Қазақтардың дәстүрлі мәдениетіндегі спорт өнерінің қалыптасуы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

6В01401 - « Дене шынықтыру және спорт » білім беру бағдарламасы

ЖОСПАР

КІРІСПЕ . . . 4

І ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ СПОРТ ӨНЕРІ МЕН ҰЛТТЫҚ ПАТРИОТИЗМНІҢ ТАРИХИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1 Қазақтардың дәстүрлі мәдениетіндегі спорт өнерінің қалыптасуы . . . 7

1. 2 Қазақ спортының құрылымдық-функционалдық негіздері . . . 14

ІІ СПОРТТАҒЫ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ КӨРІНІСІ

2. 1 Спорт өнері мен ұлттық идея байланысы . . . 22

2. 2 Спорттық ойындарының ұлттық идея көрінісінде қайта жаңғыруы . . . 30

ІІІ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ СПОРТ ТҮРЛЕРІ АРҚЫЛЫ СПОРТШЫЛАРДЫ ПАТРИОТИЗМГЕ ТӘРБИЕЛЕУ БОЙЫНША ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС

3. 1 Қазақ халқының ұлттық спорт түрлері арқылы патриотизмге тәрбиелеу бойынша зерттеу жұмысын ұйымдастыру . . . 33

3. 2 Жасөспірімдердің патриоттық тәрбие деңгейін зерттеу . . . 35

3. 3 Жасөспірімдерге ұлттық ойындар арқылы патриоттық тәрбие беру үдерісін педагогикалық қамтамасыз ету және зерттеу нәтижелері . . . 42

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 53

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 55

КІРІСПЕ

Бұл зерттеу жұмысы спорттың дамуы және оның өмірдегі рөлі философия және әлеуметтік философия тарихы контекстінде қарастырылады. Зерттеу жұмысының негізінде қазақы философиялық ой тарихындағы ұлттық спорт өнерінің феномені қарастырылып, оның теориялық мәселелері айтылады. Демек, еңбек түркі және қазақ халықтарының қалыптасқан спорт өнерінің бастаулары мен қазіргі патриотизммен байланысты философиясын ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеу болып табылады.

Зерттеудің өзектілігі. Көне дәуірден оғыз-қыпшақ дәуіріне дейінгі дүниетанымдық дәстүрлерді кешегі және бүгінгі мәңгілік рухани салаға енгізу, ұлттық дүниетаным көшірмесінен көркемдік ұстанымдарды меңгеру түрінде біріктіру маңызды және өзекті.

Бұл «Қазақстан-2030» бағдарламасының «Мәдени мұра жылының» талаптарына, Қазақстанның әлемнің 50 елінің қатарына кіру стратегиясына, далалық даналық пен шынайы биоәлеуметтік даму жұмысының талаптарына жауап беретін зерттеулердің бірі болмақ.

Халқымыздың ұлттық мәдениетіне қатысты мәселелерді жария етудің орындылығы туралы алғашқылардың бірі болып: «Казактар - әлемі әлі беймәлім, қайталанбас этникалық, тылсым дүние» деп еліміздің тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев Әбішұлы атап өткен [1] .

Қазіргі этномәдени спорт өнері мен патриоттық іс-шараларды ұлттық идея тұрғысынан ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеп, оның әлемдегі спорттық, патриоттық ұстанымдарымен байланысын аша отырып, төл дүниетанымымызды, адамгершілік, отаншылдық рухымызды шыңдай түседі, тарихи-мәдени негіздеріміз бен рухани аямызды нығайтады.

Сондықтан «Қазақ спортының дамуындағы ұлттық ой патриотизмі» атты зерттеу жұмысымызда түрік халықтарының дәстүрлі дүниетанымынан бастау алып, олардың өмір сүру салтының ерекшеліктерін байыту арқылы олардың отансүйгіштік рухы мен физикалық және физиологиялық жетілуін қайта бағалаймыз.

Этномәдени дәстүрлердегі спорттық өнер құрылымындағы жаңа ұрпақ менталитеті мен дүниетанымын ұдайы түсінеміз: ар-намыс пен жігердің, патриотизм мен әділеттіліктің, адалдық пен ар-ожданның жоғары талаптары; тартымдылық пен қарсылық, топтық интеграция, тұлға мен көшбасшылыққа көшу, социологиялық жоғары тұғырнама, үйлесімділік пен теңдікке негізделген эстетикалық нормалар, қуаныш пен қайғы, батылдық, ақиқат пен шындықтың логикалық құрылымы.

Бұл зерттеу жұмысы кешегі түрік халықтарының мәңгілік өмірлік дағдыларын, өткеннің әлеуметтік-қоғамдық қыр-сырын ашуға, бүгінде әлемдік спорт аренасына шығуға, ұлттық рухы мен өзін-өзі тануын дәлелдеуге қолайлы болмақ.

Осы ретте қазақ халқының дүниетанымында бұрын-соңды зерттелмеген спорттың тарихи-философиялық негіздерін таныстыру және қазіргі Қазақстандағы ұлттық идеялар мен патриоттық спортты талқылау - Қазақстанның бүгінгі өркендеуін қарастыру маңызды рөл атқарды. Бұл ұғымдардың шынайы мәнін ашатын, патриоттық рухты танытатын маңызды зерттеу жұмыстарының бірі болмақ.

Зерттеу объектісі - ұлттық патриотизм мәселесі.

Зерттеу пәні ұлттық спорт түрлері арқылы патриоттық тәрбие беру мәселесі болып табылады.

Дипломдық жұмыстың мақсаты - ата-бабаларымыздың рухани мәдениет саласындағы дәстүрлі дүниетанымын, шығыс көшпелілерінің архетиптері мен менталитетінің философиялық-теориялық алғышарттарын ашып көрсету, спорттың тарихи-әлеуметтік негіздерін көрсету, патриотизм феноменін атап көрсету.

Бұл зерттеу жұмысының келесі зерттеу міндеттері бар:

- Қазақтың көне мифологиялық дүниетанымындағы символдық, бейнелік, ым-ишара дәстүрлеріндегі алғыспорттық дәстүрлерін формальды-логикалық, ғылыми-теориялық өлшемдерде анықтау.

- түрік дүниетанымының рухани өрісіндегі дәстүрлер мен өмірлік ұстанымдардың өзара байланысына философиялық баға беру,

- патриотизмнің жоғары этикалық нормаларына сәйкес келетін ұлттық спорт түрлерінің ереже-дістүрлерін заманауи спорт шеберлігіне көшіру дидактикасын талдау.

- Салиқалы философиялық деңгейге жету, спорттағы ұлттық идеяның шынайы мәнін түсіну, оны ұлттық дүниетанымның құрамдас бөлігі ретінде тану.

- Спорттың дамуының тарихи-мәдени аспектілеріне тоқтала отырып, Қазақстандағы спорттық патриотизмнің шынайы мәнін ашу.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы - қазақ халқының спорт өнеріндегі патриотизмнің ашылуының кейбір тұстарын оның диахронды тарихи-философиялық, бір мезгілде әлеуметтік-философиялық баюымен, рухани мәні мен патриоттық рухымен таныту.

Бұл зерттеудің теориялық негізін әлемдік философия тарихы мен ұлттық көзқарас, дәстүрлі архетиптік ойшылдардың еңбектері және этнофилософиямен айналысатын ғалымдарымыздың көзқарастары құрайды.

Бұл зерттеудің практикалық негізі. Бұл жұмыс ізденушілік сипатта болғанымен, теориялық және практикалық маңызы бар еңбек деп айтуға болады.

Мысалы, жоғары және арнаулы оқу орындарының студенттеріне арналған арнайы оқулық ретінде этнопсихологиямен қатар қазақ философиясының тарихын зерттеуде, этнопедагогика ғылымын дамытып, жүйелеуде көмекші мәліметтер бере алады.

Сондай-ақ Қазақстанда спорттың әлеуметтік институт ретінде танылуына байланысты кәсіби, бұқаралық, олимпиадалық спорт түрлерін дамытуға өз үлесін қосуда.

Дәлірек айтсақ, осы зерттеуде көрсетілген теорияларды спортшыларды дайындауда, жаттықтырушылық өнерде, қоғамдық санада патриоттық рухты қалыптастыру үшін арнайы тұжырымдалған түрде пайдалануға болады.

Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ СПОРТ ӨНЕРІ МЕН ҰЛТТЫҚ ПАТРИОТИЗМНІҢ ТАРИХИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1 Қазақтардың дәстүрлі мәдениетіндегі спорт өнерінің қалыптасуы

Қазақ халқының мәдениеті мен дүниетанымы құндылықтар жүйесін құрайды, ал ұлттың тарихи-әлеуметтік тұрғыдан көрінетін бүкіл болмысы әлемдік өркениетте өз орнын тауып, тұтас рухани кеңістікте түпнұсқаның ерекшеліктерін ашады.

Дәстүрлі мәдениетіміз тарихи хронологиялық бірліктермен бірге біздің көп қырлы элементтер мен болмыс дәстүрлерін қамтиды және эволюциялық процесті құрайды.

Көшпелілердің табиғи дамуының эволюционизмі әрқашан мәдени этосты әлем мен адам арасындағы үйлесімділік жасаудағы органикалық бірлік ретінде анықтайды.

Сондықтан өмір мен мәдениеттің бірлігі ең толық, дамыған форма - антропологияның ерекше философиясына негізделген.

Ұлттық мәдениет тарихы «адам мәдениет субъектісі» ұғымына қарағанда, адамның шығармашылық функциясына көбірек көңіл бөлді. Көшпелі дала халқының қалыптасуында табиғатқа тез бейімделу, табиғи және әлеуметтік апаттармен күресу немесе бейімделу, әлемде өзін еркін сезіну басшылыққа алынды.

Демек, физикалық тұрғыдан жетілген адам өмірге бейімделудің, экономика мен мәдениеттің қалыптасуының шынайы көрінісіне айналды, сондықтан тұрақты дамудың ішкі мақсатын жасайды.

Мысалы, көшпелі өмір салтын, мал шаруашылығын, материалдық мәдениетті дамыту қазақ халқының заманауи прогреске бейімделу ұмтылысына субъективті негіз бере отырып, даралығын нығайтуға объективті жағдай жасады.

Яғни, физиологиялық тұрғыдан жетілген адам өзінше ұлттық болмыстың сақталуы мен дамуының шартына айналды немесе тұлғалық жетілу нағыз ұлттық болмыс тұрақтылығының «мәңгілік» кепілін жасады. Уақыт өте келе ол көшпелілер өркениетінің мәдени-әлеуметтік дамуының ішкі мотиваторы түріндегі атрибутқа айналды.

Демек, әрбір түрік ұрпағының осы негізгі қасиетінің қалыптасуы жалпыадамзаттық құндылықты, яғни жеке тұлға арқылы тұтас адам бейнесін тудырды.

Түрік дүниетанымы адамның дүниедегі, қоғамдағы өз орнын тауып, көрсете білуіндегі ең басты қасиет - нағыз кемел тұлғаны қалыптастыру деп тұжырымдайды.

Ежелгі казактардың көшпелі мифологиялық дүниетанымынан, діни наным-сенім элементтерінен, билік культіне негізделген мифтердің сақталуынан, эпикалық және жыраулық кезеңдерден ондаған жылдар бойына даланың бүкіл тіршілігі де рухани-идеологиялық форма болып табылады.

Кейіннен эпикалық кезеңнің негізгі мотиві де қайталанатын, үміттенетін тән жанының үндестігіне куә болды.

Бірақ бұл көтермелеу түрік қоғамының моральдық ұстанымдарына негізделген моральдық ұстанымдармен еріксіз ұштасып жатты.

Осылайша, ерлік патриотизмнің ұлттық қағидаларына сәйкес келді.

Қазақ философтары да ұлттық дүниетанымды зерттеудегі негізгі мотив - орталық ұғым, этикалық принцип (этикалық центризм) деп есептейді.

Басқаша айтқанда, түркі халықтары тән күшіне негізделген өзін-өзі дамыту тұлғасын, бұл ретте ұрпақтарды қалыптастыру педагогикасын, физикалық жетілу сипатын білдіретін эстетикасын этикалық центризммен ұштастыра білген.

Оның қалыптасуына рухани идеология, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер, бүкіл рухани мәдениет, қоғамдық өмірдің жағдайы және сыртқы саясаттың жауынгерлік факторлары оның міндеттерінің функционалдығын алды. Демек, ұлт дамуының заманауи тенденцияларындағы спорт өнері де осындай объективті және субъективті жағдайлардан туындайды.

Ұлттық спорт өнерінің қалыптасуының тарихи және жалпы ретроспективасын басшылыққа ала отырып, оның құрылымдық-функционалдық эволюциясын мынандай бағалауға болады:

1. Алғы шарт - қоғам дәуіріндегі тіршілік үшін күресте әлеуметтік және тұрмыстық жағдайда физикалық энергияның ең қажет болатын кезеңі.

2. Бастауы - халық ойындарының халықтық сипатында спортты дамыту, адамның биологиялық қажеттіліктерін қанағаттандырғаннан кейін арнайы ойын-сауық жасауды ұйымдастыру.

3. Процестің кеңеюі - жекпе-жек өнерін ұлттық ойындарға қосу, өйткені дәуірде ұлттың әлемдегі орнын анықтауға мәжбүр болды.

4. Қарым-қатынас процесі - әлемдік мәдениеттер диалогы арқылы экономикалық және әлеуметтік қатынастарды дамыту үшін басқа қоғамдармен алмасу арқылы спорт өнерінің жаңаруы мен дамуы.

5. Мегапроцессуалдық - түркі халқы соғыс жүргізуде көшбасшылыққа ұмтылған тұлға екенін әлемге ашық танытты, оның ептілігі мен спорттық шеберлігін танытқан этноцентризмді қолдады.

Ұзақ уақытқа созылған бұл кезең әлемдік кәсіби спорт аренасына шыққанға дейін жалғасты.

Осы себепті ұлттық спорт өнерінің қалыптасуының тарихи-рухани тамырларын қысқаша 1-кестедегідей бөлуге болады.

Кестеге тарихи-салыстырмалы талдау жасап, герменевтикалық талдау жасасақ, көшпенділердің мифологиялық дәуіріне сәйкес келетін жақсылық пен зұлымдық арасындағы күрес ежелгі зороастризм Анхра Майнью мен Ахура Маздадан басталады.

1-кесте - Спорттың ұлттық рухани тамырлары

Кейіннен ол бүкіл қазақ халқының және әлемнің көптеген ертегілерінің негізгі аңызға айналған тақырыбына айналды. Бұл негізгі көп функциялы үйлесімділік кейінірек адамзат мәдениетінің көптеген құрылымдарының бастауы ретінде алдыңғы орынға шықты десек, оны спорт саласындағы мифологиялық қарама-қайшылықтың алғашқы, соңғы үлгісі: «өзара қарсылық» принципі деп түсінуге болады. Бұл арада жұптық табиғат, қарсыласу, жеңіске ұмтылу, қарама-қайшылықтардың физикалық теңдігі және т. б. мәселелер қозғалады. Ежелгі зороастризмнің белгілер мен құбылыстарды ассимиляциялау түріндегі сюжеті спорттағы екі жақтың бақталастығына тән. Спортта ол кейіннен өркениетті және адамгершілік түрге айналды, бірақ ең бастысы - жеңіске ұмтылу, шексіз күреске сүйену, т. б. пішіндік сипаттар сақталады.

Денесі үлкейіп, оның орнына түрлі жануарлар (үлкен түлкі, ірі сиыр, үлкен . . . ) келетін ертегіге назар аударсақ, билік культінің панфизистік дәуірін байыта аламыз. Жақсылық пен жамандықтың рухы күресіп жатқандықтан, «кім күшті» деген сұрақтың жауабы жеңімпаз, ал «кім әлсіз» деген сұрақтың жауабы жеңіліс. Сондықтан дене күші қашанда жеңістің басты қасиеті - билік культі халық мифтері мен көптеген ертегілерде осылай уағыздалады. Бұл күштің мәні сонда спорттық икемділік, жылдамдық, қулық, т. б. пішінде дамыған.

Адамның физикалық және физиологиялық жетілгендігінің мәңгілігін ескертетін символизм, бәсекелес адамды дайындау қажет. Олар да спорт өнеріндегі үздіксіз білім мен дамудың көне көздері.

Аты аңызға айналған руханияттың негізінде ерлік культі, адамды осы қарсыласқа қарсы қалыптастыруға ұмтылатын шабыттандыратын идеология және спорттағы эксперименттердің сынақ алаңы жатыр. Қаһарман мифологияда да, спортта да сенімді жеңімпаз. Яғни, архаикалық қаһарман заманауи мәдени-әлеуметтік жеңімпазға айналды.

Этномитологиялық көзқарас қай кезде де ерлік психологиясын жігер, рух, табандылық психологиясымен біріктіріп отырған. Бұл қаһарманның өмір салтына да бейімделген жауынгерлік рухы, айлакерлігі, т. б. Ол - көшпелілер дүниетанымында киелі саналған дәуір азаматтары болған түрік ұрпақтарының символдық прототипі. Ол кез келген шекаралық жағдайға дайын, ол тек әділдік үшін күреседі және әрқашан жеңімпаз атанатын аты аңызға айналған тұлға. Спорттың «батыры» да біздің әмбебап және ұлттық түсінігімізде аты аңызға айналған қаһарманға тән қасиеттермен үндесуі керек. Бұл қауымның көне дәуірдегі синкреттік мәдениеттің жемісі болғанын көрсетеді.

Архаикалық мифтермен қатар билік культі кейінгі мифтер мен аңыздарда жиі кездеседі. Мысалы, «Тау көтерген Толағайдың» экстремалды көрінісі бір ғана контекстік, махаббат культіне арналған, қиялдан гөрі шынайы, тек дене күшімен ерекшеленді. Бұл монизм орасан зор символизм емес, идеялық, көшірілген антропологиялық тип. Себебі, бұл жердегі әсірелеу адам бойындағы құдіреттіліктің ең шеткі деңгейін білдіреді; Жер бетінде таудан ауыр ештеңе жоқ екені анық.

Екіншіден, тау көтеру жекпе-жек ойыны емес, ең бейбіт демонстрациялық ойын, яғни қазіргі заманғы «ауыр атлеттің» спорттық формадағы архетиптік көрінісі.

Немесе «Ер төстіктегі» көне түрік ертегі кейіпкерлеріне назар аударсаңыз: таусоғар - зілтемірші, желаяқ - жүгіруден немесе ұзындыққа секіруден шебер, т. б. жеңіл атлетика дифференциацияның мәні болып табылады деп пайымдау да орынды.

Ұлттық бірлік үшін күрес кезіндегі діни сенімнің рухани-тарихи тамырының бірі - тотемизм. Ғұндардың көк бөрі тотемін таңдауы - осы физикалық және физиологиялық жетілудің табиғи жалғасы. Бөрілік рух - жігер мен абырой, табандылық пен ептілік, қулық, оқшаулық пен еркіндік, т. б. Көшпелі бөрі рухының немесе тотемнің атрибуты ретінде таңдалған қасиеттер қасқыр табиғатынан көшірілген.

Қасқыр тотемі көшпелі азаматтың дене күші - қулық, ептілік, парасаттылық, әдіскерлік, т. б. Ол мүмкіндіктерді түзетпеген мүмкіндіктің сенімін тудырды. Ұлттық бөрі санасы спорттық өнер нысанының алаңға жалғыз шығып, өзіне деген сенімі мен рухы пайда болған сәтімен тұспа-тұс келеді. Немесе осы қасқырдың туысқандығы мен тотемизмінен сусындаған ғұндардың неліктен жауынгер халық болғанын түсінуге болады. Сондықтан қасқыр рухын түрік азаматы көшірген деп болжауға болады.

Мифологиялық сана, «табиғи биологиялық бөрі» мен «әлеуметтік ғұн азаматының» бірлікке ұмтылуы тарихи ұлттық даму эволюциясында ұзақ уақыт бойы сақталып, сапаны сақтауға қызмет еткен генетикалық тұтастық құрылымын тудырды.

Қазақ жеріне қола дәуірінің аяғында келді деп есептелетін бақсылық наным-сенімдердің қазақ мәдениетіндегі спорт өнерінің тарихи-философиялық негіздерін ашудағы маңызды буын екенін шамандық табиғатынан байқауға болады. Ол дүниеде мүмкіндік таба алатын адам. Оның бойында қасиеттер бар. Ол абсолютті еркіндікке қол жеткізу арқылы адам табиғатының шынжырларын үзуге тырысады.

Бақсының күші физикалық қуатқа емес, психологиялық қуатқа негізделген. Бәсекелестікте жеңіске жету үшін адам денесінің бұғауларын бұзу үшін максималды психологиялық сынаққа қол жеткізілді. Қазіргі спортта да бұл психологиялық жеңіске жету кейде физиологиялық тұрғыдан бірінші болып табылады. Демек, шамандық дүниетанымның мүмкіндігі спортта жеңіске жету үшін қажетті психологиялық күшті пайдаланудың абсолютті бірегей тәсілі болып табылады. Олай болса, бұл - ХХ ғасырдың ортасына дейін қазақ халқының наным-сенімдерінде сақталған, ішкі қасиеттерді біріктіретін рухани түбір, ұлттық психологиядағы жеңімпазға қажетті имандылық ретінде сақталған генетикалық табиғаттың көп функционалды құндылығы.

Қазақ жеріне VIII-IX ғасырларда келіп, дәстүрлі түрде осы діни нанымдармен сіңісіп кеткен исламдағы дене тәрбиесі - дене тазалығы, еңбексүйгіштік, ғұрыптық гимнастика, т. б. Бұл тарихи-қоғамдық қалыптасу мен дамудың да қажетті факторы болды.

Оның қазіргі қазақстандық спортшылардың бойында адамгершілік ұстанымдарды дамыту үшін маңызды болып табылатын жан мен тән тазалығын сақтау қажеттігі туралы ойлары да үлкен қызығушылықпен қабылданды.

Спортшы психологиясында исламдық идеология әділеттілікке, жауапкершілікке, ел үшін маңыздылыққа баулитын ұлттық рухани құндылықтарды қайталап, мұсылмандық-шығыс рухы арқылы жарыста жеңіске жетуге тырысады.

Ұлттық спорт өнерінің қалыптасуының тарихи және бастауларының бірі жекпе-жек идеологиясы: жекпе-жек өнері, эпикалық тұлға, ел қорғау, т. б.

Эпикалық тұлға - көне заманның аңызға айналған қаһарманының реалистік бейнесі. Эпикалық өмірдің қаһармандық даралығы - жартылай аңызға айналған поэтикалық, қайталанбас күрескер өмір, ол өзін дүниенің ортасына қояды, оны этностың тағдырын сақтауды үнемі танытып, жауапты етеді. Оған тән жағымды этикалық қасиеттерден басқа: тәкаппарлық, табандылық, ептілік, еңбексүйгіштік, төзімділік және т. б., ол дене күшінің күшті ағынының мәні болып табылады. Ол соғыс дәуірінің тағайындалған көшбасшысы, түрік «ер» бейнесінің үлгісі, өзін-өзі тану және әлемге танытудың мәлімдемесі.

Демек, бұл - ұлттың өзін-өзі сақтауының қорғаныш механизмінің идеологиясы, тұлғаны қалыптастыру социологиясы, сол дәуір тұрғысынан бағаланған адами қасиеттерді таныту этикасы, дене күшін ашу тұлғасы.

Сондықтан, біздің зерттеушілер батыр тұлға туралы мифті зерттей отырып, оның негізгі қызметі осы идеялық сипатта екенін атап көрсетеді [б. 87. 39] .

Әскери спорт түрлері бойынша - жарыс, жеңіс, тәуекел, жаттығу нәтижесі, шекаралық жағдайдағы адамның табиғаты, социобиологиясы, дене артықшылығы және т. б. жекпе-жек өнері осы процестерді қорғау және тұрақтылығының шарты болып табылады. Қазақ қоғамында әлеуметтік сипатқа ие болған бұл күй тұрмыс-тіршілікке, бос уақытты тиімді өткізуге, өміршеңдік тудыратын құралға айналып, қайталануымен өнерге, яғни өнерге айналды деп айта аламыз. Сәйкесінше, спорт мәдени-әлеуметтік құрылым ретінде өмір сүру салтына айналды.

«Кез келген спорттық іс-шараның негізгі буыны - ойын өнер ретінде. Ойыншы өзінің мінезін жоғалтқанда, спорт қатал қақтығысқа айналады. Тиісінше, егер жекпе-жек оқиғасына құрылымдық әдіспен ойын элементі қосылса, зорлық-зомбылық қақтығысы азаяды, бұл күрес пен спорттың негізіне психологиялық бейімделуді қамтамасыз етеді.

Соғыс идеологиясының негізгі элементі және түпкі ішкі уәж - ел қорғанысы. Елін қорғаған батыр прагматик, өзімшіл болды. Ұжымдық психологиясы - адамдар органикалық және әлеуметтік бірлікте.

Баһадүрдің қорғаныш қасиеттерінің шарты - этникалық эксцентристік, ұлтқа деген жанқиярлық, жанқиярлыққа дайын болу, мақсаттылық, т. б. Сондықтан спорт өнерінің иесі мемлекеті мен халқы алдындағы үлкен жауапкершілікті сезінеді деп айта аламыз. Оның түпкі мақсаты - демонстрант ұсынатын елдің мүддесі.

Ел мүддесі мен жеке мүдденің сәйкестігі идеясы патриотизмнің негізі болып табылады, бұл кейіпкердің психологиясын ашатындай: қиындықтарды жеңуге батылдыққа шақырады. Ол үшін қоғам мүддесі, ұлттық мүдде баршаның мүддесі ретінде қаралуы керек» [10] .

Отанды қорғау мұраты жоғары құндылыққа айналады, оның астарында дене күшіне деген құштарлық немесе күшті игі мақсатта пайдалану дилеммасы ұлттық салтымызда мыңдаған жылдар бойы сақталған оның мәнін шынайы сақтаудың кілтіне айналды.

Концептуалды форма - қазақ халқының салт-дәстүрінің бүкіл өмірін бағдарлайтын, құрылымдық-қызметтік көп функциялы күрделі жүйе болып табылатын тұтас ұлттық өзіндік сананың айқын дәлелі. Саяси-әлеуметтік, этикалық-эстетикалық, құқықтық-демократиялық, т. б. Ұлттық спорт түрлерінің жан-жақтылығымен бірге қалыптасуы мен дамуына ықпал ететін құрылымға ерекше мән беру маңызды.

Дәстүр дегеніміз - әр түрлі діни наным-сенімдер мен басқа да дүниетанымдардың өрісінен іріктеліп алынған ежелден ұлт призмасынан өткен статикалық-динамикалық өмір салты, өмір сүру үлгілері. Сондықтан оның құрылымы тұтас концептуалды жүйе болып табылады.

Қазақ халқы ойын мен спортты, жекпе-жек өнерін ерекше ажыратпай, оларды бірлік ретінде көріп, дене дамуының функционализмінің синкретикалық құралы ретінде түсінген.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.