Басқару құжаттарының жіктелуі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

"Іс жүргізу" пәнінен

КУСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Басқаруды құжатпен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі және құжаттау

Орындаған:
Тексерген:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
3
1 БАСҚАРУ ІС ҚАҒАЗДАРЫН ЖҮРГІЗУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЖІКТЕМЕСІ
1.1. Басқаруды құжатпен қамтамасыз ету және басқару құжаттарының жіктемесі
1.2 Басқару құжаттамасымен жұмыс және талдау әдістері
1.3 Басқару құжаттарына қойылатын Заңға сәйкес жəне басқа да нормативтік-құқықтық актілер

7

7
11

14
2 ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫС БАРЫСЫНДА БАСҚАРУ ҚҰЖАТТАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Басқаруды құжатпен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі жəне құжаттау
2.2 Тәжірибе негізінде білім беру ұйымының басқару құжаттамасын ұйымдастыру
2.3 Білім беру ұйымындағы кадрлық іс қағаздарын ұйымдастыру

20

20

21
24
ҚОРЫТЫНДЫ
33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
34

КІРІСПЕ

Жалпы іс қағаздарының қоғам өмірінде қолданылмайтын саласы жоқ. Адам дүниеге келген сəттен бастап бақилық болғанға дейінгі бүкіл өмірі құжатпен байланысты. Өз өмірінде іс қағаздарын жүргізумен бетпе-бет келмеген жан жоқ, сірə. Адам баласы кəмелеттік жасқа толғаннан кейін қызметке тұру үшін өтініш жазудан бастап, ұрпағына арнап өсиет қалдырғанға дейін қаншама құжат толтырады, қаншама құжатқа қол қояды. Алайда мұның бəрін арнайы ретпен, белгіленген тəртіпке, жүйеге сəйкес жүргізбесе, бұл құжаттар көптеген келіспеушіліктер мен дау-жанжалдарға да себеп болады. Сондықтан да іс қағаздарын жүргізу негіздерін білу тек əр алуан мекемедегі қызметкерлерге ғана емес, əрбір азамат адам үшін де өте маңызды.
Кез-келген ғылым саласы секілді іс қағаздарын жүргізудің де өзіндік жүйесі, қалыптасқан ережесі, дайындалу тəртібі бар. Ал, мұның басқа нақты ғылым салаларынан ерекшелігі оның əмбебаптық сипатында. Нақтырақ айтқанда, іс қағаздарын жүргізудің бүкіл салаға тəн ерекшелігіне байланысты екендігінде. Айталық, жаратылыстану ғылымдарының əрбіреуі белгілі бір мəселеге ғана арналып, сол салада ғана қолданылса, ал, іс қағаздары, құжат айналымы жүйесі бүкіл кəсіпорында қолданылады. Сондықтан қай саланың қызметкері болмасын, құжат айналымы жүйесінен айналып өте алмайды. Мектепте, жоғары оқу орындарында іс қағаздарын жүргізу негіздері тереңдеп үйретілмейтіндігі себепті көпшілік қауым қызмет барысында көптеген қиыншылықтарға ұшырасып жатады. Ұсынылып отырған курстық жұмыс осы олқылықтың орнын толтыруды мақсат еткен.
Бүгінгі күні еліміздегі құжаттамалық қамтамасыз ету ісін бақылауға өкілетті орган Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінің Ақпарат және мұрағат комитеті (бұдан әрі - Комитет) болып табылады. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 29 қазандағы № 1130 қаулысымен бекітілген Ережеге сәйкес Комитет мұрағат ісі мен құжаттама жөніндегі мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуын бақылау және тексеру қызметін атқарады.
Сол секілді елімізде мемлекеттік тілде іс қағаздарының жүргізілуіне, ұйымдастырылу деңгейіне белгілі дәрежеде Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті, қалалық және облыстық тілдерді дамыту басқармалары, Мемлекеттік тілді жеделдетіп оқыту республикалық орталығы және тағы басқа құрылымдар үйлестірушілік, қадағалаушылық және оқу-әдістемелік функциялар атқарады.
Көптеген елдерде іс қағаздарын жүргізудің әдістемелік басшылығы мұрағат органдарына жүктелген. Мұнда кездейсоқтық жоқ. Құжат көп қырлы. ҚР 1037-2001 Іс қағаздарын жүргізу және мұрағат ісі. Терминдер мен анықтамалар стандарты бәрінен бұрын құжаттың ақпарат жеткізгіш құрал екенін атап өтеді. Құжатты күнделікті жұмыста пайдаланған соң оның екінші бір ерекшелігі алға шығады, яғни оны ендігі жерде тарихи дереккөз ретінде сақтау. Қорытындысында құжат Ұлттық мұрағат қорын толықтырады. Бұл міндеттер әрқашан басқарушылардың да, мұрағат қызметкерлерінің де назарын аударады. Қазақстан Республикасының Ұлттық мұрағат қоры және мұрағаттар туралы Заңы бойынша құжаттардың жасалуына ұйымдық-әдістемелік басшылық және олардың облыстағы (республикалық бағыныстағы қала, астана) мемлекеттік ұйымдарда ведомстволық сақтау жағдайын бақылау мұрағат органдарына жүктелген. Осыған орай облыстық мұрағаттар мен құжаттамалар басқармасы ведомстволық мұрағаттардың, мемлекеттік мекемелердің, ұйымдардың және облыс кәсіпорындарының құжаттау мен құжаттаманы басқару ісіне ұйымдық-әдістемелік басшылық жасайды. Осы мақсатта мемлекеттік ұйымдардағы құжаттама жасау мен мұрағаттық құжаттарды сақтау жайына кешенді тексеру жүргізіледі, соның аясында семинар-жиналыстар өткізіліп, іс қағазын жүргізушілер мен мұрағатқа жауап беретіндерге кеңестер беріледі, жеке номенклатуралық істер жетілдіріліп, мұрағат құжаттары реттеледі.
Кешенді тексеру жүргізу алдында мұрағаттар мен құжаттамалар басқармасы облыстың тиісті департаменті, басқармасы немесе бөлімімен бірге арнайы бұйрықтар шығарады. Бұйрықтар арқылы жүйеге қарасты ұйымдардың тізімі, тексеру мерзімі белгіленіп, комиссиялар құрылады, тексеруді дайындау және жүргізуге дайындық жөніндегі жоспарлар бекітіліп, басқа да тиісті қағаздар әзірленеді.
Қандай ұйым болмасын, соның ішінде коммерциялық ұйым да құжатсыз жұмыс жүргізе алмайды. Құжаттардың түзілуі, пайдаланылуы және сақталуы қолданыстағы заңнамаларға сәйкес жүргізілген жағдайда ол компания мүдделері қорғалуын қамтамасыз етіп, басқару қызметінің тиімділігін арттыра түседі.
Өз ісін ашқысы келген кісілердің бәрі де ең алдымен тиісті құжаттарды ресімдеуден бастау қажеттігін жақсы түсінеді.
Іс қағаздарын жүргізуді дұрыс ұйымдастыру кез келген ұйым қызметі туралы шынайы мәліметтер алып отыруға мүмкіндік беретіні және оларды неғұрлым тиімділікпен басқаруға ықпал ететіні айқын. Бұл іс қазіргі жағдайда бірқатар түбегейлі ерекшеліктерге ие болып отыр. Бүгінгі ұйымдар, адамдар арасындағы қарым-қатынас құралдары мен ақпараттық технологиялар ендірудегі аса жылдам өзгерістер кезеңінде жан-жақты талдап, түсінуді және кейін де пайдалану үшін сақтауды қажет ететін ақпараттар көлемі өсе түсуде.
Басқарудың ақпараттық дерек көздеріне байланысты технологиялық процестердің бір де бірі іс жүзінде құжаттау қызметін айналып өте алмайды. Құжаттау - құжаттардың түзілу, орындалу және ресімделу процестерінен тұрады. Барлық буындардың атқарушыларынан бастап жетекшілеріне дейінгі барша жұмыскерлер қызметі осы құжаттау ісімен байланысты.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Басқаруды құжатпен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі және құжаттауды талдау болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Мекемелер мен кәсіпорындарда басқару іс қағаздарын жүргізу қызметін заңдық және нормативтік құқықтық тұрғыдан реттеуді қамтамасыз етуді ұйымдастыру негіздерін сипаттау;
- Білім беру ұйымында басқару іс қағаздарын жүргізу қызметін негіздеу;
- Білім беру ұйымдарының басқару құжаттамаларына зерттеу жасау;
Зерттеу базасы: Білім беру ұйымы (17 мектеп)
Зерттеу нысаны: Білім беру ұйымының басқару іс қағаздары
Зерттеу пәні: Білім беру ұйымының басқару іс қағаздарының мемлекеттік жүйесі.

1 БАСҚАРУ ІС ҚАҒАЗДАРЫН ЖҮРГІЗУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЖІКТЕМЕСІ

Іс қағаздарының негізін басқару актілерінің жиынтығы құрайды. Сонымен қатар, оларды тіркеу жұмыс кезіндегі маңызды мәселелердің бірі болып табылады, өйткені дұрыс жазылған үйлестіру құжаты өңдеу процедурасын едәуір жеңілдетеді және тездетеді, демек бұл кеңсенің сапалық деңгейін жоғарылатады.
Басқару құжаттары дегеніміз не? Бұл кәсіпкерлік қызмет мүмкін емес құжаттар жиынтығы. Бұл тұжырымдама әр түрлі әкімшілік қағаздарды қамтиды. Ең алдымен, қызметтік деректерді дайындау кезінде сіз олардың функционалдығын ескеруіңіз керек. Қазіргі уақытта көптеген істер саласында арнайы алгоритмдер кеңінен қолданылады, оған сәйкес құжаттық дәлелдемелер жүргізіліп отырады (бухгалтерлік және статистикалық есеп, зейнетақылар және т.б.). Жұмыс процесі жүзеге асырылатын барлық құралдардың ішінде басқа басқару әдістері аясында маңызды рөл атқаратын ұйымдық-әкімшілік актілердің бірыңғай жүйесін ерекше атап өткен жөн. Компаниядағы басқару құжаттарының негізгі мақсаттары: ақпараттық (ішкі және сыртқы көздер арасында мәліметтер беру); растайтын (бұрын жоспарланған іс-әрекеттердің негізделген дәлелдемелері); оқыту (компанияда жинақталған тәжірибені сақтау және ұсыну, қызметкерлердің санасында компания стандарттарын шоғырландыру. Жаңа қызметкерлерді оқыту кезінде қолданылады) [1].

1.1. Басқаруды құжатпен қамтамасыз ету және басқару құжаттарының жіктемесі

Басқару құжаттарының жіктелуі. Оның жетекші салаға қызмет ету кезінде қолданылатын түрлері әдетте келесі белгілер бойынша жіктеледі:
Құжаттама бойынша: қолмен (жазбаша мәтін); визуалды (объектінің бейнесі); графикалық (графикалық бейнелеу); фотосурет, фон (дыбыстық жазба) және фильм құжаттары (бейнеклиптер); компьютерлік технологияны қолдану арқылы жасалған мәліметтер;
Кіріс көзіне байланысты: кіріс (кіріс); шығыс (шығыс); ішкі (жергілікті коммуникацияда қолданылады);
Жариялылық критерийі бойынша: құпия; қызмет; қарапайым (құпия емес).
Жалпыға қол жетімді емес ақпарат қамтылған ақпарат құпиялылық штампымен белгіленеді. Олармен жұмыс істеу үшін арнайы рұқсат қажет.
Қызметтік құжаттаманың көшірмелері ұйым қызметкерлерінің еркін қол жетімділігі форматында қолданылады және Қызметтік пайдалану үшін белгісімен белгіленеді;
Презентация сипаты бойынша: жеке; трафарет; типтік.
Жеке (мысалы, өтініш немесе жаднама) еркін түрде жасалады. Стандартты - сөйлеу шаблоны мен сөз тіркестерін қолдана отырып, жалпы қабылданған семантикалық құрылымға сәйкес, ал типтік - үлгі бойынша (мысалы, сертификаттар, жол жүру куәліктері және т.б.). Соңғылары көбіне индикативті формада басылады, ал өзгермелі айнымалылар қолмен енгізіледі;
Сақтау мерзімі бойынша: тұрақты; ұзақ мерзімді (10 жылдан астам); уақытша (10 жылға дейін).
Тіліне байланысты: формаланбаған (қарапайым көркем мәтін); жартылай ресімделген (трафареттік құжат); ресімделген (перфокарталар, перфокарталар, магниттік таспалар, иілгіш дискілер сияқты матрицалық актілер);
Мазмұны бойынша: жеке (жеке хат-хабарлар, күнделіктер және жұмыстан тыс уақытта жасалынатын басқа құжаттар); ресми (заңды және жеке тұлғалар тіркеудің белгіленген тәртібіне сәйкес құрастырады);
Құрылу кезеңдері бойынша: түпнұсқалары (стандарт талаптарына сәйкес жасалған және қолымен заңдастырылған іскери қағазды қайта қарау); түпнұсқалар (біріншісінің синонимі, әрқайсысы бірдей заңды күшке ие бірнеше данаға қол қою арқылы көбейтіледі); көшірмелер (бірінші актінің реквизиттерін көшіру арқылы көбейтеді және оларға Көшіру деген белгі қойылады, бірақ тек қол қойылған және мөрмен бекітілген көшірме заңды күшке ие бола алады); телнұсқалар (бұл түр Көшірме белгісімен бекітілген және қайнар көзіне тең заңды күші бар, өйткені іс жүзінде бұл оның екінші данасы);
Қызмет көрсетілетін аймаққа байланысты: басқару; ғылыми; техникалық; технологиялық; өндірістік және т.б.
Неліктен бізге басқару актілерінің анықтамалығы қажет Басқару құжаттамасының жалпы жіктеуіші (OKUD) бірыңғай кодтау жүйесіне және техникалық, экономикалық және әлеуметтік ақпаратты жіктеу жүйесіне енгізілген. Ол ақпарат ағындарын оңтайландыру және тіркеу формаларын біріздендіру үшін бар және бұрын қолданылып келген Бүкілодақтық рубриканың керемет ауыстырушысы болды.
Мұндай үйлестірудің бірыңғай құрылымдық құрылымдары кейіннен бүкілресейлік кодификаторға енетін бірыңғай құжаттық нысандарды бекітумен айналысатын барлық мемлекеттік ведомстволармен және ресейлік министрліктермен әзірленеді. OKUD иерархиялық тұжырымдамаға негізделген, оның үш кезеңі бар, олардың әрқайсысы екі блокты қамтиды - нысан атауы және сәйкестендіру.
Бұл біріктіру әлеуметтік-техникалық және экономикалық ақпаратты кодтау мен жіктеудің бірыңғай құрылымының бөлігі болып табылады [2].
Тізілім келесі міндеттерді шешуге арналған: құжаттаманы тіркеу (әр түрлі нысандар); дизайнда қолданылатын шаблондардың санын азайту; ақпарат ағындарын оңтайландыру; стандартталмаған ақпаратты айналымнан алып тастау; бір типтегі жазылған материалдарды жүйелеу және есепке алу; мәтіндердің бірыңғай типтерін қолдануды бақылаудың ұтымды жүйесін ұйымдастыру; іс қағаздары үлгілерінің құрамын бақылау; басқару саласында қолданылатын ақпараттың қайталануын жою. OKUD объектілері - бұл Қазақстан Республикасының әртүрлі ведомстволары мен министрліктерімен бекітілген ведомствоаралық және салааралық сертификаттар.
Бұл біріздендіру құрылымында бір типтегі жиынтыққа енгізілген әр түрлі құжаттардың кодтық белгілері мен атаулары келтірілген. №1 блок код пен бақылау цифрларын форматта көрсетеді: XXXXXXXX, мұндағы экстремалды цифр - тексеру цифры, ал алдындағы цифрлар - OKUD коды.
№1 блоктағы жүйенің үш деңгейлі иерархиясы шеңберінде әр қадамның өз функциялары бар: формалар класы бастапқы (бірінші және екінші символдарда) көрінеді, яғни бұл жерде құжат а құжаттаманың белгілі бір түрі; екінші (үшінші және төртінші таңбалар) формалардың кіші сыныбын көрсетеді; үшіншісі сертификаттың тіркеу нөмірін көрсетеді.
2-блок объектінің атауын көрсетеді (түрдің атауы). Ол жіктеудің әр түрлі кезеңдері үшін нақты немесе жалпы болуы мүмкін. Басқару актілерінің бүкілресейлік анықтамалығының кодтары әрдайым материалдардың бірыңғай үлгілерінде қойылады.
Кейбір сыныптарға қосымша ақпарат кіреді (жоғарыда келтірілген блоктарда келтірілмеген). Мысалы, кезеңділік, индекс және т.б. Заң құзыретті органдардың бастапқы құжаттаманың жаңа модельдерін құруға мүмкіндік береді. Алайда, құру кезінде олардан OKUD негізінде құрылған салалық кодификаторды сақтау қажет, мұнда тиісті сыныптар мен ішкі сыныптарда белгілі бір кодтар сериясы қолданылуы керек.
Кәсіпорындағы жұмыс процесін автоматтандыру: қарапайым кезең-кезеңмен жоспарлау Басқару жүйесіне не кіреді, шығу тегі, мақсаты, түрі, қызмет саласы бойынша өзара байланысты әр түрлі жұмыс процестері әкімшілік құжаттардың құрылымын құрайды.
Іскери құжаттардың келесі топтары бар: ұйымдастырушылық және әкімшілік; жоспарланған; есеп беру; Қаржылық; материалдық-техникалық қамтамасыз ету бойынша; келісімшарттық; белгілі бір жүйенің құрамына кіретін материалдар, олардың кешенінде, бақылау функциясы немесе қызмет түрінің белгілі бір шолуын ұсынады.
Энергетикалық құрылымдардың іс жүргізуіндегі негізгі орындардың бірі келесі жетекші дәлелдемелердің санаттарын қамтитын үйлестіру-басқару құжаттамасының кешені болып табылады: үйлестіруді басқару актісі (жарғы, лауазым, нұсқаулық және т.б.); әкімшілік әкімшілік куәлік (қаулы, бұйрық, бұйрық және т.б.); анықтамалық-ақпараттық мәтін (хат, жадынама, сұраныс және т.б.); персонал туралы нұсқаулар: бұйрықтар, жеке істер, мінездемелер және т.б. ұсыныстар бойынша қызметтік қағаздар (қызметкерлердің арыздары мен шағымдары) [3].
Ұйымдастырушылық-әкімшілік құжаттамада (НҚА) әртүрлі әкімшілік мәселелер бойынша шешімдер бар. Ол меншік формасы мен фирма қызметінің бағытына қарамастан кез-келген федералды мемлекеттік органда, жергілікті өзін-өзі басқаруда, компанияда және кәсіпорында құрылады. Дәл осы типтегі хаттамалармен басқарушылық құжаттама жүргізіледі. Басқару актісі дайындықтың екі кезеңін қамтиды: мазмұнды дамыту; дұрыс дизайн. Барлық ережелерге сәйкес үйлестіру актілерін құру Әкімшілік құжаттардың не екенін білу жеткіліксіз, оларға қойылатын талаптар да өте маңызды. Басқару директивасын құру кезінде мазмұнды дайындау дегеніміз - заңды күші бар мәтінді немесе кестені құрастыру. Көбінесе, мазмұн өзара байланысты сөйлем түрінде ұсынылады, сирек - оған енгізілген деректермен немесе сауалнама түрінде кестелік конфигурацияға ие. Қызметтік құжаттаманы дайындау шеңберінде презентацияның барлық түрлерін қолдануға болады (мәтін мен кестенің тіркесімі). Мәтін мазмұны - жазбаша немесе аудио түрінде жазылатын және ресми деректердің барлығын немесе көпшілігін көрсететін ақпарат. Құрылымы, сөз тіркестері, сөйлеудің әртүрлі құрылымдары, деректі фразалар тұрғысынан осы нұсқаулық қолданылатын түрлілікке байланысты.
Кеңсе құжаттарының құрамы әр түрлі болуы мүмкін, демек мұрағат бөлімдері құжаттаманы сақтай алады: басқару; ғылыми-техникалық; аудиовизуалды; электрондық тасымалдағыштарда. Мұндай бөлімшенің негізгі міндеттеріне мыналар жатады: мұрағат туралы ережеде көзделген құжаттар жиынтығының болуын қамтамасыз ету; жүйелік есепке алу және әр түрлі актілерді сақтау; ғылыми-анықтамалық аппарат құру; мұнда сақталған деректерді орынды пайдалану.
Архивтің тиісті тапсырмаларын орындау үшін ол келесі функцияларды орындайды: кәсіпорынның (бар болса) немесе компанияның өзі (құрылым бөлінбеген кезде) цехтар мен бөлімдердің тізімдерін жүргізу; бөлімшелердің жадынамаларын және зауыттың өзін сақтау; ғылыми-анықтамалық аппараттың жұмысын жүргізу; мұрағатта сақталған құжаттаманы сұраныстарға сәйкес пайдалануды қамтамасыз ету (жеке тұлғаларға, компанияларға және азаматтарға арналған ақпараттық қызметтер), сондай-ақ деректерді пайдалану туралы ақпаратты есепке алу; іс қағаздарының құндылығына сараптама жүргізуді ұйымдастыру және оларды сақтауға беру тәртібі; басқару актісінің дұрыс орындалуын тексеру; концерн жұмысының номенклатурасын құру; құрылымдық бөлімшелерді әдістемелік қамтамасыз ету; үйлестіру мәтіндерін әзірлеу (қатысады); өз қызметкерлерінің кәсіби деңгейін көтеруге бағытталған іс-шараларды дайындауға және өткізуге қатысу. Қорларда архивтер электронды құжаттарды (ЭҚ) қабылдайды, сақтайды, есепке алады, таңдайды және қолданады. Бұл жағдайда ЭД-мен жүзеге асырылатын барлық әрекеттер құжатталуы керек.
Мұрағат бөлімінің құқықтары: нұсқауларды мұрағатқа уақыт пен тәртіпке сәйкес тапсыру туралы талап; құжаттамамен жұмыс істеу ережелерін бақылау; компаниялардан дұрыс жұмыс жасау үшін қажетті ақпаратты сұрау. Мұрағат заңмен жауап береді: қағаздардың сақталмауына; құжаттарды тиісті жалпы қабылданған шешімсіз жою немесе олардың кездейсоқ жоғалуы; сақтау үшін директивалық актіні қабылдаудан негізсіз бас тарту; мәтіндерді пайдалану, оларға қол жетімділікті қамтамасыз ету ережелерін бұзу (бұл ережелер заңмен реттеледі) [4].

