Дебиторлық борыштар есебінің аудиті
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІ
1.1. Дебиторлық борыш түсінігі, маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі ... ... ... 5
1.3. Күмәнді дебиторлық борыш есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.4. Еншілес (тәуелді) серіктестердің дебиторлық борыш есебі ... ... ... ... .9
1.5. Басқадай дебиторлық борыш есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
II. ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ
2.1. Дебиторлық борыштар, оларды жіктеу және түгендеудің есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысудың аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3. Күмәнді борыштар резервтерінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.4. Еншілес (тәуелді) серіктестердің дебиторлық борышының есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.5. Басқадай дебиторлық борыштар мен берілген авнс бойынша есеп айырысудың аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
III. «ХАЛЛИБУРИТОН ИНТЕРНЭШНЛ ИНК» КОМПАНИЯСЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШ АУДИТІ
3.1. Дебиторлық борыштың функционалдық аудиттің бағдарламасы ... ... .29
3.2. «Халлибуртон Интернэшнл Инк» компаниясының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3.3. Кәсіпорынның дебиторлық борышының жағдайын талдау ... ... ... ... ...32
3.4. «Халлибуртон Интернэшнл Инк» компаниясының дебиторлық борышына жүргізілген аудиті бойынша аудиторлық қорытынды ... ... ... ... ... 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІ
1.1. Дебиторлық борыш түсінігі, маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі ... ... ... 5
1.3. Күмәнді дебиторлық борыш есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.4. Еншілес (тәуелді) серіктестердің дебиторлық борыш есебі ... ... ... ... .9
1.5. Басқадай дебиторлық борыш есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
II. ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ
2.1. Дебиторлық борыштар, оларды жіктеу және түгендеудің есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысудың аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3. Күмәнді борыштар резервтерінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.4. Еншілес (тәуелді) серіктестердің дебиторлық борышының есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.5. Басқадай дебиторлық борыштар мен берілген авнс бойынша есеп айырысудың аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
III. «ХАЛЛИБУРИТОН ИНТЕРНЭШНЛ ИНК» КОМПАНИЯСЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШ АУДИТІ
3.1. Дебиторлық борыштың функционалдық аудиттің бағдарламасы ... ... .29
3.2. «Халлибуртон Интернэшнл Инк» компаниясының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3.3. Кәсіпорынның дебиторлық борышының жағдайын талдау ... ... ... ... ...32
3.4. «Халлибуртон Интернэшнл Инк» компаниясының дебиторлық борышына жүргізілген аудиті бойынша аудиторлық қорытынды ... ... ... ... ... 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІ
1. Дебиторлық борыш түсінігі,
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .4
2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі ... ... ... 5
3. Күмәнді дебиторлық борыш
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .7
4. Еншілес (тәуелді) серіктестердің дебиторлық борыш
есебі ... ... ... ... .9
5. Басқадай дебиторлық борыш
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..12
II. ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ
2.1. Дебиторлық борыштар, оларды жіктеу және түгендеудің есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысудың
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3. Күмәнді борыштар резервтерінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..19
2.4. Еншілес (тәуелді) серіктестердің дебиторлық борышының есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.5. Басқадай дебиторлық борыштар мен берілген авнс бойынша есеп
айырысудың
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...23
III. ХАЛЛИБУРИТОН ИНТЕРНЭШНЛ ИНК КОМПАНИЯСЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА ДЕБИТОРЛЫҚ
БОРЫШ АУДИТІ
3.1. Дебиторлық борыштың функционалдық аудиттің бағдарламасы ... ... .29
3.2. Халлибуртон Интернэшнл Инк компаниясының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3. Кәсіпорынның дебиторлық борышының жағдайын
талдау ... ... ... ... ...32
3.4. Халлибуртон Интернэшнл Инк компаниясының дебиторлық
борышына жүргізілген аудиті бойынша аудиторлық
қорытынды ... ... ... ... ... 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...38
Кіріспе
Осы курстық жұмыстың тақырыбы Дебиторлық борыштар есебінің аудиті
болып табылады. Осы тақырыпқа сай курстық жұмыста дебиторлық борыштар
есебінің дұрыс ұйымдастырылып жүргізілгендігі анықталады.
Осы курстық жұмыста келесідей мәселелер қарастырылады: бірінші
бөлімінде Дебиторлық борыш түсінігі, маңызы, Сатып алушылар мен
тапсырыс берушілер борышының есебі, Күмәнді дебиторлық борыш есебі,
Еншілес (тәуелді) серіктестердің дебиторлық борыш есебі және Басқадай
дебиторлық борыш есебі мәселелері қарастырылған. Дебиторлық борыштар
аудитін жүргізу алдында оның есебін түбегейлі ұғынудың маңызы зор.
Екінші бөлімінде осылардың әрқайсысының аудит есебі қарастырылған,
яғни Дебиторлық борыштар, оларды жіктеу және түгендеудің есебінің аудиті,
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың аудиті,
Күдікті борыштар резервтерінің аудиті, Еншілес (тәуелді) серіктестердің
дебиторлық борыштарының есебінің аудиті және Басқадай дебиторлық борыштар
мен берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебінің аудиті. Дебиторлық
борыштар есебінің аудитінің негізгі мақсаты - олардың есебінің дұрыс
ұйымдастырылып жүргізілгендігін анықтау болып табылады.
Үшінші бөлімінде дебиторлық борыштар аудитінің бағдарламасы,
дебиторлық борыштар аудиторлық бағдарламасын қамтитын басты мәселелеріне
тоқтала кеттім. Сонымен қатар Халлибуртон Интернэшнл Инк. компаниясы
тәжірибелік мысалда қарастырылды. Талдау объектісі ретінде Халлибуртон
Интернэшнл Инк. компаниясы алынды. Оның негізгі қызметі мұнай өндірісі,
құрылысы, мұнай газ өңдіру скважиналарын жөңдеу және іске қосуға қажетті
құрал-жабдықтарды жасау және жабдықтаумен айналысу болып табылады.
Дебиторлық борыштар қорытындыларының аудиті толығымен зерттеліп
қарастырылды.
Бұл тақырыптың негізгі масаты болып жоғарыда айтылған мәселеледі жан-
жақты, мән мағынасын ашып көрсету табылады. Кейін аудиторлық қорытынды
жасалып, ұсыныстар айтылады.
I. ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІ
1.1. Дебиторлық борыштар түсінігі, маңызы
Дебиторлық берешек – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің
қандай да бір кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар үшін ақша төлеу бойынша
міндеттемелері. Ол ағымдағы және ағымдағы емес болып бөлінеді. Бухгалтерлік
есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді.
Саудалық дебиторлық берешек – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық берешек – іс-әрекеттің басқа түрлері
нәтижесінде (мысалы қызметтерге аванстар, шығынды жабуға арналған
депозиттер алуға арналған дивидендтер мен пайыздар және т.б) пайда болады.
Дебиторлық берешек 3 топқа бөлінеді:
1) алынуға тиісті шоттар;
2) алынған вексельдер;
3) басқалар.
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен
қызметке, субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек-талаптары
кіреді. Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе
борышты өтеу күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
болып бөленеді. Дебиторлық берешек саудалық шот фактурамен расталады.
Алынған вексельдер бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады.
Дебиторлық берешек пайда болатын сипатына қарай қалыпты және аяқталмайтын
болып бөлінеді. Субъектінің өндірістік шаруашылық іс-әрекетінің барысында,
сондай-ақ есеп айрысудың қолданыста жүрген нысандары мен пайда болатыны
қалыптыға жатады. Мерзімінде төленбеген дебиторлық берешек аяқталмайтын
болып саналады. Ол есеп және қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұйымдағы және
бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшілктер, тауарлық-материадық қорларды
жіберуді бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.
Қарыз капиталының қозғалысын несиелеу – ол пайыз түрінде қарызға төлем
ақы ретінде қайтарылатын капитал. Несиенің объективтік қажеттілігі ең
алдымен өнеркәсіп пен сауда капиталының айналымдық заңдылығымен байланысты.
Несиелерді есепке алу үшін Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер
бөлімшесіне енгізілген 4010 Банк несиелері, 4020 Банктен тыс
мекемелердің несиелері, 4030 Басқа да несиелер сияқты пассивті шоттары
пайдаланылады. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді беру Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкі бекіткен Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
несиелендіруді ұйымдастыру ережелеріне сәйкес жүргізіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлағалардан
оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде
алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – 1200 дебиторлық
борыштар (алынуға тиісті шоттар) деп танылады. Осы кәсіпорындар мен
ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып
табылады. Өтелетін (алынатын) уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық
борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ ұзақ мерзімді алынуға
тиісті борыштар болып екіге бөлінеді. Бұл борыштардың есебі Алынуға
тиісті шоттар бөлімінің шоттарында есептелінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
• Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген)
төлем;
• Тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
• Вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
• Негізгі ұйымдар мен еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар
негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
• Ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларанының) дебиторлық борышы;
• Басқадай дебиторлық борыштар.
Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
1210 Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы
1220 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы
1230 Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық борышы
1240 Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің дебиторлық борышы
1250 Қызметкерлердің дебиторлық борышы
1260 Жалдау бойынша дебиторлық борыш
1270 Алуға арналған сыйақылар
1290 Күдікті қарыздар бойынша резервтер
1280 Басқадай дебиторлық борыштар
1620 Алдағы кезең шығындары
1630 Берілген аванстар
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың
басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борышы
болып табылады.
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің борышы деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды
қорытындылау үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:
1210 Алынуға тиісті шоттар
1210Алынған вексельдер
1210Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетінде
борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға
тиісті шоттар (дебиторлық борыштар шоты) сатып алушы заңды немесе жеке
тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен
қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша қосылған құн салығы есептелгенде 1210 Алынуға тиісті борыштар,
Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттелініп, Қосылған құн
салығы шоты кредиттелінеді.
Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді
баға айырмашылықтарының пайда болуына 1210 Алынуға тиісті борыштар,
Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге
де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілер дебеттеліп, Бағамдық
айырмашылықтан алынатын кіріс шоты кредиттелінеді.
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына 1210 Алынуға
тиісті борыштар, Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері, 6010,
6280 Негізгі емес қызметтен алынған басқадай кірістер шоты
кредиттелінеді.
Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, тауар және атқарылған жұмыстар
мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде 1000 Ақшалар
бөлімінің тиісті шоттары дебеттелініп, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің борыштары деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері
кредиттелінеді.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі себептермен кейін
қайтарылған жағдайда 6020 Сатылған тауарлардың қайтарылуы деп аталатын
шот дебеттеліп, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары
деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Кейін қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің
сомасына 6030 Сату шегерімі немесе 6030 Баға шегерімі шоттардың
тиістілері дебеттелініп, 1210 Алынуға тиісті борыштар, 1210Алынған
вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебетіне, 3130 Қосылған
құн салығы шоттың кредитіне жазылып сторно етіледі (алып тасталынады).
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
операциялары арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айналымнан тыс
активтер, қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық қорлар бойынша шот
фактуралары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып,
топтастырылып бөлек көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар – шоттар,
фактуралар немесе олардың орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде
активтердің топтары бойынша жазылады. Тізімдеменің бағдарында (графасында)
сатып алушылар (тапсырыс берушілер) бойынша ай басындағы қалдықтар
көшіріледі және бұйымдардың аттары немесе топтары бойынша сатлыған
активтердің сандық мәліметтері көрсетіледі. Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің борышы шотының бөлімше шоттарының кредиті бойынша
операциялардың есебі үшін № 11 Журнал-ордер қолданылады.
Тауралрды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісімшартта тауардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітіген болып
көрсетілуі мүмкін.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:
Дт: 1210 Алынған вексельдер шоты
Кт: 1210 Алынуға тиісті борыштар шоты
Ал вексель бойынша сатып алушылардың борыштарының жабылуына, яғни ақша
келіп түскен мерзімінде (пайызсыз):
Дт: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
Кт: 1210 Алынған вексельдер шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы
жазылады.
1.3. Күмәнді дебиторлық борыштар есебі
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем
қабілеттілігін анықтау жүйесін қанщалықты арттырғанымен, оларға несиеге
сатылған тауарлар немесе көрсетліге қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай
немесе алынуға тиісті сомалардң бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің
алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың
алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып
қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұймдардың тартылуы, сондай-ақ борышты
талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады. Сатып алушылардың келісімшартқа
сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары күмәнді қарыздар деп
аталады. Күмәнді қарыздрға – уақытында төленбеген, жабылмаған және де
тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық борыштар жатады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз,
күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі тәсілі бар. Біріншісі –
тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарда үмітсіз деп
танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады. Екіншісі – резервтік
әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен есептеледі.
Тікелей еспетен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып
саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетліген сәтінде (кезде) емес, оның күдікті деп танылған
есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұйымдар
күмәнді қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады. Күмәнді
қарыздар бойынша резервтердің есебі 1290 Күмәнді қарыздар бойынша
резервтер шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп
беретін жылыдң соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы
дебиторлық борышқа түгендеу жүргізу нәтижесіне жасалынады. Азаматтық
кодекстің 1-бөліміндегі 178-бабына сәйкес борыштың өтелу мерзімінің жалпы
уақыты 3 (үш) жыл болып белгіленеді. Үш жыл уақыт аралығында өтелмеген
борыш күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының есебінен есептен
шығарылады.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық борыштар үмітсіз қарыз деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар
сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса және
үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл сома кезең
шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.
Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен
шығарылып және ол осы есептен шығарылып және ол осы есеп беретін кезеңде
өтелсе, бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады (есептен шығару осы
есеп беру кезеңінде жүргізілсе):
Дт: 1290 Күмәнді қарыздар бойынша резевтер шоты
Кт: 1210 Алынуға тиісті борыштар шоты
Бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің келесі
кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі емес қызметкен түскен табыс есебінде
танылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепте :
Дт: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
Кт: 6010 Негізгі емес қызметтен алынатын басқадай кірістер шоты түрінде
жазу жазылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық
борыштары сомасынан күдікті қарыз бойынша құрылған резерв сомасы алынып
тасталып, қалған айыпма қалдығының соамсы ғана көрсетіледі.
Кез келген кәсіпорындар мен ұйымдары алып қарасақ та олардың барлығы да
қай шоттардың төленбейтіндігін алдын ала болжап білу мүмкін емесе. Дегенмен
де қаржылық есеп беру кезінде жыл бойы жұмсалған шығындры жабатын сомаларды
анықтау қажет. Бұл уақыттағы бағалудың салдарынан елеулі
айырмащшылықтардың да пайда болуы ықтимал. Жалпы халықаралық тәжірибеде
күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай екі әдісі қолданылады:
• Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз әдісі (қаржы-
шаруашылық қызмет ітуралы беруде);
• Дебиторылқ қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі
(бухгалтерлік баланста)
Бұндағы бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық борыштар
нәтижесінде туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса, екінші әдістің
мақсаты дебиторлық борыштың таза өзідік құнын дұрыс есептеу болып
табылады. Көпетеген кәсіпоырндар мен ұйымдар да бұл әдістердің екеуі де
кеңінен қолданылады.
Күмәнді қарыздарда бағалу үшін қолданылатын дебиторлық қарыздарды
өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық
қалдықтың қалуына негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын
анықтаған уақытта өткен кезеңдердегі мәліметтер пайдаланылады. Әдістің
негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты
ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі. Несиге стаудан алынатын таза
табыстан есептелген пайыз әдісіне қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу
мерзімі бойынша есептеу әдісі дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын
өтеуге қажетті күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына
мүмкіндік береді. Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының
ағымдағы қалдығы талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда
күмәнді қарыз берілген түзетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы күмәнді
қарыздар бойынша жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін
мыналар қолданылады:
• Негізгі дебиторлық борышқа жасалынған бірыңғай құрамдастырылған
мөлшерлеме;
• Алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек
негізделген мөлшерлеме;
1.4. Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі
Аудитор дебиторлық борыштардың есебін тексеруді, еншілес (тәуелді)
серіктестердің дебиторлық борыштарының бухгалтерлік есеп шоттарында
операциялардың дұрыс көрсетілгендігін және олардың есеп регистрларындағы
мәліметтерінің Бас кітапқа және балансқа дұрыс жазылғандығын тексерумен
ұштастырып, жалғастырады.
Еншілес (тәуелді) серіктестерімен бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың ағымдағы дебиторлық борыштарының түрлері бойынша ақпараттарын
жинақтау үшін, бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарының кестесінде
1220 және 2120 Еншілес (тәуелді) серіктестердің борыштары синтетикалық
шоттары қаралған.
Бақылау жүйесінің тетігін қолына ұстап, көп салалы өндірісті
дамытумен, қызмет көрсету түрлерін кеңейтумен айналысатын негізгі (бас)
субъектіге, капиталды өте тиімді пайдалануға, шаруашылық есеп жүргізу
бастамаларын күшейтуге, еңбектің өнімділігін арттыруға, басқаруды тиімді
ұйымдастыруға, өз мұқтаждықтарын жартылай фабрикаттармен, басқа да
бұйымдармен қамтамасыз етуге, шаруашылық ұжымдарын ауыл шаруашылық және
тағы басқа да өндіріс салаларының өнімдерімен жабдықтауға мүмкіндік береді.
Бас шаруашылық еншілес (тәуелді) серіктестерге толық басшылық жасап
ықпал етумен қатар, олардың заңды дербестігін сақтауға тиісті. Егер еншілес
(тәуелді) серіктестер күйреуге ұшырағанда, олардың шеккен зияны үшін Бас
шаруашылық жауап бермейтіндігі секілді бас шаруашылық зиян шегіп күйреуге
ұшыраған жағдайда олар да ол үшін жауап бермейді. Бас шаруашылық еншілес
(тәуелді) серіктестердің табысының өзара бөліске салынуын бақылауға алады.
Аудитор еншілес (тәуелді) серіктестердің және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарының аналитикалық есебінің тізімдемеде
немесе машинажазбаларда жазу операциялары көп, ірі субъектілерде №280
үлгідегі дебетіндегі мәліметтердің негізінде дебиторлармен және несие
берушілермен есеп айырысу карточкаларында жүргізілгендігіне көз жеткізіп,
анықтауға тиісті.
Еншілес (тәуелді) серіктестердің, бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың дебиторлық борыштарымен қатар, несиелік борыштарының
бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарының 64 Еншілес (тәуелді)
серіктестердің несие бойынша қарыздар бөлімшесінің шоттарында (641-643)
есеп айырысу жүргізетінін ескеру керек. Еншілес (тәуелді) серіктестерден
алынған шикізат, дайын өнім, басқа да материалдық құндылықтардың құны
оларға осындай және басқадай түрде берілген тауарлы материалдықтардың
құндылықтардың құнына өзара жатқызу туралы екі жақты келісімді растайтын
хаттамамен танысып, бухгалтерлік есепте айырбастау операциялары сияқты
көрсетілгендігін анықтау қажет.
Дт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп
бақыланатын заңды тұлғалардың борышы шоты,
Кт: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты шоты түріндегі
бухгалтерлік жазуы жазылса,
• Сатылған өнім, тауар, негізгі құралдар мен материалдық емес активтер
және материалдардың құнына еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарының пайда болуына:
Дт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғалардың борышы шоты,
Кт: 6010 Негізгі қызметтен алынатын кіріс немесе Негізгі емес
қызметтен алынатын кіріс деп аталатын шоттардың тиістілері түріндегі
бухгалтерлік жазу жазылады.
Сатылған өнім, тауар, негізгі құралдар мен материалдық емес активтер
және материалдардың құнына есептелінген қосылған құн салығы сомасына:
Дт: 1220, 1230 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп
бақыланатын заңды тұлғалардың борышы шоты шоты;
Кт: 3130 Қосылған құн салығы шоты түріндегі корреспонденция
жазылса.
• Шетелдік валютадағы борыштар бойынша тиімді бағамдық айырмашылыққа;
Дт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғаларлың борышы шоты;
Кт: 6250 Бағамдық айырмашылықтан алынатын кіріс шоты түрінде
корреспонденция жазылуы тиіс.
Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық
борыштарының жабылуына:
Дт: 1210 Алынған вексельдер немесе 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы
ақша қаражаты шоттарының тиістілері;
Кт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғалардың борышы деп аталатын шот түрінде екі жақты жазу жазылады.
Еншілес , тәуелді серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың дебиторлық борыштарының салыстыру актілері арқылы кредиторлық
борыштардың есебінен жабылуына:
Дт: 1210 Алынған вексельдер шоттарының тиістілері;
Кт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғалардың борышы деп аталатын шот түрінде екі жақты жазу жазылады.
