ӨҢІРДІҢ КЕШЕНДІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

өңірдің кешенді әлеуметтік-экономикалық дамуын жетілдіру бағыттары (Павлодар ауданы).

Кешенді әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясының мемлекеттік басқарудағы реттеудің қалыптасу және теориялық негізі.

Аймақтардың кешенді әлеуметтік экономикалық дамуын реттеудегі аймақтық саясаттың мәні мен алғышарттары

Қасым Жомарт Кемелұлының Қазақстан халқына 2020 жылдың 1 қыркүйгінде Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі" жолдауында, Өңірлеріміз арасында экономикалық және өндірістік бағыты, тұрыс деңгейі, мемлекеттік қызмет сапасы жағынан айырмашылықтар бар. Сондықтан аумақтық даму жолында әр өңірдін бәсекелі артыұшылығын ескеру қажет. - деп айтқан болатын. Жаңа саяси экономикалық бағыттың - өңірлер арасындағы урбанизация мәселесін шешуге және белгілі бір аймақтағы өңірдің ай географиялық экономикалық айырмашылықтарын арттыруға серпін береді. Ірі металлургилялық кәсіпорындр орналасқан өңірлерді дамытуға қатысты жаңа көзқарастар керек. Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстарына қатысты деп айтқан болатын. Осы өңірлер жоғары технологиялы, ғылымның және жаңа техникалық қызмет көрсету орталығына айналу керектігіне баса назар аудару қажет екендігін ашып көрсетті. Жолдауда айтылған ірі бизнес өкілдеріне өңірлік университеттердегі ғылыми әдістемелік қызметін қамқорлығына алса, нұр үстіне нұр болар еді.
Коғам да болып жатқан әлеуметтік - экономикалық мәселелерді мемлекеттің әртүрлі араласу тәсілдерін қолдану арқылы шешу көзделген. Мемлекеттік реттеу әлеуметтік-экономикалық өмірге қатысу нысандарының бірі, жалпы мемлекеттік ресурстарды бөлуге және үйлесімділігі қалыптастыруға тәкелей немесе жанама түрде ықпал етеді. Мемлекеттің өмірге қатысу немесе ыұпал ету нысандары туралы Мемлекеттік жоспарлау жүйесінің заңында мемлекеттік жоспарлау жүйесінің құжаттарына келесідей құжаттар кіреді:
ҚР 2050 жылға дейінгі даму стратегиясы;
ҚР Ұлттық қауіпсіздігінің стратегиясы;
ҚР 10 жылға арналған стратегиялық даму жоспары;
Елді аумақтық-кеңістікте дамытудың болжамды схемасы;
5 жылға арналған әлеуметтік-экономикалық даму болжамы;
5-10 жылға арналған мемлекеттік бағдарламалар;
Салалық бағдарламалар;
Мемлекеттік органдардың 5 жылға арналған стратегиялық жоспары;
Өңірлерді дамытудың 5 жылға арналған бағдарламалары;
Ұлттық басқарушы холдингтердің және жарғылық капиталына мемлекет қатысатын ұлттық компаниялардың 10 жылға арнаған даму стратегиялары;
Өңірлік экономиканы зерттеудің аймақтық әлеуметтік - экономикалық дамуын мемлекеттік реттеуді кеңістікте орналастыру және өндірістік күштерді дамыту үдерісіне, териториялық құрылымдардың әлеуметтік - экономикалық дамуы үдерісіне, мемлекеттің спецификалық жоспарлы әсер етуі, ол өзінің мәнін әртүрлі бағдарлама, болжам, жоспар түрінде шығып, тікелей және жанама реттеу арқылы мемлекеттік спецификалық жоспарлы республикалық және аймақтық экономикалық органдар жүйесі арқылы әсер етеді. Мемлекеттің шаруашылығы анықталған экономикалық жүйемен оның бөлек аймақтарының аймақтық-құрылымдық жүйе ретінде аймақтық дамудағы мемлекеттік реттеудің объектісі болып табылады.
Кез-келген аймақтың территориясы республика шегінде орналасу және өндірістік күштердің даму үдерістері, нарықтық қатынастар қалыптасуының аймақтық аспектілеріндегі және мемлекет тарапынан реттеу шараларының мәні болып табылатындығын баса айтқан жөн. Аумақтық экономика бұл тұтас бір мемлекеттің экономикалық органдары қалыптасқан мемлекеттің субъектісі болып табылады. Бюджеттік-салқытық тұтұалар, құқықтық нормалар, несие - ақшалай аспаптар және стратегиялық жоспарлау экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі нысандары болып жатқызылады. Адамдардың әртүрлі қызметтер түрлері менен ондағы әлеуметтік саланың тұстары құықықтық нормалары, компетенция анықтамасы, билік ұғымы мен оның көлемі мемлекеттік деңгейдегі және аймақтық билік органдарының, коммерциялық ұйымдарының міндеттер көмегімен ұжымның әкімшіл құқылық реттеу рычагы іспеттес реттеуде өзіндік мақсаттары жүзеге асады. Құқықтық реттеулер келесі тұжырымдама мен механизмдерден тұрады: заңдар, нормативтік актілер, жарлықтар, заңдық актілер.
Кәсіп орынның немесе белгілі бір топтың топтасқан құрылымдық және нормативтік ұжымдар мен ұжымшарлар отандық тауарлардың экспорттағы рөлін арттыру немесе бәсекеге қабілеттілігін көтеру үшін келесідеу бюджеттік - саясат қолданылады. Бұл жүйе негізгі элементтерден тұрады: салықтық саясат, мемлекеттік бюджет,амортизациялық саясат. Мемлекеттік реттеудің маңызды құрылымды элементі болып табылатын нарықты экономиканы тұтқалар тәсілінде қолданылатын саясат, ол бюджеттік - салықтық.
Тәсілдердің екі тобы бар:
Салықтық жүйе және салықтық пайыздар деңгейінің өзгеруі;
Инвестициялық қызметтерінің көлеміне әсер ету мақсатымен, кәсіпкерлер мен жеке тұлғаларға тікелей және жанама жеңілдіктер беру;
Мемлекеттік бюджет ол мемлекеттің орталықтандырылған ақша түсіміне қолайлы және мемлекеттің халық алдындағы ұзақ немесе қысқа уақыттағы жобаларды іске асырудағы және міндеттемерді орындауда қолданылатын құрал деседе болады. Мемлекеттік бюджеттің көмегімен келесідей істерді асыруға болады:
ғылыми зерттеулерге арналған мемлекеттік инвестициалардан қаржыландыру, өз кәсібін сүйе білетін және жоғары мамндырылған жұмысшы күшін дайындау, инфрақұрылымды модернизациялау бағдарламасын қалыптастыру мен жүзеге асыру, елдің қорғаныс және төтенше жағдайлардағы қабілеттілігін қамтамасыз ету саласындағы бағдарламалрды қаржыландыру;
негізгі капитал жаңартуын және оның өнімділігін мемлекеттік органдар арқылы қаржыландыру;
табиғатты тиімді қорғау және оны баптау, тиімді пайдалану бойынша шараларды қаржыландыру;
халықты әлеуметтік инфрақұрылыммен қамтамасыз ету және әлеуметтік маңызы бар бағдарламарды қаржыландыру;
басқа да мемлекеттік қажеттіліктер мен материалдық қорларды толықтыру үшін және қорларды сатып алу;
Адам баласының дамуы арқылы бүгінде біз көптеген жетістіктерге жетіп отырмыз. Сонын бірі аймақтық экономиканы басқару және оны дамыту мәселесіне көптеген ғалымдар ғылыми мақалалар менен ғылыми тағылымдамалар жазған. Елдің дамуында айтарлықтай рөл атқаратын және мемлекет экономикасына серпін беретін белгілі бір аймақты экономикалық аймақ дейді. Осындағы аймақтық экономикадағы мемлекеттік реттеудегі маңызды механизімдер болып табылады:
белгілі бір аймақтың өндірістік күштерін ұзақ мерзімді болашағын орналастыру және аймақтың әеуметтік - экономикалық дамуын кешенді болжау;
мемлекеттің дамуын және әлеуметтік - экономикалық даму әлеуеті мен ондағы кезең, кезеңмен кешенді болжауды жүзеге асыру үшін бағытталған мемлекеттік, аймақтық, салалық деңгейде стратегиялық жоспарлар жүйесін қамтамасыз ету;
аймақ аралық жобаларды және мәселелрді шешу бойынша мемлекеттік бағдарламаларды жасау және жүзеге асыру;
нақты аймақтың даму мәселесіндегі ең өткір және өзекті сұрақтарды шешу бойынша мақсатты бағдарламаны жүзеге асыру, оның ішінде алшақ ауылдар, күйзелісті шағын және орта қалалар, экологиялық қауіпі бар аймақтардың дамуын мемлекет қолдайтын арнайы бағдарламалар;
аймақтың дамуын тездету және оный әлеуетін толықтай қолдану, шет елдерден шет ел инвестициясын тарту, қазіргі заманда өзгеріп жатқан, тұрақты дамып жатқан технологиялық процесстерді қолдану және т.б. мақсатында зерттейтін оны саралайтын заңшығарушылық, институтционалдық және әдістемелік қамтылған арнайы экономикалық аймақ (АЭА)қалыптастыру.
Өңір экономикасын реттеу үшін мемлекет әдістер жүйесін қолданады. Ол нарық ерекшелігін, шешілетін стратегиялық және тактикалық тапсырмалар сипатын есепке ала отырып икемді және дифференцияланған кешен болуы керек;
Аймақ экономикасының дамуы аймақтардың экономикалық географиялық ерекшеліктеріне қарай анықтау, ондағы нарық ерекшелігін саралай отырып, стратегиялық бағдарлама жасау. Яғни бұл бағдарлама оң нәтиже беруі тиіс;
Кеңістікте дамитын, үнемі толығатын, күрделенетін аймақтық экономика еңбек бөлінісін және ондағы алып отырған ауыл шаруашылық құрылымдарды экномикалық тұрғыда тұрақтылығын және дамуын қамтитын байланыстар жүйесін білдіру. Жалпы эконокмикалық кеңістік әлеует көлеміне технологиялық жағдайын тәуелсіз басқару, меншік түріне әр түрлі шаруашылықтардың бірігуі негізінде қалыптастыру;
Мемлекеттік реттеудің аймақ экономикасындағы обьектілі алуан түрлілік. Солардың бірі 1 суретте көрсетілген.

Сурет 1 - Аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеудің обьектілері
Ескерту әдебиет көзінің негізінде жасалған[1]
Негізі аймақтық саясаттың жалпы объектісі болып мемлекетті әкімшіл-аймақтық жүйеге бөлу элементі ретінде аймақтар табылады. Өңір деп біртекті табиғи жағдай қалыптасқан, мемлекеттің ірі аймақтық территорияға ұқсас бөлшегін айтамыз. Қалыптасқан және келешегі бар және әлеуметтік инфрақұрылымына сәйкес табиғи шикізаттар кешенінің үйлесімі негізінде өндірістік күштердің бағытталған бір ортақ мақсатты жүзеге асыратын әкімшіл-экономиканы айтамыз.
Еліміз тәуелсіздік алғғанан бастап әр бір өңір, аймақ өзінің даму жоспары бойынша дамыды. Бірақ айтылатын мәселенің әлі күнге дейін шешімі таппақ емеспіз. Өйткені аймақтардың дұрыс баламалы дамуынсыз, мемлекеттің экономикасының қандай да бір ілгері басушылық көрінбейді. Осыған орай аймақтық саясаттың тиімді жұмыс істеуі мен қалыптасуы жайлы сұрақ бүгінгі күнге де жетіп отыр. [2]
Мемлекеттің аймақтық саясаты бұл кез-келген тәуелсіздігі бар мемлекеттің негізгі саясаты болып табылады. Осыған орай елдер өзінің мемлекеттік маңызы бар стратегиялардың бірі ретінде елдің әлеуметтік-экономикалық жүйесін ұйымдастыруға бағытталған. Өңірдің интеграциялық әлеуетін қамтамасыз етуде аймақтық бағдарламаларға атқарушы роль беріледі. Мұнымен қоса, аймақтық дамуды басқару белгілі бір жүйе болып әртүрлі әдіс-тәсілдермен өңірлер мен мүдделері және ішкі қызығушылықтарды қалыптастырады.
Өңірлік саясаттың аймақтың дамуына ұлттық және жергілікті билік мүшелерінің әсер ету тұтқалары мен арсенал құралдары және жиынтықтары әдіс құрал ретінде қолданылады. Өңірлік немесе аймақтық саясаттың мән мағынасы әр қалай. Кей бір дамыған елдерде аймақтық саясатты экономикалық дамуы нашар өңірелреді жетілдіруге оны ынталандыруға бағыттап, одан кейін халықты жұмыспен қамтиды. Осыған орай басқа мемлекеттерде еркін сауда және кәсіпкерлік аймағы қалыптасып, даму жоспары жүщеге асады. Яғни бұнда жұмыссыздық деңгейіні қарап, ондағы кәсіпкерлік деңгейін саралай отырып, үкімет тарапынан жәрдемақы немесе белгілі бір бизнес деңгейіне салық жеңілдіктері беріледі. Бірақ осының барлығына стимул немесе мотивация беру үшін шет жерден инвестициялар тартылуы және олардың жасалуы тиіс. Мысал ретінде қазіргі Еуропалық одақтың нашар дамыған аймаққа немесе мемлекетке қайтадан өзінің экономикасын ынталандыру процессі жүзеге асады. [3]
Тәсілдің бұл түрін еліміздің жағдайына қарап, біздің ойымызша аймақтық саясатқа бұл жеткілікті емес. Үкімет және жергілікті атқарушы органдар нашар дамыған және кері тартатын аймақтардың дамуымен ғана шектелмей, аймақтық саясатты да дамыту керек. Аймақтық саясатты жүзеге асыра отырып, бірге экономиканың бәсекелесу шамасын көтеруге жол ашып және алғышарттары дамыған аймақтарға мемлекет тарапынан жәрдем беру керек. Жер қойнауында жатқан табиғат ресурстарын қолдануға ынталандыру жұмыстарын жүргізу және оларға жайлы жағдай жасауын талап етеді.
Аймақтық саясаттың тиіміді қалыптасуына белгілі бір талаптардың болуы шарт. Аймақ бір мемлекет емес, ол мемлекеттің аймақтың саясатының субьектісі. Осыған байланысты аймақтық даму саясаты мемлекет жағынан да және аймақтағы жергілікті атқарушы органдардан да қарастырылуы мүмкін.
Біріншіден мемлекеттік реттеу жүйесін құра отырып, аймақтық экономиканың мемлекеттік алғышарттын аламыз. Өңірдін дамуы стратегиялық сипатқа ие, өйткені аймақтық дамудың мәселелерін, нарықтық реттелу негізі арқылы, мемлекеттің қатысыуынсыз кешенді әлеуметтік экономикалық үдерістерге аймақтағы және еліміздің өтпелі экономикасы арқылы мүмкін емес. [4]
Мемлекеттік алғышарттардың екінші шарты, бұл өңірдін дамуын еш кедергісіз дамуы мен экономикалық ортаның қолайлы жағдайын құруға және жақсаруына байланысты. Осы алғышартта аймақтық саясаттың артықшылығына келесідей шарттар кіреді: қаржы - несиелік, бюджеттік, салықтық, өнеркәсіптік және баға мен монополияға қарсы саясатты талдау;
Аймақтық саясаттың үшінші алғышартында институтционалды немесе экономикадағы интитуциондық ұйымдық саясатты іске асыруға көздейді. Аймақтардағы халықтық төлемқабілеттіклі пен оның өзгеруіне жаңа жағдай жасау үшін, шағын және орта бизнес өкілдеріне кәсіпкерліктің дамуына ерекше бақылау жасай отырып, сатылас ықпалды топтарды қалыптастыра қаржы - өнеркәсіптік топтарда және ұлттық компанияларда, жекешелендіру үдерісін іске асырып және акционерлеу мемлекеттік кәсіпорынындағы басқару жүйесін жетілдіруін үзбей қаматамасыз ету керек. Бұның барлығын қолдайтын бизнесті қолдайтын инфраструктураны құрып және дамыту керек, ол өзіне келесідей құрылымдарды қоса алады: несиелік, қаржылық, инвестициялық сақтандырулық;
Мемлекеттік алғышарттың төртінші шартында экономиканың инвестициялық белсенділігін қамтамасыз ету. Бұған орталықтандырылған экономикаға инвестициялау саясатын іске асыруға қажетті жүйені қалыптастыру керек. Осыған байланысты зейнетақы және сақтандыру қорлары, халықтық инвестициялық компаниялар мен шағын орта компаниялардың шағын немесе меншік ақша ресурстарымен тиімді қолдана алатын инвестициялық институттардың дамуын және олардың қалыптасуына мемлекет тарапынан немесе тағы да басқа компаниялардан ынталандыру көмегін жасау қажет.
Жалпымемлекеттік бесінші алғышартта келесі саясаттың құрылуы және оның жекелей немесе аймақтардағы экономиканың өз бетінше күшеюі аймақтық саясаттың алғышарты болып табылады. Басқарудың мемлекеттік түрі, оның жекеленуі болып өз бетінше бағыт, яғни экономиканың нарықтық күшіне тән. Бұл басқарудың мемлекеттік органдар арасындағы немесе яки орталық және жергілікті органдар арасындағы қарым-қатынастың таным талабы мәселесі қазіргі кезде елімізде маңызды сұраққа айналып келеді. Аймақ пен орталықтың арасындағы басымды билікті ауыстыру экономикаға жаңа серпін және өте маңызды шартқа айналуға мүмкіндік береді. [5]
Бюджет аралық қатынасты реттейтін және оны жетілдіруге серпінді маңызды рөл бөлінеді. Өйткені аймақтың экономикалық - әлеуметтік әлеуетін өсіруге және кеңейтуге бағытталған аймақтық инвестициялық бағдарламаларды іске асыруға қаржылық база ретінде қолданылады.
Аймақтық саясаттың құрылуымен оның аймақтық алғышарттардың макродеңгейдегі жалпымемлекеттік алғышарттар тізбегі келесідей.
Бірінші аймақтық шартттың негізінде индустриалды деңгейдің дамуы негіз болады. Өйткені осыған орай Қазақстандағы басқа да аймақтарда даму үлгісі ерекшеленеді. Индустриалды-аграрлық, аргралы-индустриалды, және аграрлы аймақтар болып үлгіленеді. Индустриалды үлгіде дамыған және мамандырылған аймақтарда тереңдетілген аймақтық саясатты жүргізуге болады. Егерде аймақтық даму үлгісі аграрлы немесе аграрлы-индустриалды болса, соғұрлым міндеті де басқаша болады.
Екінші аймақтық алғышартта менеджмент болып саналады. Осы алғышарт аймақтың аймақтық саясатттағы талдаудың немесе саралаудың шарттары болып, оның ішіндегі өңір халқының, кәсіпорындардың мүдделерін, аймақтық немесе жалпымелекеттік мүделлерінің белгілі бір деңгейдегі балансын (уровень) қамтамасыз етуді болжайды. Осы алғышаттың тағы бір міндетіне келсек, бұл өңірді басқарушылық қызметінің жиынтығын қолдануды қамтамасыз етуді қалыптастырады. Мысалға, болжау, жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу, бақылай және т.б.
Үшінші аймақтық алғышарттың өңірдін немесе аймақтық инвестиция климаты болып саналады. Кәсіпорындардың өсуі, өнеркәсіптегі құрылымдық қайта қүрылуы, жаңа технологияларды меңгегеру жаңадан тартылған немесе тартылатын инвестицияларсыз мүмкін емес. Сырттан келетін инвесторларға салыстырмалы инвестициялық потенциалды дамыта отырып, осы өңірдін немесе аймақтың инвестициялық әлеуетін, нәтижелік, аймақтық саясатқа жеткізу болып табылады. Осы жерде аймақтық инвестициялық портфельінің қамтамасыздандырылуы, ол мемлекеттің инвестициялық саясатының бағытына байланысты. Жобаларға және инвестициялық ресурстарға қол жеткізетін аймақтардың да рөлі бар екендігін көруге болады. Шет мемлекеттерден инвестицияларды тартуда аймақтардың келесідей рөліне аса көңіл бөлу керек, жергілікті бюджеттің инвестициялық басымдылығын күшейтуге, инвестициялық жобалардағы пакетін іріктеу, қызметтік үйлесімділікті жақсарту, аймақтық кіріс көздерін дұрыс пайдалану, жергілікті мекендегі немесе аймақтағы қаржы нарығын дамыту.
Төртінші аймақтық шарт, бұл аймақтық жекелей құрылым әр түрлі жекелей кәсіпорындардың формасына қатысты институциондық шарттарға байланысты. Аймақтық жергілікті органдардың тікелей мақсаты болып, шағын бизнеске арнайы жағдай жасап, бизнес формудар, бизнес инкубаторлар, арнайы маркетингтік орталықтарды жасау сияқты, яки бизнеске инфрақұрылымды жасау міндетті. Жергілікті нарыққа ықпалдастыққа бағытталған аймақтық қауымдастықты жасайтын немесе қамтамасыз ететін топтардың жасалуына жәрдем беретін орталық көзі болуы керек.
Бесінші шарттың алғышарты алдыңғы шартқа келіп тіреледі, бірақ өзі жеке дара күш ретінде бөлектелініп алынған. Жергілікті атқарушы органдардың әкімішілк аппаратында арнайы бөлінулерге ұқсас, жеке дара аумақтарда орналасқан, кәсіпорындардың директорлар кеңесін, одан бөлек сарапшы мамандардың комиссиясын құру сияқты, органдарды ұйымдастырушылық шарттардың жасалуына тиісті немесе басқарушылық инфрақұрылымын қалыптастыру керек. Яғни аймақтық кәсіпорындардың бір-бірімен араласуын немесе әрекеттесуіне ықпал болатын, жергілікті атқарушы органдардың атынан, кәсіпкерлер палатасы, еңбек биржасы, жұмыс берушілер ассосациясы сияқты орталықтарды құру керек.
Өңірдін аймақтық саясаттың дамуына алғышарттардың негізгі жалпы сипаттамасы түп негізімен келеді. Бірақ аймақтық саясаттың шартына сырт немесе тыс жерден көрінсе, аймақ факторына қатысты жиектемелерде қатысты болады.
Пасивті және белсенді болып аймақтық саясатта қолданылатын мақсат пен міндеттер екі түрлі болып бөлінеді. Пасивті типті аймақтық басқару бұл өз алдына, кәсіпорындар мен жергілікті басқарушы органдарды арасында ақпарат алмасу және бір - бірімен жақсы болу сияқты сипаттағы шаралармен шектеледі. Ал белсенді типті аймақтық саясатттың нарықтық ерекшеліктеріне байланысты, кең ауқымды және экономикалық жүйеге тікелей немесе жанама тетікті қолданумен әсер етеді.
Өңірдін әлеуметтік экономикалық дамуы немесе оның аймақтық саясаттағы мемлекет ішілік рөлі макроэкономикалық тепе-теңдік дамудың мемлекеттік реттеудің маңызды тетігі болып саналады. Өйткені жер шарында орналасқан тәуелсізід бар мемлекеттердің өзіндік бір көрсеткіштермен дараланатын аймақтық бірлік болып саналады.
Мемлекеттің экономикалық реттеудегі ерекше бағыттың мазмұны жеке аймақтардың дамуында, теңсіздіктерді тегістеу үшін - аймақтық саясатты қолданады. Ұлттық шаруашылықтың кеңістік-өндірістік мемлекеттік аймақтық саясатының тепе-теңдікті қамтамасыз еткізетін мемлекеттік шаралардың жиынтығын құрайтын аймақтық саясат деп анықталады. Шетелдік және отандық ғалымдардың зерттеулерінде, аймақтық саясаттың стратегиялық мақсаттарына жетуінің және әлеулеметтік - экономикалық бағыттарының дамуы, оның нысаналы көрсеткіштік нысанының орындалуына, шаруашылықтың территориялық көрсеткіштерін тиімді қолдануға бағытталған мемлекеттік саясаттың маңызды бір бөлігі болып табылады. Мемлекеттің аймақтық саясаты бұл, елдің саяси, әлеуметтік, экономикалық әлеуметтік және экологиялық, индустриалды инфрақұрылымдық деңгейінің дамуын басқаруға бағытталған басқару бойынша қызмет орталығы және аймақтар мен мемлекет, аймақтардың өзара қарым-қатынасын көрсетуге бағытталған жүйе болып табылады.
Аймақтық саясатта шетелдік ғалымдардың келесідей тұжырымдамалары қолданылады:
Г.Г. Фетисов және В.П. Орешиннің "аймақтық саясатымен мемлекет аймақтарының саяси, әлеуметтік және әлеуметтік экономикалық дамуын, сонымен қатар оны жүзеге асыру механизімдерін басқару бойынша мақсаттар мен билік органдарының тапсырмалар жүйесі" - делінген.[6]
А.Г. Гранбергтің "аймақтық экономикалық саясаттың жалпы аймақтық саясаттың мамандырылған бөлігі және аймақ пен территорияның экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу жүйесінің негізі немесе ядросы" - деп айтқан болатын.[7]
Э.Б. Алаев өзінің ұғымдық терминологиялық сөздігінде: "Мемлекеттің аймақтық саясаты елдің экономикалық әлеуметтік және саяси дамуының кеңістіктің, аймақтық аспектісінде басқару бойынша қызмет саласы, мемлекет пен аудандар және аудандар арасындағы қарым-қатынастар жиынтығы" - деп айтқан болатын.[8]
К.Пасс, Б. Лоуз және Л.Дэвистердің ойлауынша, аймақтық саясат - бұл әр түрлі аймақтарда жан жасына шаққандағы жұмыссыздық немесе табыс көрсеткіштерінің сәйкессіздіктерін жоюға бағытталған саясат түрі деп айтқан[9].
Б.М. Штульберг және В.Г. Введенский аймақтық саясатты келесідей тұжырымдады: "аймақтық саясат - бұл аймақтардың оңтайлы дамуын қамтуға және өлке аралық пен жалпы мемлекеттік сипаттағы территориялық мәселелерді шешу бойынша мемлекеттік билік пен басқару органдарының қызметі. Аймақтық саясаттың мәні жеке аймақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайына қолайлы аймақтыұ алғышарттар мен факторларды жалпы қоғам игілігіне барынша қолдануда және қолайсыз табиғат пен экономиканың кері әсерін азайтуда жатыр " - деген. [10] Бірақ осы тұжырымдаманың бір кемішілігі бар екендігі байқалады, бұл элементтік құрамның белгісіздігі.
Г.Т. Морозова "аймақтық саясат деп арнайы бағытталған, институционалды және позитивті өзгеріске жетуге бағытталған немесе аймақтық ұйым және қоғам мен шаруашылық құрылымдарда нашарлаудың алдын-алуды мемлекеттік билік органдарының заңды түрде ресімделген қызметі" деп анықтама келтірген.[11]
В.Лексин мен А.Швецованың пікірі бойынша, "аймақтық саясат- аймақтарға қатысты мемлекеттік қызығушылықтармен және жергілікті аймақтардың ішкі қызығушылықтарының арасындағы ымырласуға негізделген " - деп ой түрткен.[12]
Еліміздің аймақтық саясатында қолданылған тұжырымдаманың 2002-2006 жылдар аралығындағы аймақтық саясаттың тиімді және гармониялық дамуы үшін, артта қалған аймақтарға тең дәрежедегі өмір жағдайларын қалыптастыру үшін экономикалық, құқықтық, әлеуметтік және басқа да шаралар жиынтығы тисіндірілген. [13]
Мемлекеттік бағдарламада аймақтық саясат Аймақтардың дамуы мақсаты болып экономикалық потенциалдың территориялық ұйым құру және халықтың өмірін жасқарту болып табылатын экономикалық өсу орталықтарын құру бойынша саясат ретінде жазылған.[14]
Қазіргі аймақтық саясат - әлеуметтік экономикалық саясат, келесідей мән мағыналарға ие:
доминант есебімен оңтайлы дамуды анықтайтын ұзақ мерзімді тұжырымдамаға;
Аймақтардың дифференциясының төмендеуі;
Аймақтардың шикізат базасын экономикалық әлеует пен қайта бөлу;
Экономикалық жаңғыртуда жеделдету міндеті кезінді төмендететін, әлеуметітк экономикалық жағдайдың аймақтағы ахуалы дер кезінде байқамай, орталық аппараттың аймақтар арасындағы қарым-қатынасын алшақтатады. [15]
Аймақтық саясат мемлекет пен органдардың мемлекеттің экономикалық дамуын қамтуға арналған, белгілі бір аспектіде өндірістік күштерді орналастыруды және халықтың өмір деңгейінің теңсіздік мәселесімен күрес шаралары сияқты қызмет саласын білдіреді. Осыған орай аймақтық саясаттың негізгі мақсаты, әлеуметтік экономикалық өңірер арасындағы дисбалансты теңестіру болып табылады.[16]
Аймақтық саясатта қолданылатын экономикалық тұжырымдамасының негізгі тәсілдері, 2 суретте көрсетілген. Аймақтық саясатта қолдануға болатын жүйе ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.[17]

Автономды дербес тәсілдеме белгілі бір аймақтарды автономияларға бөлу арқылы, өз шеңберінде дамуға мүмкіндік береді.
Мекендік тәсілдеме бұл белігілі бір аймақтың дамуына септігін тигізетін, жүйелер тобын тәкелей және жанама деп айтамыз. Тікелей өзінің атауы айтып тұрғандай, тікелей жұмыс істейтін көмек, жәрдемдесу, ал жанама аймақтың дамуына құқықтық институтционалдық жағдай жасау болып табылады. Мысал ретінде белгілі бір аймақтар тобына реформалар өткізетін эксперименталды алаң жүйесін айтуға болады.
Кешенді тәсілдеме бұл жалпы ұлттық деңгейде қолданатын аймақтық шешімдердің тәсілі. Аймақтық дамуында орталық пен аймақ деген түсінік болады. Осы түсініктер арасындағы тетіктер мен құралдар қолданылады. Мысал ретінде бір мемлекеттің бірнеше аймағы бар, барлығы бірдей бір қалыпта дамитындығы мүмкін емес. Өйткені әлсіз және аймақтар болады. Кешенді тәсілдеме осы аймақтар арасындағы тектіктер құралдарды қайта жаңарта отырып, ондағы қайта бөлу тәсілін қолдана отырып дамиды.
Аймақтың дамуында ой тұжырымдамалар жеткілікті, бірақ осылардың ішінде көптеп кезедесетін тұжырымдамаларды аймақттық саясатты дамытуда және іс-жүзінде жасауда керек тұжырымдамалар: Ынталандыру арқылы арқылы аймақтың өндірістік секторына көмек көрсету керек; осы аталған сектор көп тұрақты жұмыс орындарын ашуға септігін тигізеді. Мемлекеттік аппарат өнеркәсіптік аймақтарда шоғырланған өнеркәсіптік кәсіпорындарды дамытады және кеңейтеді, оған қоса қайта бағдарлап, қайта жүйелейді.
Аймақтық саясатты зерттеу нәтижесінде маңызды қағидалар ретінде және саясатты әзірлеу кезінде келесідей қағидалар анықталған:
Мемлекеттік басқаруда аймақтық жергілікті органдар мен және мемлекеттік аппарат арасындағы тығыз үйлесімділікті және байланысты қалыптастыра отырып қызығушылықтарды үйлестіру;
Аймақтың әлеуметтік экономикалық дамуында әлеуметтік зардаптарды жеңілдету үшін аймақтардың экономикалық реформалау тәсілінде дербестік мәселесін қозғау керек және өндірістік қаржылай шикізаттар базасын басқару саласында құқықтарын анықтау қажет;
Шаруашылық субьетілерінің қарым - қатынасы өндірістік интеграциясы негізінде аймақтардың салалық мамандануын және тиімді өлке аралық еңбек бөлінісін реттеу;
Шаруашылықтың аймақ құрылымының экономикалық дамуы бірдей интитутционалды жағдайлар қалыптастыру арқылы аймақтардың айырмашылығын реттеу;
Әлеуметтік нормативтермен және кепілдіктермен аймақ тұрғындарын қамсыздандыру;
Сыртқы экономикалық қызмет пен мемлекеттің сыртқы саясатының аймақтар әрекеттерінің негізгі қағидаларын сәйкестендіру;
Тұрғындардың тұрмыс деңгейі мен сапасына, минералды - шикізат, жер, су сияқты шикізаттарды тиімді пайдалануға аймақтық органдар жауапты;
Аймақтық нәтижелерді талдау арқылы саясатты реттеу, мамандандырылған кадрларды орналастыру, қоғамдық өндірісті кеңістікті ұйымдастырудың прогресивті түрін қолдану;
Әр бір мемлекеттің аймақтық саясатты дамытуда және оның әлеуметтік - экономикалық көрсеткіштерін көтерудегі негізі мақсаты әр бір өңірдін тұрғындарының өмір сүру деңгейін жақсартә және теңестіру. Аймақтардың территориялық еңбек бөлінісі және өзін - өзі басқарудың өзіндік бір даму қағидасын қалыптастыру болып табылады. Осыған байланысты аймақтық дамуды мемлекеттік реттеудегі негзгі мақсаттар келесідей болып бөлінеді:
Қоршаған ортаны қорғау және одан келген задптарды жою, аймақтардың кешенді экологиялық қорғау саясатын қалыптастыру;
Өлке аралық байланыстарды қалыпқа келтіру;
Жаһандану кеңістігінде өңірлер арасындағы тұрғындардың өмір деңгейін жақсарту;
Әр бір аймақтың өзіндік әкімшілік құқықтық және еңбектік бөлінісін реттей отырып, ондағы табиғи шикізат көздері мен ерекшеліктерін тиімді қолдану;
Аймақ пен мемлекет арасындағы қызығушылық деңгейін жақсарту;
Экономикалық бір кеңістікті құру;
Аймақтық саясаттың мақсатына жету үшін келесідей міндеттемелердің кезеңдік шешу тәртібін қалыптастыру қажет:
Шаруашылық қызметін қалыптастырып, қызметін қамтамасыз ететін саяси, экономикалық, құқықтық-экологиялық сипаттағы кешенді шараларды әзірлеуді жүзеге асыру;
Аймақтардың басымдылықтарын анықтау үшін мемлекеттің макроэкономикалық саясатының жалпы стартегиялық жағдайларын қалыптастыру;
Аймақтардың экономикалық белсенділігін қамтамасыздандыру үшін мемлекеттік ынталандыру және жеке аймақтардағы селективті мемлекеттік қолдаудың үйлесімділігін қалыптастыру;
Жалпы мемлекеттік капитал нарығының, еңбек, тауар және нарықты инфрақұрылымдық институтционалды дамуын қалыптасытру;
Шағын және орта бизнесті даму арқылы әлеуметтік-эконоимкалық дамуды қарқындандыруды қалыптастыру;
Аймақтардың дамуына қарай артта қалған аймақтарды дамыту үшін материалды негізі базасын қалыптастыру арқылы, жаңа територия мен шикізаттарды меңгеру;
Осы мақсаттарға сәйкес аймақтық саясаттың жіктеуі әртүрлі тәсілдермен жүргізіледі. Аймақтық саясаттың әлеуметтік - экономикалық жүйесіндегі көп тараған топтамалық аспектісін қысқаша сипаттап өтсек:
Әлеуметтік саясат - жалпы адам өмірін ұйымдастыраудағы, экономикадан тыс мақсаттарға жету үшін, субьектілердің әр түрлі аймақтардағы қоныстану және ауыл мен қала арасындағы өмір сүру деңгейін теңестіру жолдарын қарастыра отырып реттеумен айналысады.
Экономикалық саясат - мемлекеттік басқарудағы биліктің тапсырмаларын және экономикалық мақсаттарын, келесідей жеңілдікті, санкцияны, заң шығаруды, капиталды тартуды, аймақтық экономикалық тепе теңдікті жақсарту сияқты құралдарды құрайды.
Демографилық саясат - мемлекеттегі халық санын табиғи өсуіне және мемлекттің механикалық қозғалысына белсенді араласуы.
Экологиялық саясат - аймақтың экологиялық және қоршаған орта сапасын жақсарту, табиғи ортаны қорғайтын жағдайларды жақсарту.
Экистикалық саясат - қоныстандыру саясатын жақсарту және коммуникациялық, аймқтың шикізат орындарын тиімді орналасытру болып табылады.
Ғылыми - техникалық саясат - ғылыми зерттеу және тәжірибелік құратырымдық талдама жасайты орталықтардың және ғылыми зерттеу орталықтарының араларындағы қарым - қатынасты жақсарту, көп теп ғылыми зерттеу орталықтарын құру.
Салықтық саясат - салықтық төлемдер мен мемлекет тарапынан жасалынатын салықтық жеңілдіктер негізін және аймақтың салық жүйесі мен кәсіпкерлікті дамыту.
Бюджеттік саясат - мемлекеттің қаржылық саясатының қайнар көзі.
Инвестициялық саясат - аймақтағы инвестициялық жағымды жағдай қалыптастыру, бюджеттік салымдардың капиталын жақсарту.
Өнеркәсіптік саясат - экономиканың дамуына серпін беретін аймақта материалды, еңбек, қаржылық шикізаттарын қалыптасытратын және пайдалану тиімділігін арттыратын бәсекеге қабілетті ұлттық өнеркәсіпті дамыту.
Институционалды саясат - аймақтардағы мемлекеттік меншіктегі объектілерді немесесубъектілерді басқару және мемлекеттік емес сектормен қарым қатынас құру.
Негізгі ой түйінін қорытындыласақ, аймақтық саясат елдің тұрақты дамуына, әлеуметтік - экономикалық мақсаты мен міндетін орындай отырып, жақсы нітижелерге қол жеткізу және аймақтың табиғи ресурсстық - өндірістік мүмкіндігін тиіміді пайдалануға және қолдануға арналған мемлекеттік саясаттың құрамдас бөлігі болып саналады.
Мемлекеттік саясаттың құрамдас бөлігі болып табылатын, өмір сүру және шаруашылық жүргізіудің территориялық факторын қолдана отырып, мақсат пен тапсырмаға жете назар аударып, ел әлеуетін әлеуметтік - экономикалық саясатта жоғарғы деңгейге көтеруді - аймақтық саясат деп түсінуге болады.
Қазақстан Республикасының аймақтық саясатының мақсаты әр бір өңірдегі халықтың жұмыспен және жоғарғы еңбек ақысы мен қамтылуын жасай отырып, өңірлерді бір бірімен теңестіру арқылы шикізатты-өндірістік күшін ұлғайтуды қолдауда жатыр.

1.2. Өңірдін әлеуметтік - экономикалық дамуындағы қалыптасқан теориялық аспектілер.
Өңірдін әлеуметтк-экономикалық дамуындағы зерттелінген теориялардың ғылыми негіздері келесі шетелдік және отандық ғылыми зерттеулердің негізінде ұштасқан. Р.И.Шнипер, С.С. Шаталин, М.Н.м Межевич, Н.Н.Некрасов, М.К.Бандман, Н.Н. Баранский, А.Аганбегян осы ғалымдар кеңесті уақытта аймақтану негізгі тақырыбында көптеген ғылыми зерттеулер жүргізді. Ал Қазақстанда 60-шы жылдарда С.Б.Байзақов, С.С.Оспанов, С.Д.Примбетов, К.Н. Нарибаев, Н.К. Кузембаев А.Е. Есентугелов және т.б. ғалымдар аймақтың дамуын зерттеу үшін, салааралық байланыс балансын қолдану облысында қазақстандық аймақтық даму теориясын қалыптастырып, ғылыми негізді концепцияны қалдырды.
Мемлекеттік реттеудің аймақтық саясат салсында өз ғылыми зертетуерін, Р.П. Абдуллаев, Б.Х. Салимованың Аймақтық экономика атты оқу құралында (2009) аймақтық саясат елдің экономикалық, әлейметтік және саяси дамуын кеңістіктік, аймақтық аспекте басқару жөніндегі әрекет негізі, яғни аудандар мен мемлекет арасындағы және аудандар арасындағы байланыс негізі туралы жазған.
Жоғарыда айтылған ғылмдардың дамыған елдерде аймақтық саясат ең алдымен артта қалған елді мекендердің әлеуеметтік - экономикалық негіздерді мемлекеттік реттеудің, әлеуметтік, экономикалық шиеленіс үрдісін құрал ретінде қарастырды және осылайша ой түйіндеген.
Мамыров Н.К. және Ихданов Ж. Ғалымдарының зерттеулері бойынша мемлекеттік реттеуді келесідей тұжырымдаған болатын: макроэкономикалық тұрақтылықты қалыптастыра отырып тепе-теңдікті қамтамасыз ету мақсаты үшін мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық үдерістерін әкімшілік, экономикалық, құқықтық аралас түрі деген.
Брімбетова Н.Ж. - ның 2011 жылғы Қазақстан аймақтық дамуының модернизациясы: әдіснамалары және мақсаттары монографиясында қазақстандық зерттеушілердегі кездесетін және қарастырылып жатқан қиындықтар туралы айуға болады. Аймақ бір өзіндік жеке объекті реінде қарастырады және оның ішінде экономикалық, әлеуметтік, салааралық кешенді жеке қарастырады. Яғни аймақ деген түсінікті көпаспектілі және көп субъектілі матрица ретінде анықтауға болады.
Ұлттық экономикаға, мемлекеттік және квазимемлекет ретінде ерекше жүйе негізін қалайтын, орталыққа тиесілі функциялар мен қаржылық ресурстарды жұмылдыратын объекті ретінде аймақ болып табылады. Осы арқылы аймақтық экономиканың қызметін қалыптастыратын мемлекеттік және жергілікті атқарушы биліктің өзара әрекеттесуі арқылы аймақтық экономиканы және үлттық экономика жүйесіндегі фукнциясын атқарады.
Аймақ квазикорпорация ретінде тауар, қызмет, капитал нарықтарында бәсекелестік және әкімшілік экономикалық меншігінің субъектісі ретінде қатысады. Мысал ретінді, өңірді шығарылып жатқан тауарлардың маркасын қорғау, жоғарғы инвестициялық көрсеткіштерге жетуін және т.б. оған қоса аймақ ұлттық және трансұлттық корпорациялар мен жиі қарым-қатынасқа түскеннен кейін, даму қайнар көзі әлеуетін иеленеді.
Ә.О. Орманбеков Экономиканың мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері атты оқу құралында және Ж.О. Ихданов өз зерттеулерінде макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін елдің муниципиалдық - экономикалық, ұйымдық, құқықтық тұрғыда қарым-қатынас жасауын экономиканы мемлекеттік реттеуі деп түсіндіреді.
Әлемдік қауымдастықтың, мемлекеттердің дамуындағы бәсекелестік ортаны қалыптастыратын және оған баға беретін тұжырымдаманы М.Портердің теориясын айтуға болады. Осы теорияда мемлекеттердің және компаниялардың экономикалық дамуын бір құрал ретінде қолдана отырып бәсекелестік қағидасын қолданады.
Экономиканың мемлекеттік реттелуі (2001ж) атты Ж.Жұмаевтің оқу құралында - экономикалық жүйеге мемлекеттің әсер ету арқылы экономикалық құбылыстар мен олардың қамтамасыз ету мақсаты деп ой түйіндеген.
Аймақтың дамуы тікелей және жанама әдістерімен реттеледі. Тікелей бұл мемлекеттің араласуы арқылы әкімшілік құралдарды қолдану жолымен жүзеге асырылады. Ал жанама реттеу, әдістер көмегіне жүгіне отырып әсіресе экономикалық тұғыда мемлекет қаржылық жүйе арқылы араласады.
Әкімшілік билік және демократизациялау жаңдайындағы шешім қабылдауда ынталандыру әдістері өзгереді. Билік құрылымында аймақтық дамуды реттеуде әкімшілік әдіс пен бағынуда негізделіп келесідей өзгереді.
Аймақта қызмет жасайтын шағын және орта бизнес, өнеркәсіп пен кәсіпорындардың қызметін реттейтін ережелер;
Бюджеттік ұсыныстар мен және санитарлы-эпимдемиологиялық;
Яғни ережелерді бұзған кәсіпорындарға әкімшілік әдістер арқылы шараларды қолдануды қарастырады. Жергілікті басқару органдары әкімшілік әдістері жекешелендір үдерісін реттеу арқылы шетелдік капиталдың яғни инвестицияның тартылуын, аймақтағы табиғи шикізаттардың дұрыс қолданылуын және өңірдегі әлеуметтік үдерістерді қамтитын мәселелерді шешеді.
Бірақ аймақтық деңгейде қалыптасатын барлық дерлік мәселелерді шеше алмайды, өйткені әкімшілік әдістер экономикалық әдістермен бірге жүреді.
Экономикалық әдістерді реттейтін келесідей әдістер кіреді:
Экономикалық стратегияның негіздімісіне сүйенеді;
Жеке меншік түрдегі кәсіпорындардың қызығушылықтарын ескере отырып, басқару объетісіне жанама әсер етеді;
Шаруашылық жүргізуші сбъектілердегі жауапкершілік міндеттемесінің толық дербестігін қамтамасыз ете отырып, қызметтер мен нәтижеге қолданылады;
Шаруашылық субъетілердегі өзгеше шешім дайындауға және субъекті мүдделеріндегі, экономикалық жағынан қарастырғандағы оптималды шешім қабылдауы;
Осылайша экономикалық реттеудің негізгі әдістеріне экономикалық қызығушылық және аймақтық субъектілеріне - кәсіпорындар мен ұйымдарға қабылданатын шешімдер жинытығы мен аймақтың әлеуемттік - экономикалық дамуының кешенді міндеттемелерін орындау нәтижесінде жатады.
Аймақтың кешенді немесе өңірдің кешенді дамуы жайлы Ю.А. Чернявскаяның мақаласында, әлеуметтік-экономикалық жүйені кешенді дамыту бұл объективті процесске жатады, яғни нәтжисінде белгілі бір экономикалық - әлеуметтік жағдайға ие. Яғни аймақты кешенді әлеуметтік-экономикалық дамуындағы бағыттарды орындауда, оң нітиже беретіндігін атап айтқан болатын.
Әлеуметтік-экономикалық дамуда қолданылатын мемлекеттік тапсырыстың маңызы туралы. Бұл тапсырыстың түрі аймақтық дамуды реттейтін аса маңызды құралдарға жатады. Мемлекеттік тапсырыс - заңнамаға сәйкес, республикалық және жергілікті бюджеттің құралдық есебінен тауарларды жеткізуге, жұмыстарды жүргізуге, қызметтерді көрсетуге жасалған мемлекеттік келісім-шарттар жинтығы.
Экономиканы тікелей реттейтін құралға жататын мемлекеттік тапсырыс, осы арқылы мемлекеттегі тауарларға, қызметтерге, жұмыстарға деген басым қызығушылықтарды іске асырады. Осылайша нарықтық механизімдерді реттейтін мүмкіндіктерді объективті шектелген түрде және сұраным мен ұсыныстың арасындағы шынайы қатынасты көрсете алмайтын әлеуметтік-экономикалық өндірушілер мен тұтынушылар саласындағы байланыс орнатуға және қолдауға жағдай туғыза отырып, төлемге қабілетті сұранымды бағыттайды.
Мемлекет пен нарықтық агенттер арасында мемлекеттік тапсырыс тікелей келісіммен реттеледі, бұл жерде тек қана орындаушылардың ғана емес, басқа барлық қатысушылардың (тапсырыс берушілердің, делдалдардың) тапсырысты қаржыландырайтын институттардың экономикалық жауаптылығын қарастырады. Осыған орай мемлекеттік биліктің әр деңгейінде конститутцияға сүйене отырып немесе бекітілген негізгі міндеттелермен қызметтер қалыптасады.
Тапсырыс аймақтық болып және мемлекеттік болып екі деңгейге ажыратылады. Мемлекеттік заңнамамен белгіленетін негізгі қағидалары мен тәртібі бар, қаржыландыру мен орналастыру мемлекеттік тапсырысты қалыптастырады. Атқарушы билік немесе үкімет белгілі бір деңгейдегі басқа органдар тапсырыс берушілерді анықтайды. Бұлар мемлекет тарапынан бөлінген қаржы қорлары шеңберіндегі тапссырыстарды мердігерлер арасында орналастыра отырып және оған қоса олардың орындалуын қамтамасыз етуге жауапты болады.
Бюджет құралдарынан және бюджеттік көздер есебінен, бұның ішінде инвесторлардың құралдары есебінен жүзеге асыратын мемлекеттік тапсырысты қаржыландыру қалыптасады. Мердігер мен тапсырыс берушінің арасындағы тапсырыстар мемлекеттік келісім-шарттар тетігі арқылы, не яки тауарлардың, қызметтердің, жұмыстардың белгілі бір түрлерінен, өндіріске тікелей демеу қаржы беру жолымен орналастыру арқылы және қаржыландыру негізінен тапсырыс қалыптасады. Осы негізді келесідей салаларда тапсырыстардың қаржыландырылуы іске асады: денсаулық сақтау, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.