1.2 Басқару құжаттамасымен жұмыс және талдау әдістері

Кез-келген құжат айналымында кез-келген актінің жобасын жасауға бағытталған (келісу, әкімшілік, шығыс, реттеуші, басқарушылық).
Орыс және батыс әдіснамасында циклді ұйымдастырудың нұсқаулар мәтіні құрылудан тіркеуге дейін өтетін мүлдем басқа тәсілдер бар. Еуропалық көзқарас, ынтымақтастық деп аталатын тәсіл, бізге қарағанда әлдеқайда тиімді. Тұрмыстық тәсіл (диаграмма). Айталық, басқару құжатын жасағысы келетін шенеунік бұл туралы қызметкерге (ауызша немесе жазбаша) бұйрық береді.
Жобаны дайындағаннан кейін мердігер оны бастамашыға жібереді, ол оны бастамашы белгілеген талаптарға сәйкестігін тексеруі керек. Егер барлық ережелер орындалмаса, онда басқару актісі бастапқы кезеңде қайта қарауға жіберіледі. Егер бастамашы бәріне қанағаттанса, онда ол барлық мүдделі тараптармен келісуге жіберіледі. Сонымен бірге, қызығушылық танытқандардың ішінен әрбір өкіл Келісілді деген белгіні қоюға ғана емес, сонымен қатар актіні толтыру үшін қайта жіберуге құқылы. Жоғарыда аталған барлық кезеңдерден өткеннен кейін мәтінге қол қойылады, тіркеледі және күшіне енеді (күшіне енеді). Әдетте, барлық процесс үш жұмыс күнінен басталады. Күтудің соңғы уақыты сәйкес келетін кезеңдердің өту жылдамдығына байланысты [5].
Күту уақытының ұлғаюына бұйрықтың көшірмесін мақұлдаушы адамға тікелей беру қажеттілігі себеп болуы мүмкін. Егер болашақ басшылық құжат ерекше маңызға ие болса, онда барлық процесс қолмен жүреді: бастамашы оның дизайнымен дербес айналысады немесе орындаушылардың қызметін мұқият бақылайды, кез-келген кемшіліктерді анықтағаннан кейін іскерлік құжатты түзетеді. Менеджер ілеспе жазбалар көмегімен жобаны бекіту процедурасына әсер етеді немесе телефон байланысын қолданады, бұл соңғы нұсқада келісу уақытын қысқартуға көмектеседі. Алайда, құжатты мақұлдауды ұйымдастырудың қол режимімен тиімділік жоғарылап қана қоймай, шығындар (жұмыс күші, уақыт, тіпті қаржылық) өсетіндігін түсіну маңызды. Сондықтан бұл процесті жүзеге асырған кезде еуропалық модельді қолданған дұрыс.
Батыс тәсілі - бұл ұжымдық жұмыс. Ынтымақтастық (ағылшын тілінен аударғанда ынтымақтастық, ұжымдық жұмыс) - бұл бұрын сипатталған процедураны толығымен ауыстыратын басқарушылық жұмыс процесін қамтамасыз ету. Яғни, жоба құру - оның мазмұны мен дизайнын қалыптастырудағы бірыңғай ұжымдық дайындық. Осы схеманың көмегімен барлық мүдделі тараптар қажетті өзгертулерді жасай алады.
Нәтижесінде біз күшіне енетін нұсқаулық аламыз: мұндай схема ресейлік ұйымдарға тән емес екенін бірден айту керек. Құжаттармен ынтымақтастық - бұл АҚШ пен Батыс Еуропада кеңінен қолданылатын жеке процестерді оңтайландыратын тиімді басқару құралы. Бұл тез, мөлдір және тиімді құжаттар жүргізудің демократиялық процестеріне әкелді. Бұл әсіресе жаңа, жас фирмаларға қатысты. Сонымен қатар, егер ірі, ұзақ жылдар бойы жұмыс істейтін компанияларда иерархия, қатаңдық пен бағыныштылық кәсіпорынның үш тірегі болса, онда жас фирмаларда демократиялық көзқарас барлық жиналыстар өткізілетін өндірістік жиналыстарда ресми іс қағаздарын талқылауға алып келді. жиналып, келесі актіні жасау бойынша жұмыс жасады. Ынтымақтастық әдісі, әрине, компаниядағы жұмыс процесін қалпына келтіруді көздейді. Көбінесе қызметкерлер мен менеджерлер бұл тәсілдің айқын артықшылықтарына қарамастан, қарсылық толқынын тудыратын күмәнмен қарайды. Бұл әдіс мемлекеттік және муниципалдық құрылымдарда жиі кездеседі, өйткені олар коммерциялыққа қарағанда консервативті болып табылады [6].
Негізінен, отандық тәжірибеде бұл әдісті шетелдік тектегі және бизнесті ұйымдастыру мен кәсіпорынды басқарудың шетелдік тәсілдеріне сүйене отырып, өз бизнесін жүргізетін компаниялар қолданады.
Басқару құжаттамасын қалай талдауға болады? Кәсіпорындағы құжат айналымы стихиялық немесе ерікті бола алмайды. Бұл жұмысты нақты дайындау үшін тек деректі фильмді ғана емес, сонымен қатар компанияның әкімшілік қызметін де талдау қажет, өйткені бұл құжат құру процесін оңтайландыруға әкелетін ұтымды тәсіл: жоба дайындаудан бастап оны пайдалануға беру. Нәтижесінде ресурстардың барлық түрлерін (уақытты, жұмыс күшін, материалды) үнемдеу пайда болады. Іскерлік құжаттармен қызметті талдау тек менеджменттің ұйымдастырушылық жағын (компанияның Ережелері, ережелері, штат кестесі және барлық деңгейлердегі қызметкерлердің лауазымдық міндеттері) мұқият зерттеген кезде ғана болуы мүмкін. Бұл кеңсе жұмысының түрін дұрыс анықтауға, функцияларды талдауға және оларды дұрыс үлестіруге, өндіріс пен басқарудың әртүрлі деңгейлері арасындағы байланысты қарастыруға мүмкіндік береді [7].
Компания құрылымы кеңсе өндірісінің түрін анықтайды, ол екі түрге бөлінеді: орталықтандырылған және аралас. Егер компания шағын болса, онда көбінесе орталықтандырылған тип қолданылады (құжаттарды құру, сақтау, тіркеу және бақылау нақты бір қызметкерге немесе бөлімге жүктеледі). Егер кәсіпорын күрделі құрылымға ие болса, онда аралас процедура қолданылады (актілердің бір бөлігі құрылып, бөлімдерде сақталады, ал басқалары орталықтандырылған түрде өңделеді). Ыңғайлы болу үшін дизайн әдетте схемалар, суреттер, схемалар түрінде жасалады. Зерттеудің келесі кезеңінде сізге жұмыс процесінің сапалық құрамын зерттеу қажет. Корпорацияда кездесетін кеңсе құжаттарының барлық түрлерін: жеке түрлері мен олардың топтарын ескеру маңызды.
Зерттеудің негізгі объектісі - бұл жұмыс процесінің өзі, оның негізгі параметрлері: функционалдық аффилирлену немесе мазмұн; ағын құрылымы; көлемі мен бағыты.
Құжаттар айналымын оған енетін жекелеген актілердің мазмұны мен құрамы бойынша сипаттау әдетке айналған. Оларды әр түрлі бағытта зерттеуге болады: кіріс, шығыс, тіркелген және тіркелмеген, орындалуын бақылау жүзеге асырылады немесе жоқ, т.б. Кіретін сертификаттар топтарын корреспонденттер (яғни авторлар) жіктейді: жоғары, бағынышты және бағынбайтындардан. ұйымдар немесе жеке тұлғалар. Бұл талдау құжаттар айналымын оңтайландырудың мүмкін жолдарын анықтауға көмектеседі. Сондай-ақ, іс қағаздарының ағыны өңдеу процесінің сәйкестігі негізінде қарастырылады. Осы тұрғыдан алғанда, олар әртүрлі мазмұнмен, бірақ бірдей өңдеу кезеңдерімен (келісу, мақұлдау, қол қою, бекіту, тіркеу және бақылау) топтастырылған. Олар үшін нақты қозғалыс жолдары жасалынған.
Талдау нәтижелері бойынша құжаттардың маршрут бойымен қозғалуының ұтымдылығы немесе қисынсыздығы туралы, қызметкерлердің жүктеме дәрежесі туралы қорытындылар жасалады және анықталған мәселелерді шешу жолдары жасалады. Бұл шаралардың барлығы оларды ұнтақтау процесін жеделдетуге бағытталған. Осылайша, құжат айналымын талдаудың негізгі мақсаты қайталану мен кідірісті жою, кеңсе қағаздарымен жұмыс сапасы мен жылдамдығын арттыру болып табылады [8].

1.3 Басқару құжаттарына қойылатын Заңға сәйкес жəне басқа да нормативтік-құқықтық актілер

Басқаруды құжаттамалық қамтамасыз ету - кез-келген мекеме мен кəсіпорынның қызметіндегі маңызды міндет. Ақпараттарды тасымалдаушы ретінде құжат кəсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің өзара əрекетін қамтамасыз ете отырып, ұйым қызметінің ырғақты жұмыс істеуіне мүмкіндік береді.
Басқару қызметінде құжат еңбек құралы болып та, сол сияқты еңбек нəтижесі болып та табылады.
Басқару қызметінің барлық нысаны тиісті құжаттар арқылы көрініс табады:
* жоспарлау - жоспарларды дайындау;
* есепке алу - статистикалық, бухгалтерлік жəне жедел- техникалық құжаттарды жасау жəне өңдеу;
* басшылық - басқару құжаттарын шығару;
* нұсқау - нұсқаулықтар, əдістемелік нұсқаулар дайындау;
* бақылау - жазбаша түрде мəліметтер жинау [9].
Сөйтіп, кəсіпорында жасалатын құжаттар - оның өзіне жүктелген функцияларды іске асыруы.
Іс қағаздарын жүргізуді ұйымдастыру шартты түрде екіге бөлінеді: құжаттарды уақтылы жəне сауатты дайындап, ресімдеуді ұйымдастыру (құжаттау); құжаттармен жұмыс жүргізуді ұйымдастыру: қабылдау-өткізу, өңдеу, есепке алу, тіркеу, бақылау, сақтау, мұрағатқа дайындау, жою.
Құжаттарды дайындау рəсімдері де, сол секілді олармен жұмыс жүргізуді ұйымдастыру да арнайы нормативтік-құқықтық жəне нормативтік-əдістемелік актілермен нақты реттелген.
Қазақстан өзінің тəуелсіздігін алып, құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам ретінде даму бағдарын анықтағаннан кейін, обьективті түрде іс қағаздарын жүргізу мен мұрағат ісінің заңдық базасын жасау мəселесі туындады. 1991 жылдан 1997 жылға дейінгі 7 жыл ішінде бұрынғы нормативтік құқықтық база мен əдістемелік əзірлемелер заңдық күшін жойды. Ал республиканың құқықтық жағдайына сəйкес жаңасы əлі жасалған жоқ болатын. Қалыптасқан жағдайға байланысты қысқа мерзім ішінде іс қағаздарын жүргізу мен мұрағат саласының мемлекеттегі орны мен рөлін айқындайтын, оның құзыретін, функциялық міндеттерін жəне өзге салалармен байланыс аясын нақтылайтын ұлттық Заң əзірлеу қажеттігі туды. 1998 жылы Парламент мемлекетіміз тарихындағы тұңғыш ұлттық мұрағат қоры жəне мұрағаттар туралы Заңды қабылдап, оған 1998 жылы 22 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə. Назарбаев қол қойды.
Еліміз тарихындағы өзіндік тұжырымдамасы бар бұл тұңғыш Заң алыс жəне жақын шет мемлекеттердің құжаттамалық қамтамасыз ету саласы мен мұрағат ісін дамыту тəжірибесіне сүйеніп жасалды. Ол үш бірдей міндетті атқарады. Атап айтқанда: Қазақстан Республикасы Ұлттық мұрағат қорының құжаттарын мемлекеттік сақтауға қабылдау; олардың сақталуын қамтамасыз ету; мемлекет, қоғам жəне азаматтар мүддесіне сай қолдану.
Ұйымдастыру тұрғысынан Қазақстан Республикасы мұрағаттар мен құжаттаманы басқару жөніндегі өкілетті мемлекеттік орган (қазір - өкілетті орган) жəне Мұрағаттар мен құжаттаманы басқару жөніндегі жергілікті өкілетті орган (қазір - жергілікті атқарушы орган) ұғымдарының заң жүзінде бекуі, сондай-ақ, Қазақстан Республикасында мұрағат ісін басқарушы жəне жүргізуші органдардың құрылымдық жүйесін айқындау маңызды бір кезең болды. Жоғарылы- төменді барлық буындар бойынша басқару жүйесі мен мұрағат саласының біртұтас құрылымы жасалды. Ол барлық облыстардың, Астана мен Алматы қалаларының республикалық жəне жергілікті басқару органдары мен облыстық, қалалық, аудандық дəрежедегі мемлекеттік мұрағаттардың оңтайлы жүйесін қамтыды.
Елімізде деңгейі əртүрлі мемлекеттік мұрағаттар Қазақстан Республикасы Ұлттық мұрағат қорын құжаттармен толықтырып, сақталуын қамтамасыз ету жəне құжаттардың мемлекеттік есебін жүргізу, мемлекеттік органдарды, ұйымдар мен азаматтарды ақпараттық қамтамасыз ету, құжаттарды пайдалану жəне жариялау, мұрағат құжаттары бойынша ақпараттық-іздестіру жүйелерін құру, мұрағаттану мен құжаттану саласы бойынша əдістемелік жұмыстар жүргізу, сондай-ақ, ішкі пайдалану үшін де, толықтыру көзі - ұйымдарда қолдану үшін де əдістемелік құралдар əзірлеу міндеттерін жүзеге асырады.
Құжаттама саласындағы негізгі Заң қабылданғаннан кейін еліміздегі басқаруды құжаттамалық қамтамасыз ету мен мұрағат ісі саласының қызметін құқықтық реттеу процесі оң сипат ала бастады. Заңды жетілдіру барысында Қазақстан Республикасы Ұлттық мұрағат қоры туралы ереже əзірленіп, ол Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 7 қазандағы №1538 қаулысымен бекітілді. Бұл ереже арқылы құжаттарды Ұлттық мұрағат қоры құрамына ендіру жəне шығару, құжаттарды есепке алу мен сақталуын қамтамасыз ету тəртібі нақтыланды.
Уақыт өте келе аталмыш Заңды кейінірек қабылданған бірқатар заң нормаларымен үйлестіру қажеттігі туындады. Осыған орай 2001 жылы 10 қарашада қабылданған Қазақстан Республикасының Ұлттық мұрағат қоры жəне мұрағаттар туралы Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы №256-II Қазақстан Республикасының Заңы құжаттарды мемлекеттік сақтауға тапсыру, құжаттардың сақталуына қолданушылардың жауапкершілігі, мұрағат құжаттарын қолдану арқылы алынған ақпаратты орнымен пайдалану мəселелеріне қатысты бірқатар ережелерді нақтылауға мүмкіндік берді. Мұрағат құжаттары ғылыми, ғылыми-көпшілік зерттеу жұмыстарына жəне практикалық мақсаттарға қолданылуымен қатар, азаматтардың еңбек жолын, атқарған қызметтерін, жалақысының мөлшері мен басқа да құқықтық, заңдық мүдделеріне байланысты фактілерін куəландыру үшін негіз болады.
Заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу кезінде мемлекеттік мұрағаттардың осындай маңызды əлеуметтік функциялары ескеріліп, оның түсініктемелік аппараты жеке құрам бойынша құжаттар деген терминмен толықтырылды. Жеке құрам бойынша құжаттар - қызметкердің еңбек жолын куəландыратын жəне зейнеткерлік қамтамасыз ету үшін ақша аударылуы жөніндегі мəлімет беретін құжаттар жиынтығы. Мұнан соң Заңға арнаулы мемлекеттік мұрағаттар қатарын толықтыру, мұрағаттар мен құжаттаманы басқару жөніндегі республикалық жəне жергілікті органдар арасында міндеттерді бөлісу, мемлекеттік бақылау формаларын айқындау т.б. мəселелерге қатысты өзгертулер мен қосымшалар енгізілді. Белгіленген заң ережелері аясында Қазақстан Республикасының Іс қағаздарын жүргізу жəне мұрағат ісі. Терминдер мен анықтамалар, ұйымдастыру-басқару құжаттары. Құжаттарды ресімдеуге қойылатын талаптар, қағаз негіздегі құжаттар. Мұрағаттың сақтау ісіне қойылатын жалпы техникалық талаптар мемлекеттік стандарттары бекітілді. Қазақстан Республикасы Əділет министрлігінде Қазақстан Республикасы мемлекеттік ұйымдарында құжаттау мен құжаттаманы басқарудың тұрпатты ережелері, Ведомстволық мұрағаттар жұмысының негізгі ережелері тіркелді. Құжаттама саласындағы уəкілетті мемлекеттік орган басшысының мемлекеттік заңды тұлғалар ведомстволық мұрағаттарында құжаттарды уақытша ведомстволық мұрағатқа сақтауға тапсырудың тəртібі мен мерзімі туралы нұсқаулықты бекіту жөнінде жəне Ұлттық мұрағат қоры құжаттарының орталықтандырылған мемлекеттік есебі туралы бұйрықтары белгіленген тəртіп бойынша мемлекеттік тіркеуден өткізілді.
Қазақстан Республикасының жоғарыда аталған мемлекеттік стандарттары құжаттама жүйесін дамыту саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыру бағытында мынадай артықшылықтар береді:
1) іс қағаздарын жүргізу мен мұрағат ісі саласындағы бірыңғай терминологияны, соның ішінде қазақ тіліндегі терминдер жүйесін қалыптастырады. Бұл іс қағаздарын мемлекеттік тілге көшіруді жеделдетуге нақты негіз жасамақ;
2) Ұйымдардың ресми құжаттық бланкілеріне Қазақстан Республикасы Мемлекеттік елтаңбасының, сондай-ақ логотиптер мен эмблемалардың (тауарлық белгілер) түрлі-түсті бейнелерін салу туралы негізгі талаптарға жол ашады. Бұл еліміз территориясында түзілген құжаттардың ұлттық жəне мемлекеттік тұрғыда реттелуін қамтамасыз ететін негізгі элементтердің бірі болып табылады;
3) ресми ұйымдастыру-басқару құжаттарына арналған 27 деректемелік белгінің орналасу жəне ресімделу схемасын жасауға мүмкіндік береді;
4) Қазақстан Республикасы Мемлекеттік елтаңбасы салынған құжаттық бланкілерді жасау, есепке алу жəне сақтау тəртібін орнықтырады;
5) мемлекеттік жəне ведомстволық мұрағаттардың қоймаларында құжаттарды сақтаудың температуралық-ылғалдылық, санитарлық-гигиеналық, жарық режимі мен физикалық-химиялық режимдерінің негізгі нормативтік параметрлерін айқындайды.
Ұйымдардың құжаттамалық қызметінде 2005 жылы 18 шілдеде Қазақстан Республикасы Мəдениет, ақпарат жəне спорт министрінің №203 бұйрығымен бекітілген Типтік жаттар тізбесі үлкен рөл атқарады. Тізбеге типтік құжаттар, яғни мемлекеттік ұйымдардың қызметі барысында түзіліп, сақтау мерзімдері көрсетілген құжаттар енеді. Атап айтқанда, бұлар мына бағыттағылар:
1) басқару жүйесін ұйымдастыру (басқару қызметі, бақылау, басқарудың ұйымдық негізі, қызметті құқықтық қамтамасыз ету, құжаттамалық қамтамасыз ету жəне құжаттардың сақталуын қамтамасыз ету).
2) болжам жасау жəне жоспарлау (болжам жасау ісін ұйымдастыру жəне оның əдістемесі, жоспарлау, болжам жасау, ағымдағы жоспар, баға);
3) қаржыландыру, несие беру;
4) есеп жүргізу жəне есеп беру (бухгалтерлік есеп жүргізу мен бухгалтериялық есеп беру, есептілік, статистикалық есеп жүргізу мен статистикалық есеп беру);
5) мемлекеттік мүліктерді басқару;
6) еңбек қатынастары (жұмысқа орналасу, еңбекті ұйымдастыру, еңбекті нормалау, тарифтеу (баға белгілеу), еңбекке ақы төлеу, еңбекті қорғау);
7) кадрлармен қамтамасыз ету (жұмыскерлерді қабылдау, олардың қызметтегі орындарын ауыстыру жəне жұмыстан босату, жұмыскерлердің біліктілігін (квалификациясын) айқындап, белгілеу, жұмыскерлерді кəсіби дайындықтан өткізу жəне олардың біліктілігін көтеру, марапаттау);
8) экономикалық, ғылыми, мəдени байланыстар (экономикалық, ғылыми жəне мəдени байланыстарды ұйымдастыру, экономикалық, ғылыми жəне мəдени байланыстарды жүзеге асыру);
9) ақпараттық қызмет көрсету (ақпарат жинау (алу), маркетинг, ақпарат тарату, жарнама);
10) өндірістік тауарларды, жұмыс пен қызмет түрлерін мемлекеттік деңгейде көтере (немесе алдын-ала) сатып алу, материалдық-мүліктік құндылықтардың сақталуын ұйымдастыру;
11) əкімшілік-шаруашылық мəселелері (ішкі тəртіп ережелерін сақтау, ғимараттарды, орын-жайларды пайдалану, транспорттық қызмет көрсету, ішкі байланыс, төтенше жағдайлар, күзет);
12) əлеуметтік мəселелер.
Тізбеге кеңейтілген ғылыми-анықтамалық аппарат берілген, оны іс номенклатураларын, іс тізімдемелері мен сақтауға жатпайтын құжаттарды жоюға бөлу туралы актілерді, сондай-ақ сақталу мерзімі көрсетілген құжаттардың салалық тізбелерін жасаған кездерде қолдануға болады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 16 наурыздағы Қазақстан Республикасының Ұлттық ақпараттық инфра-құрылымын қалыптастырудың жəне дамытудың мемлекеттік бағдарламасы туралы № 573 Жарлығына сəйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 21 мамырдағы қаулысы бойынша Электрондық құжат айналымы бірыңғай жүйесінің бірінші кезегі əзірленді. Бұл электрондық құжат айналымы жүйесінің бір саласы болатын. Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 10 қарашадағы Қазақстан Республикасында "электрондық Үкiмет" қалыптастырудың 2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы туралы № 1471 Жарлығында ақпараттық жүйені одан əрі дамыту, Үкімет пен аймақтық мемлекеттік органдардың бірлескен ақпараттық ресурстарды пайдалана отырып, осы саладағы технологияларды кеңінен қолдану арқылы жұмыс жүргізу механизмін айқындау, азаматтар мен ұйымдарға ақпараттық қызмет көрсету бағытын ұстану мəселелері қамтылған. Мемлекеттік уəкілетті орган жоғарыда көрсетілген нормативтік актілерге сəйкес өз құзыры аясында іс қағаздарын жүргізу мен ведомстволық сақтау сатысындағы электрондық құжаттар бойынша жұмыстың негізгі бағыттарын айқындады [10].
Сонымен бірге, электрондық құжатты заң жүзінде қағаз құжатпен теңестірген, соған орай электрондық цифрлық қолтаңбаны - жазбаша түрдегі қолжазбамен бір деңгейге қойған Қазақстан Республикасының Электрондық құжат жəне электрондық цифрлық қолтаңба туралы Заңының жетілдірілуі барысында Ақпарат жəне мұрағат комитеті Қазақстан Республикасы мемлекеттiк органдарының электрондық құжат айналымы ережесiн əзірледі. Бұл ережені Қазақстан Республикасы Үкіметі 2004 жылғы 17 сəуірдегі №430 қаулысымен бекітті. Ережеде мынадай жұмыстардың нормалары белгіленген:
1) электрондық құжаттарды іріктеу, сақтауға қабылдау жəне тапсыру, оларды жою мен кепілдік беру арқылы жою, сондай-ақ электрондық цифрлық қолтаңбаның ашық түрдегі кілт-белгілерін жəне электрондық құжаттар есебін жүргізетін журналдарды жою тəртібі мұрағаттар мен құжаттаманы басқару жөніндегі Қазақстан Республикасының өкілетті мемлекеттік органдары арқылы белгіленеді;
2) электронды құжаттарды сақтау мерзімдері олардың қағаз нұсқасындағы түпнұсқалары сақталатын мерзімдермен сəйкес келеді. Мұны мұрағаттар мен құжаттаманы басқару жөніндегі Қазақстан Республикасының өкілетті мемлекеттік органдары белгілейді;
3) Электрондық құжаттар түзілген, жолданған жəне алынған кездегі форматы бойынша электрондық цифрлық қолтаңбасымен сақталады.
4) электрондық құжаттардың Қазақстан Республикасы мемлекеттік стандарттары талаптары мен мемлекеттік орган лауазымдық тұлғасының электрондық цифрлық қолтаңбасына сəйкес деректемелік белгілері болуға тиіс.
Заң қабылданғаннан кейінгі жылдары мекемелер, кəсіпорындар мен ұйымдар үшін əртүрлі əдістемелік құралдар мен ұсынымдар əзірленді. Атап айтқанда:
1) сақталу мерзімі көрсетілген құжаттардың салалық (ведомстволық) тізбесі (Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің кеңсесі, қылмыстық-атқару, прокуратура органдары, кеден, қаржылық полиция, жинақтаушы зейнеткерлік қорлар, банк, сот жүйелері ұйымдары, т.б.орындар бойынша);
2) сақталу мерзімі көрсетілген жеке ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.