Еншілес, тәуелді серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың дебиторлық борыштары олардан тауарлық-материалдық
құндылықтарды жеткізу үшін алынған аванстар есебінен жабылғанда мына
төменде көрсетілгендей түрінде бухгалтерлік жазу жазылады:
Дт: 3510 Тауарлы-материалдық қорларды жеткізіп беру үшін алынған
аванстар немесе
Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін алынған аванстар
деп аталатын шоттардың тиістілері;
Кт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғалардың борышы шоты.
Осы жоғарыда айтылғандармен қатар шетелдік валютадағы борыштар бойынша
тиімсіз бағамдық айырмашылық пайда болған уақытта:
Дт: 7430 Бағамдық айырмашылық бойынша шығындар деп аталатын шот;
Кт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғалардың борышы шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
1.5 Басқадай дебиторлық борыштардың есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдарда басқадай операциялар бойынша тиісті
дебиторлық борыштар төмендегідей шоттарда есптеледі:
1280 Алынуға тиісті қосылған құн салығы.
1280 Есептелген пайыздар.
1250 Жұмысшылар мен басқадай тұлғалардың борышы.
1280 Өзге де дебиторлық борыштар.
Бұл шоттарда Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер бөлімшесінде
есептелуге жатпайтын (сатылған тауарларға, көрсетілген қызметтерге,
орындалған жұмыстарға жатпайтын) есеп айырысу операциялары есептеледі.
Алынуға тиісті қосылған құн салығы шоты ұйымның сатып алынған негізгі
құралдары, материалдар тағы да басқалары бойынша жабдықтаушыларға төленген
қосылған құн салығы сомасы жайлы ақпарттарды жинақтауға арналған. Салықтың
бұл түрі барылқ тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама салық болып
саналады. Осыған орай бұл салықты стып алушылар тауардың құнына қосып
төлейді. Жанама салықтар бюджетке тауарларды сатып алатын заңды және жеке
тұлғалардың түспейді, керісінше осы тауарларды сатушылардан түседі.
Неғұрлым баға жоғары болса, соғұрлым салқық сомасы да жоғары болады.
Бюджетке төленетін қосылған құн салығы сатлыған тауарлар (жұмыстар мен
қызметтер) үшін сатып алушылардан алынған салық пен материалдық ресурстар
үшін жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы сомалары арасындағы
айырмашылық ретінде анықталады.
• Алынған тауарлар мен материалдық құндылықтар және орындалған жұмыстар
мен қызметтер бойынша есептелінген қосылған құн сомасына:
Дт: 1280 Алынуға тиісті қосылған құн салығы шоты
Кт: 3310 Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу шоты немесе
Дт: 1280 Алынуға тиісті қосылған құн салығы шоты
Кт: 1280 Басқадай несиелік борыштар мен аударымдар шоты түріндегі
бухгалтерлік жазуы жазылады.
1280 Есептелген пайыздар (проценттер) шотында ұйымның шартта қаралған
жалға берген неізгі құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған
вексельдері үшін пайыз түрінде алатын сомасы, сондай-ақ салынған
инвестициядан алатын дивидендтерінің сомасы есептелінеді. Осыған байланысты
Есептелген пайыздар шотына сәйкес негізгі бухгалтерлік жазулар мына түрде
жазылады:
• Жылдағы негізгі құралдар, алынған вексельдер, берілген заемдар бойынша
пайыздар есептегенде:
Дт: 1280Есептелген пайыздар - деп аталатын шот,
Кт: 6120 Акциялардың дивидендтері және пайыз түріндегі кірістер деп
аталатын шот түріндегі бухгалтерлік жазу жазылса,
• Есептелген пайыздар бойынша борыштардың жабылуына:
Дт: 1030 Ақшалар шоттарының тиістілері,
Кт: 1280 Есептелген пайыздар деп аталатын шоты түріндегі бухгалтерлік
жазу жазылады.
1250 Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борышы деп аталатын шотта
жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың дебиторлық борыштары жайлы ақпарттар
жинақталады. Бұл шотта жұмысшылар мен басқа да тұлғаларға аванс ретінде
(қарызға) қызметтегі іссапарлары үшін үшін және басқадай шығындар үшін
берілген сомалар, сонымен қатар жұмысшылар мен қызметкерлерден олардың
кәсіпорынға тигізген зияндары үшін ұсталатын сомалар есептелінеді.
• Жалпы әкімшілік-шаруашылық қажеттілігі (шығындары! Және қызметтегі
іссапарлары үшін есеп беруге тиісті тұлғаларға берілген сомаларға:
Дт: 1250 Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борышы шоты
Кт: 4420 Алдағы кезеңдердің кірістері шоты түріндегі бухгалтерлік жазу
жазылады.
• Есеп беру тиісті тұлғалар өздерінің борыштарын өтеген уақытта :
материалдық активтер, негізгі құралдар, инвестициялар, материалдар
және тауарлар деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп,
Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы шот кредиттелнеді.
• Есеп беруге тиісті тұлғалардың аванс ретінде алған сомаларының
пайдаланғаннан қалған қалдығы, жетіспеушілік бойынша кінәлі адамдардың
төлеген сомалары, жұмысшының алған қарыз сомаларының қайтарылуы
субъектіге кіріске алынғанда:
Дт: 1250 Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы шоты
Кт: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты шоты түріндегі
бухгалтерлік жазу жазылады.
• Есеп беруге тиісті тұлғалардың кәсіпорынның есебінен шығарған
шығындарының сомасына:
Дт: 7010 Тауарларды сату бойынша шығындар;
7210 Жалпы және әкімшілік шығындары;
8410 Үстеме шығындар;
деп таталатын шоттардың тиістілері.
Кт: 1250 Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы түріндегі екі
жақты жазу жазылады.
• Жабдықтаушыларға олардан алынған ақау материалдарды қайтаруға
байланысты дебиторлық борыштың пайда болуына:
Дт: 1280 Басқадай дебиторлық борыш шоты;
Кт: 1310 Материалдар шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
• Банктегі шоттан қателесіп есептен шығарылған сомаға:
Дт: 1280 Басқадай дебиторлық борыш шоты;
Кт: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты шоты түріндегі
бухгалтерлік жазуы жазылады.
• Құны акцептелген (төленген) тауарлы-материалдық қорлармен айналымнан
тыс активтер қоймаға келіп түсенде олардың жетіспеушіліг мен
бағалардың сәйкессіздігі нәтижесінен болған, сондай-ақ арифметикалық
қателіктерге:
Дт: 1280 Басқадай дебиторлық борыш шоты;
Кт: 1210 Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу шоты түріндегі
бухгалтерлік жазуы жазылады.
• Ағымдағы жал бойынша алынуға тиісті жал төлемдері мен айыппұлдарға,
сондай-ақ өсімақыларға:
Дт: 1280 Басқадай дебиторлық борыш шоты,
Кт: 6010 Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс шоты
түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
• Төтенше жағдайлардан болған залалдардың орнын толтыру бойынша
дебиторлық борыштың пайда болуына:
Дт: 1280Басқадай дебиторлық борыштар шоты,
Кт: 6310 Тоқталынған операциялардан болатын кірістер (зияндар) шоты
түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
Сонымен қатар басқадай дебиторлық борыш шотында төленуге тиісті жал
төлемдері жайлы ақпараттар, бюджетке және бюджеттен тыс ұйымдарға артық
төленген сомалар, жабдықтаушылар мен мердігерлерге, көлік ұйымдары мен
басқа да заңды тұлғаларға деген шағым талап сомалары, тауарлық-материалдық
қорлардың жетісеушлігі, өсімақылар, тағы да басқалар есептеледі.
II. ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ
2.1. Дебиторлық борыштар, оларды жіктеу және түгендеудің есебінің аудиті
Аудитор дебиторлық борыштарды тексеруге кіріске кіріскен кезде
тексеру барысында қаралатын және анықтауды талап ететін материалдарын жеке
сұрақтарға бөліп, аудиторлық тексерудің бағдарламасын жасап, тексеру
барысында анықталған анықталған факторларға байланысты толықтырулар мен
түзетулер енгізіліп, басшылыққа алып қадағалап отырады. Дебиторлық
борыштарды тексерудің аудиторлық бағдарламасы мынадай мәселелерді қамтуға
тиісті:
• Баланстың көрсеткіштерін Бас кітаптағы, есеп регистларындағы және
машинажазбалардағы мәліметтермен салыстырып тексереді;
• Аналитикалық және синтетикалық есептердің дұрыс жүргізілгендігін
тексереді;
• Субъектідегі дебиторлық борыштардың жағдайын олармен есеп айырысуларды
түгендеу жүргізу жолымен тексереді;
• Күдікті қарыздар резервтерінің құрылу тәртіптерін және олардың дұрыс
қолданылуын тексереді;
• Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен және тапсырыс
берушілермен есеп айырысуларды, вексельмен төлеу операцияларының дұрыс
жүзеге асырылғандығын тексеруді;
• Шағым-талап ету тәртіптерінің уақтылы сақталып, олардың қозғалысын
бақылаудың қозғалысын бақылаудың дұрыс ұйымдастырылғандығын тексеруді;
• Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің, бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың дебиторлық борыштары бойынша есеп айырысу операцияларының
бухгалтерлік есеп шоттарында дұрыс көрсетілгендігін тексеруді;
• Дебиторлық борыштар бойынша алынған маатериалдардыталдап, есеп
айырысуды ретке келтіру және дебиторлық борыштарды төмендетуге
байланысты ұсыныстар жасауды.
Дебиторлық борыштар бойынша есеп айырысуды тексере готырып, аудитор
олардың баланста дұрыс көрсетілгендігін, жылдың басындағы және аяғындағы
қалдықтардың баланстың Ұзақ мерзімді активтер және Ағымдағы активтер
бөлімдеріне дұрыс топталып, көрсетілгендігін тексереді. Ұзақ мерзімді
активтер бөлімінде есе,п беретін күннен бастап 12 айдан кейін төлемі
күтілетін дебиторлық борыштарды көрсетсе, ол Ағымдағы активтер бөлімінде
– 12 айдың ішінде төлемі күтілетін дебиторлық борыштарды көрсетеді.
1. Ұзақ мерзімді активтер бөліміне тексеру жүргізген кезінде де аудитор
талап ету мерзімі біткен борыштарға және уақтылы өндірілмеген
сомаларға назар аударуға тиіс.
Баланста Ұзақ мерзімді активтерге жатқызылған дебиторлық борыштар
мынадай баптар бойынша көрсетіледі:
• Алынуға тиісті шоттар;
• Алынған вексельдер;
• Негізгі серіктестіктер мен еншілес серіктестіктердің арасындағы
ішкі топтардың операциялары бойынша борыштары;
• Акционерлікқоғамның лауазымды тұлғалардың борыштары;
• Басқа да дебиторлық борыштар.
Ағымдағы активтерге аталған баптар сол күйінде қайталанып, оған тек
қана Аванстық төлемдер бабы қосылады.
Аудитор баланстың сәйкес баптарындағы борыштардың қалдықтарының
дұрыс көрсетілгендігін анықтау үшін №11 журнал-ордердегі, басқа да
синтетикалық есеп регистрларындағы және есеп айырысудың жүзеге
асырылғандығын көрсететін шоттарындағы мәліметтері бойынша қалдығын
салыстырып, содан кейін есеп айырысудың әрбір түрін тексереді.
Дебиторлық борыштардың жағдайын тексеруді дебиторлармен есеп
айырысуды түгендеудің материалдарын талдаудан бастау керек. Әдетте,
субъектінің ішінде дебиторлармен есеп айырысуды түгендеудің сапасының
талапқа сай жүргізілмейтін, фактілерінің кездесетінін ескерсек, бұл жұмысты
аудитордың өзі ұйымдастырғаны тиімді. Сатып алушылармен есеп беруге тиісті
тұлғалармен, жұмыскерлерімен және басқа да дебиторлармен есеп айырысуларды
түгендеу, тиісті құжаттар бойынша шоттарында көрсетілген сомаларының
негізділігін мұқият тексеріп анықтауды талап етеді. Аудитор және түгендеу
комиссиясының мүшелері дебиторлық борыштардың пайда болу мерзімін, себебін
және оған кінәлі тұлғаларды,нақты алынаиынын (яғни, дебиторлар өздерінің
борыштарын мойнына алған есеп ауысуларды актілерінің немесе хаттамаларының
бар екендігін); талап ету мерзімінің өтіп кеткендігін (3 жыл); қарыздарды
өндіру үшін қандай шаралар қолданылғандығын анықтайды. Қарама-қарсы
тексеру жүргізу мәселелерін шешіп, қарама-қарсы тексеру негізінен сауда
және жабдықтау ұйымдарына жүргізілетіндігі ескерілуі тиіс.
Есеп айырысуларды түгендеудің нәтижесінде акт толтырылады. Актыда
түгендеу жүргізілген шоттардың аттарын, дебиторлық борыштардың сомасын
талап ету мерзімі біткен дебиторлық борыштарын өндіру мүмкін емес, үмітін
үзген қарыздарын көрсетеді. Бұндай борыштарды түгендеу түрлері бойынша есеп
айырысуларды түгендеу актыларына дебиторлардың атауы, мекен-жайы, қарыз
сомасы, не үшін қарыз болғандығы, қай уақыттан бері, қандай құжаттардың
негізінде көрсетіліп, анықтама тіркелуге тиісті. Анықтамада талап ету
мерзімін өткізіп алған дебиторлық борыштары бойынша есеп айырысуларды
түгендеудің материалдарына талдау жасау немесе түгендеуді аудитордың өзі
жүргізгенде анықталған ауытқуларды, сәйкессіздіктер, бойынша, аудиторға
есеп айырысуларды өте мұқият тексеруге, ойые жинақтап бағыттауға мүмкіндік
береді.
2.2. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп
айырысудың аудиті
Дебиторлық борыштардың ішінде субъектінің шаруашылық қызметінде жиі
кездесетіні – дайын өнімдерді (жұмыс, қызмет) және тауарларды сату
операциялары. Баланста көрсетілген дебиторлық борыштар баптарының ішінде
үлесі жағынан ең қомақтысы. Сондықтан сатып алу және тапсырыс берушілермен
есеп айырысуды тексерген кезде бағдарламада келтірілген сұрақты жан-жақты
қамтып, ауқымын кеңейте түсу үшін мынандай мәселелерді анықтап алу қажет:
• өнім сатуға сатып алушылармен жән,е тапсырыс берушілермен шарт
жасалғандығын;
• түгендеу (салыстыру) актілерімен есеп айырысу құжаттарымен расталған
сатып алушылардың борыштарының нақтылығын;
• 30 Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштарын
• Бөлімшесінің шоттары бойынша жүргізілген синтетикалық есептің
дұрыстығын.
Бұндай жағдайда аналиталық есеп мынадай мәселелерді қамтамысыз етуге
міндетті:
• вексельдермен қамтамасыз етілген ақша қаражаттарының түсу мерзімі әлі
жетпеген, сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулар
бойынша борыштардың мәліметтерін алу мүмкіндігін, дисконтталған
вексельдер мен ақша қаражаттарының мерзімінде түспегендігіне
қарамастан, банктен өткен дисконтталған вексельдерді;
• 1210 Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштары
бөлімшенің шоттары бойынша бухгалтерлік есеп корреспонденцияларының
дұрыс берілгендігін;
• 1210 Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштары
бөлімінің шоттары бойынша аналитикалық есеп №11 журнал-ордердегі Бас
кітаптағы және баланстағы жазулар мен сәйкестігін;
• талап ету мерзімі өткен дебитордық борыштардың дұрыс шығысқа
шағарылғандығын.
Субъектінің басшысының қабылдаған шешіміне сәйкес талап ету мерзімі
өткен дебиторлық борыштар шығысқа шығарылып, күдікті қарыздар резервінің
шоттарына жатқызу арқылы жабылады.
Аудитор 1210 Алынуға тиісті борыштар шотының дебетінде көрсетілген
артылып жөнелтілген өнім (тауарлар), орындалған жұмыстар және көрсетілген
қызметтердің құнын талап ету құжаттарының уақтылы банк мекемелерінде
қабылданғандығын және оларды төлеу мерзімінің сақталғандығын банк
көшірмелеріндегі жазулармен салыстырып тексереді. Сатып алушылардың және
тапсырыс берушілердің алдын ала сатушының есеп айырысу шотына аударған
аванстарының жабылып, айдың аяғында 301 шоттың дебетіндегі құны өтелген
өнімдердің құнының дұрыс анықталғандығына көз жеткізуі тиіс.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысудың жедел дамып
келе жатқан түрі – алыеған вексельдер бойынша есеп айырысу. Вексельмен
төленген операциялардың дұрыс көрсетілгендігіне көз жеткізуі үшін
аудитордан бұндай операцияларға баса назар аудару талап етіледі.
Сатып алушылардан және тапсырыс берушілерден есеп айырысу үшін
алынған вексельдермен қамтамасыз етілген борыштарын 1130 Алынған
вексельдер шотында жүргізеді. Вексель бойынша өтелген қарыздарын шоттың
кредитінен IY Ақша қаражаттар бөлімінің сәйкес шоттарының дебетінде
көрсетеді. Вексельмен есеп айырысқан кезде қарапайым және аудармалы
вексельдер қолданылуы мүмкін.
Қарапайым вексель бұл жасалған сауда-саттықтар немесе орындалған
жұмыстарды (қызметтер) төлеу үшін бір жағының (вексель берушінің), екінші
бір жағына (вексельді ұстаушыға) төлеу мерзіміне қарай белгілі бір соманы
төлеуге жазбаша берген ақшалай қарызының міндеттемесі.
Аудармалы вексель (тратта) немесе беруші ( трассант) жазады да, онда
дебиторға (трассат) вексельде көрсетілген соманы, үшінші тұлғаға
(ремитентке) немесе талап етушіге төлеу туралы бұйрығын көрсетеді.
Бұл құжат борыштық міндеттемеге айналып, төлеуші (трассант) төлеуге
келісім бергеннен кейін ғана заңды кушке ие болады. өтпелі белгінің
(индассамент) көмегімен әмбебап несие есеп айырысу құжатының қызметін
орындап, вексель бірнеше рет қолданылуы мүмкін.
Вексельдерді дисконттау олардың банкідегі есебін және қаржының
айналымын елеулі жылдамдатады. Бұндай жағдайда вексельді ұстаушының
(индассамент) қатысумен төлеу мерзіміне дейін банкке өткізіліп, банктің
тәуелсіз дисконтының пайдасына есептелген пайыздың шығынын шегеріп тастап,
вексельдік сомасын алады.
Аудит кезінде вексельдердің есебінің түрлері төлеуші субъектінің
төлеу мерзімінің жетуі бойынша борыштарды (аударады) вексельдер арқылы
толтырудың негізділігін; алудан үмітін үзген немесе талап ету мерзімін
өткізіп алған борыштарды, весельдерді сатудан тыс зияндарына шығысқа
шығарудың заңдылығын тексеру қажет.
Кесте-1
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борыштары шоты бойынша жүргізілетін операциялар
№ Операциялар мазмұны Дебеттелетін Кредиттелетін
шот шот
1 2 3 4
1 Тиеп жіберілген тауарға, өнімге, 1210 3010
көрсетілген қызметке есептелінген
сатып алушы, тапсырыс берушілердің
борышы
2 Тиеп жіберілген тауарға, өнімге, 1210 3130
көрсетіліген қызметке есептеліген
қосылған құн салық сомасы
3 Борыш сомасы бұрын алынған аванс 1610-1610 1210
сомасына шегерілді
4 Сатып алушы және тапсырыс 1030 1210
берушілерден есеп айырысу шотына
келіп түскен сома
5 Сатып алушы және тапсырыс 1270-2150,4240 1210
берушілердің борышы олардың
кредиторлық қарызы есебінен
өтелінді
6 Сатылған (тиеп жіберліген) тауар, 1280 1210,2120-2130
өнім, көрсетліге қызмет үшін
алынған вексель
7 Сатып алушы және тапсырыс берушілер1030 1280
берген вексельдері үшін борыштарын
төледі
2.3. Күмәні борыштар резервтерінің аудиті
Шаруашылықтың басшысының шешімімен талап ету мерзімі өткен
дебиторлық борыштарды күдікті қарыздар резервтерінің шоттарындағы
жинақталған қаржыландыру көзіне жатқызу арқылы шығысқа шығарып жабады.
Демек, күдікті қарыздар бойынша резервтер талап ету мерзімі біткен,
қайтарылуы сенімсіз субъектінің алшақ дебиторлық борыштарын есептен шығарып
жабу үшін жасалады.
Күшіндегі салық жөніндегі заң актілерінде күдікті қарыздар – бұл
өнім (жұмыс, қызмет) сатудың нәтижесінде пайда болған және табыс есептелген
күннен бастап екі жылдыңішінде сөндірілмеген қарыздар деп көрсетілген.
Аудитор есепті жылдың аяғында тіркеліп, тізімделген дебиторлық
борыштардың мәліметтерінің негізінде жасалған күдікті борыштар
резервтерінің заңдылығын және қандай борыштарды жабу үшін жасалғандығын
және талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштардың баланстан шығарылуын
тексереді.
Күдікті қарыздар бойынша резервтерді құру, оларды жұмсау және
олардың қозғалысы туралы ақпарат жинақтау үшін бухгалтерлік есептің типтік
жоспарында 1290 Күмәнді борыштар бойынша резервтер шоты қаралған.
Жасалған резервтің көлемі борышкерлердің қаржылық жағдайы (төлем
қабілеттілігі) ескеріле отырып, олардың қарызды тұтастай немесе бөліп төлеу
мүмкіндіктерін бағалау арқылы анықталады.
Жасалған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІ
1. Дебиторлық борыш түсінігі,
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .4
2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі ... ... ... 5
3. Күмәнді дебиторлық борыш
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .7
4. Еншілес (тәуелді) серіктестердің дебиторлық борыш
есебі ... ... ... ... .9
5. Басқадай дебиторлық борыш
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..12
II. ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ
2.1. Дебиторлық борыштар, оларды жіктеу және түгендеудің есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысудың
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3. Күмәнді борыштар резервтерінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..19
2.4. Еншілес (тәуелді) серіктестердің дебиторлық борышының есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.5. Басқадай дебиторлық борыштар мен берілген авнс бойынша есеп
айырысудың
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...23
III. ХАЛЛИБУРИТОН ИНТЕРНЭШНЛ ИНК КОМПАНИЯСЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА ДЕБИТОРЛЫҚ
БОРЫШ АУДИТІ
3.1. Дебиторлық борыштың функционалдық аудиттің бағдарламасы ... ... .29
3.2. Халлибуртон Интернэшнл Инк компаниясының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3. Кәсіпорынның дебиторлық борышының жағдайын
талдау ... ... ... ... ...32
3.4. Халлибуртон Интернэшнл Инк компаниясының дебиторлық
борышына жүргізілген аудиті бойынша аудиторлық
қорытынды ... ... ... ... ... 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...38
Кіріспе
Осы курстық жұмыстың тақырыбы Дебиторлық борыштар есебінің аудиті
болып табылады. Осы тақырыпқа сай курстық жұмыста дебиторлық борыштар
есебінің дұрыс ұйымдастырылып жүргізілгендігі анықталады.
Осы курстық жұмыста келесідей мәселелер қарастырылады: бірінші
бөлімінде Дебиторлық борыш түсінігі, маңызы, Сатып алушылар мен
тапсырыс берушілер борышының есебі, Күмәнді дебиторлық борыш есебі,
Еншілес (тәуелді) серіктестердің дебиторлық борыш есебі және Басқадай
дебиторлық борыш есебі мәселелері қарастырылған. Дебиторлық борыштар
аудитін жүргізу алдында оның есебін түбегейлі ұғынудың маңызы зор.
Екінші бөлімінде осылардың әрқайсысының аудит есебі қарастырылған,
яғни Дебиторлық борыштар, оларды жіктеу және түгендеудің есебінің аудиті,
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың аудиті,
Күдікті борыштар резервтерінің аудиті, Еншілес (тәуелді) серіктестердің
дебиторлық борыштарының есебінің аудиті және Басқадай дебиторлық борыштар
мен берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебінің аудиті. Дебиторлық
борыштар есебінің аудитінің негізгі мақсаты - олардың есебінің дұрыс
ұйымдастырылып жүргізілгендігін анықтау болып табылады.
Үшінші бөлімінде дебиторлық борыштар аудитінің бағдарламасы,
дебиторлық борыштар аудиторлық бағдарламасын қамтитын басты мәселелеріне
тоқтала кеттім. Сонымен қатар Халлибуртон Интернэшнл Инк. компаниясы
тәжірибелік мысалда қарастырылды. Талдау объектісі ретінде Халлибуртон
Интернэшнл Инк. компаниясы алынды. Оның негізгі қызметі мұнай өндірісі,
құрылысы, мұнай газ өңдіру скважиналарын жөңдеу және іске қосуға қажетті
құрал-жабдықтарды жасау және жабдықтаумен айналысу болып табылады.
Дебиторлық борыштар қорытындыларының аудиті толығымен зерттеліп
қарастырылды.
Бұл тақырыптың негізгі масаты болып жоғарыда айтылған мәселеледі жан-
жақты, мән мағынасын ашып көрсету табылады. Кейін аудиторлық қорытынды
жасалып, ұсыныстар айтылады.
I. ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІ
1.1. Дебиторлық борыштар түсінігі, маңызы
Дебиторлық берешек – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің
қандай да бір кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар үшін ақша төлеу бойынша
міндеттемелері. Ол ағымдағы және ағымдағы емес болып бөлінеді. Бухгалтерлік
есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді.
Саудалық дебиторлық берешек – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық берешек – іс-әрекеттің басқа түрлері
нәтижесінде (мысалы қызметтерге аванстар, шығынды жабуға арналған
депозиттер алуға арналған дивидендтер мен пайыздар және т.б) пайда болады.
Дебиторлық берешек 3 топқа бөлінеді:
1) алынуға тиісті шоттар;
2) алынған вексельдер;
3) басқалар.
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен
қызметке, субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек-талаптары
кіреді. Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе
борышты өтеу күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
болып бөленеді. Дебиторлық берешек саудалық шот фактурамен расталады.
Алынған вексельдер бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады.
Дебиторлық берешек пайда болатын сипатына қарай қалыпты және аяқталмайтын
болып бөлінеді. Субъектінің өндірістік шаруашылық іс-әрекетінің барысында,
сондай-ақ есеп айрысудың қолданыста жүрген нысандары мен пайда болатыны
қалыптыға жатады. Мерзімінде төленбеген дебиторлық берешек аяқталмайтын
болып саналады. Ол есеп және қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұйымдағы және
бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшілктер, тауарлық-материадық қорларды
жіберуді бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.
Қарыз капиталының қозғалысын несиелеу – ол пайыз түрінде қарызға төлем
ақы ретінде қайтарылатын капитал. Несиенің объективтік қажеттілігі ең
алдымен өнеркәсіп пен сауда капиталының айналымдық заңдылығымен байланысты.
Несиелерді есепке алу үшін Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер
бөлімшесіне енгізілген 4010 Банк несиелері, 4020 Банктен тыс
мекемелердің несиелері, 4030 Басқа да несиелер сияқты пассивті шоттары
пайдаланылады. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді беру Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкі бекіткен Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
несиелендіруді ұйымдастыру ережелеріне сәйкес жүргізіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлағалардан
оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде
алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – 1200 дебиторлық
борыштар (алынуға тиісті шоттар) деп танылады. Осы кәсіпорындар мен
ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып
табылады. Өтелетін (алынатын) уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық
борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ ұзақ мерзімді алынуға
тиісті борыштар болып екіге бөлінеді. Бұл борыштардың есебі Алынуға
тиісті шоттар бөлімінің шоттарында есептелінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
• Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген)
төлем;
• Тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
• Вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
• Негізгі ұйымдар мен еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар
негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
• Ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларанының) дебиторлық борышы;
• Басқадай дебиторлық борыштар.
Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
1210 Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы
1220 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы
1230 Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық борышы
1240 Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің дебиторлық борышы
1250 Қызметкерлердің дебиторлық борышы
1260 Жалдау бойынша дебиторлық борыш
1270 Алуға арналған сыйақылар
1290 Күдікті қарыздар бойынша резервтер
1280 Басқадай дебиторлық борыштар
1620 Алдағы кезең шығындары
1630 Берілген аванстар
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың
басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борышы
болып табылады.
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің борышы деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды
қорытындылау үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:
1210 Алынуға тиісті шоттар
1210Алынған вексельдер
1210Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетінде
борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға
тиісті шоттар (дебиторлық борыштар шоты) сатып алушы заңды немесе жеке
тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен
қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша қосылған құн салығы есептелгенде 1210 Алынуға тиісті борыштар,
Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттелініп, Қосылған құн
салығы шоты кредиттелінеді.
Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді
баға айырмашылықтарының пайда болуына 1210 Алынуға тиісті борыштар,
Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге
де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілер дебеттеліп, Бағамдық
айырмашылықтан алынатын кіріс шоты кредиттелінеді.
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына 1210 Алынуға
тиісті борыштар, Алынған вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері, 6010,
6280 Негізгі емес қызметтен алынған басқадай кірістер шоты
кредиттелінеді.
Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, тауар және атқарылған жұмыстар
мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде 1000 Ақшалар
бөлімінің тиісті шоттары дебеттелініп, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің борыштары деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері
кредиттелінеді.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі себептермен кейін
қайтарылған жағдайда 6020 Сатылған тауарлардың қайтарылуы деп аталатын
шот дебеттеліп, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары
деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Кейін қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің
сомасына 6030 Сату шегерімі немесе 6030 Баға шегерімі шоттардың
тиістілері дебеттелініп, 1210 Алынуға тиісті борыштар, 1210Алынған
вексельдер, 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебетіне, 3130 Қосылған
құн салығы шоттың кредитіне жазылып сторно етіледі (алып тасталынады).
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
операциялары арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айналымнан тыс
активтер, қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық қорлар бойынша шот
фактуралары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып,
топтастырылып бөлек көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар – шоттар,
фактуралар немесе олардың орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде
активтердің топтары бойынша жазылады. Тізімдеменің бағдарында (графасында)
сатып алушылар (тапсырыс берушілер) бойынша ай басындағы қалдықтар
көшіріледі және бұйымдардың аттары немесе топтары бойынша сатлыған
активтердің сандық мәліметтері көрсетіледі. Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің борышы шотының бөлімше шоттарының кредиті бойынша
операциялардың есебі үшін № 11 Журнал-ордер қолданылады.
Тауралрды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісімшартта тауардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітіген болып
көрсетілуі мүмкін.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:
Дт: 1210 Алынған вексельдер шоты
Кт: 1210 Алынуға тиісті борыштар шоты
Ал вексель бойынша сатып алушылардың борыштарының жабылуына, яғни ақша
келіп түскен мерзімінде (пайызсыз):
Дт: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
Кт: 1210 Алынған вексельдер шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы
жазылады.
1.3. Күмәнді дебиторлық борыштар есебі
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем
қабілеттілігін анықтау жүйесін қанщалықты арттырғанымен, оларға несиеге
сатылған тауарлар немесе көрсетліге қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай
немесе алынуға тиісті сомалардң бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің
алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың
алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып
қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұймдардың тартылуы, сондай-ақ борышты
талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады. Сатып алушылардың келісімшартқа
сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары күмәнді қарыздар деп
аталады. Күмәнді қарыздрға – уақытында төленбеген, жабылмаған және де
тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық борыштар жатады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз,
күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі тәсілі бар. Біріншісі –
тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарда үмітсіз деп
танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады. Екіншісі – резервтік
әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен есептеледі.
Тікелей еспетен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып
саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетліген сәтінде (кезде) емес, оның күдікті деп танылған
есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұйымдар
күмәнді қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады. Күмәнді
қарыздар бойынша резервтердің есебі 1290 Күмәнді қарыздар бойынша
резервтер шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп
беретін жылыдң соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы
дебиторлық борышқа түгендеу жүргізу нәтижесіне жасалынады. Азаматтық
кодекстің 1-бөліміндегі 178-бабына сәйкес борыштың өтелу мерзімінің жалпы
уақыты 3 (үш) жыл болып белгіленеді. Үш жыл уақыт аралығында өтелмеген
борыш күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының есебінен есептен
шығарылады.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық борыштар үмітсіз қарыз деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар
сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса және
үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл сома кезең
шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.
Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен
шығарылып және ол осы есептен шығарылып және ол осы есеп беретін кезеңде
өтелсе, бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады (есептен шығару осы
есеп беру кезеңінде жүргізілсе):
Дт: 1290 Күмәнді қарыздар бойынша резевтер шоты
Кт: 1210 Алынуға тиісті борыштар шоты
Бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің келесі
кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі емес қызметкен түскен табыс есебінде
танылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепте :
Дт: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты
Кт: 6010 Негізгі емес қызметтен алынатын басқадай кірістер шоты түрінде
жазу жазылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық
борыштары сомасынан күдікті қарыз бойынша құрылған резерв сомасы алынып
тасталып, қалған айыпма қалдығының соамсы ғана көрсетіледі.
Кез келген кәсіпорындар мен ұйымдары алып қарасақ та олардың барлығы да
қай шоттардың төленбейтіндігін алдын ала болжап білу мүмкін емесе. Дегенмен
де қаржылық есеп беру кезінде жыл бойы жұмсалған шығындры жабатын сомаларды
анықтау қажет. Бұл уақыттағы бағалудың салдарынан елеулі
айырмащшылықтардың да пайда болуы ықтимал. Жалпы халықаралық тәжірибеде
күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай екі әдісі қолданылады:
• Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз әдісі (қаржы-
шаруашылық қызмет ітуралы беруде);
• Дебиторылқ қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі
(бухгалтерлік баланста)
Бұндағы бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық борыштар
нәтижесінде туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса, екінші әдістің
мақсаты дебиторлық борыштың таза өзідік құнын дұрыс есептеу болып
табылады. Көпетеген кәсіпоырндар мен ұйымдар да бұл әдістердің екеуі де
кеңінен қолданылады.
Күмәнді қарыздарда бағалу үшін қолданылатын дебиторлық қарыздарды
өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық
қалдықтың қалуына негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын
анықтаған уақытта өткен кезеңдердегі мәліметтер пайдаланылады. Әдістің
негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты
ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі. Несиге стаудан алынатын таза
табыстан есептелген пайыз әдісіне қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу
мерзімі бойынша есептеу әдісі дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын
өтеуге қажетті күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына
мүмкіндік береді. Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының
ағымдағы қалдығы талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда
күмәнді қарыз берілген түзетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы күмәнді
қарыздар бойынша жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін
мыналар қолданылады:
• Негізгі дебиторлық борышқа жасалынған бірыңғай құрамдастырылған
мөлшерлеме;
• Алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек
негізделген мөлшерлеме;
1.4. Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі
Аудитор дебиторлық борыштардың есебін тексеруді, еншілес (тәуелді)
серіктестердің дебиторлық борыштарының бухгалтерлік есеп шоттарында
операциялардың дұрыс көрсетілгендігін және олардың есеп регистрларындағы
мәліметтерінің Бас кітапқа және балансқа дұрыс жазылғандығын тексерумен
ұштастырып, жалғастырады.
Еншілес (тәуелді) серіктестерімен бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың ағымдағы дебиторлық борыштарының түрлері бойынша ақпараттарын
жинақтау үшін, бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарының кестесінде
1220 және 2120 Еншілес (тәуелді) серіктестердің борыштары синтетикалық
шоттары қаралған.
Бақылау жүйесінің тетігін қолына ұстап, көп салалы өндірісті
дамытумен, қызмет көрсету түрлерін кеңейтумен айналысатын негізгі (бас)
субъектіге, капиталды өте тиімді пайдалануға, шаруашылық есеп жүргізу
бастамаларын күшейтуге, еңбектің өнімділігін арттыруға, басқаруды тиімді
ұйымдастыруға, өз мұқтаждықтарын жартылай фабрикаттармен, басқа да
бұйымдармен қамтамасыз етуге, шаруашылық ұжымдарын ауыл шаруашылық және
тағы басқа да өндіріс салаларының өнімдерімен жабдықтауға мүмкіндік береді.
Бас шаруашылық еншілес (тәуелді) серіктестерге толық басшылық жасап
ықпал етумен қатар, олардың заңды дербестігін сақтауға тиісті. Егер еншілес
(тәуелді) серіктестер күйреуге ұшырағанда, олардың шеккен зияны үшін Бас
шаруашылық жауап бермейтіндігі секілді бас шаруашылық зиян шегіп күйреуге
ұшыраған жағдайда олар да ол үшін жауап бермейді. Бас шаруашылық еншілес
(тәуелді) серіктестердің табысының өзара бөліске салынуын бақылауға алады.
Аудитор еншілес (тәуелді) серіктестердің және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарының аналитикалық есебінің тізімдемеде
немесе машинажазбаларда жазу операциялары көп, ірі субъектілерде №280
үлгідегі дебетіндегі мәліметтердің негізінде дебиторлармен және несие
берушілермен есеп айырысу карточкаларында жүргізілгендігіне көз жеткізіп,
анықтауға тиісті.
Еншілес (тәуелді) серіктестердің, бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың дебиторлық борыштарымен қатар, несиелік борыштарының
бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарының 64 Еншілес (тәуелді)
серіктестердің несие бойынша қарыздар бөлімшесінің шоттарында (641-643)
есеп айырысу жүргізетінін ескеру керек. Еншілес (тәуелді) серіктестерден
алынған шикізат, дайын өнім, басқа да материалдық құндылықтардың құны
оларға осындай және басқадай түрде берілген тауарлы материалдықтардың
құндылықтардың құнына өзара жатқызу туралы екі жақты келісімді растайтын
хаттамамен танысып, бухгалтерлік есепте айырбастау операциялары сияқты
көрсетілгендігін анықтау қажет.
Дт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп
бақыланатын заңды тұлғалардың борышы шоты,
Кт: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты шоты түріндегі
бухгалтерлік жазуы жазылса,
• Сатылған өнім, тауар, негізгі құралдар мен материалдық емес активтер
және материалдардың құнына еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғалардың дебиторлық борыштарының пайда болуына:
Дт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғалардың борышы шоты,
Кт: 6010 Негізгі қызметтен алынатын кіріс немесе Негізгі емес
қызметтен алынатын кіріс деп аталатын шоттардың тиістілері түріндегі
бухгалтерлік жазу жазылады.
Сатылған өнім, тауар, негізгі құралдар мен материалдық емес активтер
және материалдардың құнына есептелінген қосылған құн салығы сомасына:
Дт: 1220, 1230 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп
бақыланатын заңды тұлғалардың борышы шоты шоты;
Кт: 3130 Қосылған құн салығы шоты түріндегі корреспонденция
жазылса.
• Шетелдік валютадағы борыштар бойынша тиімді бағамдық айырмашылыққа;
Дт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғаларлың борышы шоты;
Кт: 6250 Бағамдық айырмашылықтан алынатын кіріс шоты түрінде
корреспонденция жазылуы тиіс.
Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық
борыштарының жабылуына:
Дт: 1210 Алынған вексельдер немесе 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы
ақша қаражаты шоттарының тиістілері;
Кт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғалардың борышы деп аталатын шот түрінде екі жақты жазу жазылады.
Еншілес , тәуелді серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың дебиторлық борыштарының салыстыру актілері арқылы кредиторлық
борыштардың есебінен жабылуына:
Дт: 1210 Алынған вексельдер шоттарының тиістілері;
Кт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғалардың борышы деп аталатын шот түрінде екі жақты жазу жазылады.
Еншілес, тәуелді серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың дебиторлық борыштары олардан тауарлық-материалдық
құндылықтарды жеткізу үшін алынған аванстар есебінен жабылғанда мына
төменде көрсетілгендей түрінде бухгалтерлік жазу жазылады:
Дт: 3510 Тауарлы-материалдық қорларды жеткізіп беру үшін алынған
аванстар немесе
Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін алынған аванстар
деп аталатын шоттардың тиістілері;
Кт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғалардың борышы шоты.
Осы жоғарыда айтылғандармен қатар шетелдік валютадағы борыштар бойынша
тиімсіз бағамдық айырмашылық пайда болған уақытта:
Дт: 7430 Бағамдық айырмашылық бойынша шығындар деп аталатын шот;
Кт: 1220 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғалардың борышы шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
1.5 Басқадай дебиторлық борыштардың есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдарда басқадай операциялар бойынша тиісті
дебиторлық борыштар төмендегідей шоттарда есптеледі:
1280 Алынуға тиісті қосылған құн салығы.
1280 Есептелген пайыздар.
1250 Жұмысшылар мен басқадай тұлғалардың борышы.
1280 Өзге де дебиторлық борыштар.
Бұл шоттарда Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер бөлімшесінде
есептелуге жатпайтын (сатылған тауарларға, көрсетілген қызметтерге,
орындалған жұмыстарға жатпайтын) есеп айырысу операциялары есептеледі.
Алынуға тиісті қосылған құн салығы шоты ұйымның сатып алынған негізгі
құралдары, материалдар тағы да басқалары бойынша жабдықтаушыларға төленген
қосылған құн салығы сомасы жайлы ақпарттарды жинақтауға арналған. Салықтың
бұл түрі барылқ тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама салық болып
саналады. Осыған орай бұл салықты стып алушылар тауардың құнына қосып
төлейді. Жанама салықтар бюджетке тауарларды сатып алатын заңды және жеке
тұлғалардың түспейді, керісінше осы тауарларды сатушылардан түседі.
Неғұрлым баға жоғары болса, соғұрлым салқық сомасы да жоғары болады.
Бюджетке төленетін қосылған құн салығы сатлыған тауарлар (жұмыстар мен
қызметтер) үшін сатып алушылардан алынған салық пен материалдық ресурстар
үшін жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы сомалары арасындағы
айырмашылық ретінде анықталады.
• Алынған тауарлар мен материалдық құндылықтар және орындалған жұмыстар
мен қызметтер бойынша есептелінген қосылған құн сомасына:
Дт: 1280 Алынуға тиісті қосылған құн салығы шоты
Кт: 3310 Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу шоты немесе
Дт: 1280 Алынуға тиісті қосылған құн салығы шоты
Кт: 1280 Басқадай несиелік борыштар мен аударымдар шоты түріндегі
бухгалтерлік жазуы жазылады.
1280 Есептелген пайыздар (проценттер) шотында ұйымның шартта қаралған
жалға берген неізгі құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған
вексельдері үшін пайыз түрінде алатын сомасы, сондай-ақ салынған
инвестициядан алатын дивидендтерінің сомасы есептелінеді. Осыған байланысты
Есептелген пайыздар шотына сәйкес негізгі бухгалтерлік жазулар мына түрде
жазылады:
• Жылдағы негізгі құралдар, алынған вексельдер, берілген заемдар бойынша
пайыздар есептегенде:
Дт: 1280Есептелген пайыздар - деп аталатын шот,
Кт: 6120 Акциялардың дивидендтері және пайыз түріндегі кірістер деп
аталатын шот түріндегі бухгалтерлік жазу жазылса,
• Есептелген пайыздар бойынша борыштардың жабылуына:
Дт: 1030 Ақшалар шоттарының тиістілері,
Кт: 1280 Есептелген пайыздар деп аталатын шоты түріндегі бухгалтерлік
жазу жазылады.
1250 Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борышы деп аталатын шотта
жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың дебиторлық борыштары жайлы ақпарттар
жинақталады. Бұл шотта жұмысшылар мен басқа да тұлғаларға аванс ретінде
(қарызға) қызметтегі іссапарлары үшін үшін және басқадай шығындар үшін
берілген сомалар, сонымен қатар жұмысшылар мен қызметкерлерден олардың
кәсіпорынға тигізген зияндары үшін ұсталатын сомалар есептелінеді.
• Жалпы әкімшілік-шаруашылық қажеттілігі (шығындары! Және қызметтегі
іссапарлары үшін есеп беруге тиісті тұлғаларға берілген сомаларға:
Дт: 1250 Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борышы шоты
Кт: 4420 Алдағы кезеңдердің кірістері шоты түріндегі бухгалтерлік жазу
жазылады.
• Есеп беру тиісті тұлғалар өздерінің борыштарын өтеген уақытта :
материалдық активтер, негізгі құралдар, инвестициялар, материалдар
және тауарлар деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп,
Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы шот кредиттелнеді.
• Есеп беруге тиісті тұлғалардың аванс ретінде алған сомаларының
пайдаланғаннан қалған қалдығы, жетіспеушілік бойынша кінәлі адамдардың
төлеген сомалары, жұмысшының алған қарыз сомаларының қайтарылуы
субъектіге кіріске алынғанда:
Дт: 1250 Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы шоты
Кт: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты шоты түріндегі
бухгалтерлік жазу жазылады.
• Есеп беруге тиісті тұлғалардың кәсіпорынның есебінен шығарған
шығындарының сомасына:
Дт: 7010 Тауарларды сату бойынша шығындар;
7210 Жалпы және әкімшілік шығындары;
8410 Үстеме шығындар;
деп таталатын шоттардың тиістілері.
Кт: 1250 Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы түріндегі екі
жақты жазу жазылады.
• Жабдықтаушыларға олардан алынған ақау материалдарды қайтаруға
байланысты дебиторлық борыштың пайда болуына:
Дт: 1280 Басқадай дебиторлық борыш шоты;
Кт: 1310 Материалдар шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
• Банктегі шоттан қателесіп есептен шығарылған сомаға:
Дт: 1280 Басқадай дебиторлық борыш шоты;
Кт: 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты шоты түріндегі
бухгалтерлік жазуы жазылады.
• Құны акцептелген (төленген) тауарлы-материалдық қорлармен айналымнан
тыс активтер қоймаға келіп түсенде олардың жетіспеушіліг мен
бағалардың сәйкессіздігі нәтижесінен болған, сондай-ақ арифметикалық
қателіктерге:
Дт: 1280 Басқадай дебиторлық борыш шоты;
Кт: 1210 Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу шоты түріндегі
бухгалтерлік жазуы жазылады.
• Ағымдағы жал бойынша алынуға тиісті жал төлемдері мен айыппұлдарға,
сондай-ақ өсімақыларға:
Дт: 1280 Басқадай дебиторлық борыш шоты,
Кт: 6010 Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс шоты
түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
• Төтенше жағдайлардан болған залалдардың орнын толтыру бойынша
дебиторлық борыштың пайда болуына:
Дт: 1280Басқадай дебиторлық борыштар шоты,
Кт: 6310 Тоқталынған операциялардан болатын кірістер (зияндар) шоты
түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
Сонымен қатар басқадай дебиторлық борыш шотында төленуге тиісті жал
төлемдері жайлы ақпараттар, бюджетке және бюджеттен тыс ұйымдарға артық
төленген сомалар, жабдықтаушылар мен мердігерлерге, көлік ұйымдары мен
басқа да заңды тұлғаларға деген шағым талап сомалары, тауарлық-материалдық
қорлардың жетісеушлігі, өсімақылар, тағы да басқалар есептеледі.
II. ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ
2.1. Дебиторлық борыштар, оларды жіктеу және түгендеудің есебінің аудиті
Аудитор дебиторлық борыштарды тексеруге кіріске кіріскен кезде
тексеру барысында қаралатын және анықтауды талап ететін материалдарын жеке
сұрақтарға бөліп, аудиторлық тексерудің бағдарламасын жасап, тексеру
барысында анықталған анықталған факторларға байланысты толықтырулар мен
түзетулер енгізіліп, басшылыққа алып қадағалап отырады. Дебиторлық
борыштарды тексерудің аудиторлық бағдарламасы мынадай мәселелерді қамтуға
тиісті:
• Баланстың көрсеткіштерін Бас кітаптағы, есеп регистларындағы және
машинажазбалардағы мәліметтермен салыстырып тексереді;
• Аналитикалық және синтетикалық есептердің дұрыс жүргізілгендігін
тексереді;
• Субъектідегі дебиторлық борыштардың жағдайын олармен есеп айырысуларды
түгендеу жүргізу жолымен тексереді;
• Күдікті қарыздар резервтерінің құрылу тәртіптерін және олардың дұрыс
қолданылуын тексереді;
• Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен және тапсырыс
берушілермен есеп айырысуларды, вексельмен төлеу операцияларының дұрыс
жүзеге асырылғандығын тексеруді;
• Шағым-талап ету тәртіптерінің уақтылы сақталып, олардың қозғалысын
бақылаудың қозғалысын бақылаудың дұрыс ұйымдастырылғандығын тексеруді;
• Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің, бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың дебиторлық борыштары бойынша есеп айырысу операцияларының
бухгалтерлік есеп шоттарында дұрыс көрсетілгендігін тексеруді;
• Дебиторлық борыштар бойынша алынған маатериалдардыталдап, есеп
айырысуды ретке келтіру және дебиторлық борыштарды төмендетуге
байланысты ұсыныстар жасауды.
Дебиторлық борыштар бойынша есеп айырысуды тексере готырып, аудитор
олардың баланста дұрыс көрсетілгендігін, жылдың басындағы және аяғындағы
қалдықтардың баланстың Ұзақ мерзімді активтер және Ағымдағы активтер
бөлімдеріне дұрыс топталып, көрсетілгендігін тексереді. Ұзақ мерзімді
активтер бөлімінде есе,п беретін күннен бастап 12 айдан кейін төлемі
күтілетін дебиторлық борыштарды көрсетсе, ол Ағымдағы активтер бөлімінде
– 12 айдың ішінде төлемі күтілетін дебиторлық борыштарды көрсетеді.
1. Ұзақ мерзімді активтер бөліміне тексеру жүргізген кезінде де аудитор
талап ету мерзімі біткен борыштарға және уақтылы өндірілмеген
сомаларға назар аударуға тиіс.
Баланста Ұзақ мерзімді активтерге жатқызылған дебиторлық борыштар
мынадай баптар бойынша көрсетіледі:
• Алынуға тиісті шоттар;
• Алынған вексельдер;
• Негізгі серіктестіктер мен еншілес серіктестіктердің арасындағы
ішкі топтардың операциялары бойынша борыштары;
• Акционерлікқоғамның лауазымды тұлғалардың борыштары;
• Басқа да дебиторлық борыштар.
Ағымдағы активтерге аталған баптар сол күйінде қайталанып, оған тек
қана Аванстық төлемдер бабы қосылады.
Аудитор баланстың сәйкес баптарындағы борыштардың қалдықтарының
дұрыс көрсетілгендігін анықтау үшін №11 журнал-ордердегі, басқа да
синтетикалық есеп регистрларындағы және есеп айырысудың жүзеге
асырылғандығын көрсететін шоттарындағы мәліметтері бойынша қалдығын
салыстырып, содан кейін есеп айырысудың әрбір түрін тексереді.
Дебиторлық борыштардың жағдайын тексеруді дебиторлармен есеп
айырысуды түгендеудің материалдарын талдаудан бастау керек. Әдетте,
субъектінің ішінде дебиторлармен есеп айырысуды түгендеудің сапасының
талапқа сай жүргізілмейтін, фактілерінің кездесетінін ескерсек, бұл жұмысты
аудитордың өзі ұйымдастырғаны тиімді. Сатып алушылармен есеп беруге тиісті
тұлғалармен, жұмыскерлерімен және басқа да дебиторлармен есеп айырысуларды
түгендеу, тиісті құжаттар бойынша шоттарында көрсетілген сомаларының
негізділігін мұқият тексеріп анықтауды талап етеді. Аудитор және түгендеу
комиссиясының мүшелері дебиторлық борыштардың пайда болу мерзімін, себебін
және оған кінәлі тұлғаларды,нақты алынаиынын (яғни, дебиторлар өздерінің
борыштарын мойнына алған есеп ауысуларды актілерінің немесе хаттамаларының
бар екендігін); талап ету мерзімінің өтіп кеткендігін (3 жыл); қарыздарды
өндіру үшін қандай шаралар қолданылғандығын анықтайды. Қарама-қарсы
тексеру жүргізу мәселелерін шешіп, қарама-қарсы тексеру негізінен сауда
және жабдықтау ұйымдарына жүргізілетіндігі ескерілуі тиіс.
Есеп айырысуларды түгендеудің нәтижесінде акт толтырылады. Актыда
түгендеу жүргізілген шоттардың аттарын, дебиторлық борыштардың сомасын
талап ету мерзімі біткен дебиторлық борыштарын өндіру мүмкін емес, үмітін
үзген қарыздарын көрсетеді. Бұндай борыштарды түгендеу түрлері бойынша есеп
айырысуларды түгендеу актыларына дебиторлардың атауы, мекен-жайы, қарыз
сомасы, не үшін қарыз болғандығы, қай уақыттан бері, қандай құжаттардың
негізінде көрсетіліп, анықтама тіркелуге тиісті. Анықтамада талап ету
мерзімін өткізіп алған дебиторлық борыштары бойынша есеп айырысуларды
түгендеудің материалдарына талдау жасау немесе түгендеуді аудитордың өзі
жүргізгенде анықталған ауытқуларды, сәйкессіздіктер, бойынша, аудиторға
есеп айырысуларды өте мұқият тексеруге, ойые жинақтап бағыттауға мүмкіндік
береді.
2.2. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп
айырысудың аудиті
Дебиторлық борыштардың ішінде субъектінің шаруашылық қызметінде жиі
кездесетіні – дайын өнімдерді (жұмыс, қызмет) және тауарларды сату
операциялары. Баланста көрсетілген дебиторлық борыштар баптарының ішінде
үлесі жағынан ең қомақтысы. Сондықтан сатып алу және тапсырыс берушілермен
есеп айырысуды тексерген кезде бағдарламада келтірілген сұрақты жан-жақты
қамтып, ауқымын кеңейте түсу үшін мынандай мәселелерді анықтап алу қажет:
• өнім сатуға сатып алушылармен жән,е тапсырыс берушілермен шарт
жасалғандығын;
• түгендеу (салыстыру) актілерімен есеп айырысу құжаттарымен расталған
сатып алушылардың борыштарының нақтылығын;
• 30 Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштарын
• Бөлімшесінің шоттары бойынша жүргізілген синтетикалық есептің
дұрыстығын.
Бұндай жағдайда аналиталық есеп мынадай мәселелерді қамтамысыз етуге
міндетті:
• вексельдермен қамтамасыз етілген ақша қаражаттарының түсу мерзімі әлі
жетпеген, сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулар
бойынша борыштардың мәліметтерін алу мүмкіндігін, дисконтталған
вексельдер мен ақша қаражаттарының мерзімінде түспегендігіне
қарамастан, банктен өткен дисконтталған вексельдерді;
• 1210 Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштары
бөлімшенің шоттары бойынша бухгалтерлік есеп корреспонденцияларының
дұрыс берілгендігін;
• 1210 Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштары
бөлімінің шоттары бойынша аналитикалық есеп №11 журнал-ордердегі Бас
кітаптағы және баланстағы жазулар мен сәйкестігін;
• талап ету мерзімі өткен дебитордық борыштардың дұрыс шығысқа
шағарылғандығын.
Субъектінің басшысының қабылдаған шешіміне сәйкес талап ету мерзімі
өткен дебиторлық борыштар шығысқа шығарылып, күдікті қарыздар резервінің
шоттарына жатқызу арқылы жабылады.
Аудитор 1210 Алынуға тиісті борыштар шотының дебетінде көрсетілген
артылып жөнелтілген өнім (тауарлар), орындалған жұмыстар және көрсетілген
қызметтердің құнын талап ету құжаттарының уақтылы банк мекемелерінде
қабылданғандығын және оларды төлеу мерзімінің сақталғандығын банк
көшірмелеріндегі жазулармен салыстырып тексереді. Сатып алушылардың және
тапсырыс берушілердің алдын ала сатушының есеп айырысу шотына аударған
аванстарының жабылып, айдың аяғында 301 шоттың дебетіндегі құны өтелген
өнімдердің құнының дұрыс анықталғандығына көз жеткізуі тиіс.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысудың жедел дамып
келе жатқан түрі – алыеған вексельдер бойынша есеп айырысу. Вексельмен
төленген операциялардың дұрыс көрсетілгендігіне көз жеткізуі үшін
аудитордан бұндай операцияларға баса назар аудару талап етіледі.
Сатып алушылардан және тапсырыс берушілерден есеп айырысу үшін
алынған вексельдермен қамтамасыз етілген борыштарын 1130 Алынған
вексельдер шотында жүргізеді. Вексель бойынша өтелген қарыздарын шоттың
кредитінен IY Ақша қаражаттар бөлімінің сәйкес шоттарының дебетінде
көрсетеді. Вексельмен есеп айырысқан кезде қарапайым және аудармалы
вексельдер қолданылуы мүмкін.
Қарапайым вексель бұл жасалған сауда-саттықтар немесе орындалған
жұмыстарды (қызметтер) төлеу үшін бір жағының (вексель берушінің), екінші
бір жағына (вексельді ұстаушыға) төлеу мерзіміне қарай белгілі бір соманы
төлеуге жазбаша берген ақшалай қарызының міндеттемесі.
Аудармалы вексель (тратта) немесе беруші ( трассант) жазады да, онда
дебиторға (трассат) вексельде көрсетілген соманы, үшінші тұлғаға
(ремитентке) немесе талап етушіге төлеу туралы бұйрығын көрсетеді.
Бұл құжат борыштық міндеттемеге айналып, төлеуші (трассант) төлеуге
келісім бергеннен кейін ғана заңды кушке ие болады. өтпелі белгінің
(индассамент) көмегімен әмбебап несие есеп айырысу құжатының қызметін
орындап, вексель бірнеше рет қолданылуы мүмкін.
Вексельдерді дисконттау олардың банкідегі есебін және қаржының
айналымын елеулі жылдамдатады. Бұндай жағдайда вексельді ұстаушының
(индассамент) қатысумен төлеу мерзіміне дейін банкке өткізіліп, банктің
тәуелсіз дисконтының пайдасына есептелген пайыздың шығынын шегеріп тастап,
вексельдік сомасын алады.
Аудит кезінде вексельдердің есебінің түрлері төлеуші субъектінің
төлеу мерзімінің жетуі бойынша борыштарды (аударады) вексельдер арқылы
толтырудың негізділігін; алудан үмітін үзген немесе талап ету мерзімін
өткізіп алған борыштарды, весельдерді сатудан тыс зияндарына шығысқа
шығарудың заңдылығын тексеру қажет.
Кесте-1
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борыштары шоты бойынша жүргізілетін операциялар
№ Операциялар мазмұны Дебеттелетін Кредиттелетін
шот шот
1 2 3 4
1 Тиеп жіберілген тауарға, өнімге, 1210 3010
көрсетілген қызметке есептелінген
сатып алушы, тапсырыс берушілердің
борышы
2 Тиеп жіберілген тауарға, өнімге, 1210 3130
көрсетіліген қызметке есептеліген
қосылған құн салық сомасы
3 Борыш сомасы бұрын алынған аванс 1610-1610 1210
сомасына шегерілді
4 Сатып алушы және тапсырыс 1030 1210
берушілерден есеп айырысу шотына
келіп түскен сома
5 Сатып алушы және тапсырыс 1270-2150,4240 1210
берушілердің борышы олардың
кредиторлық қарызы есебінен
өтелінді
6 Сатылған (тиеп жіберліген) тауар, 1280 1210,2120-2130
өнім, көрсетліге қызмет үшін
алынған вексель
7 Сатып алушы және тапсырыс берушілер1030 1280
берген вексельдері үшін борыштарын
төледі
2.3. Күмәні борыштар резервтерінің аудиті
Шаруашылықтың басшысының шешімімен талап ету мерзімі өткен
дебиторлық борыштарды күдікті қарыздар резервтерінің шоттарындағы
жинақталған қаржыландыру көзіне жатқызу арқылы шығысқа шығарып жабады.
Демек, күдікті қарыздар бойынша резервтер талап ету мерзімі біткен,
қайтарылуы сенімсіз субъектінің алшақ дебиторлық борыштарын есептен шығарып
жабу үшін жасалады.
Күшіндегі салық жөніндегі заң актілерінде күдікті қарыздар – бұл
өнім (жұмыс, қызмет) сатудың нәтижесінде пайда болған және табыс есептелген
күннен бастап екі жылдыңішінде сөндірілмеген қарыздар деп көрсетілген.
Аудитор есепті жылдың аяғында тіркеліп, тізімделген дебиторлық
борыштардың мәліметтерінің негізінде жасалған күдікті борыштар
резервтерінің заңдылығын және қандай борыштарды жабу үшін жасалғандығын
және талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштардың баланстан шығарылуын
тексереді.
Күдікті қарыздар бойынша резервтерді құру, оларды жұмсау және
олардың қозғалысы туралы ақпарат жинақтау үшін бухгалтерлік есептің типтік
жоспарында 1290 Күмәнді борыштар бойынша резервтер шоты қаралған.
Жасалған резервтің көлемі борышкерлердің қаржылық жағдайы (төлем
қабілеттілігі) ескеріле отырып, олардың қарызды тұтастай немесе бөліп төлеу
мүмкіндіктерін бағалау арқылы анықталады.
Жасалған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz