ХХ ғасыр басындағы газет-журналдарды шығарушылар мен автор-тілшілер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

1.2ХХ ғасыр басындағы газет-журналдарды шығарушылар мен автор-тілшілері
Осындай уақыттағы Қазақстанның жағдайында тамаша саясаткер, ғалым, публицист А. Бөкейхановтың (1866-1937) кеңістікті жұмыстары ерекше орын алады. Орта жүз сұлтандарының ұрпағы Семей облысының Қарқаралы аймағында пайда болды. Санкт-Петербург орман шаруашылығы университетінде оқыды. 1896 жылы үшінші курстың студенті ретінде таныс зерттеуші Ф.А. Щербина бастаған Қазақстанды зерттеу экспедициясының мүшесі болды. Экспедиция барысында Ә.Бөкейханов Қазақстанның экономикасын, этнографиясы мен мәдениетін мерзімді зерттеуге негіз салды. Оның Россия. Біздің Отанымыздың географиялық сипаттамасы газетінің редакциясында болуы кездейсоқ емес еді. Оның XVIII томды құрастырудағы рөлі Қазақстан үшін анағұрлым іргелі болды.

Ә.Бөкейханов ұлттық демократиялық партия құру жобасын ұсынды. Ол қоғамдық және саяси өмірде айтарлықтай рөл атқарды. Жалпыхалықтық коммуникацияның, қазақ халқының қайта өрлеуінің бастауы болатын жалпыхалықтық басылым жасау туралы шешім қабылданды. Орынбор басылымның басылым кеңістігі болды, басылым Қазақ деп аталды (1913-1918). Редакцияның жұмысына мемлекеттік зиялы қауымның көрнекті жақтаушылары тартылды. Олардың арасында ақын, прозаик М.Дулатов (1885-1935) бар. Оның Оян, қазақ атты алғашқы өлеңдер жинағы 1909 жылы жарық көрді. Кітаптың атауы ХХ ғасырдың басында халық үшін манифест болды, оның басылымын патша үкіметі тәркілеп алды. М.Дулатовқа 1910 жылы езілген қазақ ханымының қиын жағдайына арналған Бақытсыз Жамал (Бақытсыз Жамал) романы берілді. Ол сонымен қатар Азамат (1913), Терме (1915) өлеңдер жинағын жасаушы болып саналады. Қазақ басылымының редакторы ақын, аудармашы, лингвист, мұғалім А.Байтұрсынов болды.
Қазақ басылымы мен Хайқап журналы (1911-1915) мемлекеттік зиялы қауым арасындағы барлық түрдегі идеялық-саяси көзқарастар мен бағыттардың хабарлаушылары болды. Басылым Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов және т.б. шеңберінде либералды-демократиялық бағыт идеясын алға тартты. Журналда Айқаптың баспагері және редакторы М.Сералин болды. Сейдалин, Б.Аратаев, С.М.Торайғыров, С.Сейфуллин, Б.Мейлин ынтымақтасты. Бұл басылымдар қазақ халқының отарлау кезеңіндегі ұлттық идеялары мен мүдделерін біріктірді. Кейіннен 1905-1907 жылдардағы революция. Қазақстанда қоныс аударудың маңызды саясаткері іске қосылды, бұл іс жүзінде жер қиындықтарының күрт шиеленісуіне, отаршылдықтың өршуіне әкелді, ал ХХ ғасырдың 2-ші онжылдығының басында оны мемлекет алдында жұмысшылар қайта бастады және әлеуметтік жолын кесті. 1911 жылы мамырда Атбасар мыс кеніштерінің жұмысшылары ереуілге шықты. 1912 жыл демократиялық қоныс аударудың жаңа уақыты болды: Байқоңыр кеншілерінің ереуілдері, ереуілдері мен митингілері Торғай облысы, Семей, Омбы, Орынбор, Петропавл, Өскемен, Доссор және Ембі шахталарында өтті.
Байтұрсынов оқытушылық қызметпен ғана шектелмеген. Ол ауыл-ауылды аралап, адамдардың ағартылуын насихаттап, олармен өзінің армандарымен бөлісті. Байтұрсынов патша үкіметінің қатал отаршыл саясаткері туралы білетін және өзінің жеке кездесулерінде оны батыл әшкерелейді. 1905 жылғы революция оны әрекетке ынталандырады. Содан бері ол саясатпен белсенді айналысады. Бұл ықпалдың біріншісі - оның аумақтарды экспроприациялауды тоқтату, иммигранттар ағынын тоқтату және этникалық земстволар құру туралы талаппен қазақтардың өтінішін жасаудағы рөлі. Сондай-ақ, православиелік дінге қарсы мұсылман халықтарын біріктіру үшін ұран айтылды. Өтініште білім беру жүйесінің жаңа науқаны, қазақ халқының ойлары мен тілектерін бейнелейтін үкімет үшін ұнамсыз баспа басылымының газетіне рұқсат алу, муниципалдық мекеме мен сот жүйесіндегі сот ісін қазақ тілінде жүргізу ескерілген. Бұл идеялар қазақ халқына ой салып, барлық дерлік діни қызметшілердің қолдауымен көрініс таты.
А.Байтұрсынұлы 1913 жылы Орынборда қазақша басылым ашты. Көп ұзамай Әлихан Бөкейханов басылымға қосылып, негізгі авторлардың бірі болды. 1914 жылы 24 қарашада Торғай губернаторына жолдаған хабарламасында Орынбор жандарм бөлімінің бастығы генерал-майор Бабич қазақша басылым туралы былай деп жазды: Ахмет Байтұрсынов Қазақтың басылымын біріктіре алды Міржақып Дулатов, Шәкәрім Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек және басқа көптеген функционерлер мен ақындар. Осы көрнекті функционерлердің еңбегі мен күш-жігерінің арқасында басылым қазақ халқының санасын ояту үшін маңызды рөл атқарған қоғамдық басылымға айналды. Сегізінші ғасыр басылымының таралымы (ұзақ уақыт) қоғамды толғандыратын мәселелерді көтерді.
" Ахмет Байтұрсынов Қазақ (1913) баспа шығарылымының бірінде: Қазақ өркениетінің болуы өткір мәселеге айналды деп жазды [2]. Бұл үмітсіз мәтіндер кездейсоқ емес. ХХ ғасырдың басында Шығыс Азияны отарлау және мемлекеттің еуропалық бөлігінен фермерлердің жылдам қоныс аударуы қызу жүріп жатты. Нәтижесінде 1916 жылы қазақтар 40 миллион адамға кір келтірді. гектар ең жақсы аумақтар жоғалып, шөл дала мен тауға мәжбүр болды. 1-дүниежүзілік соғыс жылдарында даланы тонау мүлдем жабық және жыртқыш емес болды, бұл кезде көптеген тарифтермен мал даладан шығарылды. Ақбөкен мен киіз патша әскеріне реквизицияланды. Бұл кезде орыс отарлаушылары үшін тың жерлер дайындалды. Егер бұны қоғамның қысымы, жазасыздығы және мемлекеттік қызметшілердің беделі жұбататын болса, Ахмет Байтұрсынов сияқты бұл адамдардың бұл оқиғадан аулақ болуға барлық мүмкіндіктері жоқ екені түсінікті. Басылым 5 жыл бойы - 1917 жылға дейін өмір сүрді. Осы уақыт ішінде ол негізгі ұлттық-әлеуметтік-саяси және ғылыми-әдеби басылымға айналды. Сталиндік тазалық жылдарында Қазақ баспа редакциясының ұжымы аяусыз жазаланды деп бекер айтпаған.
Азамат соғысы кезінде Ресей үкіметі революцияға дайындалған мамандарды қызықтыруға ұмтылып, Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің 1919 жылғы 4 сәуірдегі бұйрығын шығарды, оған, атап айтқанда, соғысқа қатысқан қырғыздар (қазақтар) кірді. Ресей Федерациясына қарама-қарсы азаматтық соғыс. Ресей үкіметі, сондай-ақ қырғыз Алаш-Орда үкіметінің бұрынғы мүшелері мен қызметкерлері бұрынғы контрреволюциялық жұмыстары үшін іс жүзінде қандай да бір қудалау мен жазалауға ұшырауға міндетті емес . Кейіннен бұл тұжырым, Алаш-Орда үкіметінің барлық дерлік басшылары Ұсыныстарды қолдады. 1919 жылы тамызда Ахмет Байтұрсынов Революция және қырғыздар атты мақаласында: Орыс халықтарының құқықтары туралы декларацияның жариялануын қазақтың ұлттық мәселесіне таңданған келісімнің бастамасы деп санауға болады. Мен достарымның, шын мәнінде, біз Колчаковскаяны таңдау арқылы қателеспегенімізді шынайы түрде растай аламын

Ресей үкіметінің білім беру үшін күш-жігерін аямайтынын көрсету үшін ізімен жүреді. Қазақ қыздарына ерекше қамқорлық көрсетілді. 1930-31 оқу жылында жалпы білім отырықшы білімі бар аудандарға, ал 1931 жылдан бастап қаңғыбас қауымы бар аудандарға енгізілді. Мемлекеттік интеллигенцияның барлық дерлік қайраткерлері мәдени прогресті жеделдетуге үлкен көңіл бөлді. Сол жылдары Ахмет Байтұрсыновтың ана тіліндегі оқулықтары, білім беру бағдарламалық жүйесі бойынша оқулықтары, 20-дан асқан бірқатар басылымдарды қамтыған иллюстрацияланған алфавиті орасан зор даңқ сатып алды. 1920-1930 жылдар Қазақстандағы ғылымның даму уақыты болды. Қазақша сұхбат ауданның жағдайын, этнографиясын, экономикасы мен жаратылыстануын зерттейтін үлкен орталыққа айналды. Қоғамның табиғи-географиялық, этнографиялық және тарихи-археологиялық бөлімдерінің жұмысында таныс ғалымдардың рөлі қабылданды. Асфендияров, А.Затаевич, А.Байтұрсынов, Аймаутов және басқалар т.б. қатысты.

Алайда, КСРО-да басталған қатал қуғын-сүргін толқыны Қазақстанға да әсер етті. 1920 жылы Ахмет Байтұрсынов қамауға алынды. Ол Архангельскіге, ал әйелі мен қызы Шолпан Томск облысына жер аударылды. Алайда 1934 жылы Қызыл Крест комиссиясында жұмыс жасаған Е.Пешкованың өтініші бойынша Ахмет Байтұрсынов босатылды. Алайда, 1937 жылы қазанда ол тағы да қамауға алынып, атылды.
Дулатов Міржақып (Мир-Якуб) - ақын, жазушы, публицист, ағартушы, Бөкейхановпен және Байтұрсыновпен бірге ХХ ғ. Ол қазақтың ұлттық бірегейлігінің қайта жаңғыруын белгілеген үшеудің бірі болды.
Алғашқы өлеңдер жинағы Оян, қазақ 1909 жылы жарық көрді, бірден таратылып, 1911 жылы қайта басылды. Кітаптың атауы ХХ ғасырдың басындағы манифест, зиялы қауымға, оның жетекші шабыттандырушыларының бірі Міржақып Дулатовқа үндеу ретінде қызмет етті. 1911 жылы Оян, казак жинағы Баспасөз Бас басқармасында тәркіленді. Смағұл Сәдуақасов Жас Қазақстан кітабының алғысөзінде (1928): Осы ғасырдың басында Абайдың алғашқы ізбасарлары пайда болады. Олардың қатарында А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев бар. Тұңғыш қазақ. Бақытсыз Жамал (Бақытсыз) Жамал ) 1910 жылы жарық көрді. Оның авторы - бұрын аталған М.Дулатов. Роман езілген қазақ әйелінің қалыңдыққа зат ретінде сатылған және Алматыға қонған үлкен жетістік болған, автормен бұрын-соңды болмаған жетістікке жеткен өмірін суреттейді
1914 жылы түрколог В.В. Гордлевскийдің бастамасымен қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдері ретінде Абай мен Міржақыптың есімдері А.И.Веселовскийдің құрметіне арналған шығыс жинағына енгізілді. Дулатовтың екінші Азамат өлеңдер жинағы 1913 жылы Орынборда жарық көрді. Орыс ақындарының бірнеше аудармалары бар.
Дулатов қоғамдық-саяси басылым ретінде қызмет еткен және 1918 жылдың қазан айына дейін өмір сүрген Қазақ газетіне үлкен мән берді. Ол А.Байтұрсыновтың өмірі мен шығармашылығы туралы эссе жазды (1922). 1911 жылы Міржақып өзінің әңгімелері мен өлеңдері жарияланған алғашқы қазақстандық журналда жұмыс істеді. 1915 жылы Терме өлеңдер жинағы жарық көрді. Төңкерістен кейін М.Дулатов әр түрлі басылымдарда жұмыс істеді, жазуды жалғастырды, өзінің қазақ халқының тарихы туралы еңбектері туралы ойлады. 1928 жылы ол тұтқындалып, екі жылға түрмеге жабылды, содан кейін Соловецкий лагеріне жіберіліп, 1935 жылы 5 қазанда қайтыс болды.
Қазақ халқының тарихындағы ең қорқынышты беттердің бірі - репрессия жылдарында ұрпақ тағдырын бұзып қана қоймай, ғылыми зерттеулердің дамуына үлкен із қалдырған парақтар. Репрессия жылдарында кең байтақ елдің түкпір-түкпірінен адамдар Қазақстан аумағына жер аударылды, бұл 1929-1931, 1937-1938 жылдар, қуғын-сүргіннің екі толқыны. Қатыгез репрессиялар толқынына ұшыраған қазақ халқы да зардап шекті. Осы кезеңде қазақ зиялыларының барлығы дерлік жойылды. Қуғын-сүргін құрбандары тіл мамандары, тарихшылар, мәдениет және әдебиет қайраткерлері сияқты жетекші ғалымдар, сондай-ақ мұғалімдер, ағартушылар және саясаткерлер болды. Осы қуғын-сүргіндер нәтижесінде лингвистика саласындағы зерттеулер, оқулықтар құру, лингвистиканың дамуы, түркология саласындағы зерттеулер тоқтатылды.
Саяси қуғын-сүргін құрбандарының бірі, ең алдымен, орыс білімінің көрнекті қайраткері Ахмет Байтұрсынов болды. Ахмет Байтұрсынов өзінің өмірінен, шығармашылығынан, ойларынан, идеялары мен пікірлерінен, есімінен мол мұра қалдырды. Кешенді зерттеулерді қазақстандық ғалымдар жүргізеді, өйткені оның тарихы барша қазақстандықтарды қызықтырады. Ахмет Байтұрсынов тек қазақтар арасында ғана емес, сонымен бірге ұлттық зиялы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.