға, тіпті өлімге апарып соғуы мүмкін. Ең алғаш госпитализм жағдайы туралы Рене Шпиц ашық түрде айтты. Ол балалар үйіндегі тактилді жақындасудан (қолға алу, көтеру) айырылған нәрестелердің бойында уақыт өте келе назар аудару жетіспеушілігінен өзін мойындау мен сөзбен қолдауға мұқтаждық туындайтынын байқады[13].
0.1 .Тұлғаның дамуы.
Транзакттік анализ дегеніміз не?
Транзакттік анализ - негізін Эрик Берн салған психотерапия жүйесі және тұлғаның әлеуметтік қарым-қатынас теориясы. Қазіргі кезде транзакттік анализ өз бойына тұлға теориясын, коммуникация құруды, баланың дамуын, күрделі ұйымдар мен жүйелерді талдауды жинай отырып, тұлға мен әлеуметтік топтарды жекелей және толықтай қайта тәрбиелеу жүйесінің көрсеткіші болып табылады. Бұл модельдің құрылымы философия, теория және адамға өзін танып, айналасындағылармен қарым-қатынас жасауындағы ерекшеліктерді түсіндіретін әдістерден тұрады[5].
Бұл әдістің принциптері жұмыста, үйде, мектепте, көршілермен қарым-қатынаста - жалпы адамдармен қарым-қатынастың барлық көрінісінде пайдаланылады.
Транзакттік анализ - әрбір индивид өзі шешім қабылдай алатын, өзге адамдармен қарым-қатынастың кез келген жағдайында өз сезімдерін ашық айта алатын рационалды мінез- құлық тәсілі. Бұл анықтаманы транзакттік анализ тоериясының негізін салушы Эрик Берн өзінің әріптестері Клод Стайнер, Джэк Дюсей, Стивен Карпман және Франклин Эрнсттің зерттеулерін назарға ала отырып берген болатын. Ол транзакцияның ерекшеліктерін зерттеудегі идеяларын ХХ ғасырдың 60 жылдарында жариялады[3].
Эрик Леннард Бернштейн (1910-1970 жж) - американдық психотерапевт, психолог, ол кейбір психоаналитикалық идеяларды дамыту негізінде транзакттік анализді ойлап тапқан. Психоанализ, жүйке және психикалық ауруларды емдеудің жалпы теориясы мен әдісі идеяларын жетілдіре отырып, Берн өз зейінін тұлғааралық қатынастардың негізін құрайтын транзакцияларға жұмылдырды. Оның транзакттік талдау туралы көріністері алғаш 1957 ж. Американдық топтық психотерапевтік қауымдастықтың батыс бөлімшесінің жиналысындағы үндеуінде халыққа жария болды.
Транзакттік анализ немесе трансакциялық талдау (бұдан әрі - ТТ) (латын тілінен transatio - мәміле, және грек т. аnalysis-ыдырау, бөліну) - бұл тұлғаның теориясы және тұлғаны дамытуға және өзгертуге бағытталған жүйелі психотерапия[5].Бірақ іс жүзінде ТТ көп артықшылықтары бар, бұл әдіс теория бойынша тереңірек және қолдану диапазоны бойынша кеңірек, сондай-ақ бұл келісім-шарттық әдісті қолданатын психотерапиядағы жалғыз бағыт. Яғни, ТТ адамдардың психологиялық тұрғыдан қалай "құрылғанын" анық және қарапайым түрде көрсетеді. Ол үшін эго-күй моделі қолданылады. Эго-күй моделі - ТТ негізі болып табылады. Эго-күй-бұл біздің осы сәтте жеке тұлға ретінде көріну тәсілі ретінде бір-бірімен байланысты мінез-құлықтың, ой мен сезімдердің жиынтығы.
Модель үш түрлі эго-күйді сипаттайды (Сурет-1):
А - Ата-ана,
Б - Бала,
Е - Ересек.
Сурет -1. Эго-күйді суреттейтін схема
Эго-күй - бұл адам орындайтын рөл емес, ол өзекті жағдайлар тудыратын қандай да бір феноменологиялық шындық, мінез-құлық стереотиптері. Ол адамдардың мінез-құлқында өз даралығын қалай білдіретінін түсінуге көмектеседі[4].
Егер мен өзімді "осы жерде және қазір" принципі бойынша ұстап, ойланып,сезінсем, және менің айналамдағы болып жатқан жайттарға ересек адамның барлық әлеуетін пайдалана отырып әрекет етсем, онда мен Ересек адамның эго-күйіндемін. Кейде мен өзімді ата-анамның бірін немесе ата-ана ретінде қабылдаған басқа адамдарды көшіре отырып ұстауым, ойлануым, сезінуім мүмкін. Бұл жағдайда мен Ата-ананың эго-күйіндемін. Кейде мен балалық шақтағы мінез-құлыққа, ойлауға және сезімге ораламын. Бұл жағдайда мен Баланың эго- күйіндемін. Басты әріптерге назар аударыңыз. Олар Ата-ананың, Ересектердің немесе Баланың эго-күйін белгілеу үшін қолданылады. Сондықтан эго-күй моделі жиі АЕБ моделі деп аталады. Сөздің басында кішкентай әріп болса, ол нақты ата-ана, ересек немесе бала туралы айтып тұрғанымызды білдіреді.
Транзактті анализ концепциясында тұлға құрылымы авторы Берн болып табылатынүш түрлі Мен эго-күйімен сипатталады: Ата-ана, Бала және Ересек. Мен - күйі термині - ақыл жағдайының көрінісі, және сол жағдайға лайықты табиғатта орын алатын мінез-құлық стереотиптері[2]. Қарама-қайшы стереотиптер жиынтығынан тұратын индивидтің мінез-құлқы үш түрлі Мен - күйімен сипатталады.
Эго-күй - бұл адамның қоғамда ойнайтын рөлі емес, өмірде болып жатқан актуалды жағдайға байланысты туындаған мінез-құлық стереотиптері (нерв жүйесінің шартты рефлекстеріне байланысты). Ата-ана Эго-күйі - бұл бала кезде ата-ана немесе ерекше орны бар ересектер тарапынан санамызға сіңген логикалық нормативтер, талаптар мен тыйымдар; сондай-ақ әртүрлі кеңестер, тыйымдар, санкция мен қамқорлық түрінде берілген қоғамдық нормалар. Адамдарды бірер уақыт зерттеп қарайтын болсақ, олардың бір мезгілде бет әлпеті, сөздік қоры, қимылдары мен өзін ұстау қалпы өзгергенін байқауға болады. Адамдар үш Эго-күйге байланысты кезекті және нақты айрықшаланатын үш түрлі мінез-құлық жиынтығын көрсететіні шартты түрде бекітілген.
Эго-күйлерді бөлу үш аксиоматикалық ережелерге негізделген:
- әрбір ересек адам бір кездері бала болған. Әрбір адамдағы бұл бала Бала эго-күйімен ұсынылған;
- қалыпты дамыған миы бар әрбір адам шындықты барабар бағалауға қабілетті. Сырттан келетін ақпаратты жүйелеу және ақылға қонымды шешімдер қабылдау қабілеті Ересек эго-күйіне жатады;
- әр адамның ата-анасы немесе оларды алмастырушы адамдары бар немесе болған. Ата-ана бастамасы әрбір тұлғаға енгізілген және Ата-ана эго-күйінің түрін қабылдайды [5].
Біз жеке тұлғаның түрлі аспектілерін түсіну үшін эго-күй моделін қолданғанда, құрылымдық талдауды қолданамыз.
Тұлғаның құрылымдық анализін тереңірек қарастырайық.
Берннің айтуы бойынша, әр Эго-күй - бұл орын алған оқиғаны сараламай, салдарын ескермей, қалыптасқан стереотиптік реакциясы бойынша үйреншікті мінез-құлық алгоритмін қайталап, жылдам әрі оңай, уақыт пен энергиялық ресурс жұмсамай әрекет етуге мүмкіндік беретін жаттанды мінез-құлық ережесі.
Тұлғалық реакцияның барлығы Эго-күйлерге негізделген. Инфантилизм - Бала күйінің көрсеткіші, Рационалдылық - Ересек күйінің көрсеткіші. Ата-анамыздың проекциясы - әрбір тұлғаның бойынан табылатын Ата-ана Эго-күйімен сипатталады. Барлық Эго-күйлер өмір бойы адамның бойында болады және өмірдегі ситуацияларға сәйкес көрініс табады.
Тұлға құрылымы Э.Берн ұсынған транзактті анализге сәйкес келесі Эго-күйлермен сипатталады:
Ересек - ақпаратты объективті бағамдай білу арқылы көрінеді. Болып жатқан ситуацияда кісі өткен өміріндегі тәжірибесі мен біліміне сәйкес өзі үшін ең тиімді шешім қабылдайды. Бұл шешімі кісінің өмір картинасына сай келмеуі мүмкін, өзге ситуациялармен салыстырғанда объективтілік болады. Мұндай концепция шешім шығаруда ақыл мен пікірді ең басына қояды. Ситуацияны саралай отырып, Ересек дәл қазір қандай әрекет тиімді екенін өзі шешеді (Бала мінез- құлқы немесе Ата-ана мінез-құлқы). Сондай-ақ, алға қойылған сұрақты дұрыс шешуде осы Эго-күйлердің қандай аспектілерін пайдалану тиімдірек өзі анықтайды.
Ересек Эго-күйі өмір бойы үздіксіз дамып отырады, тұлғаны өмірдің әр сәтіне объективті баға беруге, тәуелсіз шешім шығаруға, болып жатқан оқиғаға адекватты раекция көрсетуге, тез бейімделіп, рационалды мінез-құлық қалыптастыруына әсер етеді. Егер бұл Эго-күй бұғатталып қалса,адам өмір кеңістігінің өзгергенін саналы түрде сезіне алмай қалады да, мінез құлқы Ата-ана - Бала Эго-күйлері арасында маятник секілді тербеліп тұрады.
Берннің концепциясына сүйенсек, Ересек күйі - ақпарат ағымын саралай алатын, ситуацияға сәйкес әрекет ететін, керек стереотиптерді қосып, керек емесін өшіріп отыратын Ата-ана мен Бала арасындағы дәнекер деуге болады.
Бала - тұлғаның эмоционалдық бастауы болып табылатын Эго-күйі. Бұл Эго-күйге аңғалдық, шығармашылық, шынайылық, нәзіктік сияқты мінездер тән.
Бала Эго-күйі индивидтің бойында екі түрлі көрініс табады (сурет-2):
ТБ - табиғи бала
ЫБ - ыңғайлы бала
Сурет-2. Ішкі бала эго күй түрлері
Табиғи балада сенім арту, шынайылық, беріктік, шығармашылық, абиғи еркелік пен ренжу, жеңіл ойлау, қырсықтық пен агрессия басым болса, Ыңғайлы балада өзіне сенімсіздік, ата-ананың шексіз үмітіне сай келуге тырысу көрінеді.
Ыңғайлы бала - бұл ата-ана тарапынан қабылдануға мұқтаж, олардың талабынан тыс әрекет етпейтін тұлға бөлшегі. Ыңғайлы баланың мінез құлқының бір көрінісі - адамдармен қарым-қатынас құруда өзіне сенімсіз болуы. Ыңғайлы баланың екінші бір көрінісі - қырсық бала. Оның барлық әрекеттері мен мінез-құлқы ата-ана және соцуим тарапынан қалыптасқан ережелер мен талаптарды бұзуға бағытталады.
Ата-ана - атадан балаға берілетін, ережелер мен мінез-құлық жиынтығынан тұратын Эго-күй моделі. Бұл ережелер мен мінез-құлық нормаларының ішінде пайдалы заңдылықтармен қатар, иррационалды (тиімсіз) қарым-қатынас штампы мен болжамдар болуы мүмкін.
Бұл модель екі түрге бөлінеді (сурет-3):
БА - Бақылаушы Ата-ана -
бұл жерде тыйымдар бірінші орынға шығатын модель .
ҚА - Қамқор Ата-ана - басты рөлді қолдау мен кеңестер атқаратын психологиялық модель.
Сурет-3. Ішкі ата-ана эго күй түрлері.
Тұлғаның Эго-күйлерін талдағанда назарымыз еріксіз вербалды және вербалды емес мінез-құлыққа түседі:
Егер тұлғаның бойында Бақылаушы ата-ананың рөлі Ересек рөлінен асып түсіп, ата-ананың программасына бағынса, онда тұлға өз өмірін де ата-ананың программасы бойынша жүріп, сол ережелер мен стереотиптерге бағынады. Әрі ішкі Ересек өзіне тиімді шешімдер қабылдауға талпынбайды. Э.Берн мұны Ересектің батпаққа батуы - контаминация деп атады. Бұл күй Ересек адамға әсер етіп, саналы әрекет етуге мүмкіндік бермейді. Теорияның негізін қалаушының пікірінше, тұлға бойында Ересек күйі Бала мен Ата-ана Эго-күйлерін басқара алмағанда неврозға шалдығады, ортаға объективті түрде үйренісуге мүмкіндік жоғалтады (сурет-4).
Ал Бала Эго-күйі бұғатталған кезде, Ата-ана Эго-күйі өз пргораммаларымен Ересек күйі алаңына аяқ басып, былғай бастайды. Мұндай адам ойын ойнай алмайды. Барлық нәрсені қалыптасқан стереотиптері мен ата-ана программасының штамптары бойынша дұрыс істеуге тырысады. Мұндай модель ертелі-кеш эмоциялық күйреуге әкеліп соқтыратынымен қауіпті.
Бала Эго-күйі белсенді болып, Ата-ана күйі Ересекке әсер ете алмаған жағдайда арсыз адам мысалы іспеттес болады. Мұндай тұлға моделі ішкі конфликттерге әкеліп соқтырады. Сыртқы себептері мұндай адам өзінің физикалық та, материалдық та қажеттіліктерін өтеу үшін, билікке қол жеткізу үшін айналасындағы адамдардың қызығушылық-тарын ескермегендіктен қоғамнан шеттетілуі болуы мүмкін.
Ересек Эго-күйі Баланың қорқыныштарымен де, Ата-ананың программаларымен де былғанған кезде адам психоз, неврозға шалдығуы мүмкін. Әрбір Эго-күй адам өміріп жемісті әрі қызықта етеді, бастысы арасындағы тепе-теңдікті сақтай білу.
Сурет-4. Контоминациялар түрлері.
Тұлғаны құрылымдық талдау Ересек, Ата-ана және Бала күйлері арасында тепе-теңдікті ұстап тұруға көмектеседі[22].
ТТ коммуникация теориясын қамтиды. Бұл теория жүйелер мен ұйымдарды талдау үшін кеңейтілуі және пайдаланылуы мүмкін.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас транзакция жиынтығының көрінісін көрсетеді. Адамдар арасындағы вербалды және вербалды емес күйде көрінетін қарым-қатынас - транзакция деп аталады. Ол шартты немесе шартсыз түрде екі адамның Эго-күйлерінің тілдесіп, оң немесе теріс көріністе көрінуі мүмкін. Транзакция параллель, тоғыспалы немесе жасырын түрде болады [7].
Белгілі транзакцияларға талдау жасап өтейік.
Транзакцияның түрін анықтап, айыра білу үшін, олардың басты ерекшеліктерін білу маңызды:
1. Шынайы транзакция - параллель, тоғыспалы және жасырын түрлерге бөлінеді.
Параллель транзакция - конфликтте бармайтын, ұзақ мерзімді екі Ересек Эго-күйлерінің қарым-қатынасы. Стимул мен кері байланыс екі жақтың да әрекетімен толықтырылып отырады. Мұндай транзакция екіжақты әрекет негізінде құрылады. Баланың әрекеті Ересектің хабарламасын толықтырады. Ата-ананың әрекеті Баланың хабарламасын толықтырады. Ал Ересектің әрекеті екінші Ересектің хабарламасымен толықтырылады (сурет-5).
Сурет -5. Параллель транзакциялар.
Эго - күй Ата-ана (А), Ересек (Е), Бала (Б)
2. Тоғыспалы транзакция - күтпеген реакция тудыратын стимул бере отырып, конфликтке түсетін әртүрлі Эго-күйлер өзара әрекет етеді. Коммуникативті хабарламаға аяқасты күтпеген тепкі беру жағдайларында туындайды. Мұндай транзакциядан кейін қарым-қатынас біраз уақыт тоқтап тұрады, себебі субъектілер өздері қалаған нәтижеге қол жеткізе алмайды. Мәселені шешу үшін бір жақ өз Эго-күйін алмастыруы қажет (сурет-6).
Сурет -6.
Тоғыспалы транзакциялар . Эго - күйАта-ана (А), Ересек (Е), Бала (Б).
3. Жасырын транзакция - өзгелерге әсер ету үшін жағдайға сәйкес стимул беріп, ал астарында жасырын ақпарат ұсынады, екі немесе одан да көп Эго-күйлер пайдаланылады. Ақиқи мотивтарын жасыра отырып, әлеуметтік және психологиялық деңгейлерде қолдануға болады. Екі немесе одан да көп Эго-күйлер өзара әрекет етеді. Бірақ біреуі жасырын болады. Коммуникация кезінде мінез-құлық пен нәтижелердің сәйкес келмеуі ретінде көрініс табады. Мұндай жағдайда қарым-қатынас нәтижесін коммуникацияның психологиялық құрылымы негізінде ғана анықтауға болады(сурет-7).
Сурет -7.
Жасырын транзакциялар.
Эго - күй Ата-ана (А), Ересек (Е), Бала (Б).
Жоғарыда көрсетілген транзакциялардың қатарына Берн Бұрыштық транзакция ұғымын қосады, ол жерде Ересек адам оппонентінің Эго-күйін өзіне ыңғайлы күйге оңай ауыстырып алатын үш Эго-күй өзара әрекет етеді [4].
4. Псевдотранзакция (манипуляция) - серіктес адамды астыртын әңгіме мен жест арқылы жасырын түрде басқару. Бұл категорияға фильмдердегі жасырын жарнамаларды, интернеттегі контекстік жарнамаларды кіргізуге болады.
Э. Берннің транзакциясын талдай отырып, мынадай шешім шығаруға болады: коммуникациядағы екі жақтама әрекет кезінде конфликт параллельді транзакция кезінде болмайды, ал тоғыспалы транзакция конфликт тудырады да, позициялық күреске әкеледі.
Балалар дамуының теориясы немесе өмір сценарийінің тұжырымдамасы да ТТ-ға кіреді. Бұл тұжырымдама бала кезінде біздің мінез-құлқымыздың паттерндері қалай пайда болатынын түсіндіреді. Өмір сценарийі тұжырымдамасының шеңберінде ТТ біздің ересек өмірде неліктен бала мінез-құлқының стратегиясын пайдалануды жалғастыратындығымызды түсіндіреді [2].
Сценарийлік талдау - бұл адамдардың өміріндегі одан арғы оқиғаларын жорамалдайтын өмірлік жоспарларын балалық шақта және ерте жасөспірімдік жаста құратынына негізделген шешімдер теориясы. Өмірлік сценарий.Балалық шақта әрқайсымыз өз өмірлік сценарийімізді жазамыз. Біз негізгі сюжетті ерте балалық шақта сөйлеуді үйренбестен бұрын жазамыз. Кейінірек біздің сценарийге мәліметтерді қосамыз. Жеті жасқа қарай сценарий негізінен жазылып қояды, ал жасөспірімдер жасымызда біз оны қайта қарастыра аламыз. Ересек бола отырып, біз әдетте өзміз үшін өмірлік сценарийді жазып қойғанымызды түсінбейміз. Дегенмен, дәл сол бойынша өмір сүреміз. Бұл фактіні түсінбей, біз өз өмірімізді балалық шақта анықталған ақтық сахнаға қарай ұмтыла отырып құрастырамыз. Эго-күй моделімен қатар өмірлік сценарий тұжырымдамасы ТТ-ның іргетасы болып табылады. Сценарийді талдау кезінде біз адамдардың қалай аңдамадан өзіне проблемалар жасап алатынын және оларды қалай шешетінін түсіну үшін өмірлік сценарий тұжырымдамасын пайдаланамыз.
Өмір сценарийлерін талдау.
Өмір сценарийлерін талдау - Э.Берн ұсынған концепцияның маңызды бөлігі. Адамның өзгелермен қарым-қатынасын, мінез-құлқын айқындап, түсіндіріп, қайта тәрбиелеу үшін қолданылады. Өмір сценарийі балалық шақта бейсаналы түрде қалыптасқан өмір жоспары болып табылады. Үш этаптан тұрады - басы, ортасы және соңы. Соңы өтемі секілді елестеткен драмалық финалдан тұрады. Баланың өмір сценарийін жазуда ата-ананың ықпалы зор. Баланың өмір туралы, өзі туралы көзқарасын ата-ана өз әрекеттері арқылы қалыптастырады.
Өмір сценарийлерінің бірнеше нұсқасы бар:
1. Жеңімпаз - көздеген мақсаттарына жетіп, жетістіктері мен өміріне дән риза. Жеңіс алға қойған мақсаттары және жету жолындағы сезімдермен барабар тұрады.
2. Жеңілуші - мақсаттарына жете алмай, қайғысын достарымен бөлісу барысында тез ұмытады; жағымсыз сезімде жүріп, көпшілікпен араласудан, сөзге қалудан қашады; соңы айықпас ауруға, өлімге немесе түрмеге қамалуға апарып соқтырады.
3. Жеңімпаз емес - ешуақытта тәуекелге бармайды, ұтылмайды да, ұтпайды, барына қанағат етеді.
Осы жерде өмір сценарийі мен экзистенциялық позияцияның байланысын байқауға болады.
Мен - жақсымын, сен - жақсысың позициясын таңдаған адам, асылында, жеңімпаз сценарийін таңдайды. Балалық шақта өзгелердің жақсы көріп, сүйсінгенін сезініп өскен бала, адамдарға сенуге болады деген шешім шығарады.
Жеңілуші сценарийіне көбіне мен - жаманмын, сен - жамансың позициясы сай келеді. Көңіл қалудың соңы жоқ. Адам өзін сүйкімсіз, төмен сезінеді. Ешкім оған көмектесе алмайтындай көрінеді, себебі барлық адам жаман.
Сценарий процесі, Э. Берннің айтуынша, алты түрлі паттерн бойынша жүзеге асады. Адамдар өмір бойы бір немесе бірнеше паттернді пайдаланып өмір сүреді. Бұл паттерндар - Әзір емес, Кейін, Ешқашан, Әрқашан, Солай сияқты, Нәтижесі айқын сценарий. Әдетте, адам өмірінде барлық сценарий процесінің паттерндарына орын табылады, бірақ, біреуі басым түседі. Кейде аралас түрі де кездеседі, сонда да біреуі басым, екіншісі бағыныңқы болады.
Ата-ана мен бала қарым-қатынасында транзакттік анализді қолдану маңыздылығы.
Бұл жұмыста қарастырылған бөлімдер трансактық анализдің бір бөлігі ғана, дегенмен осындай ең негізгі және маңызды жақтарын ата-аналарға үйрету арқылы болашақта баланың бақытты және саналы қоғам құруына себепкер болады. Егер ата-ана саналы және психологиялық білімді болмаса оның балаларынақарым-қатынас жасау, алға қойған мақсаттарға жету, ең бастысы, өмірден рахат алу қиынға соғады. Баланың мінезі, ойы əлеуметтік немесе психологиялық аспектінің барлығы оның қазіргі күнгі жəне өткен уақыттағы ата-ананың қарым қатынасына тікелей байланысты болады. Сондықтан балаларды тəрбиелеуде транзакттық талдаудың механизмдері бар, олардың көмегімен ата-ана өз баласының тəрбиесіне ықпал ете алады.
Ата-анада негізгі психологиялық білімі жетіспеушілігі салдарынан тәрбие беру процестерінде көп қателіктер жасап, баланың психикасының бұзылуына әкеп соқтырады.
Осы себеппен қарастырылып отырған тақырып баланы жаңа туғаннан мектеп бітіргенше тәрбиені дұрыс беру, ата - аналардың педагогикалық-психологиялық білімдерін жетілдіру нәтижесінде ата - ананы бала үшін саналы фигурасына айналдыру мақсатында маңызы орасан зор.
1.2. Транзакттік анализ шеңберінде транзакциялық қарым - қатынасты зерттеу.
Қарым-қатынас мәселелері әлеуметтану, психология, әлеуметтік психология ғылымдарының негізгі пәні болып табылады. Транзакттік анализ - психоанализге негізделген, адамның жеке және қоғамдағы мінез-құлқын айқындайтын, талдайтын психологилық матрица. Бойына философия, ситуацияға сәйкес адамдар түсетін Эго-күйлердің ерекшеліктеріне сүйнеіп, тұлғаның жеке басы талдау концепциясын жинайды[20].
Транзакттік анализ отбасы қарым-қатынасында отбасы мүшелерінің жай-күйін, позицияларының мәні мен мағынасын тереңінен көруге мүмкіндік беретін, ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты түсінудің бір әдісі. Ата-ана мен бала қарым-қатынасын құруда ситуацияны кім басқарады, кім бағынады статусын анықтап алу маңызды.
Берілген ситуацияны талдауға жағдай жасау Отбасының әр мүшесі алатын орнына байланысты мынадай бағыттарда дамитын негізгі мәселелерді қамтиды:
1. Отбасындағы өзара әрекет - қарым-қатынас барысындағы психологиялық позицияларға тәуелді.
2. Адам кез келген ситуацияда Ересек, Ата-ана немесе Бала күйінде бола алады.
3. Отбасы қарым-қатынасының әртүрлі формасы қатысушылардың спецификалық позицияларына сай болады.
Г.М.Андрееваның Әлеуметтік психология оқулығында транзакттік анализдің анықтамасы адамдармен қарым-қатынас бөлімінде беріледі:
Транзакттік анализ - қарым-қатынаста қатысушылардың позицияларын реттеу, сондай-ақ қарым-қатынастың стилі мен ситуацияның өрбуін ескеру арқылы тұлғаның әрекеттерін де реттеуді ұсынатын бағыт. Транзакттік анализ бағыты бойынша әрбір қатысушы шартты түрде Ересек, Ата-ана және Бала деп шартты түрде белгіленген үш позицияның бірін игере алады. Бұл позициялар кісінің қоғамдағы рөлімен еш сәйкес келмейді: бұл белгілі бір қарым-қатынастағы таза психологиялық стратегия ( Бала позициясы Қалаймын! деуі арқылы, Ата-ана позициясы Қажет! немесе Болуы керек деуі арқылы анықталады, ал Ересек позициясы Қалаймын мен Қажет екеуін біріктіреді). Қарым-қатынаста транзакциялар қосымша бір қасиет игерген кезде әсері мықты болады. Бір адам екіншісіне Ересек позициясында хабарласып, екіншісі де осы позициямен жауап берген кезде, яғни, екі позиция бір-біріне сай келгенде әсерлі болады. Ал егер екі қатысушының біреуі Ересек позициясынан хабарласып, екіншісі Ата-ана позициясынан жауап берсе, онда қарым-қатынас мүлдем тоқтап қалуы ғажап емес! Бұл жағдайда транзакция тоғыспалы деп аталады[1] (сурет-8).
Сурет-8. Транзакция теориясы.
Эрик Берн транзакттік анализді ақыл-санаға негізделген, адамға ойлануға көмектесетін, сезімдерін ашық көрсете алатын, қарым-қатынас құрып, шешім қабылдай алатын, мінез-құлық реакциясын түсіндіретін, тұлға мен оның қисынсыз әрекетінің ара жігін ажыратуға үйрететін қарым-қатынастың адекватты тәсілі деп көрсетті.
Транзакттік анализдің міндеті - әрбір адам өткенінен, мінез-құлықтың таңылған стереотиптерінен құтылып, өз өмірінің сценарийін өзгерте алуына, еркін болуына мүмкіндік беру. Транзакттік анализ мінез-құлық пен әрекеттің салдарына баса назар аударып, жекелей іс-әрекеттерге қадалып қалмайды.
Транзакция - өзара әрекет етуге стимул немесе кері тепкі беретін адамдар арасындағы қарым-қатынас бірлігі. Қарым-қатынастың транзакттік анализі - тұлғалық құрылымдар арасында өзара байланыс орнатуға, адамдар арасындағы қарым-қатынастың шиеленісу себептерін анықтауды, үш Эго-күйдің шиеленіссіз бір ортада Ересек күйімен басқарылып, тұлға арасындағы конфликтті іште ұстауға бағытталады.
Тепе-тең түскен Эго-күйлердің үштігі үйлесімді коммуникативті қарым-қатынас кепілі бола алады. Сол себепті, транзакттік анализдің міндеті Эго-күйлердің арасындағы байланысты анықтап, ішкі регрессияға жеткізбей тұлғаның кемшін тұсын түзету болып табылады.
Берннің теориясына сәйкес, транзакттік анализдің міндеті - үйлесімді қарым-қатынас құруға, керек жағдайда қажет Эго-күйді қосып-өшіруге, өзіндік ойын мен өмір сценарийін саналы түрде сезінуге үйрету және тұлғаға мінез-құлық ережелерін екшеп, өмір сценарийін қайта жазуда шешім қабылдауға терапиялық көмек көрсету. Транзакттік анализде қайта тәрбиелеу - қалыптасқан стереотиптерді бұзып, дұрыс қарым-қатынас орнатуға негізделеді. Транзакцияның нақты және жанама қажеттігін өтеуге белгілі бір техникалар қолдануды ұсынады.
Адамдармен қарым-қатынас, тұлғаның ішкі әрекеттері, коммуникативтік мәселелерді шешу - транзакттік анализдің әдістерін қолданудың мақсаты болып табылады. Ол тұлғаның өзімен және айналамен қарым-қатынасында төрт өмірлік позицияларды қарастырады:
Сен жақсысың - мен жақсымын немесе сіз дұрыссыз - мен дұрыспын;
Сен жамансың - мен жақсымын немесе сіз дұрыс емессіз - мен дұрыспын;
Сен жақсысың - мен жаманмын немесе сіз дұрыссыз - мен дұрыс емеспін;
Сен жамансың - мен жаманмын.
Алғашқы ұстаным - өмірде дұрыс және негізгі ұстаным болып табылады. Ал қалғандары индивидтің психикалық қажеттіліктерінің өтелмей, мұқтаждығынан туындаған. Оларды сыртқы жағдайлардың әсерінен қабылдауға тырысады да, транзакттік анализдің объектісіне айналады.
Екінші позиция қалаған нәрсесіне кез келген жолмен - өтірік айту, манипуляция арқылы келетін адамды сипаттайды.
Үшінші позициядағы адамдарда өзін кінәлі сезіну мен толық тұлға ретінде сезінбеу кездеседі, олар жақсы өмірге лайық емеспін деп ойлайды, өзгелер үшін өз қалауынан бас тартуға дайын.
Төртінші позиция өз өміріне кқңілі толмайтын өте бақытсыз адамдарға тән.
Транзакттік анализдің міндеті тұлғаға талдау жасауға мүмкіндік береді. Өміріңе оң өзгерістер енгізуге өз бойыңнан ресурс табу, Берн айтқандай, әрбір адам пайда болған шиеленістер мен қарама-қайшылықты Ересек позициясынан шешіп, оппонентті де Ересек Эго-күйіне түсіріп, бақытты бола алады. мұндай жағдайда көмектесетін әдіс бар - әуелі оппонентпен келісу, соңынан сұрақ қою.
Шиеленістің транзакттік анализі конфликт тудырушы тоғыспалы транзакцияны параллель векторға айналдыруға бағытталған бірқатар транзакциялардың метаморфозасы. Яғни, екі Бала келісе алмай қалғанда, келісімге келу үшін біреуі Ересек Эго-күйін қосуы керек.
Транзакцияны талдау барысында тек векторлардың қиылысын анықтап қоя салу жеткіліксіз. Қосымша қандай тұлғалық компоненттің күтпеген жерден белсенді араласып, коммуникативті қарым-қатынасты бұзуға апарғанын анықтау қажет.
Жасырын транзакциялар екі немесе одан да көп мен-қалпын қамтиды. Себебі, ақпарат әлеуметтік әңгімелерге сай киініп алады. Дегенмен, жасырын хабарламаға жауап ретінде берілген кері реакциядан байқалып қалады. Айтып тұрғандай, жасырын транзакциялар адамдарға астыртын әсер ететін айқын емес, бұлыңғыр хабарламадан тұрады (кейде адамдар өздеріне не әсер етіп тұрғанын аңғармай қалады) [2].
Адам өміріне әсер ететін бірнеше факторлар бар - бұлар әртүрлі типтегі өмір сценарийлерінен құрылған ата-ана программалауы. Э. Берн өмір сценарийі ата-ананың әсерімен балалық шақта жазылады деп санайды. Ал Адлер бала бес жасында бірқалыпты мінез-құлық паттернын қалыптастырады деді.
ТТ білім беру жүйесінде қолданылып, мұғалімдер мен оқушылардың жемісті қарым-қатынас жасауы және қажетсіз жанжалдардан аулақ болуына көмектеседі. Басқа көптеген салалардың ішінде ТТ әлеуметтік қызметкерлермен, діни қайраткерлермен, полициямен, түзету мекемелерінде қолданылады. ТТ адамдарды, олардың қарым-қатынасын және тілдесуін түсіну қажеттілігі бар кез келген салада пайдаланыла алады.
Э.Бернның айтуынша ТТ теориясының негізін құрайтын бірнеше маңызды идеялары бар. Олар ТТ-ды кез келген басқа психологиялық жүйеден ажыратуға мүмкіндік береді.
1. Адамдар туғаннан рухани сау болады. Мен жақсымын - сен жақсысың ұстанымын қабылдау жұмысты сәтті атқаруға, сондай-ақ кез келген адамның эмоционалдық және әлеуметтік саулығы үшін қажет.
2. Тіпті эмоционалдық қиындықтарды бастан кешіріп жүріп, адамдар саналы, толыққанды жан болып қалады. Олар өз проблемасының мәнін, оның себептерін түсінуге және тиісті көмек болған жағдайда оны шешуге қабілетті. Егер шынымен қиындықтарды жеңгісі келсе, олар емдік процестен тыс қалмайды.
3. Кез келген эмоциялық қиындықтар дұрыс тәсілді және адекватты білімді қолданған жағдайда шешіледі. Шизофрения, маскүнемдік, депрессивті психоз және т.б. жағдайларда психиатрлар тап болатын қиындықтар -- бұл "аурулардың" жазылмайтындығының емес, психиатрлардың надандығының нәтижесі"[1].
Э.Берн енгізген ең маңызды ұғым - ол: "Адамдар Ханзада мен ханшайымдар болып туады, ал ата-аналар оларды Бақаға айналдырады". Берн өзінің ең радикалды идеяларының көпшілігін афоризм түрінде ұсынды. Олардың көлегейленген нысаны арқылы олөзінің ойлау өрісін, оның идеяларының мәнін бұрмалауға тырысатындардан жасырды. Адамдардың бақытты болып туатыны, ал адамның өз-өзімен эмоционалдық араздықта болу, бақытсыздық пен ақылсыздықтың түбірі оларға ата-аналары арқылы берілетіндігі туралы жанама түрде тұжырымдалған түсінік, оның толық, тікелей мағынасын естігенде, тұтастай қабылдай алмайтындар үшін қолайлы болды. Негізгі адамның ұстанымы " Мен жақсымын - сен жақсысың " болуы қажет. Уақыт өте келе, өмірлік мән-жайлардың қысымымен адамдар бұл ұстанымды басқасына ауыстырады, атап айтқанда:
+ + Мен жақсымын - сен жақсысың
-+ Мен жақсы емеспін, сен жақсысың
+- Мен жақсымын, сен жақсы емессің
-- Мен жақсы емеспін, сенде жақсы емессің" [3] (Сурет-7).
Сурет-7. Өмірлік позиция ұстаным схемасы.
ТТ негізгі философиясы: Сен және мен, біз екеуміздің де адам ретінде құндылығымыз, маңызымыз бен қадір-қасиетіміз бар. Мен өзімді осы күйімде, ал сені осы өз күйіңде қабылдаймын. Бұл принцип адамның мінез-құлқына қарағанда оның мәні туралы айтады. Кейде маған сенің істеп жатқан заттарың ұнамауы мүмкін, алайда Мен сені әрқашан өз күйіңде қабылдаймын. Сенің мінез-құлығың дұрыс болмауы мүмкін, бірақ мен сені адам ретінде дұрыс қабылдаймын. Мен сен үшін икемделмеймін, сен де мен үшін икемделмейсің. Адам ретінде біз бір деңгейдеміз. Тіпті біз әр түрлі артықшылықтарға ие болып жатсақ та, бұл ақиқат болып қалады. Біз нәсіліміз, жасымыз және діни наным-сенімдеріміз бойынша ерекшеленетін кезде де бұл ақиқат болып саналады [4].
Яғни, адамның Мен жақсымын - сен жақсысың экзистенциалды позициясы -- бұл адамды оның іс-әрекеттері мен ерекшеліктерінен бөлек алып қарайтын көзқарас. Осы өмірлік ұстанымды қабылдау адамның шығармашылық әлеуетін толық іске асыру үшін қажет. Бұл ұстаным жақын қарым-қатынастарды құруда қажет және адамның эмоционалдық және әлеуметтік саулығының кілті болып табылады.
Әрбір адамда ойлау қабілеті бар. Демек, бізге өмірімізден не қалайтынымыз туралы шешім қабылдау жауапкершілігі жүктелген. Сайып келгенде, әр адамның өмірі өзі қабылдаған шешімге байланысты. Шешім қабылдау моделі. Кейде біздің мінез-құлығымыз дұрыс болмауы мүмкін. Бұл жағдайда біз бала жасымызда қалыптастырған стратегияларды ұстанамыз. Олар балалық шақта бізге дұшпандай болып көрінген әлемде күн көру және қалағанымызға қол жеткізудің ең жақсы тәсілі болып табылды. Ересек кезімізде де біз кейде осы паттернді ұстануға жалғастырамыз және олар тиімсіз болған жағдайларда да оларды ұстанамыз[3].
Біз кішкентай бала болған кезде, ата-аналарымыз бізді бір бағытта дамыта алмады. Олар, мүмкін балаға жақсы тәрбие беріп жатырмын деп тым қатты болып, ұрысқаннан бөлек ұрған да. Алайда бала өскенде сол қатты, негативті тәрбие берген ішімізде интроект болып қалған ішкі Ата анамызға бағыну немесе оған қарсы шығу немесе елемеу туралы шешімді өсе келе өзіміз қабылдадық. Сол мінез-құлық моделі балалық шақтан ересектерге де тән болады. Басқа адамдар немесе орта өзімізді белгілі бір түрде сезінуге немесе ұстауға күштей алмайды. Олар бізге қысым көрсетуі мүмкін, бірақ оған бағыну немесе бағынбау туралы шешімді өзіміз қабылдаймыз. Біздің сезімдеріміз бен мінез-құлқымыз үшін біз нақ жауап береміз. Әрқашан, біз шешім қабылдағанда, оны кейіннен өзгерте аламыз. Бұл біз бұрын өзіміз туралы және бізді қоршаған әлем туралы қабылдаған шешімдер үшін әділ. Егер осы балалық шешімдердің кейбіреулері ересек адамдар ретінде біз үшін жағымсыз салдарға әкеп соқса, онда біз оларды өзгертіп, басқаларын қалыптастыра аламыз. Солайша адамдар өзгереді. Біз тек ескі мінез-құлық паттернымызды түсінгендіктен ғана өзгермейміз, осы паттерндерді өзгертуге белсенді шешім қабылдау арқасында өзгереміз. Біз жүзеге асыратын өзгерістер барабар және тұрақты болуы мүмкін, бірақ ойыңды, санаңды өзгерту оңай болады деп ешкім уәде бермейді.
Сондықтан да ересек адам өмірінде осынша қиыншылықтан өтпесін деп, ата-ана алдын ала тәрбиеге деген көз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
1.Теориялық зерттеулер. Ғылыми-психологиялық зерттеулер.
1.1 .Тұлғаның дамуы. Транзакттік анализ дегеніміз не?
1.2. Транзакттік анализ шеңберінде транзакциялық қарым-қатынасты зерттеу.
1.3. Қазіргі заманғы транзакциялық талдау және оның жаңалығы.
2. Қазақ отбасындағы қарым-қатынаста транзакттік анализдің көрінісі.
2.1. Қазақстанда кімдер зерттеген?
2.2. Қазақ отбасындағы бала бойында тұлға қалыптастыру ерекшеліктері.
2.3. Транзактті анализді зерттеудің бала тәрбиесіндегі заманауи міндеттері.
2. Қазақ отбасындағы қарым-қатынаста транзактті анализдің көрінісі.
3. Тәжірибелік зерттеу бөлімі.
3.1. Тәжірибелік зерттеудің мақсаты. Ұйымдастырылуы, қатысушылар кімдер, жасы, әдістемесі, сауалнама жүргізу.
3.2. Зерттеу жүргізу барысы.
3.3. Қорытынды. Тәжірибенің нәтижесі.
4. Қолданылған әдебиеттер.
КІРІСПЕ
Ата-ана мен бала қарым-қатынасы - баланың тұлға ретінде қалыптасуының маңызды бөлігі болып табылады. Өйткені, жаңа туған бала үшін отбасы - өсіп-өнетін, дамитын және маңызды әлеуметтік тәжірибе жинақтайтын бүкіл әлем секілді. Ата-ана мен бала қарым-қатынасын зерттеу - баланың тұлға боп қалыптасуындағы негізгі факторларды анықтауда, сондай-ақ педагогика-психологиялық тәжірибе жасау ұйымына да маңызды мәселе.
Отбасындағы ата-ана мен бала қарым-қатынасы мәселелерін талқылау бірқатар ғылымдағы сұрақтардың шешімін табуға көмектеседі: педагогика, психология, экономика, демография және әлеуметтану. Көптеген отандық және шетелдік отбасындағы қарым-қатынасты зерттеушілер әртүрлі психологиялық әдістерді пайдалана отырып, клиенттің өмірдегі қиындықтарының түпкі негізі балалық шақта, балалық тәжірибеде жатқандығын анықтады. Ол әдістердің ішінде адамдармен сұхбаттасудың барлық саласында - психотерапияда, психологиялық кеңес беруде, кәсіптік кеңес беруде, білім беруде қолданатын транзактті анализ де бар.
Авторы Эрик Берн болып табылатын транзактті анализ әрбір адам айналасындағы жақын жандардың - бірінші кезекте, ата-ананың балаға берген тәрбиесі, көрсеткен тәжірибесімен өмір сүреді деген негізде құрылған. Балалық шақта аса маңызды болса да, есейгенде пайдасыз стереотиптер, өмірлік сценарийлер мен мінез-құлық ережелерін бала ата-анасынан тікелей қабылдайды. Бала кезде өмір сүру үшін құрылған жоспар негізінде қалыптасқан тұлға бойындағы өмірлік сценарий - транзакцияның басты іргетасы болып табылады.
Берннің концепциясына сәйкес, тұлға мінез-құлық стереотиптерін анықтайтын бірнеше эго-күймен сипатталады. Екі адамның вербалды немесе тактилді қарым-қатынасы нәтижесінде туындаған ситуацияға сай - Ата-ана, Бала және Ересек күйлері анықталады.
Адам өмірінің әр кезеңінде әртүрлі эго-күйлерде болады. Өмірдің түрлі сынақтары мен ситуацияларды бастан кешіп, бір позициядан екінші позицияға ауысып отырады. Дегенмен, үш позицияның біреуі - бала өмірінің алғашқы жылдарында қоршаған ортаның әсерімен қалыптасқан позиция доминантты болып келеді.
Бала бойындағы өмірлік позициялардың қалыптасуында отбасы үлкен тәрбиелеуші рөл атқарады. Бұл позициялар ерте жастан бойға сіңіп, өмір бойы сақталып қалады. Баланың тұлғалық дамуында ерте жастағы эмоционалдық тәжірибе сау психиканың қалыптасуының негізгі мәні болып табылады. Бала кішкентайынан махаббат мен қауіпсіздікті сезініп өссе, есейген шағында сол сезімдер мінез-құлық пен дамудың тірегі қызметін атқарады. Әдетте, ересектердің бала тәрбиелеуде баланың индивидуалды ерекшеліктерін ескермей, қоғамдық нормаларға сай болуын талап етуі, қоғамның оң пікірін алу үшін баланың мінез-құлқын өзгертуге бар күшін салуы - бала бойында негативті эмоциялар қалыптастырады.
Отбасындағы ата-ана мен бала қарым-қатынасын реттеуде транзакттік анализды қолданудың психологиялық шарттарын зерттеуде ғалымдардың түрлі пікірлері мен жауаптарын кездестіреміз. Бірі бұл сұрақтың астарынан қарым-қатынас жасау стилі мен ата-ананың типтері, олардың ұстанымдары, отбасылық құндылықтар мен үміттің ақталмауын қарастырады. Ал бұл зерттеу жұмысында Ресейлік педагог Е.О.Смирнованың ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас - бұл ата-ананың балаға, сондай-ақ баланың ата-анасына деген сезімдер жүйесінен құрылған мінез-құлық ерекшеліктері, бір-бірін қабылдау мен түсінісу бағамы деген анықтамасына сүйеніп, транзакттік анализ шеңберінде қарастырамыз[15].
Отбасында ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты ретке келтіру үшін транзакттік анализдің психотерапиялық әсерін қолдану тиімді. Ол адамның өмірлік позициясын сараптау барысында бұрыс шешім мен әрекетке апаратын нәтижесіз стереотиптерді анықтап түсінуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ адам бойында құндылықтар мен мінез-құлықтың жаңа жүйесін қалыптастырады.
Болжам: отбасында ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты қалыптастыруда транзактті анализ концепцияларын пайдалану жаңа отбасылық құндылықтар мен тәрбие беру жүйесін қалыптастырады, яғни ата-ана мен бала қарым-қатынасының ерекшеліктері тұлғаның ОК өмірлік позициясын қалыптастыруына әсер етеді.
1.Теориялық зерттеулер.
Ғылыми-психологиялық зерттеулер.
Қазіргі уақытта отандық және шетелдік ғылымда отбасын зерттеу объектісі болып табылатын көптеген зерттеулер бар. Маргарет Маллер, Джон Боулби, А.Я. Варга, А.И. Захаров, А.И. Кабанова, А.Г. Лидерс, Т.В. Якимова, Е.О. Смирнова, А.С. Спиваковская Б.Г. Ананьев, В.Н. Мясищев сияқты атақты педагог-психолог ғалымдарының еңбектерінде ата-ана мен бала қарым-қатынасының әртүрлі бағыттары: баланың дамуы мен тәрбиесінің ерекшеліктері; ата-ана мен бала қатынасының дамуы; баланың жеке басының қалыптасуы; отбасыдағы қарым-қатынастың сипаты және соған байланысты баланың жеке басының ерекшеліктеріне әсері қарастырылады.
А.Р. Лурия, Д.Б. Эльконин өз еңбектерінде баланың психикалық дамуы ата-анасына деген эмоционалды байланыспен және олармен ынтымақтастықтың ерекшеліктерімен анықталатынын көрсетті.С.Л. Рубинштейн, И. Божович, В.Н. Мясищев сияқты совет заманындағы ғалымдар ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты отбасының әлеуметтік-психологиялық жағдайын көрсететін көрсеткіш ретінде таниды. Л.И. Маленкова,В.Н. Ярош, Е.П. Арнаутова сияқты бірқатар психолог, педагогтардың жұмыстары отбасы тәрбиесінің тиімділігіне әсер ететін себептерді зерттеуге арналған. В.И. Гарбузова, А.И. Захарова философ, ғалымдардың зерттеулерінде ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынастың үйлесімсіздігі баланың психикасының бұзылуын анықтайтын негізгі фактор екенін атап өтті.
Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде "отбасының әлеуметтік-психологиялық жағдайының өзгеруі, күнделікті қарым-қатынас практикасындағы өзгерістердің нәтижесінде отбасылық құндылықтарының біршама жоғалу нәтижесінде және уақыттың аздығы атап өтіледі. Себебі жеке және қоғамдық өмірдің шекаралары жойылуы; отбасылық дәстүрлердің жоғалуы; ата-аналардың өз балаларының болашағына деген үрей-наразылығы және т.б., осының барлығы балалардың жеке дамуына, олардың психологиялық саулығына және олардың ата-аналарға және жалпы отбасына қарым қатынасы тікелей көрініс табады" [6]
Ата-ана мен бала қарым-қатынасы - ата-ана мен баланың бір-біріне әртүрлі деңгейде әсер ететін, бір-біріне қарама-қайшы келетін спецификалық, қоғамдық-психологиялық байланысынан тұратын, эмоционалдық маңызы өте мықты күрделі құрылым.
Ата-ана мен бала қарым-қатынасы мәселелерін американдық психоаналитик, даму психологиясын зерттеуші психолог Э.Эриксон қарастырды. Ол аталмыш қарым-қатынасты тұлға дамуындағы ең маңызды бағыт деп көрсетті. Баланың даму кезеңінде ересектер тарапынан продуктивті, генеративті түрде көрсетілген көмек есейгенде бір қазықта қадалып, тұлғалық деградацияға ұшырауына қарсы тұрады. Осылайша, қартайған шақта ұрпағының, немерелерінің, шәкірттерінің жетістігін көру - адамға кемелдік (самореализация) сезімін сыйлайды[17].
Ғалым баланың дамуы мен тәрбиесіндегі ата-ананың рөлін де зерттеді. Әкелік махаббат пен ана махаббатының ерекшеліктерін жекелей талдап, ата-ана мен бала қарым-қатынасын "екеуара интенция" ретінде атап көрсетті. Оның ішінде ата-ананың балаға қамқорлығымен қатар, толықтай сенім артуы қажеттігін, сондай-ақ, бала ата-анасының бұйрығын жеке инициативасына сәйкес орындайтынын қамтыған[19].
Ата-ана мен бала қарым-қатынасын зерттеуші отандық педагогтар мен психологтардың еңбектерінде есею кезеңіндегі жасөспірім мен ата-ана арасындағы конфликт, бала ата-ананы эмоциялық жағдайларына сәйкес талғайтыны, қарым-қатынастағы жас ерекшелігі жайлы, ата-ананың махаббаты мен ата-ананың бала өміріндегі жекелей рөлі жайлы жазылған. Сондай-ақ, әке мен шешенің баламен қатынас орнатуындағы нақты ерекшеліктерін бөліп көрсеткен.
Фин педагогы Ю.Хямяляйнен өз еңбектерінде отбасында қарым-қатынас орнатудың төрт типі бар деп көрсетеді:олар тәрбие беру мақсатына және міндеттеріне байланысты жіктеледі. Ата-ана мен бала қарым-қатынасы бала тәрбиесінде рұқсат етілген және тыйым салынған нәрселерді ескеру нәтижесінде қалыптасқан әдістерді қолдануға бағытталады. Отбасында ата-ана мен бала қарым-қатынасы диктаторлық, асыраушы, ештеңеге араласпайтын және серіктестік формалары бойынша қалыптасады. Әр форма өзіндік өмір сүру стилін қалыптастырып, ерте жастан тұлғаның іргетасын қалайды[19].
Баланың бойында әлеуметтік қызығушылықтың ауқымды дамуы - отбасы мүшелерінің бір-біріне құрметпен қарауы, отбасылық құндылықтар мен ережелер негізінде пайда болады. Адам психикасы айналадағы адамдармен байланыстың, рухани байлықтың қажеттігін сезінеді. Мұндай қажеттілік стимулды аштық нәтижесінде туындайды. Стимулды аштықтың ең алғашқы белгілері ерте жастан көрініс табады, ол физикалық жақындықты талап етеді. Жақындық болмаған жағдайда баланың дамуында кедергілер пайда болып, ауруға, тіпті өлімге апарып соғуы мүмкін. Ең алғаш госпитализм жағдайы туралы Рене Шпиц ашық түрде айтты. Ол балалар үйіндегі тактилді жақындасудан (қолға алу, көтеру) айырылған нәрестелердің бойында уақыт өте келе назар аудару жетіспеушілігінен өзін мойындау мен сөзбен қолдауға мұқтаждық туындайтынын байқады[13].
0.1 .Тұлғаның дамуы.
Транзакттік анализ дегеніміз не?
Транзакттік анализ - негізін Эрик Берн салған психотерапия жүйесі және тұлғаның әлеуметтік қарым-қатынас теориясы. Қазіргі кезде транзакттік анализ өз бойына тұлға теориясын, коммуникация құруды, баланың дамуын, күрделі ұйымдар мен жүйелерді талдауды жинай отырып, тұлға мен әлеуметтік топтарды жекелей және толықтай қайта тәрбиелеу жүйесінің көрсеткіші болып табылады. Бұл модельдің құрылымы философия, теория және адамға өзін танып, айналасындағылармен қарым-қатынас жасауындағы ерекшеліктерді түсіндіретін әдістерден тұрады[5].
Бұл әдістің принциптері жұмыста, үйде, мектепте, көршілермен қарым-қатынаста - жалпы адамдармен қарым-қатынастың барлық көрінісінде пайдаланылады.
Транзакттік анализ - әрбір индивид өзі шешім қабылдай алатын, өзге адамдармен қарым-қатынастың кез келген жағдайында өз сезімдерін ашық айта алатын рационалды мінез- құлық тәсілі. Бұл анықтаманы транзакттік анализ тоериясының негізін салушы Эрик Берн өзінің әріптестері Клод Стайнер, Джэк Дюсей, Стивен Карпман және Франклин Эрнсттің зерттеулерін назарға ала отырып берген болатын. Ол транзакцияның ерекшеліктерін зерттеудегі идеяларын ХХ ғасырдың 60 жылдарында жариялады[3].
Эрик Леннард Бернштейн (1910-1970 жж) - американдық психотерапевт, психолог, ол кейбір психоаналитикалық идеяларды дамыту негізінде транзакттік анализді ойлап тапқан. Психоанализ, жүйке және психикалық ауруларды емдеудің жалпы теориясы мен әдісі идеяларын жетілдіре отырып, Берн өз зейінін тұлғааралық қатынастардың негізін құрайтын транзакцияларға жұмылдырды. Оның транзакттік талдау туралы көріністері алғаш 1957 ж. Американдық топтық психотерапевтік қауымдастықтың батыс бөлімшесінің жиналысындағы үндеуінде халыққа жария болды.
Транзакттік анализ немесе трансакциялық талдау (бұдан әрі - ТТ) (латын тілінен transatio - мәміле, және грек т. аnalysis-ыдырау, бөліну) - бұл тұлғаның теориясы және тұлғаны дамытуға және өзгертуге бағытталған жүйелі психотерапия[5].Бірақ іс жүзінде ТТ көп артықшылықтары бар, бұл әдіс теория бойынша тереңірек және қолдану диапазоны бойынша кеңірек, сондай-ақ бұл келісім-шарттық әдісті қолданатын психотерапиядағы жалғыз бағыт. Яғни, ТТ адамдардың психологиялық тұрғыдан қалай "құрылғанын" анық және қарапайым түрде көрсетеді. Ол үшін эго-күй моделі қолданылады. Эго-күй моделі - ТТ негізі болып табылады. Эго-күй-бұл біздің осы сәтте жеке тұлға ретінде көріну тәсілі ретінде бір-бірімен байланысты мінез-құлықтың, ой мен сезімдердің жиынтығы.
Модель үш түрлі эго-күйді сипаттайды (Сурет-1):
А - Ата-ана,
Б - Бала,
Е - Ересек.
Сурет -1. Эго-күйді суреттейтін схема
Эго-күй - бұл адам орындайтын рөл емес, ол өзекті жағдайлар тудыратын қандай да бір феноменологиялық шындық, мінез-құлық стереотиптері. Ол адамдардың мінез-құлқында өз даралығын қалай білдіретінін түсінуге көмектеседі[4].
Егер мен өзімді "осы жерде және қазір" принципі бойынша ұстап, ойланып,сезінсем, және менің айналамдағы болып жатқан жайттарға ересек адамның барлық әлеуетін пайдалана отырып әрекет етсем, онда мен Ересек адамның эго-күйіндемін. Кейде мен өзімді ата-анамның бірін немесе ата-ана ретінде қабылдаған басқа адамдарды көшіре отырып ұстауым, ойлануым, сезінуім мүмкін. Бұл жағдайда мен Ата-ананың эго-күйіндемін. Кейде мен балалық шақтағы мінез-құлыққа, ойлауға және сезімге ораламын. Бұл жағдайда мен Баланың эго- күйіндемін. Басты әріптерге назар аударыңыз. Олар Ата-ананың, Ересектердің немесе Баланың эго-күйін белгілеу үшін қолданылады. Сондықтан эго-күй моделі жиі АЕБ моделі деп аталады. Сөздің басында кішкентай әріп болса, ол нақты ата-ана, ересек немесе бала туралы айтып тұрғанымызды білдіреді.
Транзактті анализ концепциясында тұлға құрылымы авторы Берн болып табылатынүш түрлі Мен эго-күйімен сипатталады: Ата-ана, Бала және Ересек. Мен - күйі термині - ақыл жағдайының көрінісі, және сол жағдайға лайықты табиғатта орын алатын мінез-құлық стереотиптері[2]. Қарама-қайшы стереотиптер жиынтығынан тұратын индивидтің мінез-құлқы үш түрлі Мен - күйімен сипатталады.
Эго-күй - бұл адамның қоғамда ойнайтын рөлі емес, өмірде болып жатқан актуалды жағдайға байланысты туындаған мінез-құлық стереотиптері (нерв жүйесінің шартты рефлекстеріне байланысты). Ата-ана Эго-күйі - бұл бала кезде ата-ана немесе ерекше орны бар ересектер тарапынан санамызға сіңген логикалық нормативтер, талаптар мен тыйымдар; сондай-ақ әртүрлі кеңестер, тыйымдар, санкция мен қамқорлық түрінде берілген қоғамдық нормалар. Адамдарды бірер уақыт зерттеп қарайтын болсақ, олардың бір мезгілде бет әлпеті, сөздік қоры, қимылдары мен өзін ұстау қалпы өзгергенін байқауға болады. Адамдар үш Эго-күйге байланысты кезекті және нақты айрықшаланатын үш түрлі мінез-құлық жиынтығын көрсететіні шартты түрде бекітілген.
Эго-күйлерді бөлу үш аксиоматикалық ережелерге негізделген:
- әрбір ересек адам бір кездері бала болған. Әрбір адамдағы бұл бала Бала эго-күйімен ұсынылған;
- қалыпты дамыған миы бар әрбір адам шындықты барабар бағалауға қабілетті. Сырттан келетін ақпаратты жүйелеу және ақылға қонымды шешімдер қабылдау қабілеті Ересек эго-күйіне жатады;
- әр адамның ата-анасы немесе оларды алмастырушы адамдары бар немесе болған. Ата-ана бастамасы әрбір тұлғаға енгізілген және Ата-ана эго-күйінің түрін қабылдайды [5].
Біз жеке тұлғаның түрлі аспектілерін түсіну үшін эго-күй моделін қолданғанда, құрылымдық талдауды қолданамыз.
Тұлғаның құрылымдық анализін тереңірек қарастырайық.
Берннің айтуы бойынша, әр Эго-күй - бұл орын алған оқиғаны сараламай, салдарын ескермей, қалыптасқан стереотиптік реакциясы бойынша үйреншікті мінез-құлық алгоритмін қайталап, жылдам әрі оңай, уақыт пен энергиялық ресурс жұмсамай әрекет етуге мүмкіндік беретін жаттанды мінез-құлық ережесі.
Тұлғалық реакцияның барлығы Эго-күйлерге негізделген. Инфантилизм - Бала күйінің көрсеткіші, Рационалдылық - Ересек күйінің көрсеткіші. Ата-анамыздың проекциясы - әрбір тұлғаның бойынан табылатын Ата-ана Эго-күйімен сипатталады. Барлық Эго-күйлер өмір бойы адамның бойында болады және өмірдегі ситуацияларға сәйкес көрініс табады.
Тұлға құрылымы Э.Берн ұсынған транзактті анализге сәйкес келесі Эго-күйлермен сипатталады:
Ересек - ақпаратты объективті бағамдай білу арқылы көрінеді. Болып жатқан ситуацияда кісі өткен өміріндегі тәжірибесі мен біліміне сәйкес өзі үшін ең тиімді шешім қабылдайды. Бұл шешімі кісінің өмір картинасына сай келмеуі мүмкін, өзге ситуациялармен салыстырғанда объективтілік болады. Мұндай концепция шешім шығаруда ақыл мен пікірді ең басына қояды. Ситуацияны саралай отырып, Ересек дәл қазір қандай әрекет тиімді екенін өзі шешеді (Бала мінез- құлқы немесе Ата-ана мінез-құлқы). Сондай-ақ, алға қойылған сұрақты дұрыс шешуде осы Эго-күйлердің қандай аспектілерін пайдалану тиімдірек өзі анықтайды.
Ересек Эго-күйі өмір бойы үздіксіз дамып отырады, тұлғаны өмірдің әр сәтіне объективті баға беруге, тәуелсіз шешім шығаруға, болып жатқан оқиғаға адекватты раекция көрсетуге, тез бейімделіп, рационалды мінез-құлық қалыптастыруына әсер етеді. Егер бұл Эго-күй бұғатталып қалса,адам өмір кеңістігінің өзгергенін саналы түрде сезіне алмай қалады да, мінез құлқы Ата-ана - Бала Эго-күйлері арасында маятник секілді тербеліп тұрады.
Берннің концепциясына сүйенсек, Ересек күйі - ақпарат ағымын саралай алатын, ситуацияға сәйкес әрекет ететін, керек стереотиптерді қосып, керек емесін өшіріп отыратын Ата-ана мен Бала арасындағы дәнекер деуге болады.
Бала - тұлғаның эмоционалдық бастауы болып табылатын Эго-күйі. Бұл Эго-күйге аңғалдық, шығармашылық, шынайылық, нәзіктік сияқты мінездер тән.
Бала Эго-күйі индивидтің бойында екі түрлі көрініс табады (сурет-2):
ТБ - табиғи бала
ЫБ - ыңғайлы бала
Сурет-2. Ішкі бала эго күй түрлері
Табиғи балада сенім арту, шынайылық, беріктік, шығармашылық, абиғи еркелік пен ренжу, жеңіл ойлау, қырсықтық пен агрессия басым болса, Ыңғайлы балада өзіне сенімсіздік, ата-ананың шексіз үмітіне сай келуге тырысу көрінеді.
Ыңғайлы бала - бұл ата-ана тарапынан қабылдануға мұқтаж, олардың талабынан тыс әрекет етпейтін тұлға бөлшегі. Ыңғайлы баланың мінез құлқының бір көрінісі - адамдармен қарым-қатынас құруда өзіне сенімсіз болуы. Ыңғайлы баланың екінші бір көрінісі - қырсық бала. Оның барлық әрекеттері мен мінез-құлқы ата-ана және соцуим тарапынан қалыптасқан ережелер мен талаптарды бұзуға бағытталады.
Ата-ана - атадан балаға берілетін, ережелер мен мінез-құлық жиынтығынан тұратын Эго-күй моделі. Бұл ережелер мен мінез-құлық нормаларының ішінде пайдалы заңдылықтармен қатар, иррационалды (тиімсіз) қарым-қатынас штампы мен болжамдар болуы мүмкін.
Бұл модель екі түрге бөлінеді (сурет-3):
БА - Бақылаушы Ата-ана -
бұл жерде тыйымдар бірінші орынға шығатын модель .
ҚА - Қамқор Ата-ана - басты рөлді қолдау мен кеңестер атқаратын психологиялық модель.
Сурет-3. Ішкі ата-ана эго күй түрлері.
Тұлғаның Эго-күйлерін талдағанда назарымыз еріксіз вербалды және вербалды емес мінез-құлыққа түседі:
Егер тұлғаның бойында Бақылаушы ата-ананың рөлі Ересек рөлінен асып түсіп, ата-ананың программасына бағынса, онда тұлға өз өмірін де ата-ананың программасы бойынша жүріп, сол ережелер мен стереотиптерге бағынады. Әрі ішкі Ересек өзіне тиімді шешімдер қабылдауға талпынбайды. Э.Берн мұны Ересектің батпаққа батуы - контаминация деп атады. Бұл күй Ересек адамға әсер етіп, саналы әрекет етуге мүмкіндік бермейді. Теорияның негізін қалаушының пікірінше, тұлға бойында Ересек күйі Бала мен Ата-ана Эго-күйлерін басқара алмағанда неврозға шалдығады, ортаға объективті түрде үйренісуге мүмкіндік жоғалтады (сурет-4).
Ал Бала Эго-күйі бұғатталған кезде, Ата-ана Эго-күйі өз пргораммаларымен Ересек күйі алаңына аяқ басып, былғай бастайды. Мұндай адам ойын ойнай алмайды. Барлық нәрсені қалыптасқан стереотиптері мен ата-ана программасының штамптары бойынша дұрыс істеуге тырысады. Мұндай модель ертелі-кеш эмоциялық күйреуге әкеліп соқтыратынымен қауіпті.
Бала Эго-күйі белсенді болып, Ата-ана күйі Ересекке әсер ете алмаған жағдайда арсыз адам мысалы іспеттес болады. Мұндай тұлға моделі ішкі конфликттерге әкеліп соқтырады. Сыртқы себептері мұндай адам өзінің физикалық та, материалдық та қажеттіліктерін өтеу үшін, билікке қол жеткізу үшін айналасындағы адамдардың қызығушылық-тарын ескермегендіктен қоғамнан шеттетілуі болуы мүмкін.
Ересек Эго-күйі Баланың қорқыныштарымен де, Ата-ананың программаларымен де былғанған кезде адам психоз, неврозға шалдығуы мүмкін. Әрбір Эго-күй адам өміріп жемісті әрі қызықта етеді, бастысы арасындағы тепе-теңдікті сақтай білу.
Сурет-4. Контоминациялар түрлері.
Тұлғаны құрылымдық талдау Ересек, Ата-ана және Бала күйлері арасында тепе-теңдікті ұстап тұруға көмектеседі[22].
ТТ коммуникация теориясын қамтиды. Бұл теория жүйелер мен ұйымдарды талдау үшін кеңейтілуі және пайдаланылуы мүмкін.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас транзакция жиынтығының көрінісін көрсетеді. Адамдар арасындағы вербалды және вербалды емес күйде көрінетін қарым-қатынас - транзакция деп аталады. Ол шартты немесе шартсыз түрде екі адамның Эго-күйлерінің тілдесіп, оң немесе теріс көріністе көрінуі мүмкін. Транзакция параллель, тоғыспалы немесе жасырын түрде болады [7].
Белгілі транзакцияларға талдау жасап өтейік.
Транзакцияның түрін анықтап, айыра білу үшін, олардың басты ерекшеліктерін білу маңызды:
1. Шынайы транзакция - параллель, тоғыспалы және жасырын түрлерге бөлінеді.
Параллель транзакция - конфликтте бармайтын, ұзақ мерзімді екі Ересек Эго-күйлерінің қарым-қатынасы. Стимул мен кері байланыс екі жақтың да әрекетімен толықтырылып отырады. Мұндай транзакция екіжақты әрекет негізінде құрылады. Баланың әрекеті Ересектің хабарламасын толықтырады. Ата-ананың әрекеті Баланың хабарламасын толықтырады. Ал Ересектің әрекеті екінші Ересектің хабарламасымен толықтырылады (сурет-5).
Сурет -5. Параллель транзакциялар.
Эго - күй Ата-ана (А), Ересек (Е), Бала (Б)
2. Тоғыспалы транзакция - күтпеген реакция тудыратын стимул бере отырып, конфликтке түсетін әртүрлі Эго-күйлер өзара әрекет етеді. Коммуникативті хабарламаға аяқасты күтпеген тепкі беру жағдайларында туындайды. Мұндай транзакциядан кейін қарым-қатынас біраз уақыт тоқтап тұрады, себебі субъектілер өздері қалаған нәтижеге қол жеткізе алмайды. Мәселені шешу үшін бір жақ өз Эго-күйін алмастыруы қажет (сурет-6).
Сурет -6.
Тоғыспалы транзакциялар . Эго - күйАта-ана (А), Ересек (Е), Бала (Б).
3. Жасырын транзакция - өзгелерге әсер ету үшін жағдайға сәйкес стимул беріп, ал астарында жасырын ақпарат ұсынады, екі немесе одан да көп Эго-күйлер пайдаланылады. Ақиқи мотивтарын жасыра отырып, әлеуметтік және психологиялық деңгейлерде қолдануға болады. Екі немесе одан да көп Эго-күйлер өзара әрекет етеді. Бірақ біреуі жасырын болады. Коммуникация кезінде мінез-құлық пен нәтижелердің сәйкес келмеуі ретінде көрініс табады. Мұндай жағдайда қарым-қатынас нәтижесін коммуникацияның психологиялық құрылымы негізінде ғана анықтауға болады(сурет-7).
Сурет -7.
Жасырын транзакциялар.
Эго - күй Ата-ана (А), Ересек (Е), Бала (Б).
Жоғарыда көрсетілген транзакциялардың қатарына Берн Бұрыштық транзакция ұғымын қосады, ол жерде Ересек адам оппонентінің Эго-күйін өзіне ыңғайлы күйге оңай ауыстырып алатын үш Эго-күй өзара әрекет етеді [4].
4. Псевдотранзакция (манипуляция) - серіктес адамды астыртын әңгіме мен жест арқылы жасырын түрде басқару. Бұл категорияға фильмдердегі жасырын жарнамаларды, интернеттегі контекстік жарнамаларды кіргізуге болады.
Э. Берннің транзакциясын талдай отырып, мынадай шешім шығаруға болады: коммуникациядағы екі жақтама әрекет кезінде конфликт параллельді транзакция кезінде болмайды, ал тоғыспалы транзакция конфликт тудырады да, позициялық күреске әкеледі.
Балалар дамуының теориясы немесе өмір сценарийінің тұжырымдамасы да ТТ-ға кіреді. Бұл тұжырымдама бала кезінде біздің мінез-құлқымыздың паттерндері қалай пайда болатынын түсіндіреді. Өмір сценарийі тұжырымдамасының шеңберінде ТТ біздің ересек өмірде неліктен бала мінез-құлқының стратегиясын пайдалануды жалғастыратындығымызды түсіндіреді [2].
Сценарийлік талдау - бұл адамдардың өміріндегі одан арғы оқиғаларын жорамалдайтын өмірлік жоспарларын балалық шақта және ерте жасөспірімдік жаста құратынына негізделген шешімдер теориясы. Өмірлік сценарий.Балалық шақта әрқайсымыз өз өмірлік сценарийімізді жазамыз. Біз негізгі сюжетті ерте балалық шақта сөйлеуді үйренбестен бұрын жазамыз. Кейінірек біздің сценарийге мәліметтерді қосамыз. Жеті жасқа қарай сценарий негізінен жазылып қояды, ал жасөспірімдер жасымызда біз оны қайта қарастыра аламыз. Ересек бола отырып, біз әдетте өзміз үшін өмірлік сценарийді жазып қойғанымызды түсінбейміз. Дегенмен, дәл сол бойынша өмір сүреміз. Бұл фактіні түсінбей, біз өз өмірімізді балалық шақта анықталған ақтық сахнаға қарай ұмтыла отырып құрастырамыз. Эго-күй моделімен қатар өмірлік сценарий тұжырымдамасы ТТ-ның іргетасы болып табылады. Сценарийді талдау кезінде біз адамдардың қалай аңдамадан өзіне проблемалар жасап алатынын және оларды қалай шешетінін түсіну үшін өмірлік сценарий тұжырымдамасын пайдаланамыз.
Өмір сценарийлерін талдау.
Өмір сценарийлерін талдау - Э.Берн ұсынған концепцияның маңызды бөлігі. Адамның өзгелермен қарым-қатынасын, мінез-құлқын айқындап, түсіндіріп, қайта тәрбиелеу үшін қолданылады. Өмір сценарийі балалық шақта бейсаналы түрде қалыптасқан өмір жоспары болып табылады. Үш этаптан тұрады - басы, ортасы және соңы. Соңы өтемі секілді елестеткен драмалық финалдан тұрады. Баланың өмір сценарийін жазуда ата-ананың ықпалы зор. Баланың өмір туралы, өзі туралы көзқарасын ата-ана өз әрекеттері арқылы қалыптастырады.
Өмір сценарийлерінің бірнеше нұсқасы бар:
1. Жеңімпаз - көздеген мақсаттарына жетіп, жетістіктері мен өміріне дән риза. Жеңіс алға қойған мақсаттары және жету жолындағы сезімдермен барабар тұрады.
2. Жеңілуші - мақсаттарына жете алмай, қайғысын достарымен бөлісу барысында тез ұмытады; жағымсыз сезімде жүріп, көпшілікпен араласудан, сөзге қалудан қашады; соңы айықпас ауруға, өлімге немесе түрмеге қамалуға апарып соқтырады.
3. Жеңімпаз емес - ешуақытта тәуекелге бармайды, ұтылмайды да, ұтпайды, барына қанағат етеді.
Осы жерде өмір сценарийі мен экзистенциялық позияцияның байланысын байқауға болады.
Мен - жақсымын, сен - жақсысың позициясын таңдаған адам, асылында, жеңімпаз сценарийін таңдайды. Балалық шақта өзгелердің жақсы көріп, сүйсінгенін сезініп өскен бала, адамдарға сенуге болады деген шешім шығарады.
Жеңілуші сценарийіне көбіне мен - жаманмын, сен - жамансың позициясы сай келеді. Көңіл қалудың соңы жоқ. Адам өзін сүйкімсіз, төмен сезінеді. Ешкім оған көмектесе алмайтындай көрінеді, себебі барлық адам жаман.
Сценарий процесі, Э. Берннің айтуынша, алты түрлі паттерн бойынша жүзеге асады. Адамдар өмір бойы бір немесе бірнеше паттернді пайдаланып өмір сүреді. Бұл паттерндар - Әзір емес, Кейін, Ешқашан, Әрқашан, Солай сияқты, Нәтижесі айқын сценарий. Әдетте, адам өмірінде барлық сценарий процесінің паттерндарына орын табылады, бірақ, біреуі басым түседі. Кейде аралас түрі де кездеседі, сонда да біреуі басым, екіншісі бағыныңқы болады.
Ата-ана мен бала қарым-қатынасында транзакттік анализді қолдану маңыздылығы.
Бұл жұмыста қарастырылған бөлімдер трансактық анализдің бір бөлігі ғана, дегенмен осындай ең негізгі және маңызды жақтарын ата-аналарға үйрету арқылы болашақта баланың бақытты және саналы қоғам құруына себепкер болады. Егер ата-ана саналы және психологиялық білімді болмаса оның балаларынақарым-қатынас жасау, алға қойған мақсаттарға жету, ең бастысы, өмірден рахат алу қиынға соғады. Баланың мінезі, ойы əлеуметтік немесе психологиялық аспектінің барлығы оның қазіргі күнгі жəне өткен уақыттағы ата-ананың қарым қатынасына тікелей байланысты болады. Сондықтан балаларды тəрбиелеуде транзакттық талдаудың механизмдері бар, олардың көмегімен ата-ана өз баласының тəрбиесіне ықпал ете алады.
Ата-анада негізгі психологиялық білімі жетіспеушілігі салдарынан тәрбие беру процестерінде көп қателіктер жасап, баланың психикасының бұзылуына әкеп соқтырады.
Осы себеппен қарастырылып отырған тақырып баланы жаңа туғаннан мектеп бітіргенше тәрбиені дұрыс беру, ата - аналардың педагогикалық-психологиялық білімдерін жетілдіру нәтижесінде ата - ананы бала үшін саналы фигурасына айналдыру мақсатында маңызы орасан зор.
1.2. Транзакттік анализ шеңберінде транзакциялық қарым - қатынасты зерттеу.
Қарым-қатынас мәселелері әлеуметтану, психология, әлеуметтік психология ғылымдарының негізгі пәні болып табылады. Транзакттік анализ - психоанализге негізделген, адамның жеке және қоғамдағы мінез-құлқын айқындайтын, талдайтын психологилық матрица. Бойына философия, ситуацияға сәйкес адамдар түсетін Эго-күйлердің ерекшеліктеріне сүйнеіп, тұлғаның жеке басы талдау концепциясын жинайды[20].
Транзакттік анализ отбасы қарым-қатынасында отбасы мүшелерінің жай-күйін, позицияларының мәні мен мағынасын тереңінен көруге мүмкіндік беретін, ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты түсінудің бір әдісі. Ата-ана мен бала қарым-қатынасын құруда ситуацияны кім басқарады, кім бағынады статусын анықтап алу маңызды.
Берілген ситуацияны талдауға жағдай жасау Отбасының әр мүшесі алатын орнына байланысты мынадай бағыттарда дамитын негізгі мәселелерді қамтиды:
1. Отбасындағы өзара әрекет - қарым-қатынас барысындағы психологиялық позицияларға тәуелді.
2. Адам кез келген ситуацияда Ересек, Ата-ана немесе Бала күйінде бола алады.
3. Отбасы қарым-қатынасының әртүрлі формасы қатысушылардың спецификалық позицияларына сай болады.
Г.М.Андрееваның Әлеуметтік психология оқулығында транзакттік анализдің анықтамасы адамдармен қарым-қатынас бөлімінде беріледі:
Транзакттік анализ - қарым-қатынаста қатысушылардың позицияларын реттеу, сондай-ақ қарым-қатынастың стилі мен ситуацияның өрбуін ескеру арқылы тұлғаның әрекеттерін де реттеуді ұсынатын бағыт. Транзакттік анализ бағыты бойынша әрбір қатысушы шартты түрде Ересек, Ата-ана және Бала деп шартты түрде белгіленген үш позицияның бірін игере алады. Бұл позициялар кісінің қоғамдағы рөлімен еш сәйкес келмейді: бұл белгілі бір қарым-қатынастағы таза психологиялық стратегия ( Бала позициясы Қалаймын! деуі арқылы, Ата-ана позициясы Қажет! немесе Болуы керек деуі арқылы анықталады, ал Ересек позициясы Қалаймын мен Қажет екеуін біріктіреді). Қарым-қатынаста транзакциялар қосымша бір қасиет игерген кезде әсері мықты болады. Бір адам екіншісіне Ересек позициясында хабарласып, екіншісі де осы позициямен жауап берген кезде, яғни, екі позиция бір-біріне сай келгенде әсерлі болады. Ал егер екі қатысушының біреуі Ересек позициясынан хабарласып, екіншісі Ата-ана позициясынан жауап берсе, онда қарым-қатынас мүлдем тоқтап қалуы ғажап емес! Бұл жағдайда транзакция тоғыспалы деп аталады[1] (сурет-8).
Сурет-8. Транзакция теориясы.
Эрик Берн транзакттік анализді ақыл-санаға негізделген, адамға ойлануға көмектесетін, сезімдерін ашық көрсете алатын, қарым-қатынас құрып, шешім қабылдай алатын, мінез-құлық реакциясын түсіндіретін, тұлға мен оның қисынсыз әрекетінің ара жігін ажыратуға үйрететін қарым-қатынастың адекватты тәсілі деп көрсетті.
Транзакттік анализдің міндеті - әрбір адам өткенінен, мінез-құлықтың таңылған стереотиптерінен құтылып, өз өмірінің сценарийін өзгерте алуына, еркін болуына мүмкіндік беру. Транзакттік анализ мінез-құлық пен әрекеттің салдарына баса назар аударып, жекелей іс-әрекеттерге қадалып қалмайды.
Транзакция - өзара әрекет етуге стимул немесе кері тепкі беретін адамдар арасындағы қарым-қатынас бірлігі. Қарым-қатынастың транзакттік анализі - тұлғалық құрылымдар арасында өзара байланыс орнатуға, адамдар арасындағы қарым-қатынастың шиеленісу себептерін анықтауды, үш Эго-күйдің шиеленіссіз бір ортада Ересек күйімен басқарылып, тұлға арасындағы конфликтті іште ұстауға бағытталады.
Тепе-тең түскен Эго-күйлердің үштігі үйлесімді коммуникативті қарым-қатынас кепілі бола алады. Сол себепті, транзакттік анализдің міндеті Эго-күйлердің арасындағы байланысты анықтап, ішкі регрессияға жеткізбей тұлғаның кемшін тұсын түзету болып табылады.
Берннің теориясына сәйкес, транзакттік анализдің міндеті - үйлесімді қарым-қатынас құруға, керек жағдайда қажет Эго-күйді қосып-өшіруге, өзіндік ойын мен өмір сценарийін саналы түрде сезінуге үйрету және тұлғаға мінез-құлық ережелерін екшеп, өмір сценарийін қайта жазуда шешім қабылдауға терапиялық көмек көрсету. Транзакттік анализде қайта тәрбиелеу - қалыптасқан стереотиптерді бұзып, дұрыс қарым-қатынас орнатуға негізделеді. Транзакцияның нақты және жанама қажеттігін өтеуге белгілі бір техникалар қолдануды ұсынады.
Адамдармен қарым-қатынас, тұлғаның ішкі әрекеттері, коммуникативтік мәселелерді шешу - транзакттік анализдің әдістерін қолданудың мақсаты болып табылады. Ол тұлғаның өзімен және айналамен қарым-қатынасында төрт өмірлік позицияларды қарастырады:
Сен жақсысың - мен жақсымын немесе сіз дұрыссыз - мен дұрыспын;
Сен жамансың - мен жақсымын немесе сіз дұрыс емессіз - мен дұрыспын;
Сен жақсысың - мен жаманмын немесе сіз дұрыссыз - мен дұрыс емеспін;
Сен жамансың - мен жаманмын.
Алғашқы ұстаным - өмірде дұрыс және негізгі ұстаным болып табылады. Ал қалғандары индивидтің психикалық қажеттіліктерінің өтелмей, мұқтаждығынан туындаған. Оларды сыртқы жағдайлардың әсерінен қабылдауға тырысады да, транзакттік анализдің объектісіне айналады.
Екінші позиция қалаған нәрсесіне кез келген жолмен - өтірік айту, манипуляция арқылы келетін адамды сипаттайды.
Үшінші позициядағы адамдарда өзін кінәлі сезіну мен толық тұлға ретінде сезінбеу кездеседі, олар жақсы өмірге лайық емеспін деп ойлайды, өзгелер үшін өз қалауынан бас тартуға дайын.
Төртінші позиция өз өміріне кқңілі толмайтын өте бақытсыз адамдарға тән.
Транзакттік анализдің міндеті тұлғаға талдау жасауға мүмкіндік береді. Өміріңе оң өзгерістер енгізуге өз бойыңнан ресурс табу, Берн айтқандай, әрбір адам пайда болған шиеленістер мен қарама-қайшылықты Ересек позициясынан шешіп, оппонентті де Ересек Эго-күйіне түсіріп, бақытты бола алады. мұндай жағдайда көмектесетін әдіс бар - әуелі оппонентпен келісу, соңынан сұрақ қою.
Шиеленістің транзакттік анализі конфликт тудырушы тоғыспалы транзакцияны параллель векторға айналдыруға бағытталған бірқатар транзакциялардың метаморфозасы. Яғни, екі Бала келісе алмай қалғанда, келісімге келу үшін біреуі Ересек Эго-күйін қосуы керек.
Транзакцияны талдау барысында тек векторлардың қиылысын анықтап қоя салу жеткіліксіз. Қосымша қандай тұлғалық компоненттің күтпеген жерден белсенді араласып, коммуникативті қарым-қатынасты бұзуға апарғанын анықтау қажет.
Жасырын транзакциялар екі немесе одан да көп мен-қалпын қамтиды. Себебі, ақпарат әлеуметтік әңгімелерге сай киініп алады. Дегенмен, жасырын хабарламаға жауап ретінде берілген кері реакциядан байқалып қалады. Айтып тұрғандай, жасырын транзакциялар адамдарға астыртын әсер ететін айқын емес, бұлыңғыр хабарламадан тұрады (кейде адамдар өздеріне не әсер етіп тұрғанын аңғармай қалады) [2].
Адам өміріне әсер ететін бірнеше факторлар бар - бұлар әртүрлі типтегі өмір сценарийлерінен құрылған ата-ана программалауы. Э. Берн өмір сценарийі ата-ананың әсерімен балалық шақта жазылады деп санайды. Ал Адлер бала бес жасында бірқалыпты мінез-құлық паттернын қалыптастырады деді.
ТТ білім беру жүйесінде қолданылып, мұғалімдер мен оқушылардың жемісті қарым-қатынас жасауы және қажетсіз жанжалдардан аулақ болуына көмектеседі. Басқа көптеген салалардың ішінде ТТ әлеуметтік қызметкерлермен, діни қайраткерлермен, полициямен, түзету мекемелерінде қолданылады. ТТ адамдарды, олардың қарым-қатынасын және тілдесуін түсіну қажеттілігі бар кез келген салада пайдаланыла алады.
Э.Бернның айтуынша ТТ теориясының негізін құрайтын бірнеше маңызды идеялары бар. Олар ТТ-ды кез келген басқа психологиялық жүйеден ажыратуға мүмкіндік береді.
1. Адамдар туғаннан рухани сау болады. Мен жақсымын - сен жақсысың ұстанымын қабылдау жұмысты сәтті атқаруға, сондай-ақ кез келген адамның эмоционалдық және әлеуметтік саулығы үшін қажет.
2. Тіпті эмоционалдық қиындықтарды бастан кешіріп жүріп, адамдар саналы, толыққанды жан болып қалады. Олар өз проблемасының мәнін, оның себептерін түсінуге және тиісті көмек болған жағдайда оны шешуге қабілетті. Егер шынымен қиындықтарды жеңгісі келсе, олар емдік процестен тыс қалмайды.
3. Кез келген эмоциялық қиындықтар дұрыс тәсілді және адекватты білімді қолданған жағдайда шешіледі. Шизофрения, маскүнемдік, депрессивті психоз және т.б. жағдайларда психиатрлар тап болатын қиындықтар -- бұл "аурулардың" жазылмайтындығының емес, психиатрлардың надандығының нәтижесі"[1].
Э.Берн енгізген ең маңызды ұғым - ол: "Адамдар Ханзада мен ханшайымдар болып туады, ал ата-аналар оларды Бақаға айналдырады". Берн өзінің ең радикалды идеяларының көпшілігін афоризм түрінде ұсынды. Олардың көлегейленген нысаны арқылы олөзінің ойлау өрісін, оның идеяларының мәнін бұрмалауға тырысатындардан жасырды. Адамдардың бақытты болып туатыны, ал адамның өз-өзімен эмоционалдық араздықта болу, бақытсыздық пен ақылсыздықтың түбірі оларға ата-аналары арқылы берілетіндігі туралы жанама түрде тұжырымдалған түсінік, оның толық, тікелей мағынасын естігенде, тұтастай қабылдай алмайтындар үшін қолайлы болды. Негізгі адамның ұстанымы " Мен жақсымын - сен жақсысың " болуы қажет. Уақыт өте келе, өмірлік мән-жайлардың қысымымен адамдар бұл ұстанымды басқасына ауыстырады, атап айтқанда:
+ + Мен жақсымын - сен жақсысың
-+ Мен жақсы емеспін, сен жақсысың
+- Мен жақсымын, сен жақсы емессің
-- Мен жақсы емеспін, сенде жақсы емессің" [3] (Сурет-7).
Сурет-7. Өмірлік позиция ұстаным схемасы.
ТТ негізгі философиясы: Сен және мен, біз екеуміздің де адам ретінде құндылығымыз, маңызымыз бен қадір-қасиетіміз бар. Мен өзімді осы күйімде, ал сені осы өз күйіңде қабылдаймын. Бұл принцип адамның мінез-құлқына қарағанда оның мәні туралы айтады. Кейде маған сенің істеп жатқан заттарың ұнамауы мүмкін, алайда Мен сені әрқашан өз күйіңде қабылдаймын. Сенің мінез-құлығың дұрыс болмауы мүмкін, бірақ мен сені адам ретінде дұрыс қабылдаймын. Мен сен үшін икемделмеймін, сен де мен үшін икемделмейсің. Адам ретінде біз бір деңгейдеміз. Тіпті біз әр түрлі артықшылықтарға ие болып жатсақ та, бұл ақиқат болып қалады. Біз нәсіліміз, жасымыз және діни наным-сенімдеріміз бойынша ерекшеленетін кезде де бұл ақиқат болып саналады [4].
Яғни, адамның Мен жақсымын - сен жақсысың экзистенциалды позициясы -- бұл адамды оның іс-әрекеттері мен ерекшеліктерінен бөлек алып қарайтын көзқарас. Осы өмірлік ұстанымды қабылдау адамның шығармашылық әлеуетін толық іске асыру үшін қажет. Бұл ұстаным жақын қарым-қатынастарды құруда қажет және адамның эмоционалдық және әлеуметтік саулығының кілті болып табылады.
Әрбір адамда ойлау қабілеті бар. Демек, бізге өмірімізден не қалайтынымыз туралы шешім қабылдау жауапкершілігі жүктелген. Сайып келгенде, әр адамның өмірі өзі қабылдаған шешімге байланысты. Шешім қабылдау моделі. Кейде біздің мінез-құлығымыз дұрыс болмауы мүмкін. Бұл жағдайда біз бала жасымызда қалыптастырған стратегияларды ұстанамыз. Олар балалық шақта бізге дұшпандай болып көрінген әлемде күн көру және қалағанымызға қол жеткізудің ең жақсы тәсілі болып табылды. Ересек кезімізде де біз кейде осы паттернді ұстануға жалғастырамыз және олар тиімсіз болған жағдайларда да оларды ұстанамыз[3].
Біз кішкентай бала болған кезде, ата-аналарымыз бізді бір бағытта дамыта алмады. Олар, мүмкін балаға жақсы тәрбие беріп жатырмын деп тым қатты болып, ұрысқаннан бөлек ұрған да. Алайда бала өскенде сол қатты, негативті тәрбие берген ішімізде интроект болып қалған ішкі Ата анамызға бағыну немесе оған қарсы шығу немесе елемеу туралы шешімді өсе келе өзіміз қабылдадық. Сол мінез-құлық моделі балалық шақтан ересектерге де тән болады. Басқа адамдар немесе орта өзімізді белгілі бір түрде сезінуге немесе ұстауға күштей алмайды. Олар бізге қысым көрсетуі мүмкін, бірақ оған бағыну немесе бағынбау туралы шешімді өзіміз қабылдаймыз. Біздің сезімдеріміз бен мінез-құлқымыз үшін біз нақ жауап береміз. Әрқашан, біз шешім қабылдағанда, оны кейіннен өзгерте аламыз. Бұл біз бұрын өзіміз туралы және бізді қоршаған әлем туралы қабылдаған шешімдер үшін әділ. Егер осы балалық шешімдердің кейбіреулері ересек адамдар ретінде біз үшін жағымсыз салдарға әкеп соқса, онда біз оларды өзгертіп, басқаларын қалыптастыра аламыз. Солайша адамдар өзгереді. Біз тек ескі мінез-құлық паттернымызды түсінгендіктен ғана өзгермейміз, осы паттерндерді өзгертуге белсенді шешім қабылдау арқасында өзгереміз. Біз жүзеге асыратын өзгерістер барабар және тұрақты болуы мүмкін, бірақ ойыңды, санаңды өзгерту оңай болады деп ешкім уәде бермейді.
Сондықтан да ересек адам өмірінде осынша қиыншылықтан өтпесін деп, ата-ана алдын ала тәрбиеге деген көз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz