Қазақтардың дәстүрлі мәдениетіндегі спорт өнерінің қалыптасуы
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В01401 - Дене шынықтыру және спорт білім беру бағдарламасы
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ СПОРТ ӨНЕРІ МЕН ҰЛТТЫҚ ПАТРИОТИЗМНІҢ ТАРИХИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақтардың дәстүрлі мәдениетіндегі спорт өнерінің қалыптасуы ... ... ... .7
1.2 Қазақ спортының құрылымдық-функционалдық негіздері ... ... ... ... ... ... .1 4
ІІ СПОРТТАҒЫ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ КӨРІНІСІ
2.1 Спорт өнері мен ұлттық идея байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...22
2.2 Спорттық ойындарының ұлттық идея көрінісінде қайта жаңғыруы ... ... ..30
ІІІ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ СПОРТ ТҮРЛЕРІ АРҚЫЛЫ СПОРТШЫЛАРДЫ ПАТРИОТИЗМГЕ ТӘРБИЕЛЕУ БОЙЫНША ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС
3.1 Қазақ халқының ұлттық спорт түрлері арқылы патриотизмге тәрбиелеу бойынша зерттеу жұмысын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 3
3.2 Жасөспірімдердің патриоттық тәрбие деңгейін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... .35
3.3 Жасөспірімдерге ұлттық ойындар арқылы патриоттық тәрбие беру үдерісін педагогикалық қамтамасыз ету және зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ..42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..55
КІРІСПЕ
Бұл зерттеу жұмысы спорттың дамуы және оның өмірдегі рөлі философия және әлеуметтік философия тарихы контекстінде қарастырылады. Зерттеу жұмысының негізінде қазақы философиялық ой тарихындағы ұлттық спорт өнерінің феномені қарастырылып, оның теориялық мәселелері айтылады. Демек, еңбек түркі және қазақ халықтарының қалыптасқан спорт өнерінің бастаулары мен қазіргі патриотизммен байланысты философиясын ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеу болып табылады.
Зерттеудің өзектілігі. Көне дәуірден оғыз-қыпшақ дәуіріне дейінгі дүниетанымдық дәстүрлерді кешегі және бүгінгі мәңгілік рухани салаға енгізу, ұлттық дүниетаным көшірмесінен көркемдік ұстанымдарды меңгеру түрінде біріктіру маңызды және өзекті.
Бұл Қазақстан-2030 бағдарламасының Мәдени мұра жылының талаптарына, Қазақстанның әлемнің 50 елінің қатарына кіру стратегиясына, далалық даналық пен шынайы биоәлеуметтік даму жұмысының талаптарына жауап беретін зерттеулердің бірі болмақ.
Халқымыздың ұлттық мәдениетіне қатысты мәселелерді жария етудің орындылығы туралы алғашқылардың бірі болып: Казактар - әлемі әлі беймәлім, қайталанбас этникалық, тылсым дүние деп еліміздің тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев Әбішұлы атап өткен [1].
Қазіргі этномәдени спорт өнері мен патриоттық іс-шараларды ұлттық идея тұрғысынан ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеп, оның әлемдегі спорттық, патриоттық ұстанымдарымен байланысын аша отырып, төл дүниетанымымызды, адамгершілік, отаншылдық рухымызды шыңдай түседі, тарихи-мәдени негіздеріміз бен рухани аямызды нығайтады.
Сондықтан Қазақ спортының дамуындағы ұлттық ой патриотизмі атты зерттеу жұмысымызда түрік халықтарының дәстүрлі дүниетанымынан бастау алып, олардың өмір сүру салтының ерекшеліктерін байыту арқылы олардың отансүйгіштік рухы мен физикалық және физиологиялық жетілуін қайта бағалаймыз.
Этномәдени дәстүрлердегі спорттық өнер құрылымындағы жаңа ұрпақ менталитеті мен дүниетанымын ұдайы түсінеміз: ар-намыс пен жігердің, патриотизм мен әділеттіліктің, адалдық пен ар-ожданның жоғары талаптары; тартымдылық пен қарсылық, топтық интеграция, тұлға мен көшбасшылыққа көшу, социологиялық жоғары тұғырнама, үйлесімділік пен теңдікке негізделген эстетикалық нормалар, қуаныш пен қайғы, батылдық, ақиқат пен шындықтың логикалық құрылымы.
Бұл зерттеу жұмысы кешегі түрік халықтарының мәңгілік өмірлік дағдыларын, өткеннің әлеуметтік-қоғамдық қыр-сырын ашуға, бүгінде әлемдік спорт аренасына шығуға, ұлттық рухы мен өзін-өзі тануын дәлелдеуге қолайлы болмақ.
Осы ретте қазақ халқының дүниетанымында бұрын-соңды зерттелмеген спорттың тарихи-философиялық негіздерін таныстыру және қазіргі Қазақстандағы ұлттық идеялар мен патриоттық спортты талқылау - Қазақстанның бүгінгі өркендеуін қарастыру маңызды рөл атқарды. Бұл ұғымдардың шынайы мәнін ашатын, патриоттық рухты танытатын маңызды зерттеу жұмыстарының бірі болмақ.
Зерттеу объектісі - ұлттық патриотизм мәселесі.
Зерттеу пәні ұлттық спорт түрлері арқылы патриоттық тәрбие беру мәселесі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - ата-бабаларымыздың рухани мәдениет саласындағы дәстүрлі дүниетанымын, шығыс көшпелілерінің архетиптері мен менталитетінің философиялық-теориялық алғышарттарын ашып көрсету, спорттың тарихи-әлеуметтік негіздерін көрсету, патриотизм феноменін атап көрсету.
Бұл зерттеу жұмысының келесі зерттеу міндеттері бар:
- Қазақтың көне мифологиялық дүниетанымындағы символдық, бейнелік, ым-ишара дәстүрлеріндегі алғыспорттық дәстүрлерін формальды-логикалық, ғылыми-теориялық өлшемдерде анықтау.
- түрік дүниетанымының рухани өрісіндегі дәстүрлер мен өмірлік ұстанымдардың өзара байланысына философиялық баға беру,
- патриотизмнің жоғары этикалық нормаларына сәйкес келетін ұлттық спорт түрлерінің ереже-дістүрлерін заманауи спорт шеберлігіне көшіру дидактикасын талдау.
- Салиқалы философиялық деңгейге жету, спорттағы ұлттық идеяның шынайы мәнін түсіну, оны ұлттық дүниетанымның құрамдас бөлігі ретінде тану.
- Спорттың дамуының тарихи-мәдени аспектілеріне тоқтала отырып, Қазақстандағы спорттық патриотизмнің шынайы мәнін ашу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы - қазақ халқының спорт өнеріндегі патриотизмнің ашылуының кейбір тұстарын оның диахронды тарихи-философиялық, бір мезгілде әлеуметтік-философиялық баюымен, рухани мәні мен патриоттық рухымен таныту.
Бұл зерттеудің теориялық негізін әлемдік философия тарихы мен ұлттық көзқарас, дәстүрлі архетиптік ойшылдардың еңбектері және этнофилософиямен айналысатын ғалымдарымыздың көзқарастары құрайды.
Бұл зерттеудің практикалық негізі. Бұл жұмыс ізденушілік сипатта болғанымен, теориялық және практикалық маңызы бар еңбек деп айтуға болады.
Мысалы, жоғары және арнаулы оқу орындарының студенттеріне арналған арнайы оқулық ретінде этнопсихологиямен қатар қазақ философиясының тарихын зерттеуде, этнопедагогика ғылымын дамытып, жүйелеуде көмекші мәліметтер бере алады.
Сондай-ақ Қазақстанда спорттың әлеуметтік институт ретінде танылуына байланысты кәсіби, бұқаралық, олимпиадалық спорт түрлерін дамытуға өз үлесін қосуда.
Дәлірек айтсақ, осы зерттеуде көрсетілген теорияларды спортшыларды дайындауда, жаттықтырушылық өнерде, қоғамдық санада патриоттық рухты қалыптастыру үшін арнайы тұжырымдалған түрде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ СПОРТ ӨНЕРІ МЕН ҰЛТТЫҚ ПАТРИОТИЗМНІҢ ТАРИХИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақтардың дәстүрлі мәдениетіндегі спорт өнерінің қалыптасуы
Қазақ халқының мәдениеті мен дүниетанымы құндылықтар жүйесін құрайды, ал ұлттың тарихи-әлеуметтік тұрғыдан көрінетін бүкіл болмысы әлемдік өркениетте өз орнын тауып, тұтас рухани кеңістікте түпнұсқаның ерекшеліктерін ашады.
Дәстүрлі мәдениетіміз тарихи хронологиялық бірліктермен бірге біздің көп қырлы элементтер мен болмыс дәстүрлерін қамтиды және эволюциялық процесті құрайды.
Көшпелілердің табиғи дамуының эволюционизмі әрқашан мәдени этосты әлем мен адам арасындағы үйлесімділік жасаудағы органикалық бірлік ретінде анықтайды.
Сондықтан өмір мен мәдениеттің бірлігі ең толық, дамыған форма - антропологияның ерекше философиясына негізделген.
Ұлттық мәдениет тарихы адам мәдениет субъектісі ұғымына қарағанда, адамның шығармашылық функциясына көбірек көңіл бөлді. Көшпелі дала халқының қалыптасуында табиғатқа тез бейімделу, табиғи және әлеуметтік апаттармен күресу немесе бейімделу, әлемде өзін еркін сезіну басшылыққа алынды.
Демек, физикалық тұрғыдан жетілген адам өмірге бейімделудің, экономика мен мәдениеттің қалыптасуының шынайы көрінісіне айналды, сондықтан тұрақты дамудың ішкі мақсатын жасайды.
Мысалы, көшпелі өмір салтын, мал шаруашылығын, материалдық мәдениетті дамыту қазақ халқының заманауи прогреске бейімделу ұмтылысына субъективті негіз бере отырып, даралығын нығайтуға объективті жағдай жасады.
Яғни, физиологиялық тұрғыдан жетілген адам өзінше ұлттық болмыстың сақталуы мен дамуының шартына айналды немесе тұлғалық жетілу нағыз ұлттық болмыс тұрақтылығының мәңгілік кепілін жасады. Уақыт өте келе ол көшпелілер өркениетінің мәдени-әлеуметтік дамуының ішкі мотиваторы түріндегі атрибутқа айналды.
Демек, әрбір түрік ұрпағының осы негізгі қасиетінің қалыптасуы жалпыадамзаттық құндылықты, яғни жеке тұлға арқылы тұтас адам бейнесін тудырды.
Түрік дүниетанымы адамның дүниедегі, қоғамдағы өз орнын тауып, көрсете білуіндегі ең басты қасиет - нағыз кемел тұлғаны қалыптастыру деп тұжырымдайды.
Ежелгі казактардың көшпелі мифологиялық дүниетанымынан, діни наным-сенім элементтерінен, билік культіне негізделген мифтердің сақталуынан, эпикалық және жыраулық кезеңдерден ондаған жылдар бойына даланың бүкіл тіршілігі де рухани-идеологиялық форма болып табылады.
Кейіннен эпикалық кезеңнің негізгі мотиві де қайталанатын, үміттенетін тән жанының үндестігіне куә болды.
Бірақ бұл көтермелеу түрік қоғамының моральдық ұстанымдарына негізделген моральдық ұстанымдармен еріксіз ұштасып жатты.
Осылайша, ерлік патриотизмнің ұлттық қағидаларына сәйкес келді.
Қазақ философтары да ұлттық дүниетанымды зерттеудегі негізгі мотив - орталық ұғым, этикалық принцип (этикалық центризм) деп есептейді.
Басқаша айтқанда, түркі халықтары тән күшіне негізделген өзін-өзі дамыту тұлғасын, бұл ретте ұрпақтарды қалыптастыру педагогикасын, физикалық жетілу сипатын білдіретін эстетикасын этикалық центризммен ұштастыра білген.
Оның қалыптасуына рухани идеология, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер, бүкіл рухани мәдениет, қоғамдық өмірдің жағдайы және сыртқы саясаттың жауынгерлік факторлары оның міндеттерінің функционалдығын алды. Демек, ұлт дамуының заманауи тенденцияларындағы спорт өнері де осындай объективті және субъективті жағдайлардан туындайды.
Ұлттық спорт өнерінің қалыптасуының тарихи және жалпы ретроспективасын басшылыққа ала отырып, оның құрылымдық-функционалдық эволюциясын мынандай бағалауға болады:
1. Алғы шарт - қоғам дәуіріндегі тіршілік үшін күресте әлеуметтік және тұрмыстық жағдайда физикалық энергияның ең қажет болатын кезеңі.
2. Бастауы - халық ойындарының халықтық сипатында спортты дамыту, адамның биологиялық қажеттіліктерін қанағаттандырғаннан кейін арнайы ойын-сауық жасауды ұйымдастыру.
3. Процестің кеңеюі - жекпе-жек өнерін ұлттық ойындарға қосу, өйткені дәуірде ұлттың әлемдегі орнын анықтауға мәжбүр болды.
4. Қарым-қатынас процесі - әлемдік мәдениеттер диалогы арқылы экономикалық және әлеуметтік қатынастарды дамыту үшін басқа қоғамдармен алмасу арқылы спорт өнерінің жаңаруы мен дамуы.
5. Мегапроцессуалдық - түркі халқы соғыс жүргізуде көшбасшылыққа ұмтылған тұлға екенін әлемге ашық танытты, оның ептілігі мен спорттық шеберлігін танытқан этноцентризмді қолдады.
Ұзақ уақытқа созылған бұл кезең әлемдік кәсіби спорт аренасына шыққанға дейін жалғасты.
Осы себепті ұлттық спорт өнерінің қалыптасуының тарихи-рухани тамырларын қысқаша 1-кестедегідей бөлуге болады.
Кестеге тарихи-салыстырмалы талдау жасап, герменевтикалық талдау жасасақ, көшпенділердің мифологиялық дәуіріне сәйкес келетін жақсылық пен зұлымдық арасындағы күрес ежелгі зороастризм Анхра Майнью мен Ахура Маздадан басталады.
1-кесте - Спорттың ұлттық рухани тамырлары
Кейіннен ол бүкіл қазақ халқының және әлемнің көптеген ертегілерінің негізгі аңызға айналған тақырыбына айналды. Бұл негізгі көп функциялы үйлесімділік кейінірек адамзат мәдениетінің көптеген құрылымдарының бастауы ретінде алдыңғы орынға шықты десек, оны спорт саласындағы мифологиялық қарама-қайшылықтың алғашқы, соңғы үлгісі: өзара қарсылық принципі деп түсінуге болады. Бұл арада жұптық табиғат, қарсыласу, жеңіске ұмтылу, қарама-қайшылықтардың физикалық теңдігі және т.б. мәселелер қозғалады. Ежелгі зороастризмнің белгілер мен құбылыстарды ассимиляциялау түріндегі сюжеті спорттағы екі жақтың бақталастығына тән. Спортта ол кейіннен өркениетті және адамгершілік түрге айналды, бірақ ең бастысы - жеңіске ұмтылу, шексіз күреске сүйену, т.б. пішіндік сипаттар сақталады.
Денесі үлкейіп, оның орнына түрлі жануарлар (үлкен түлкі, ірі сиыр, үлкен...) келетін ертегіге назар аударсақ, билік культінің панфизистік дәуірін байыта аламыз. Жақсылық пен жамандықтың рухы күресіп жатқандықтан, кім күшті деген сұрақтың жауабы жеңімпаз, ал кім әлсіз деген сұрақтың жауабы жеңіліс. Сондықтан дене күші қашанда жеңістің басты қасиеті - билік культі халық мифтері мен көптеген ертегілерде осылай уағыздалады. Бұл күштің мәні сонда спорттық икемділік, жылдамдық, қулық, т.б. пішінде дамыған.
Адамның физикалық және физиологиялық жетілгендігінің мәңгілігін ескертетін символизм, бәсекелес адамды дайындау қажет. Олар да спорт өнеріндегі үздіксіз білім мен дамудың көне көздері.
Аты аңызға айналған руханияттың негізінде ерлік культі, адамды осы қарсыласқа қарсы қалыптастыруға ұмтылатын шабыттандыратын идеология және спорттағы эксперименттердің сынақ алаңы жатыр. Қаһарман мифологияда да, спортта да сенімді жеңімпаз. Яғни, архаикалық қаһарман заманауи мәдени-әлеуметтік жеңімпазға айналды.
Этномитологиялық көзқарас қай кезде де ерлік психологиясын жігер, рух, табандылық психологиясымен біріктіріп отырған. Бұл қаһарманның өмір салтына да бейімделген жауынгерлік рухы, айлакерлігі, т.б. Ол - көшпелілер дүниетанымында киелі саналған дәуір азаматтары болған түрік ұрпақтарының символдық прототипі. Ол кез келген шекаралық жағдайға дайын, ол тек әділдік үшін күреседі және әрқашан жеңімпаз атанатын аты аңызға айналған тұлға. Спорттың батыры да біздің әмбебап және ұлттық түсінігімізде аты аңызға айналған қаһарманға тән қасиеттермен үндесуі керек. Бұл қауымның көне дәуірдегі синкреттік мәдениеттің жемісі болғанын көрсетеді.
Архаикалық мифтермен қатар билік культі кейінгі мифтер мен аңыздарда жиі кездеседі. Мысалы, Тау көтерген Толағайдың экстремалды көрінісі бір ғана контекстік, махаббат культіне арналған, қиялдан гөрі шынайы, тек дене күшімен ерекшеленді. Бұл монизм орасан зор символизм емес, идеялық, көшірілген антропологиялық тип. Себебі, бұл жердегі әсірелеу адам бойындағы құдіреттіліктің ең шеткі деңгейін білдіреді; Жер бетінде таудан ауыр ештеңе жоқ екені анық.
Екіншіден, тау көтеру жекпе-жек ойыны емес, ең бейбіт демонстрациялық ойын, яғни қазіргі заманғы ауыр атлеттің спорттық формадағы архетиптік көрінісі.
Немесе Ер төстіктегі көне түрік ертегі кейіпкерлеріне назар аударсаңыз: таусоғар - зілтемірші, желаяқ - жүгіруден немесе ұзындыққа секіруден шебер, т.б. жеңіл атлетика дифференциацияның мәні болып табылады деп пайымдау да орынды.
Ұлттық бірлік үшін күрес кезіндегі діни сенімнің рухани-тарихи тамырының бірі - тотемизм. Ғұндардың көк бөрі тотемін таңдауы - осы физикалық және физиологиялық жетілудің табиғи жалғасы. Бөрілік рух - жігер мен абырой, табандылық пен ептілік, қулық, оқшаулық пен еркіндік, т.б. Көшпелі бөрі рухының немесе тотемнің атрибуты ретінде таңдалған қасиеттер қасқыр табиғатынан көшірілген.
Қасқыр тотемі көшпелі азаматтың дене күші - қулық, ептілік, парасаттылық, әдіскерлік, т.б. Ол мүмкіндіктерді түзетпеген мүмкіндіктің сенімін тудырды. Ұлттық бөрі санасы спорттық өнер нысанының алаңға жалғыз шығып, өзіне деген сенімі мен рухы пайда болған сәтімен тұспа-тұс келеді. Немесе осы қасқырдың туысқандығы мен тотемизмінен сусындаған ғұндардың неліктен жауынгер халық болғанын түсінуге болады. Сондықтан қасқыр рухын түрік азаматы көшірген деп болжауға болады.
Мифологиялық сана, табиғи биологиялық бөрі мен әлеуметтік ғұн азаматының бірлікке ұмтылуы тарихи ұлттық даму эволюциясында ұзақ уақыт бойы сақталып, сапаны сақтауға қызмет еткен генетикалық тұтастық құрылымын тудырды.
Қазақ жеріне қола дәуірінің аяғында келді деп есептелетін бақсылық наным-сенімдердің қазақ мәдениетіндегі спорт өнерінің тарихи-философиялық негіздерін ашудағы маңызды буын екенін шамандық табиғатынан байқауға болады. Ол дүниеде мүмкіндік таба алатын адам. Оның бойында қасиеттер бар. Ол абсолютті еркіндікке қол жеткізу арқылы адам табиғатының шынжырларын үзуге тырысады.
Бақсының күші физикалық қуатқа емес, психологиялық қуатқа негізделген. Бәсекелестікте жеңіске жету үшін адам денесінің бұғауларын бұзу үшін максималды психологиялық сынаққа қол жеткізілді. Қазіргі спортта да бұл психологиялық жеңіске жету кейде физиологиялық тұрғыдан бірінші болып табылады. Демек, шамандық дүниетанымның мүмкіндігі спортта жеңіске жету үшін қажетті психологиялық күшті пайдаланудың абсолютті бірегей тәсілі болып табылады. Олай болса, бұл - ХХ ғасырдың ортасына дейін қазақ халқының наным-сенімдерінде сақталған, ішкі қасиеттерді біріктіретін рухани түбір, ұлттық психологиядағы жеңімпазға қажетті имандылық ретінде сақталған генетикалық табиғаттың көп функционалды құндылығы.
Қазақ жеріне VIII-IX ғасырларда келіп, дәстүрлі түрде осы діни нанымдармен сіңісіп кеткен исламдағы дене тәрбиесі - дене тазалығы, еңбексүйгіштік, ғұрыптық гимнастика, т.б. Бұл тарихи-қоғамдық қалыптасу мен дамудың да қажетті факторы болды.
Оның қазіргі қазақстандық спортшылардың бойында адамгершілік ұстанымдарды дамыту үшін маңызды болып табылатын жан мен тән тазалығын сақтау қажеттігі туралы ойлары да үлкен қызығушылықпен қабылданды.
Спортшы психологиясында исламдық идеология әділеттілікке, жауапкершілікке, ел үшін маңыздылыққа баулитын ұлттық рухани құндылықтарды қайталап, мұсылмандық-шығыс рухы арқылы жарыста жеңіске жетуге тырысады.
Ұлттық спорт өнерінің қалыптасуының тарихи және бастауларының бірі жекпе-жек идеологиясы: жекпе-жек өнері, эпикалық тұлға, ел қорғау, т.б.
Эпикалық тұлға - көне заманның аңызға айналған қаһарманының реалистік бейнесі. Эпикалық өмірдің қаһармандық даралығы - жартылай аңызға айналған поэтикалық, қайталанбас күрескер өмір, ол өзін дүниенің ортасына қояды, оны этностың тағдырын сақтауды үнемі танытып, жауапты етеді. Оған тән жағымды этикалық қасиеттерден басқа: тәкаппарлық, табандылық, ептілік, еңбексүйгіштік, төзімділік және т.б., ол дене күшінің күшті ағынының мәні болып табылады. Ол соғыс дәуірінің тағайындалған көшбасшысы, түрік ер бейнесінің үлгісі, өзін-өзі тану және әлемге танытудың мәлімдемесі.
Демек, бұл - ұлттың өзін-өзі сақтауының қорғаныш механизмінің идеологиясы, тұлғаны қалыптастыру социологиясы, сол дәуір тұрғысынан бағаланған адами қасиеттерді таныту этикасы, дене күшін ашу тұлғасы.
Сондықтан, біздің зерттеушілер батыр тұлға туралы мифті зерттей отырып, оның негізгі қызметі осы идеялық сипатта екенін атап көрсетеді [б. 87.39].
Әскери спорт түрлері бойынша - жарыс, жеңіс, тәуекел, жаттығу нәтижесі, шекаралық жағдайдағы адамның табиғаты, социобиологиясы, дене артықшылығы және т.б. жекпе-жек өнері осы процестерді қорғау және тұрақтылығының шарты болып табылады. Қазақ қоғамында әлеуметтік сипатқа ие болған бұл күй тұрмыс-тіршілікке, бос уақытты тиімді өткізуге, өміршеңдік тудыратын құралға айналып, қайталануымен өнерге, яғни өнерге айналды деп айта аламыз. Сәйкесінше, спорт мәдени-әлеуметтік құрылым ретінде өмір сүру салтына айналды.
Кез келген спорттық іс-шараның негізгі буыны - ойын өнер ретінде. Ойыншы өзінің мінезін жоғалтқанда, спорт қатал қақтығысқа айналады. Тиісінше, егер жекпе-жек оқиғасына құрылымдық әдіспен ойын элементі қосылса, зорлық-зомбылық қақтығысы азаяды, бұл күрес пен спорттың негізіне психологиялық бейімделуді қамтамасыз етеді.
Соғыс идеологиясының негізгі элементі және түпкі ішкі уәж - ел қорғанысы. Елін қорғаған батыр прагматик, өзімшіл болды. Ұжымдық психологиясы - адамдар органикалық және әлеуметтік бірлікте.
Баһадүрдің қорғаныш қасиеттерінің шарты - этникалық эксцентристік, ұлтқа деген жанқиярлық, жанқиярлыққа дайын болу, мақсаттылық, т.б. Сондықтан спорт өнерінің иесі мемлекеті мен халқы алдындағы үлкен жауапкершілікті сезінеді деп айта аламыз. Оның түпкі мақсаты - демонстрант ұсынатын елдің мүддесі.
Ел мүддесі мен жеке мүдденің сәйкестігі идеясы патриотизмнің негізі болып табылады, бұл кейіпкердің психологиясын ашатындай: қиындықтарды жеңуге батылдыққа шақырады. Ол үшін қоғам мүддесі, ұлттық мүдде баршаның мүддесі ретінде қаралуы керек [10].
Отанды қорғау мұраты жоғары құндылыққа айналады, оның астарында дене күшіне деген құштарлық немесе күшті игі мақсатта пайдалану дилеммасы ұлттық салтымызда мыңдаған жылдар бойы сақталған оның мәнін шынайы сақтаудың кілтіне айналды.
Концептуалды форма - қазақ халқының салт-дәстүрінің бүкіл өмірін бағдарлайтын, құрылымдық-қызметтік көп функциялы күрделі жүйе болып табылатын тұтас ұлттық өзіндік сананың айқын дәлелі. Саяси-әлеуметтік, этикалық-эстетикалық, құқықтық-демократиялық, т.б. Ұлттық спорт түрлерінің жан-жақтылығымен бірге қалыптасуы мен дамуына ықпал ететін құрылымға ерекше мән беру маңызды.
Дәстүр дегеніміз - әр түрлі діни наным-сенімдер мен басқа да дүниетанымдардың өрісінен іріктеліп алынған ежелден ұлт призмасынан өткен статикалық-динамикалық өмір салты, өмір сүру үлгілері. Сондықтан оның құрылымы тұтас концептуалды жүйе болып табылады.
Қазақ халқы ойын мен спортты, жекпе-жек өнерін ерекше ажыратпай, оларды бірлік ретінде көріп, дене дамуының функционализмінің синкретикалық құралы ретінде түсінген.
Наурыз - нағыз ойын-сауық, спорт пен өнер тоғысқан халықтық мереке. Наурыз үлкен мен кішінің, еркек пен әйелдің, ақын мен бишінің, ауылдағылар мен қаладағылардың спорт пен өнер саласындағы ашық жарысы. Жарыста күштілердің күштісі, жүйріктердің жүйрігі жүгіріп озады, қуып жетеді [10]- деген жолдар да осының айғағы.
Сондықтан жекпе-жек өнерінің элементтері (садақ ату, найза лақтыру, т.б.), халық ойындары (ат, қыз қуу, т.б.) көп жағдайда ерекше ұлттық спорт түрлері мен діни ғұрыптар (шамандық медитация, Құдайға дұға ету) болып саналады. физикалық белсенділікті (отқа майлау, т.б.) қажет ететін әдет-ғұрыптарды оның тарихи шығуының алғы шарты ретінде түсінеді.
Ұлттық ойындардың табиғаты да алуан түрлі және алуан түрлі болғандықтан, синкретизмнің осы ресми бастамалармен бәсекелестікте аяқталып, дамуының алғы шарттарын жасау маңызды.
Жоғарыда айтылғандай, ұлттық спорт өнерінің құрылымдық-қызметтік негіздерінің қалыптасу кезеңдерінің бірі болып табылатын қарым-қатынас процесі сол кездегі әлемге әйгілі түрік мемлекетінің басты ерекшелігі болғаны жасырын емес. Осы түрік халықтарының үлкен жинақтауынан мәдени саралауда синкреттік принциптердің таралуы және оны мәдениеттің негізі мен негізі деп есептейтін көзқарастар дұрыс сияқты.
Қазақ халқының спорты да әлемдік спорттың қалыптасуы мен дамуына үлес қосып жатқанын айта кеткен жөн. Мысалы, көкпар мен футболдың ортақ белгілерін симуляция түрінде көрсетуге болады:
- негізгі шекараға әкелетін нысан (ешкі мен доп).
- Нысан үшін күресіп, оны ойыншыларға кезекпен беру.
- Шекараға нысанды жеткізу - жеңіс.
- Ойын ұжымдық, қатысушылар саны бірдей
- Кеңістік пен уақыттың қарқынды дамуының қажеттілігі
- ойнау үшін арнайы орынның қажеттілігі және т.б.
Ал футболдың мүлде бірдей түрі болып табылатын Жаяу көкпар ойынының ұжымдық түрінде көкпарды мәреге жеткізетін адам емес, топ жеңеді [39].
Тоғызқұмалақ пен дойбы, шахматтың да ұқсастығы бар:
- Арнайы ойын тақтасын қажет етеді
- ұпай жинау арқылы жеңеді
- ойлау және әдістеме т.б. талап етеді.
Немесе ұлттық ойын Түйілген орамал - қазіргі баскетболды дүниеге әкелген ұқсас ойын дәстүрі. Бұл ұқсастықты қазіргі дене шынықтыру әдіскерлері де атап өтті: ... Бұл ойын қазіргі баскетбол сияқты... Қазіргі уақытта ойыншылар тарап жатыр... [19].
Немесе профессор Д.Кішібеков айтқандай футбол көкпардан, бильярд махаббаттан шыққан. Көкпар - көк бөрі сөзінің туындысы. Ал аш қасқырлар ұсақ жыртқыштардың шошқаларына айналуы мүмкін. Яғни, көкпар ойыны осы құбылысқа еліктеуден туындауы мүмкін [43, 236-258 б.].
Мәдени этноцентризмдегі спорттың бұл синкреттік негізі байырғы қазақ халқының өмір салтында денені дамытуға көңіл бөлген менталитетімен ұштасып жатыр.
Қазақтың дәстүрлі дүниетанымында спорттық ойындар өмірдің тарихи-философиялық негіздерімен астасып жатады:
- кеңістік пен уақыт дамуының символдық нышаны, мысалы, ат спортын тез меңгеруге байланысты дала ойындарының пайда болуы;
- ұлттық бірегейлікті сақтауға және жауынгерлік қабілеттіліктің алғышарттарын жасауға арналған эксперименталды алаң - садақ ату, найза лақтыру және т.б.;
- қоғамдық істерде және күнделікті өмірде практикалық тиімділікке ұмтылу, мысалы, қызды шығару - абстрактілі мүмкіндікті нақты мүмкіндікке айналдыратын, некеге тұрудың алғы шарттарын дайындайтын қайталанатын құбылыс.
1.2 Қазақ спортының құрылымдық-функционалдық негіздері
Мәдени-әлеуметтік құбылыс болып табылатын спорт өнері жан-жақты және көп функциялы құрылым. Осы себепті спортқа әртүрлі анықтамалар мен түсініктемелер берілген.
Спорттық қарым-қатынастар - бұл спорттық іс-шаралар процестері мен олар негізделген адамдар арасындағы қатынастардың көрінісі. Бұған, ең алдымен, спортшылардың жарыс процесіндегі қарым-қатынасы немесе спорттың бәсекелестік жағы жатады [14].
Спорт - қоғам мүддесінің саласы, қоғам бірлігін нығайта түсетін фактор[9].
Спорт - салауатты өмір салтын қалыптастырудың, бос уақыт пен демалысты ұйымдастырудың, дене және рухани күштерді дамыту мен қалпына келтірудің маңызды құралы [10].
Сондай-ақ қазіргі дене шынықтыру және спорт әлеуметтануында: адамдарды өмірлік тәжірибеге дайындау және тәрбиелеу, өнертапқыштық, сауықтыру, эстетикалық, экономикалық және басқа да қызметтер [30].
Немесе спортқа қатысты физикалық (биологиялық) атрибуттарды ұсынатын дене тәрбиесі әдісі: күш, жылдамдық, төзімділік, икемділік, ептілік құрылымдарын зерттейді [2]. Өмірлік күшке негізделген бұл қасиеттер бүкіл тұлғаны құрайтын бірлік пен құндылықтар болып табылады.
Кесте 2- Қазақ спортының құрылымдық-функционалдық негіздері
Спорт өнерінің құрылымдық элементтерін көрсететін мұндай ұғымдарға көптеген анықтамалар мен талдаулар бар және бұл үрдіс мәдениет тарихында жалғасын табуда. Осыны ескере отырып, спортты құрылымдық-психологиялық әртүрлі, психо-мәдени және әлеуметтік маңызды ойындар түрінде дене және рухани дамуға бағытталған арнайы ұйымдастырылған адамзат өмірінің маңызды бөлігі ретінде анықтауға болады. Осы тұрғыда ұлттық спорт түрлерінің құрылымдық-функционалдық негіздері биологиялық-физиологиялық, эстетикалық, этикалық, социологиялық, саяси, психологиялық, философиялық, аксиологиялық және логикалық тұрғыдан көп функциялы екенін атап өткен жөн.
Ұлттық менталитеттің биологиялық және физиологиялық құрылымы - күш-қуаты мен күш-қуаты жағынан ұлт болмысының жарқын көрінісі, ұрпақтарының тұрмыс-тіршілігі мен салт-дәстүрінде қалыптасқан генетикалық жағдайларға дайын. Мысалы, бұл дененің ұлттық тағамынан басталып, психологиялық, дүниетанымдық және рухани-тәрбие құралдарымен аяқталатын спорттың жалпы шартының бірі.
Ұлттық күш-қуат менталитетінде - мистикалық (құдайлық қуат), психологиялық (аруақтардың көмегіне жүгінеді), биологиялық (дене күшін сарқ ететін ұлттық тағамдар арқылы), әлеуметтік (шаруашылықпен байланысты дене қуатының қажеттілігінен туындайтын физикалық күш) және басқалар бар.
Денсаулық - спортпен шұғылданудың да алғы шарты. Қазақ халқы денсаулыққа ерекше мән беріп, оны өмірдің нормасы мен қажеттілігіне айналдырған. Немесе қазақтың дәстүрлі мақалында Денсаулық - бірінші байлық деп түйіндейді: Материалдық, рухани сипаты болмаса да, сақталған денсаулық байлықпен тең, құндылығы бірінші, яғни бірінші дәрежелі. Адам денсаулықты табиғат сыйы деп қабылдады, оны сақтауға немесе жоғалтуға құқылы, байлықты сақтау өмірлік қажеттілік. Сондықтан әдет-ғұрып заңдарының ішінде ұрпақ денсаулығына ерекше мән беретін әдет-ғұрыптар жиі кездеседі. Денсаулықты өмір сүру шарты ретінде байытатын халық санасы оны қажетті режимнің бір түрі деп санайды.
Еңбекқорлық тек спортпен байланысты емес, ол моральдық ұстанымды, этикалық құндылықтарды, имандылықты қалыптастыруда өмірдің негізгі элементі болып табылады. Бұл пайдалы мақсаттарға арналған спорттық немесе ойын әрекеттеріне бағытталған әлеуметтік пайданы қамтамасыз ететін өнімді жұмыс. Спорт та адамның биологиялық және физиологиялық мүмкіндіктерін белсендіру үшін еңбек қажет. Бұл физиологиялық қозғалыс та организмнің тіршілік белгісінің қажеттілігі мен сапасы болып табылады. Демек, спорт тұрақты физиологиялық қозғалыс қажеттілігінен туындайды.
Жоғарыда айтылғандай, бұл спорттың релаксациямен және жүйелі жаттығулармен байланысты болуының дәлелі. Ұлттық дүниетанымда спорт - еңбектегі жеке элемент. Себебі, қазақ халқының экономикасы, көшпелі өмір салты оны еріксіз спортшы етті. Мысалы, ат үстіндегі өмір, үй жануарларын бағындыру, аңшылық, т.б.
Испаниядан дүниежүзілік аренада коррида, коррида, ат спорты т.б. Ол қазақ халқының өмірінде анда-санда қайталанып отыратын заңды әрекеттеріндегі ұлттық өзіндік сананың элементі. Мысалы, Қорқыт ата жырларында өгіз бен түйе спортының тарихынан сыр шертетін тамаша көріністер аңыздық, шынайы суреттеледі [36]. Бұл ретте әлемдік спорттың бастауларының сабақтастығын түрік дәстүрімен байланыстыра түсінуге болады.
Жұмыстың тиімділігі мен сенімділігі осы икемділікке байланысты, еңбектің икемділігі оның эстетикасымен байланысты, жұмысшылардың ең икемді таңдауы спорт шеберлерін жасайтыны сөзсіз. Ұлттық көзқараста икемділік кең: найза ұстау, атқа міну, т.б.
Спортта дене жарақатының (адреналин) жоғары қаупі бар. Спорттың арқасында мұндай тәуекел қазақ халқы үшін соғыс заманының архетипі болғандықтан, ұлттық менталитет оны қошқарды құрбандыққа шалу деп түйіндейді. Бұл өмір мен өлімнің баламасына әкелетін экзистенциалды іргелі философиялық сұрақ.
Ұлттық ойшылдарымыз оның ерлік рухы туралы еңбегінде суреттеген нақты болмыстың өміршеңдігін ашып көрсетеді: Майдан алаңы - қайғылы жағдай, ал батырлық рухтың негізгі арнасы - өмір емес, өлім үшін ашық шайқас [14]. Бұл балама ұстанымды ұстану түрік ұлдарының патриоттық философиясын көрсетеді. Қазақ спортшыларына тән жанқиярлық спорт түрімен бүгінде де батыл айналысып жүрген азаматтарымыз түрік архетиптеріне сай келеді деуге болады.
Спорттың келесі құрылымы - эстетика. Заманауи спорт зерттеушілері оның эстетикалық мәнін де ашқандықтан: Спорттың техникалық және эстетикалық өлшемінде қимыл-қозғалыстардың орындалуының сұлулығы олардың сыртқы белгілерімен анықталады: үйлесім, қозғалыс ырғағы, - деп оның үйлесімділігі, табиғилығы, әртістігі туралы айтты.
Қазіргі педагогика ғылымы дене тәрбиесі мен эстетиканы тығыз байланыста қарастырады [16].
Ұлттық спорт өнерінің құрылымдық негізде қалыптасуының эстетикалық аспектісіне келсек, ең алдымен эстетикалық дүниетанымның спорттық бейнесін қарастыруымыз керек.
Ұлттық дүниетанымды зерттеушілердің пікірінше, халқымыз жалпы ұлттық өзіндік сана-сезіміміздің бір бөлігі - салт-дәстүр, өнер, әдет-ғұрып, әдебиет, т.б. сұлулық пен үйлесімге, теңдік пен әділдікке, қуаныш пен қайғыға мән беру [49].
Расында, ұлттық болмысымыздың спорттық қырлары әрбір символизм мен оның ішіндегі шынайы көріністен бастау алатыны анық.
Ұлттық дүниетанымды зерттеушілер мұндай ұлттық өмірдің әрбір құрылымының өзіндік терең мағынасы, символдық-математикалық мәні бар екенін жоққа шығармайды [11].
Сұлулық, ұқыптылық, теңдік қазақтың тарихи-мәдени спорт мәдениетінің қалыптасуының негізгі қасиеттері, мысалы, дәлдік нысана монизмнің барлық түрлеріне негізделген: көкпар, садақ ату, найза лақтыру, т.б.
Ал спорттағы соңғы сәтті нәтиже болып табылатын жоғарыда айтылған дене құрбандық тәуекелінің оң нәтижесі болып табылатын ерлік. Ерлік - әлеуметтік-физиологиялық тұлғаның мүмкіндіктерін толық пайдалану арқылы ұлттық менталитетте мүмкін емес мүмкіндік пен шындыққа айналған революцияның оң нәтижесі. Ерліктің архетипі - қуаныш пен бақыт, өзіне деген сенімділік, өзін-өзі таныту, өзгелер үшін құрбан болу (ұлт, халық, отбасы, т.б.). Бұл сондай-ақ табиғат құндылықтарын бейнелейтін спорт өнеріне қажетті көпжылдық дайындықтың сапалы жетілгендігінің көрінісі, бәсекелестік бәсекеде әлеуметтік іріктеудің өміршеңдігінің табиғи-физиологиялық дәлелі. Сондықтан бүгінгі қазақстандық спортшылардың ерлік қуанышын ерекше атап өтуі заңдылық.
Себебі, эстетикалық сөздіктердегі ерлік категориясы тарихи-прогрессивті даму шарттарына жауап беретін әлеуметтік сипаттағы құбылыс, өмірлік мұрат [11].
Шабыт - мүмкіндіктерді жүзеге асыру және мақсатқа жету үшін ішкі рухани және энергетикалық әлеуеттің қажетті көзі болып табылатын психологиялық және физиологиялық құбылыс. Биопсихологиялық энергияның бұл түрі дайындықпен, кейде тіпті құлықсыздықпен қозғалады. Халықтық шабыттану құбылысы - спорт өнері субъектісінің ойында кездесетін ішкі қуат, күш, қуат, мәдени-әлеуметтік құбылыс көрінісінде жүзеге асып, көрінетін негізгі сапалық құндылықтардың бірі. Шабыт - барлық өнер мен іс-әрекетте болатын әмбебап өміршеңдіктің элементі.
Қазіргі ел мүддесі түрік архаикалық намысының қазақ халқының спортта табысқа жетелейтін маңызды саяси және мәдени құндылығына, соғыста жеңіске жетелейтін қасиетіне айналғанын көрсетеді. Ал қуат - күш, намыс т.б. қос сөз түрінде көрінетін көп мағыналы элемент, бірақ бұл ішкі уәждеменің рухани-энергетикалық әлеуетінен туындайтын, ерік-жігерді өз бетінше оң мақсатта пайдаланатын әрекет. Мотивация қазіргі спортта да спортшының психологиялық сапасы ретінде анықталады.
Бақыт - әмбебап этикалық-философиялық категория. Бақыт - тілектер мен мұраттардың абсолютті қатысуынсыз, ақылға қонымды және бірлескен әрекеттер арқылы жүзеге асыруға ұмтылатын толық, жоғары ләззат күйі [12] спорттық этиканың шартты категориясы.
Адамгершіліктің негізгі қағидасы болып табылатын патриотизм де спорттың этикалық құрылымының негізгі функционалдық белгілерінің бірі болып табылады. Патриотизм қағидасы да: құрбандық, қаһармандық, жанашырлық, жақынды сүю, ұжымшылдық, т.б. категорияларды жинақтайды. Эгоизм мен даралықты мүлде жоққа шығаратын қоғамның қоғамдық санасының құндылығы болып табылатын патриотизм - спорттың барлық салаларында байқалатын маңызды әлеуметтік-тарихи құбылыс.
Ал әділдік қазақ қоғамының қатаң бақыланатын заңдары, ережелері, этикалық нормалары мен дәстүрлерінің жоғары мәңгілік категориясы ретінде сақталған. Ол ұлттың тарихи-мәдени дамуында сақталған әділдік қасиеті ретінде де белгілі. Бұл әділеттілік қағидасы спорт өнеріндегі жарыс жеңімпазын анықтаудағы негізгі режим болып табылады. Спорттағы әділеттілік бұрмаланбаған қоғамдық демонстрациялармен анықталады. Сондықтан да қазақ халқы таза абсолютті әділеттілік қағидасын ұстанып, оны толықтық пен асқақтық дәрежесіне көтереді. Мәселен, Ресей отарлау кезіндегі қазақтың дауылпаз халқының өкілі, қазақтың атақты палуаны Қажымұқанның ұлттың шынайы рухы мен намысын дәлелдеген бейнесі әлемге танылды.
Әділдік болмағанда Қажымұқан бейнесі сол кездегі еуроцентристік тұрғыдан мүлде танылмас еді. Ұлтымыздың көрнекті балуаны екі бағытта күресуді білген: спорттық кәсіптегі нағыз физикалық күрес және еуро-ресейлік қорлау мен кемсітудің әділетсіздігі үшін психологиялық және рухани күрес. Қазақ балуанының архетиптік рухы - кісілігінің арқасында әр салада жеңіске жетті. Ел, ұлт алдындағы борышын өтеп шықты.
Өміріндегі қаншама құрбандықтар мен қауіп-қатерлерге қарамастан, ол қай елде де күресуді, басқа елдің мүддесіне мойынсұнбауды, қорықпауды және сатылмауды білді. Ол 24 елде жүлде алып, еркін күрестен ешкімді ұтпаған.
Спорт әлеуметтануының құрылымдық негіздерінің бірі қос конфронтация болып табылады. Оның этно-тарихи және генетикалық негізі, жоғарыда атап өтілгендей, зороастризмдегі Ахура-Мазда мен Анхра Майнюдың бәсекелес бинарлы оппозициясына таралады. Жоғарыда атап өткеніміздей, спорттағы жұптың қос позициясының көрінісі көп қырлы дүниетанымның тоғысуы: дүниенің қайшылықтарының бейнесі; жақсылық пен жамандық, күн мен түн ұғымы, екіжақты бірлескен кәсіпорын және т.б.
Спорттағы әлеуметтанулық құрылымның басты элементінің бірі - көшбасшылыққа ұмтылу.
Көшбасшы - ағылшынның бастаушы деген сөзінен шыққан, яғни әлеуметтік процестерге, жағдайларға зор ықпал ете алатын ұйымның немесе кіші топтың ең беделді мүшесі, - деп анықталғандай [13], сәйкесінше әйгіленген спортшы көшбасшылық интенциясында өзінің ізбасарлары мен табынушыларын топтастыратын физиологизмді жақтаушылардың көрнекті өкілі.
Бұндағы көшбасшылық - спорт идеологиясын жалғастырушы, қоғамдағы бейресми дене тәрбиешісі, салауатты өмір салты мен спорттық қоғамдық сананың жаршысы.
Ұлттық менталитеттегі; сөз қадірін құрметтеу, тәжірибелі үлкенді сыйлау, өнерді қастерлей білу т.б. қасиеттер шынайы көшбасшылықтың әлеуметтік мәртебесін нығайтады. Ондағы физиологиялық қуатты тұлға неғұрлым ауқымды ұғым болғандықтан. Оның спорттық өнерге де бейімділігі заңды құбылыс және тұтас болмысында спортшылдық қасиет болмай қоймайтын жанама қасиет.
Спорт өнерінде оның жетістігі мен тұлғаның жеке қасиеттерін талдауда спорт психологиясы мынадай психикалық сапаларды атап көрсетеді: алаңдаушылық, эмоционалды тұрақтылық, ерік, экстро-интроверттілік, идеялық саяси жетілу т.б. Ал жарысқа психологиялық дайындықтың өзіне тән спорттық: сабырлылық, өзіне сенімділік, күрескерлік рух т.б. мінездемелері бар екендігін ғылыми зерттеулер де айғақтайды [14].
Демек, ұлттық мәдениеттегі спорт өнерінің қалыптасуының тарихи-философиялық басты негіздерінің бірі - оның психологиялық жағына тоқталып өтуге болады.
Сакральдық феномендер: энергиялық рух пен аруақты, материяланған түрде модельдесек (материялизация), ғасырлар бойғы халқымыздың тіршілік ету болмысында жинақталған, кейінгі ұрпақтарға қалдырған биопсихоәлеуметтік қасиетті ресурстары болып шығады. Осы Ресурс - аса қастерлеу, құрмет тұту, үнемі бағалау арқылы сақталады, өз ішінен толықтырылатын интроверттелген ішкі құбылыс.
Ұлттық спорт құрылымының философиялық қырын талдаудың өзі - философия. Мәселен, адам болмысының құрсауына қарсылық волюнтаризмін көрсететін спорттағы штангисті алар болсақ, ол шектеулі тәндік күш-қуатына психологиялық қарсылық көрсетумен өзінің рекордтық шеткі межесін тамамдайды.
Қазақ халқының осы қарсылығы кеңістік пен уақытты игерудегі жылқыны мініс ретінде пайдалануда оның адамның жүрісімен салыстырғандағы интенсивтілік қабілетіне де қанағаттанбауы әсіреленген эпостық сарындардан анық байқалады: табаны жерге тимеген, қонып отырған құсты ұшуға үлгертпей басатын, алты айшылық жолды алты-ақ күнде жүріп өтетін тұлпар иесімен органикалық тұтастықты құрайтын болса, ұлттық түсініктегі - тәндік болмыс құрсауына қарсылықтың максималды деңгейін көруге болады. Бұл процесс спортшының әрі қарай жетілуі үшін өзін-өзі рухани-психологиялық жаттығуға дайындайтын стимул, түрткі, қозғаушы ықпал.
Спортшы болмысының шекаралық жағдайы - бәсекеге түсу сәті. Этноанализдік тұрғыдан жаугершілік кезеңдегі үнемі шекаралық жағдайда болу - өлім мен өмір баламасының құрастырылған тағдырынан өтіп шығу ерлігімен танымал. Осының ойын түріндегі моделі сәйкесінше спорт өнері кезеңінде жүзеге асады.
Спорттағы жеңіс пен жеңіліс баламасы - ұлттық менталитетте намыс және өлімнен ұят күшті қағидасымен өмірмәнділік талаптарға айналады. Балама мен шекаралық жағдай спортшының кәсібінің атрибуты болатан болса, бұл қазақ спортшысы үшін намыстың шекаралық жағдайы және рухтың жеңісі мен жеңілісінің баламасы болып табылады. Тарихи-философиялық тұрғыдан бұл әлеуметтік сипатта жалпылағанда қазақ халқының рухының жеңісі мен жеңілісі.
Ұлттық мәдени-рухани дамудың сан ғасырлар бойғы қалыптасқан тұтас болмысы түркі ұрпақтарының жасампаздығы мен өміршеңдігі және әлемдік аренадағы беделінің сақталуына қызмет етті.
Ғылыми-техникалық прогреске дейінгі адамзаттың күш доминанты болған кезеңдерінде ғұндар мен сақтар, түркілер мен қазақ хандығы дәуірлерінде шындығында да этнокөшбасшылық сақталып, оның шарты мемлекеттік қауымдасудың бірлігі мен түркі ұлдарының ержүректілігі арқылы жалғасын тауып сабақтасып отырды. Осы қасиеттер әрине тәндік ерекше күш-қуат пен ептілікті және ұлттық рух потенциалының сарқылмас өлшемдерін қажет етті.
Осының бәрі тұтастай алғанда, ұлттық дүниетанымдық синкретизмдегі тұтас мәдениет тамырларымен астасып жатты. Бұл астасқан тұтастық қазақ халқында спорт өнерінің қалыптасуы мен дамуының және нәтижелі өркендеуінің тарихи-әлеуметтік негіздерін құрады. Бүгінгі қазақ халқының спортқа бейімділігі мен жетістіктері биологиялық жағынан - генетикалық-туыстық сабақтастығынан, рухани жағынан - менталитет пен қазақ рухынан бастау алады.
Бұл бөлімде қазақ мәдениетіндегі спорт өнерінің шығу тегі мен оның алғышарттары ұлттық құндылықтар тұрғысынан зерделенді, физиологиялық жетілгендік пен жетіліп отырудың рухани тамырлары қарастырылып, ұлттық спорт өнеріне сәйкестендірілген құрылымдық-функционалистік негіздері ашып көрсетілді, әрқайсысына этноболмыс тұрғысынан дәлелдемелер келтіріліп талданды.
ІІ СПОРТТАҒЫ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ КӨРІНІСІ
2.1 Спорт өнері мен ұлттық идея байланысы
Спорт өнерінің тарихи-шығу тектік синкретизмдерін, мәдени-әлеуметтік эволюциясын, құрылымдық-функционалдық негіздерін, герменевтикалық-психоанализдік құрастырылуын қарастыра келе көне дәуірлерден жалғасқан заманауи ұлттық экзистенцияның шынайыланған өмірмәнділік талаптардан туған табиғи заңдылықтарын ашып көрсеткеннен кейін, Қазақстан спортының дамуындағы ұлттық идеяның қалыптасуының шартары да осыған әкеліп саятындығы түсінікті.
Ереуіл атқа ер салмай болмайтын заман өткеннен кейін спорттың ұлттық идеяны қалыптастырудағы немесе ұлттық идея аясындағы спорттың дамуын қарастыруымыз қажет.
Ұлттық идея - сан ғасырлар бойы тарихи-мәдени сабақтастықтағы халық болмысының тұтастығының жалпы негізі, қоғамның базистік тұрмыс-тіршілігінің саяси-мәдени қондырмасы, ұлтжасампаздық пен этноөміршеңдіктің концептуалды теориясы бола отырып, қоғамның барлық салаларынан орын алған этникалық сана. Ол әрбір қоғамдағы адамның, топтың, аймақтың және мемлекеттің түпкі болмысының мақсатын белгілі бір этностың өзіндік даму тенденциясына сәйкестентендіруші ықпалды, белсенді-әрекетшіл ұлттық рухтың болмысының, нұрлануы мен өміршеңдігінің өлшемі мен көрінуі болып та табылады.
Ұлттық идеяның осындай өміршеңдігі мен бүгінгі заманға сабақтасуының әдіснамасы өзінің қалыптасу мен даму заңдылығы болып табылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В01401 - Дене шынықтыру және спорт білім беру бағдарламасы
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ СПОРТ ӨНЕРІ МЕН ҰЛТТЫҚ ПАТРИОТИЗМНІҢ ТАРИХИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақтардың дәстүрлі мәдениетіндегі спорт өнерінің қалыптасуы ... ... ... .7
1.2 Қазақ спортының құрылымдық-функционалдық негіздері ... ... ... ... ... ... .1 4
ІІ СПОРТТАҒЫ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ КӨРІНІСІ
2.1 Спорт өнері мен ұлттық идея байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...22
2.2 Спорттық ойындарының ұлттық идея көрінісінде қайта жаңғыруы ... ... ..30
ІІІ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ СПОРТ ТҮРЛЕРІ АРҚЫЛЫ СПОРТШЫЛАРДЫ ПАТРИОТИЗМГЕ ТӘРБИЕЛЕУ БОЙЫНША ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС
3.1 Қазақ халқының ұлттық спорт түрлері арқылы патриотизмге тәрбиелеу бойынша зерттеу жұмысын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 3
3.2 Жасөспірімдердің патриоттық тәрбие деңгейін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... .35
3.3 Жасөспірімдерге ұлттық ойындар арқылы патриоттық тәрбие беру үдерісін педагогикалық қамтамасыз ету және зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ..42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..55
КІРІСПЕ
Бұл зерттеу жұмысы спорттың дамуы және оның өмірдегі рөлі философия және әлеуметтік философия тарихы контекстінде қарастырылады. Зерттеу жұмысының негізінде қазақы философиялық ой тарихындағы ұлттық спорт өнерінің феномені қарастырылып, оның теориялық мәселелері айтылады. Демек, еңбек түркі және қазақ халықтарының қалыптасқан спорт өнерінің бастаулары мен қазіргі патриотизммен байланысты философиясын ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеу болып табылады.
Зерттеудің өзектілігі. Көне дәуірден оғыз-қыпшақ дәуіріне дейінгі дүниетанымдық дәстүрлерді кешегі және бүгінгі мәңгілік рухани салаға енгізу, ұлттық дүниетаным көшірмесінен көркемдік ұстанымдарды меңгеру түрінде біріктіру маңызды және өзекті.
Бұл Қазақстан-2030 бағдарламасының Мәдени мұра жылының талаптарына, Қазақстанның әлемнің 50 елінің қатарына кіру стратегиясына, далалық даналық пен шынайы биоәлеуметтік даму жұмысының талаптарына жауап беретін зерттеулердің бірі болмақ.
Халқымыздың ұлттық мәдениетіне қатысты мәселелерді жария етудің орындылығы туралы алғашқылардың бірі болып: Казактар - әлемі әлі беймәлім, қайталанбас этникалық, тылсым дүние деп еліміздің тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев Әбішұлы атап өткен [1].
Қазіргі этномәдени спорт өнері мен патриоттық іс-шараларды ұлттық идея тұрғысынан ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеп, оның әлемдегі спорттық, патриоттық ұстанымдарымен байланысын аша отырып, төл дүниетанымымызды, адамгершілік, отаншылдық рухымызды шыңдай түседі, тарихи-мәдени негіздеріміз бен рухани аямызды нығайтады.
Сондықтан Қазақ спортының дамуындағы ұлттық ой патриотизмі атты зерттеу жұмысымызда түрік халықтарының дәстүрлі дүниетанымынан бастау алып, олардың өмір сүру салтының ерекшеліктерін байыту арқылы олардың отансүйгіштік рухы мен физикалық және физиологиялық жетілуін қайта бағалаймыз.
Этномәдени дәстүрлердегі спорттық өнер құрылымындағы жаңа ұрпақ менталитеті мен дүниетанымын ұдайы түсінеміз: ар-намыс пен жігердің, патриотизм мен әділеттіліктің, адалдық пен ар-ожданның жоғары талаптары; тартымдылық пен қарсылық, топтық интеграция, тұлға мен көшбасшылыққа көшу, социологиялық жоғары тұғырнама, үйлесімділік пен теңдікке негізделген эстетикалық нормалар, қуаныш пен қайғы, батылдық, ақиқат пен шындықтың логикалық құрылымы.
Бұл зерттеу жұмысы кешегі түрік халықтарының мәңгілік өмірлік дағдыларын, өткеннің әлеуметтік-қоғамдық қыр-сырын ашуға, бүгінде әлемдік спорт аренасына шығуға, ұлттық рухы мен өзін-өзі тануын дәлелдеуге қолайлы болмақ.
Осы ретте қазақ халқының дүниетанымында бұрын-соңды зерттелмеген спорттың тарихи-философиялық негіздерін таныстыру және қазіргі Қазақстандағы ұлттық идеялар мен патриоттық спортты талқылау - Қазақстанның бүгінгі өркендеуін қарастыру маңызды рөл атқарды. Бұл ұғымдардың шынайы мәнін ашатын, патриоттық рухты танытатын маңызды зерттеу жұмыстарының бірі болмақ.
Зерттеу объектісі - ұлттық патриотизм мәселесі.
Зерттеу пәні ұлттық спорт түрлері арқылы патриоттық тәрбие беру мәселесі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - ата-бабаларымыздың рухани мәдениет саласындағы дәстүрлі дүниетанымын, шығыс көшпелілерінің архетиптері мен менталитетінің философиялық-теориялық алғышарттарын ашып көрсету, спорттың тарихи-әлеуметтік негіздерін көрсету, патриотизм феноменін атап көрсету.
Бұл зерттеу жұмысының келесі зерттеу міндеттері бар:
- Қазақтың көне мифологиялық дүниетанымындағы символдық, бейнелік, ым-ишара дәстүрлеріндегі алғыспорттық дәстүрлерін формальды-логикалық, ғылыми-теориялық өлшемдерде анықтау.
- түрік дүниетанымының рухани өрісіндегі дәстүрлер мен өмірлік ұстанымдардың өзара байланысына философиялық баға беру,
- патриотизмнің жоғары этикалық нормаларына сәйкес келетін ұлттық спорт түрлерінің ереже-дістүрлерін заманауи спорт шеберлігіне көшіру дидактикасын талдау.
- Салиқалы философиялық деңгейге жету, спорттағы ұлттық идеяның шынайы мәнін түсіну, оны ұлттық дүниетанымның құрамдас бөлігі ретінде тану.
- Спорттың дамуының тарихи-мәдени аспектілеріне тоқтала отырып, Қазақстандағы спорттық патриотизмнің шынайы мәнін ашу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы - қазақ халқының спорт өнеріндегі патриотизмнің ашылуының кейбір тұстарын оның диахронды тарихи-философиялық, бір мезгілде әлеуметтік-философиялық баюымен, рухани мәні мен патриоттық рухымен таныту.
Бұл зерттеудің теориялық негізін әлемдік философия тарихы мен ұлттық көзқарас, дәстүрлі архетиптік ойшылдардың еңбектері және этнофилософиямен айналысатын ғалымдарымыздың көзқарастары құрайды.
Бұл зерттеудің практикалық негізі. Бұл жұмыс ізденушілік сипатта болғанымен, теориялық және практикалық маңызы бар еңбек деп айтуға болады.
Мысалы, жоғары және арнаулы оқу орындарының студенттеріне арналған арнайы оқулық ретінде этнопсихологиямен қатар қазақ философиясының тарихын зерттеуде, этнопедагогика ғылымын дамытып, жүйелеуде көмекші мәліметтер бере алады.
Сондай-ақ Қазақстанда спорттың әлеуметтік институт ретінде танылуына байланысты кәсіби, бұқаралық, олимпиадалық спорт түрлерін дамытуға өз үлесін қосуда.
Дәлірек айтсақ, осы зерттеуде көрсетілген теорияларды спортшыларды дайындауда, жаттықтырушылық өнерде, қоғамдық санада патриоттық рухты қалыптастыру үшін арнайы тұжырымдалған түрде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ СПОРТ ӨНЕРІ МЕН ҰЛТТЫҚ ПАТРИОТИЗМНІҢ ТАРИХИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақтардың дәстүрлі мәдениетіндегі спорт өнерінің қалыптасуы
Қазақ халқының мәдениеті мен дүниетанымы құндылықтар жүйесін құрайды, ал ұлттың тарихи-әлеуметтік тұрғыдан көрінетін бүкіл болмысы әлемдік өркениетте өз орнын тауып, тұтас рухани кеңістікте түпнұсқаның ерекшеліктерін ашады.
Дәстүрлі мәдениетіміз тарихи хронологиялық бірліктермен бірге біздің көп қырлы элементтер мен болмыс дәстүрлерін қамтиды және эволюциялық процесті құрайды.
Көшпелілердің табиғи дамуының эволюционизмі әрқашан мәдени этосты әлем мен адам арасындағы үйлесімділік жасаудағы органикалық бірлік ретінде анықтайды.
Сондықтан өмір мен мәдениеттің бірлігі ең толық, дамыған форма - антропологияның ерекше философиясына негізделген.
Ұлттық мәдениет тарихы адам мәдениет субъектісі ұғымына қарағанда, адамның шығармашылық функциясына көбірек көңіл бөлді. Көшпелі дала халқының қалыптасуында табиғатқа тез бейімделу, табиғи және әлеуметтік апаттармен күресу немесе бейімделу, әлемде өзін еркін сезіну басшылыққа алынды.
Демек, физикалық тұрғыдан жетілген адам өмірге бейімделудің, экономика мен мәдениеттің қалыптасуының шынайы көрінісіне айналды, сондықтан тұрақты дамудың ішкі мақсатын жасайды.
Мысалы, көшпелі өмір салтын, мал шаруашылығын, материалдық мәдениетті дамыту қазақ халқының заманауи прогреске бейімделу ұмтылысына субъективті негіз бере отырып, даралығын нығайтуға объективті жағдай жасады.
Яғни, физиологиялық тұрғыдан жетілген адам өзінше ұлттық болмыстың сақталуы мен дамуының шартына айналды немесе тұлғалық жетілу нағыз ұлттық болмыс тұрақтылығының мәңгілік кепілін жасады. Уақыт өте келе ол көшпелілер өркениетінің мәдени-әлеуметтік дамуының ішкі мотиваторы түріндегі атрибутқа айналды.
Демек, әрбір түрік ұрпағының осы негізгі қасиетінің қалыптасуы жалпыадамзаттық құндылықты, яғни жеке тұлға арқылы тұтас адам бейнесін тудырды.
Түрік дүниетанымы адамның дүниедегі, қоғамдағы өз орнын тауып, көрсете білуіндегі ең басты қасиет - нағыз кемел тұлғаны қалыптастыру деп тұжырымдайды.
Ежелгі казактардың көшпелі мифологиялық дүниетанымынан, діни наным-сенім элементтерінен, билік культіне негізделген мифтердің сақталуынан, эпикалық және жыраулық кезеңдерден ондаған жылдар бойына даланың бүкіл тіршілігі де рухани-идеологиялық форма болып табылады.
Кейіннен эпикалық кезеңнің негізгі мотиві де қайталанатын, үміттенетін тән жанының үндестігіне куә болды.
Бірақ бұл көтермелеу түрік қоғамының моральдық ұстанымдарына негізделген моральдық ұстанымдармен еріксіз ұштасып жатты.
Осылайша, ерлік патриотизмнің ұлттық қағидаларына сәйкес келді.
Қазақ философтары да ұлттық дүниетанымды зерттеудегі негізгі мотив - орталық ұғым, этикалық принцип (этикалық центризм) деп есептейді.
Басқаша айтқанда, түркі халықтары тән күшіне негізделген өзін-өзі дамыту тұлғасын, бұл ретте ұрпақтарды қалыптастыру педагогикасын, физикалық жетілу сипатын білдіретін эстетикасын этикалық центризммен ұштастыра білген.
Оның қалыптасуына рухани идеология, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер, бүкіл рухани мәдениет, қоғамдық өмірдің жағдайы және сыртқы саясаттың жауынгерлік факторлары оның міндеттерінің функционалдығын алды. Демек, ұлт дамуының заманауи тенденцияларындағы спорт өнері де осындай объективті және субъективті жағдайлардан туындайды.
Ұлттық спорт өнерінің қалыптасуының тарихи және жалпы ретроспективасын басшылыққа ала отырып, оның құрылымдық-функционалдық эволюциясын мынандай бағалауға болады:
1. Алғы шарт - қоғам дәуіріндегі тіршілік үшін күресте әлеуметтік және тұрмыстық жағдайда физикалық энергияның ең қажет болатын кезеңі.
2. Бастауы - халық ойындарының халықтық сипатында спортты дамыту, адамның биологиялық қажеттіліктерін қанағаттандырғаннан кейін арнайы ойын-сауық жасауды ұйымдастыру.
3. Процестің кеңеюі - жекпе-жек өнерін ұлттық ойындарға қосу, өйткені дәуірде ұлттың әлемдегі орнын анықтауға мәжбүр болды.
4. Қарым-қатынас процесі - әлемдік мәдениеттер диалогы арқылы экономикалық және әлеуметтік қатынастарды дамыту үшін басқа қоғамдармен алмасу арқылы спорт өнерінің жаңаруы мен дамуы.
5. Мегапроцессуалдық - түркі халқы соғыс жүргізуде көшбасшылыққа ұмтылған тұлға екенін әлемге ашық танытты, оның ептілігі мен спорттық шеберлігін танытқан этноцентризмді қолдады.
Ұзақ уақытқа созылған бұл кезең әлемдік кәсіби спорт аренасына шыққанға дейін жалғасты.
Осы себепті ұлттық спорт өнерінің қалыптасуының тарихи-рухани тамырларын қысқаша 1-кестедегідей бөлуге болады.
Кестеге тарихи-салыстырмалы талдау жасап, герменевтикалық талдау жасасақ, көшпенділердің мифологиялық дәуіріне сәйкес келетін жақсылық пен зұлымдық арасындағы күрес ежелгі зороастризм Анхра Майнью мен Ахура Маздадан басталады.
1-кесте - Спорттың ұлттық рухани тамырлары
Кейіннен ол бүкіл қазақ халқының және әлемнің көптеген ертегілерінің негізгі аңызға айналған тақырыбына айналды. Бұл негізгі көп функциялы үйлесімділік кейінірек адамзат мәдениетінің көптеген құрылымдарының бастауы ретінде алдыңғы орынға шықты десек, оны спорт саласындағы мифологиялық қарама-қайшылықтың алғашқы, соңғы үлгісі: өзара қарсылық принципі деп түсінуге болады. Бұл арада жұптық табиғат, қарсыласу, жеңіске ұмтылу, қарама-қайшылықтардың физикалық теңдігі және т.б. мәселелер қозғалады. Ежелгі зороастризмнің белгілер мен құбылыстарды ассимиляциялау түріндегі сюжеті спорттағы екі жақтың бақталастығына тән. Спортта ол кейіннен өркениетті және адамгершілік түрге айналды, бірақ ең бастысы - жеңіске ұмтылу, шексіз күреске сүйену, т.б. пішіндік сипаттар сақталады.
Денесі үлкейіп, оның орнына түрлі жануарлар (үлкен түлкі, ірі сиыр, үлкен...) келетін ертегіге назар аударсақ, билік культінің панфизистік дәуірін байыта аламыз. Жақсылық пен жамандықтың рухы күресіп жатқандықтан, кім күшті деген сұрақтың жауабы жеңімпаз, ал кім әлсіз деген сұрақтың жауабы жеңіліс. Сондықтан дене күші қашанда жеңістің басты қасиеті - билік культі халық мифтері мен көптеген ертегілерде осылай уағыздалады. Бұл күштің мәні сонда спорттық икемділік, жылдамдық, қулық, т.б. пішінде дамыған.
Адамның физикалық және физиологиялық жетілгендігінің мәңгілігін ескертетін символизм, бәсекелес адамды дайындау қажет. Олар да спорт өнеріндегі үздіксіз білім мен дамудың көне көздері.
Аты аңызға айналған руханияттың негізінде ерлік культі, адамды осы қарсыласқа қарсы қалыптастыруға ұмтылатын шабыттандыратын идеология және спорттағы эксперименттердің сынақ алаңы жатыр. Қаһарман мифологияда да, спортта да сенімді жеңімпаз. Яғни, архаикалық қаһарман заманауи мәдени-әлеуметтік жеңімпазға айналды.
Этномитологиялық көзқарас қай кезде де ерлік психологиясын жігер, рух, табандылық психологиясымен біріктіріп отырған. Бұл қаһарманның өмір салтына да бейімделген жауынгерлік рухы, айлакерлігі, т.б. Ол - көшпелілер дүниетанымында киелі саналған дәуір азаматтары болған түрік ұрпақтарының символдық прототипі. Ол кез келген шекаралық жағдайға дайын, ол тек әділдік үшін күреседі және әрқашан жеңімпаз атанатын аты аңызға айналған тұлға. Спорттың батыры да біздің әмбебап және ұлттық түсінігімізде аты аңызға айналған қаһарманға тән қасиеттермен үндесуі керек. Бұл қауымның көне дәуірдегі синкреттік мәдениеттің жемісі болғанын көрсетеді.
Архаикалық мифтермен қатар билік культі кейінгі мифтер мен аңыздарда жиі кездеседі. Мысалы, Тау көтерген Толағайдың экстремалды көрінісі бір ғана контекстік, махаббат культіне арналған, қиялдан гөрі шынайы, тек дене күшімен ерекшеленді. Бұл монизм орасан зор символизм емес, идеялық, көшірілген антропологиялық тип. Себебі, бұл жердегі әсірелеу адам бойындағы құдіреттіліктің ең шеткі деңгейін білдіреді; Жер бетінде таудан ауыр ештеңе жоқ екені анық.
Екіншіден, тау көтеру жекпе-жек ойыны емес, ең бейбіт демонстрациялық ойын, яғни қазіргі заманғы ауыр атлеттің спорттық формадағы архетиптік көрінісі.
Немесе Ер төстіктегі көне түрік ертегі кейіпкерлеріне назар аударсаңыз: таусоғар - зілтемірші, желаяқ - жүгіруден немесе ұзындыққа секіруден шебер, т.б. жеңіл атлетика дифференциацияның мәні болып табылады деп пайымдау да орынды.
Ұлттық бірлік үшін күрес кезіндегі діни сенімнің рухани-тарихи тамырының бірі - тотемизм. Ғұндардың көк бөрі тотемін таңдауы - осы физикалық және физиологиялық жетілудің табиғи жалғасы. Бөрілік рух - жігер мен абырой, табандылық пен ептілік, қулық, оқшаулық пен еркіндік, т.б. Көшпелі бөрі рухының немесе тотемнің атрибуты ретінде таңдалған қасиеттер қасқыр табиғатынан көшірілген.
Қасқыр тотемі көшпелі азаматтың дене күші - қулық, ептілік, парасаттылық, әдіскерлік, т.б. Ол мүмкіндіктерді түзетпеген мүмкіндіктің сенімін тудырды. Ұлттық бөрі санасы спорттық өнер нысанының алаңға жалғыз шығып, өзіне деген сенімі мен рухы пайда болған сәтімен тұспа-тұс келеді. Немесе осы қасқырдың туысқандығы мен тотемизмінен сусындаған ғұндардың неліктен жауынгер халық болғанын түсінуге болады. Сондықтан қасқыр рухын түрік азаматы көшірген деп болжауға болады.
Мифологиялық сана, табиғи биологиялық бөрі мен әлеуметтік ғұн азаматының бірлікке ұмтылуы тарихи ұлттық даму эволюциясында ұзақ уақыт бойы сақталып, сапаны сақтауға қызмет еткен генетикалық тұтастық құрылымын тудырды.
Қазақ жеріне қола дәуірінің аяғында келді деп есептелетін бақсылық наным-сенімдердің қазақ мәдениетіндегі спорт өнерінің тарихи-философиялық негіздерін ашудағы маңызды буын екенін шамандық табиғатынан байқауға болады. Ол дүниеде мүмкіндік таба алатын адам. Оның бойында қасиеттер бар. Ол абсолютті еркіндікке қол жеткізу арқылы адам табиғатының шынжырларын үзуге тырысады.
Бақсының күші физикалық қуатқа емес, психологиялық қуатқа негізделген. Бәсекелестікте жеңіске жету үшін адам денесінің бұғауларын бұзу үшін максималды психологиялық сынаққа қол жеткізілді. Қазіргі спортта да бұл психологиялық жеңіске жету кейде физиологиялық тұрғыдан бірінші болып табылады. Демек, шамандық дүниетанымның мүмкіндігі спортта жеңіске жету үшін қажетті психологиялық күшті пайдаланудың абсолютті бірегей тәсілі болып табылады. Олай болса, бұл - ХХ ғасырдың ортасына дейін қазақ халқының наным-сенімдерінде сақталған, ішкі қасиеттерді біріктіретін рухани түбір, ұлттық психологиядағы жеңімпазға қажетті имандылық ретінде сақталған генетикалық табиғаттың көп функционалды құндылығы.
Қазақ жеріне VIII-IX ғасырларда келіп, дәстүрлі түрде осы діни нанымдармен сіңісіп кеткен исламдағы дене тәрбиесі - дене тазалығы, еңбексүйгіштік, ғұрыптық гимнастика, т.б. Бұл тарихи-қоғамдық қалыптасу мен дамудың да қажетті факторы болды.
Оның қазіргі қазақстандық спортшылардың бойында адамгершілік ұстанымдарды дамыту үшін маңызды болып табылатын жан мен тән тазалығын сақтау қажеттігі туралы ойлары да үлкен қызығушылықпен қабылданды.
Спортшы психологиясында исламдық идеология әділеттілікке, жауапкершілікке, ел үшін маңыздылыққа баулитын ұлттық рухани құндылықтарды қайталап, мұсылмандық-шығыс рухы арқылы жарыста жеңіске жетуге тырысады.
Ұлттық спорт өнерінің қалыптасуының тарихи және бастауларының бірі жекпе-жек идеологиясы: жекпе-жек өнері, эпикалық тұлға, ел қорғау, т.б.
Эпикалық тұлға - көне заманның аңызға айналған қаһарманының реалистік бейнесі. Эпикалық өмірдің қаһармандық даралығы - жартылай аңызға айналған поэтикалық, қайталанбас күрескер өмір, ол өзін дүниенің ортасына қояды, оны этностың тағдырын сақтауды үнемі танытып, жауапты етеді. Оған тән жағымды этикалық қасиеттерден басқа: тәкаппарлық, табандылық, ептілік, еңбексүйгіштік, төзімділік және т.б., ол дене күшінің күшті ағынының мәні болып табылады. Ол соғыс дәуірінің тағайындалған көшбасшысы, түрік ер бейнесінің үлгісі, өзін-өзі тану және әлемге танытудың мәлімдемесі.
Демек, бұл - ұлттың өзін-өзі сақтауының қорғаныш механизмінің идеологиясы, тұлғаны қалыптастыру социологиясы, сол дәуір тұрғысынан бағаланған адами қасиеттерді таныту этикасы, дене күшін ашу тұлғасы.
Сондықтан, біздің зерттеушілер батыр тұлға туралы мифті зерттей отырып, оның негізгі қызметі осы идеялық сипатта екенін атап көрсетеді [б. 87.39].
Әскери спорт түрлері бойынша - жарыс, жеңіс, тәуекел, жаттығу нәтижесі, шекаралық жағдайдағы адамның табиғаты, социобиологиясы, дене артықшылығы және т.б. жекпе-жек өнері осы процестерді қорғау және тұрақтылығының шарты болып табылады. Қазақ қоғамында әлеуметтік сипатқа ие болған бұл күй тұрмыс-тіршілікке, бос уақытты тиімді өткізуге, өміршеңдік тудыратын құралға айналып, қайталануымен өнерге, яғни өнерге айналды деп айта аламыз. Сәйкесінше, спорт мәдени-әлеуметтік құрылым ретінде өмір сүру салтына айналды.
Кез келген спорттық іс-шараның негізгі буыны - ойын өнер ретінде. Ойыншы өзінің мінезін жоғалтқанда, спорт қатал қақтығысқа айналады. Тиісінше, егер жекпе-жек оқиғасына құрылымдық әдіспен ойын элементі қосылса, зорлық-зомбылық қақтығысы азаяды, бұл күрес пен спорттың негізіне психологиялық бейімделуді қамтамасыз етеді.
Соғыс идеологиясының негізгі элементі және түпкі ішкі уәж - ел қорғанысы. Елін қорғаған батыр прагматик, өзімшіл болды. Ұжымдық психологиясы - адамдар органикалық және әлеуметтік бірлікте.
Баһадүрдің қорғаныш қасиеттерінің шарты - этникалық эксцентристік, ұлтқа деген жанқиярлық, жанқиярлыққа дайын болу, мақсаттылық, т.б. Сондықтан спорт өнерінің иесі мемлекеті мен халқы алдындағы үлкен жауапкершілікті сезінеді деп айта аламыз. Оның түпкі мақсаты - демонстрант ұсынатын елдің мүддесі.
Ел мүддесі мен жеке мүдденің сәйкестігі идеясы патриотизмнің негізі болып табылады, бұл кейіпкердің психологиясын ашатындай: қиындықтарды жеңуге батылдыққа шақырады. Ол үшін қоғам мүддесі, ұлттық мүдде баршаның мүддесі ретінде қаралуы керек [10].
Отанды қорғау мұраты жоғары құндылыққа айналады, оның астарында дене күшіне деген құштарлық немесе күшті игі мақсатта пайдалану дилеммасы ұлттық салтымызда мыңдаған жылдар бойы сақталған оның мәнін шынайы сақтаудың кілтіне айналды.
Концептуалды форма - қазақ халқының салт-дәстүрінің бүкіл өмірін бағдарлайтын, құрылымдық-қызметтік көп функциялы күрделі жүйе болып табылатын тұтас ұлттық өзіндік сананың айқын дәлелі. Саяси-әлеуметтік, этикалық-эстетикалық, құқықтық-демократиялық, т.б. Ұлттық спорт түрлерінің жан-жақтылығымен бірге қалыптасуы мен дамуына ықпал ететін құрылымға ерекше мән беру маңызды.
Дәстүр дегеніміз - әр түрлі діни наным-сенімдер мен басқа да дүниетанымдардың өрісінен іріктеліп алынған ежелден ұлт призмасынан өткен статикалық-динамикалық өмір салты, өмір сүру үлгілері. Сондықтан оның құрылымы тұтас концептуалды жүйе болып табылады.
Қазақ халқы ойын мен спортты, жекпе-жек өнерін ерекше ажыратпай, оларды бірлік ретінде көріп, дене дамуының функционализмінің синкретикалық құралы ретінде түсінген.
Наурыз - нағыз ойын-сауық, спорт пен өнер тоғысқан халықтық мереке. Наурыз үлкен мен кішінің, еркек пен әйелдің, ақын мен бишінің, ауылдағылар мен қаладағылардың спорт пен өнер саласындағы ашық жарысы. Жарыста күштілердің күштісі, жүйріктердің жүйрігі жүгіріп озады, қуып жетеді [10]- деген жолдар да осының айғағы.
Сондықтан жекпе-жек өнерінің элементтері (садақ ату, найза лақтыру, т.б.), халық ойындары (ат, қыз қуу, т.б.) көп жағдайда ерекше ұлттық спорт түрлері мен діни ғұрыптар (шамандық медитация, Құдайға дұға ету) болып саналады. физикалық белсенділікті (отқа майлау, т.б.) қажет ететін әдет-ғұрыптарды оның тарихи шығуының алғы шарты ретінде түсінеді.
Ұлттық ойындардың табиғаты да алуан түрлі және алуан түрлі болғандықтан, синкретизмнің осы ресми бастамалармен бәсекелестікте аяқталып, дамуының алғы шарттарын жасау маңызды.
Жоғарыда айтылғандай, ұлттық спорт өнерінің құрылымдық-қызметтік негіздерінің қалыптасу кезеңдерінің бірі болып табылатын қарым-қатынас процесі сол кездегі әлемге әйгілі түрік мемлекетінің басты ерекшелігі болғаны жасырын емес. Осы түрік халықтарының үлкен жинақтауынан мәдени саралауда синкреттік принциптердің таралуы және оны мәдениеттің негізі мен негізі деп есептейтін көзқарастар дұрыс сияқты.
Қазақ халқының спорты да әлемдік спорттың қалыптасуы мен дамуына үлес қосып жатқанын айта кеткен жөн. Мысалы, көкпар мен футболдың ортақ белгілерін симуляция түрінде көрсетуге болады:
- негізгі шекараға әкелетін нысан (ешкі мен доп).
- Нысан үшін күресіп, оны ойыншыларға кезекпен беру.
- Шекараға нысанды жеткізу - жеңіс.
- Ойын ұжымдық, қатысушылар саны бірдей
- Кеңістік пен уақыттың қарқынды дамуының қажеттілігі
- ойнау үшін арнайы орынның қажеттілігі және т.б.
Ал футболдың мүлде бірдей түрі болып табылатын Жаяу көкпар ойынының ұжымдық түрінде көкпарды мәреге жеткізетін адам емес, топ жеңеді [39].
Тоғызқұмалақ пен дойбы, шахматтың да ұқсастығы бар:
- Арнайы ойын тақтасын қажет етеді
- ұпай жинау арқылы жеңеді
- ойлау және әдістеме т.б. талап етеді.
Немесе ұлттық ойын Түйілген орамал - қазіргі баскетболды дүниеге әкелген ұқсас ойын дәстүрі. Бұл ұқсастықты қазіргі дене шынықтыру әдіскерлері де атап өтті: ... Бұл ойын қазіргі баскетбол сияқты... Қазіргі уақытта ойыншылар тарап жатыр... [19].
Немесе профессор Д.Кішібеков айтқандай футбол көкпардан, бильярд махаббаттан шыққан. Көкпар - көк бөрі сөзінің туындысы. Ал аш қасқырлар ұсақ жыртқыштардың шошқаларына айналуы мүмкін. Яғни, көкпар ойыны осы құбылысқа еліктеуден туындауы мүмкін [43, 236-258 б.].
Мәдени этноцентризмдегі спорттың бұл синкреттік негізі байырғы қазақ халқының өмір салтында денені дамытуға көңіл бөлген менталитетімен ұштасып жатыр.
Қазақтың дәстүрлі дүниетанымында спорттық ойындар өмірдің тарихи-философиялық негіздерімен астасып жатады:
- кеңістік пен уақыт дамуының символдық нышаны, мысалы, ат спортын тез меңгеруге байланысты дала ойындарының пайда болуы;
- ұлттық бірегейлікті сақтауға және жауынгерлік қабілеттіліктің алғышарттарын жасауға арналған эксперименталды алаң - садақ ату, найза лақтыру және т.б.;
- қоғамдық істерде және күнделікті өмірде практикалық тиімділікке ұмтылу, мысалы, қызды шығару - абстрактілі мүмкіндікті нақты мүмкіндікке айналдыратын, некеге тұрудың алғы шарттарын дайындайтын қайталанатын құбылыс.
1.2 Қазақ спортының құрылымдық-функционалдық негіздері
Мәдени-әлеуметтік құбылыс болып табылатын спорт өнері жан-жақты және көп функциялы құрылым. Осы себепті спортқа әртүрлі анықтамалар мен түсініктемелер берілген.
Спорттық қарым-қатынастар - бұл спорттық іс-шаралар процестері мен олар негізделген адамдар арасындағы қатынастардың көрінісі. Бұған, ең алдымен, спортшылардың жарыс процесіндегі қарым-қатынасы немесе спорттың бәсекелестік жағы жатады [14].
Спорт - қоғам мүддесінің саласы, қоғам бірлігін нығайта түсетін фактор[9].
Спорт - салауатты өмір салтын қалыптастырудың, бос уақыт пен демалысты ұйымдастырудың, дене және рухани күштерді дамыту мен қалпына келтірудің маңызды құралы [10].
Сондай-ақ қазіргі дене шынықтыру және спорт әлеуметтануында: адамдарды өмірлік тәжірибеге дайындау және тәрбиелеу, өнертапқыштық, сауықтыру, эстетикалық, экономикалық және басқа да қызметтер [30].
Немесе спортқа қатысты физикалық (биологиялық) атрибуттарды ұсынатын дене тәрбиесі әдісі: күш, жылдамдық, төзімділік, икемділік, ептілік құрылымдарын зерттейді [2]. Өмірлік күшке негізделген бұл қасиеттер бүкіл тұлғаны құрайтын бірлік пен құндылықтар болып табылады.
Кесте 2- Қазақ спортының құрылымдық-функционалдық негіздері
Спорт өнерінің құрылымдық элементтерін көрсететін мұндай ұғымдарға көптеген анықтамалар мен талдаулар бар және бұл үрдіс мәдениет тарихында жалғасын табуда. Осыны ескере отырып, спортты құрылымдық-психологиялық әртүрлі, психо-мәдени және әлеуметтік маңызды ойындар түрінде дене және рухани дамуға бағытталған арнайы ұйымдастырылған адамзат өмірінің маңызды бөлігі ретінде анықтауға болады. Осы тұрғыда ұлттық спорт түрлерінің құрылымдық-функционалдық негіздері биологиялық-физиологиялық, эстетикалық, этикалық, социологиялық, саяси, психологиялық, философиялық, аксиологиялық және логикалық тұрғыдан көп функциялы екенін атап өткен жөн.
Ұлттық менталитеттің биологиялық және физиологиялық құрылымы - күш-қуаты мен күш-қуаты жағынан ұлт болмысының жарқын көрінісі, ұрпақтарының тұрмыс-тіршілігі мен салт-дәстүрінде қалыптасқан генетикалық жағдайларға дайын. Мысалы, бұл дененің ұлттық тағамынан басталып, психологиялық, дүниетанымдық және рухани-тәрбие құралдарымен аяқталатын спорттың жалпы шартының бірі.
Ұлттық күш-қуат менталитетінде - мистикалық (құдайлық қуат), психологиялық (аруақтардың көмегіне жүгінеді), биологиялық (дене күшін сарқ ететін ұлттық тағамдар арқылы), әлеуметтік (шаруашылықпен байланысты дене қуатының қажеттілігінен туындайтын физикалық күш) және басқалар бар.
Денсаулық - спортпен шұғылданудың да алғы шарты. Қазақ халқы денсаулыққа ерекше мән беріп, оны өмірдің нормасы мен қажеттілігіне айналдырған. Немесе қазақтың дәстүрлі мақалында Денсаулық - бірінші байлық деп түйіндейді: Материалдық, рухани сипаты болмаса да, сақталған денсаулық байлықпен тең, құндылығы бірінші, яғни бірінші дәрежелі. Адам денсаулықты табиғат сыйы деп қабылдады, оны сақтауға немесе жоғалтуға құқылы, байлықты сақтау өмірлік қажеттілік. Сондықтан әдет-ғұрып заңдарының ішінде ұрпақ денсаулығына ерекше мән беретін әдет-ғұрыптар жиі кездеседі. Денсаулықты өмір сүру шарты ретінде байытатын халық санасы оны қажетті режимнің бір түрі деп санайды.
Еңбекқорлық тек спортпен байланысты емес, ол моральдық ұстанымды, этикалық құндылықтарды, имандылықты қалыптастыруда өмірдің негізгі элементі болып табылады. Бұл пайдалы мақсаттарға арналған спорттық немесе ойын әрекеттеріне бағытталған әлеуметтік пайданы қамтамасыз ететін өнімді жұмыс. Спорт та адамның биологиялық және физиологиялық мүмкіндіктерін белсендіру үшін еңбек қажет. Бұл физиологиялық қозғалыс та организмнің тіршілік белгісінің қажеттілігі мен сапасы болып табылады. Демек, спорт тұрақты физиологиялық қозғалыс қажеттілігінен туындайды.
Жоғарыда айтылғандай, бұл спорттың релаксациямен және жүйелі жаттығулармен байланысты болуының дәлелі. Ұлттық дүниетанымда спорт - еңбектегі жеке элемент. Себебі, қазақ халқының экономикасы, көшпелі өмір салты оны еріксіз спортшы етті. Мысалы, ат үстіндегі өмір, үй жануарларын бағындыру, аңшылық, т.б.
Испаниядан дүниежүзілік аренада коррида, коррида, ат спорты т.б. Ол қазақ халқының өмірінде анда-санда қайталанып отыратын заңды әрекеттеріндегі ұлттық өзіндік сананың элементі. Мысалы, Қорқыт ата жырларында өгіз бен түйе спортының тарихынан сыр шертетін тамаша көріністер аңыздық, шынайы суреттеледі [36]. Бұл ретте әлемдік спорттың бастауларының сабақтастығын түрік дәстүрімен байланыстыра түсінуге болады.
Жұмыстың тиімділігі мен сенімділігі осы икемділікке байланысты, еңбектің икемділігі оның эстетикасымен байланысты, жұмысшылардың ең икемді таңдауы спорт шеберлерін жасайтыны сөзсіз. Ұлттық көзқараста икемділік кең: найза ұстау, атқа міну, т.б.
Спортта дене жарақатының (адреналин) жоғары қаупі бар. Спорттың арқасында мұндай тәуекел қазақ халқы үшін соғыс заманының архетипі болғандықтан, ұлттық менталитет оны қошқарды құрбандыққа шалу деп түйіндейді. Бұл өмір мен өлімнің баламасына әкелетін экзистенциалды іргелі философиялық сұрақ.
Ұлттық ойшылдарымыз оның ерлік рухы туралы еңбегінде суреттеген нақты болмыстың өміршеңдігін ашып көрсетеді: Майдан алаңы - қайғылы жағдай, ал батырлық рухтың негізгі арнасы - өмір емес, өлім үшін ашық шайқас [14]. Бұл балама ұстанымды ұстану түрік ұлдарының патриоттық философиясын көрсетеді. Қазақ спортшыларына тән жанқиярлық спорт түрімен бүгінде де батыл айналысып жүрген азаматтарымыз түрік архетиптеріне сай келеді деуге болады.
Спорттың келесі құрылымы - эстетика. Заманауи спорт зерттеушілері оның эстетикалық мәнін де ашқандықтан: Спорттың техникалық және эстетикалық өлшемінде қимыл-қозғалыстардың орындалуының сұлулығы олардың сыртқы белгілерімен анықталады: үйлесім, қозғалыс ырғағы, - деп оның үйлесімділігі, табиғилығы, әртістігі туралы айтты.
Қазіргі педагогика ғылымы дене тәрбиесі мен эстетиканы тығыз байланыста қарастырады [16].
Ұлттық спорт өнерінің құрылымдық негізде қалыптасуының эстетикалық аспектісіне келсек, ең алдымен эстетикалық дүниетанымның спорттық бейнесін қарастыруымыз керек.
Ұлттық дүниетанымды зерттеушілердің пікірінше, халқымыз жалпы ұлттық өзіндік сана-сезіміміздің бір бөлігі - салт-дәстүр, өнер, әдет-ғұрып, әдебиет, т.б. сұлулық пен үйлесімге, теңдік пен әділдікке, қуаныш пен қайғыға мән беру [49].
Расында, ұлттық болмысымыздың спорттық қырлары әрбір символизм мен оның ішіндегі шынайы көріністен бастау алатыны анық.
Ұлттық дүниетанымды зерттеушілер мұндай ұлттық өмірдің әрбір құрылымының өзіндік терең мағынасы, символдық-математикалық мәні бар екенін жоққа шығармайды [11].
Сұлулық, ұқыптылық, теңдік қазақтың тарихи-мәдени спорт мәдениетінің қалыптасуының негізгі қасиеттері, мысалы, дәлдік нысана монизмнің барлық түрлеріне негізделген: көкпар, садақ ату, найза лақтыру, т.б.
Ал спорттағы соңғы сәтті нәтиже болып табылатын жоғарыда айтылған дене құрбандық тәуекелінің оң нәтижесі болып табылатын ерлік. Ерлік - әлеуметтік-физиологиялық тұлғаның мүмкіндіктерін толық пайдалану арқылы ұлттық менталитетте мүмкін емес мүмкіндік пен шындыққа айналған революцияның оң нәтижесі. Ерліктің архетипі - қуаныш пен бақыт, өзіне деген сенімділік, өзін-өзі таныту, өзгелер үшін құрбан болу (ұлт, халық, отбасы, т.б.). Бұл сондай-ақ табиғат құндылықтарын бейнелейтін спорт өнеріне қажетті көпжылдық дайындықтың сапалы жетілгендігінің көрінісі, бәсекелестік бәсекеде әлеуметтік іріктеудің өміршеңдігінің табиғи-физиологиялық дәлелі. Сондықтан бүгінгі қазақстандық спортшылардың ерлік қуанышын ерекше атап өтуі заңдылық.
Себебі, эстетикалық сөздіктердегі ерлік категориясы тарихи-прогрессивті даму шарттарына жауап беретін әлеуметтік сипаттағы құбылыс, өмірлік мұрат [11].
Шабыт - мүмкіндіктерді жүзеге асыру және мақсатқа жету үшін ішкі рухани және энергетикалық әлеуеттің қажетті көзі болып табылатын психологиялық және физиологиялық құбылыс. Биопсихологиялық энергияның бұл түрі дайындықпен, кейде тіпті құлықсыздықпен қозғалады. Халықтық шабыттану құбылысы - спорт өнері субъектісінің ойында кездесетін ішкі қуат, күш, қуат, мәдени-әлеуметтік құбылыс көрінісінде жүзеге асып, көрінетін негізгі сапалық құндылықтардың бірі. Шабыт - барлық өнер мен іс-әрекетте болатын әмбебап өміршеңдіктің элементі.
Қазіргі ел мүддесі түрік архаикалық намысының қазақ халқының спортта табысқа жетелейтін маңызды саяси және мәдени құндылығына, соғыста жеңіске жетелейтін қасиетіне айналғанын көрсетеді. Ал қуат - күш, намыс т.б. қос сөз түрінде көрінетін көп мағыналы элемент, бірақ бұл ішкі уәждеменің рухани-энергетикалық әлеуетінен туындайтын, ерік-жігерді өз бетінше оң мақсатта пайдаланатын әрекет. Мотивация қазіргі спортта да спортшының психологиялық сапасы ретінде анықталады.
Бақыт - әмбебап этикалық-философиялық категория. Бақыт - тілектер мен мұраттардың абсолютті қатысуынсыз, ақылға қонымды және бірлескен әрекеттер арқылы жүзеге асыруға ұмтылатын толық, жоғары ләззат күйі [12] спорттық этиканың шартты категориясы.
Адамгершіліктің негізгі қағидасы болып табылатын патриотизм де спорттың этикалық құрылымының негізгі функционалдық белгілерінің бірі болып табылады. Патриотизм қағидасы да: құрбандық, қаһармандық, жанашырлық, жақынды сүю, ұжымшылдық, т.б. категорияларды жинақтайды. Эгоизм мен даралықты мүлде жоққа шығаратын қоғамның қоғамдық санасының құндылығы болып табылатын патриотизм - спорттың барлық салаларында байқалатын маңызды әлеуметтік-тарихи құбылыс.
Ал әділдік қазақ қоғамының қатаң бақыланатын заңдары, ережелері, этикалық нормалары мен дәстүрлерінің жоғары мәңгілік категориясы ретінде сақталған. Ол ұлттың тарихи-мәдени дамуында сақталған әділдік қасиеті ретінде де белгілі. Бұл әділеттілік қағидасы спорт өнеріндегі жарыс жеңімпазын анықтаудағы негізгі режим болып табылады. Спорттағы әділеттілік бұрмаланбаған қоғамдық демонстрациялармен анықталады. Сондықтан да қазақ халқы таза абсолютті әділеттілік қағидасын ұстанып, оны толықтық пен асқақтық дәрежесіне көтереді. Мәселен, Ресей отарлау кезіндегі қазақтың дауылпаз халқының өкілі, қазақтың атақты палуаны Қажымұқанның ұлттың шынайы рухы мен намысын дәлелдеген бейнесі әлемге танылды.
Әділдік болмағанда Қажымұқан бейнесі сол кездегі еуроцентристік тұрғыдан мүлде танылмас еді. Ұлтымыздың көрнекті балуаны екі бағытта күресуді білген: спорттық кәсіптегі нағыз физикалық күрес және еуро-ресейлік қорлау мен кемсітудің әділетсіздігі үшін психологиялық және рухани күрес. Қазақ балуанының архетиптік рухы - кісілігінің арқасында әр салада жеңіске жетті. Ел, ұлт алдындағы борышын өтеп шықты.
Өміріндегі қаншама құрбандықтар мен қауіп-қатерлерге қарамастан, ол қай елде де күресуді, басқа елдің мүддесіне мойынсұнбауды, қорықпауды және сатылмауды білді. Ол 24 елде жүлде алып, еркін күрестен ешкімді ұтпаған.
Спорт әлеуметтануының құрылымдық негіздерінің бірі қос конфронтация болып табылады. Оның этно-тарихи және генетикалық негізі, жоғарыда атап өтілгендей, зороастризмдегі Ахура-Мазда мен Анхра Майнюдың бәсекелес бинарлы оппозициясына таралады. Жоғарыда атап өткеніміздей, спорттағы жұптың қос позициясының көрінісі көп қырлы дүниетанымның тоғысуы: дүниенің қайшылықтарының бейнесі; жақсылық пен жамандық, күн мен түн ұғымы, екіжақты бірлескен кәсіпорын және т.б.
Спорттағы әлеуметтанулық құрылымның басты элементінің бірі - көшбасшылыққа ұмтылу.
Көшбасшы - ағылшынның бастаушы деген сөзінен шыққан, яғни әлеуметтік процестерге, жағдайларға зор ықпал ете алатын ұйымның немесе кіші топтың ең беделді мүшесі, - деп анықталғандай [13], сәйкесінше әйгіленген спортшы көшбасшылық интенциясында өзінің ізбасарлары мен табынушыларын топтастыратын физиологизмді жақтаушылардың көрнекті өкілі.
Бұндағы көшбасшылық - спорт идеологиясын жалғастырушы, қоғамдағы бейресми дене тәрбиешісі, салауатты өмір салты мен спорттық қоғамдық сананың жаршысы.
Ұлттық менталитеттегі; сөз қадірін құрметтеу, тәжірибелі үлкенді сыйлау, өнерді қастерлей білу т.б. қасиеттер шынайы көшбасшылықтың әлеуметтік мәртебесін нығайтады. Ондағы физиологиялық қуатты тұлға неғұрлым ауқымды ұғым болғандықтан. Оның спорттық өнерге де бейімділігі заңды құбылыс және тұтас болмысында спортшылдық қасиет болмай қоймайтын жанама қасиет.
Спорт өнерінде оның жетістігі мен тұлғаның жеке қасиеттерін талдауда спорт психологиясы мынадай психикалық сапаларды атап көрсетеді: алаңдаушылық, эмоционалды тұрақтылық, ерік, экстро-интроверттілік, идеялық саяси жетілу т.б. Ал жарысқа психологиялық дайындықтың өзіне тән спорттық: сабырлылық, өзіне сенімділік, күрескерлік рух т.б. мінездемелері бар екендігін ғылыми зерттеулер де айғақтайды [14].
Демек, ұлттық мәдениеттегі спорт өнерінің қалыптасуының тарихи-философиялық басты негіздерінің бірі - оның психологиялық жағына тоқталып өтуге болады.
Сакральдық феномендер: энергиялық рух пен аруақты, материяланған түрде модельдесек (материялизация), ғасырлар бойғы халқымыздың тіршілік ету болмысында жинақталған, кейінгі ұрпақтарға қалдырған биопсихоәлеуметтік қасиетті ресурстары болып шығады. Осы Ресурс - аса қастерлеу, құрмет тұту, үнемі бағалау арқылы сақталады, өз ішінен толықтырылатын интроверттелген ішкі құбылыс.
Ұлттық спорт құрылымының философиялық қырын талдаудың өзі - философия. Мәселен, адам болмысының құрсауына қарсылық волюнтаризмін көрсететін спорттағы штангисті алар болсақ, ол шектеулі тәндік күш-қуатына психологиялық қарсылық көрсетумен өзінің рекордтық шеткі межесін тамамдайды.
Қазақ халқының осы қарсылығы кеңістік пен уақытты игерудегі жылқыны мініс ретінде пайдалануда оның адамның жүрісімен салыстырғандағы интенсивтілік қабілетіне де қанағаттанбауы әсіреленген эпостық сарындардан анық байқалады: табаны жерге тимеген, қонып отырған құсты ұшуға үлгертпей басатын, алты айшылық жолды алты-ақ күнде жүріп өтетін тұлпар иесімен органикалық тұтастықты құрайтын болса, ұлттық түсініктегі - тәндік болмыс құрсауына қарсылықтың максималды деңгейін көруге болады. Бұл процесс спортшының әрі қарай жетілуі үшін өзін-өзі рухани-психологиялық жаттығуға дайындайтын стимул, түрткі, қозғаушы ықпал.
Спортшы болмысының шекаралық жағдайы - бәсекеге түсу сәті. Этноанализдік тұрғыдан жаугершілік кезеңдегі үнемі шекаралық жағдайда болу - өлім мен өмір баламасының құрастырылған тағдырынан өтіп шығу ерлігімен танымал. Осының ойын түріндегі моделі сәйкесінше спорт өнері кезеңінде жүзеге асады.
Спорттағы жеңіс пен жеңіліс баламасы - ұлттық менталитетте намыс және өлімнен ұят күшті қағидасымен өмірмәнділік талаптарға айналады. Балама мен шекаралық жағдай спортшының кәсібінің атрибуты болатан болса, бұл қазақ спортшысы үшін намыстың шекаралық жағдайы және рухтың жеңісі мен жеңілісінің баламасы болып табылады. Тарихи-философиялық тұрғыдан бұл әлеуметтік сипатта жалпылағанда қазақ халқының рухының жеңісі мен жеңілісі.
Ұлттық мәдени-рухани дамудың сан ғасырлар бойғы қалыптасқан тұтас болмысы түркі ұрпақтарының жасампаздығы мен өміршеңдігі және әлемдік аренадағы беделінің сақталуына қызмет етті.
Ғылыми-техникалық прогреске дейінгі адамзаттың күш доминанты болған кезеңдерінде ғұндар мен сақтар, түркілер мен қазақ хандығы дәуірлерінде шындығында да этнокөшбасшылық сақталып, оның шарты мемлекеттік қауымдасудың бірлігі мен түркі ұлдарының ержүректілігі арқылы жалғасын тауып сабақтасып отырды. Осы қасиеттер әрине тәндік ерекше күш-қуат пен ептілікті және ұлттық рух потенциалының сарқылмас өлшемдерін қажет етті.
Осының бәрі тұтастай алғанда, ұлттық дүниетанымдық синкретизмдегі тұтас мәдениет тамырларымен астасып жатты. Бұл астасқан тұтастық қазақ халқында спорт өнерінің қалыптасуы мен дамуының және нәтижелі өркендеуінің тарихи-әлеуметтік негіздерін құрады. Бүгінгі қазақ халқының спортқа бейімділігі мен жетістіктері биологиялық жағынан - генетикалық-туыстық сабақтастығынан, рухани жағынан - менталитет пен қазақ рухынан бастау алады.
Бұл бөлімде қазақ мәдениетіндегі спорт өнерінің шығу тегі мен оның алғышарттары ұлттық құндылықтар тұрғысынан зерделенді, физиологиялық жетілгендік пен жетіліп отырудың рухани тамырлары қарастырылып, ұлттық спорт өнеріне сәйкестендірілген құрылымдық-функционалистік негіздері ашып көрсетілді, әрқайсысына этноболмыс тұрғысынан дәлелдемелер келтіріліп талданды.
ІІ СПОРТТАҒЫ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ КӨРІНІСІ
2.1 Спорт өнері мен ұлттық идея байланысы
Спорт өнерінің тарихи-шығу тектік синкретизмдерін, мәдени-әлеуметтік эволюциясын, құрылымдық-функционалдық негіздерін, герменевтикалық-психоанализдік құрастырылуын қарастыра келе көне дәуірлерден жалғасқан заманауи ұлттық экзистенцияның шынайыланған өмірмәнділік талаптардан туған табиғи заңдылықтарын ашып көрсеткеннен кейін, Қазақстан спортының дамуындағы ұлттық идеяның қалыптасуының шартары да осыған әкеліп саятындығы түсінікті.
Ереуіл атқа ер салмай болмайтын заман өткеннен кейін спорттың ұлттық идеяны қалыптастырудағы немесе ұлттық идея аясындағы спорттың дамуын қарастыруымыз қажет.
Ұлттық идея - сан ғасырлар бойы тарихи-мәдени сабақтастықтағы халық болмысының тұтастығының жалпы негізі, қоғамның базистік тұрмыс-тіршілігінің саяси-мәдени қондырмасы, ұлтжасампаздық пен этноөміршеңдіктің концептуалды теориясы бола отырып, қоғамның барлық салаларынан орын алған этникалық сана. Ол әрбір қоғамдағы адамның, топтың, аймақтың және мемлекеттің түпкі болмысының мақсатын белгілі бір этностың өзіндік даму тенденциясына сәйкестентендіруші ықпалды, белсенді-әрекетшіл ұлттық рухтың болмысының, нұрлануы мен өміршеңдігінің өлшемі мен көрінуі болып та табылады.
Ұлттық идеяның осындай өміршеңдігі мен бүгінгі заманға сабақтасуының әдіснамасы өзінің қалыптасу мен даму заңдылығы болып табылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz