Шығындар түсінігі, есебі және талдауы.

Жоспар

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ШЫҒЫНДАРДЫ НОРМАЛАУДЫҢ, ЖОСПАРЛАУДЫҢ ЖӘНЕ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Шығындар түсінігі, өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны және калькуляцияның объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Өндірістік шығындар есебінің әдісі мен өнімнің өзіндік құнын есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Жоспарлаудың түсінігі және әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.4 Талдау түсінігі және әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23

2 ТӘЖІРИБЕДЕ ШЫҒЫНДАРДЫ НОРМАЛАУ ЖӘНЕ ЖОСПАРЛАУ.

2.1 КӘСІПОРЫННЫҢ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 КӘСІПОРЫННЫҢ ШЫҒЫНДАРЫН НОРМАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.3 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН БЮДЖЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.4 Шығындарды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
Қолданылған әдебиет көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ШЫҒЫНДАРДЫ НОРМАЛАУдың, ЖОСПАРЛАУДЫҢ ЖӘНЕ ТАЛДАУДЫҢ теориялық негіздері

1.1 Шығындар түсінігі, өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны және
калькуляцияның
объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 5
1.2 Өндірістік шығындар есебінің әдісі мен өнімнің өзіндік құнын
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Жоспарлаудың түсінігі және
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...18
1.4 Талдау түсінігі және
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23

2 Тәжірибеде ШЫҒЫНДАРДЫ НОРМАЛАУ ЖӘНЕ ЖОСПАРЛАУ.

2.1 Кәсіпорынның
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...27
2.2 Кәсіпорынның шығындарын
нормалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.3 Кәсіпорынның өзіндік құнын
бюджеттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.4 Шығындарды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
Қолданылған әдебиет
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..48

Кіріспе

Өнімнің өзіндік құнын анықтау басқарушылық есептің негізгі
міндеттемелерінің бірі болады.
Барлық басқарушылық шешімдерді қабылдағанда өнім бірлігінің өзіндік
құнымен байланысты болады. Егер қаржылық есепте өткізілген өнімнің барлық
өзіндік құн көлемі мен қордағы дайын өнім қалдығының жалпы құн есеп беруге
ақпараттар қажет болса, ал басқарушылық есепте өнім бірлігінің өзіндік
құнына ерекше көңіл бөлінеді.
Кәсіпорынның табыстылығы өзіндік құнның ақпараттың дайындалуына тәуелді
болады. Ол келесі себептер бойынша құрылады:
- өндірістік өнім шығындары сауда бағасын орнатуда базалық негізі болып
табылады;
- жоспарлау мен өндірісті басқару өзіндік құнның ақпарат негізінде жатыр
және де үлкен көлемді оперативті ағымдық шешімдерді шешу басқарушылықта
қолданылады.
Кәсіпорынның өндірістік- шаруашылық механизмін дамытуда және кәсіпорын
шығындар элементтерінің құрылуы қиын әдісі болып табылады.
Шығындар элементтерінің дұрыс құрылуынан, кәсіпорынның рентабельділігіне
тәуелді болады. Сондай-ақ, бөлек өнім түрлер мен өндірісте өнім түрлерінің
өзара қарымқатынастары мен олардың орналасуымен және де резервтердің
анықталуынан өнімнің өзіндік құнның төмендеуінен және де өнімнің бағасын
анықтауда, жаңа технологияларды қолданумен, өнім түрлеріннің
ассортименттерін түрлендірумен байланысты болады.
Курстық жұмыстың мақсаты өндірістегі шығындардың нормалануы, жоспарлануы
және талдауын іс жүзінде кәсіпорында жүргізуін көрсету.
Мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
- шығындар түсінігін және өнімнің өзіндік құнның түсінігін және
калькуляция объектілерін қарастыру;
- өндірістік шығындар есебінің әдісін және өнімнің өзіндік құнның
есептелуін анықтау;
- жоспарлаудың түсінігі мен әдістемесін талдау;
- талдаудың түсінігі мен әдістемесін қарастыру;
- кәсіпорынға сипаттама беру;
- кәсіпорынның шығындар нормасын зерттеу;
- кәсіпорынның өзіндік құнының бюджеттеуін анықтау;
- шығындарға талдау жүргізу.
Зерттеу объектісі болып Бидай –нан ААҚ табылады. Құрылған сәттен 55
жылдай қызмет етуде. Оның негізгі айналысатын қызметі нан және нан тоқаш
пен тәтті кондитер өнімдерін өндіру болып табылады. Нарықтық экономикаға
кірген сәттен бастап, тұтынушылардың сұранысына ерекше көңіл аударуда.
Өнімнің ассортименнтерін өзгертіп, және де стандартқа сай сапалы
өнімдерді шығаруы кәсіпорынның негізгі міндеті болып табылады.
Осы курстық жұмыстың әдістемелік негізі болып ҚР құқықтық-нормативтік
акт, қазақстан және шетел ғалымдарының еңбектері, кезең баспаларының
материалдары, кәсіпорынның есептік мәліметтері болып табылады.

1 ШЫҒЫНДАРДЫ НОРМАЛАУДЫҢ, ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ

1.1 Шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнының түсінігі және
калькуляцияның объектілері

Өндірістің шығындары деп – активтердің істен шығуының нәтижесінен,
экономикалық табыстылықтың азаюына әкеледі немесе осы ұйым капиталының
азаюы міндеттемелердің пайда болуына әкеледі.
Ұйымның шығындары қызметтің орындалу шарттары мен бағытталуы бойынша
келесі түрлерге бөлінеді: кәдімгі шығындар және өзге шығындар.
Кәдімгі шығындар түрінің қызметі – бұл өнімді дайындаумен, сатумен
(қызмет,жұмыс) және, сонымен қатар, сатып алу мен тауарларды сатумен
байланысты шығындарды айтамыз.
Кәдімгі шығындар түрінің қызметі келесідей қалыптасады:
– өндірістік қорларды сатып алу бойынша шығындар;
– өнімді өндіру мақсатында материалдық ресурстарды өңдеуден;
– қызметті,тауарды,жұмысты және өнімді сатудан.
Осы шығындар ақшалай түрде есептен шығару сомасы, сәйкесінше ақша
формасының төлемдік мөлшеріне тең немесе кредиторлық берешек мөлшері
ретінде есепке алынады.
Өзге шығындарға кіретіндер:
– операциондық;
– өткізуден тыс;
– төтенше.
Шығындар келесі шарттарда ғана есепке алынады:
– Қазақстан Республикасының заңдылығы негізінде сәйкес келісім-шартқа
шығындар өндіріледі;
– шығындар сомасы анықталуы қажет;
– операцияның нәтижесінде, ұйымның экономикалық табыстылығының
азаюында сенімді болу қажет.
Егер осы шарттардың біреуі де кәсіпорында орындалмайтын болса, онда
есепте бұл шығындар дебиторлық берешек ретінде қарастырылады.
Ұйымдағы активтердің істен шығуы шығындар ретінде саналмайды.(мақсатты
жағдайдағы активтердің істен шығуы төлемдермен ғана есептеледі):
Айналымнан тыс активтердің (негізгі құралдар,аяқталмаған құрылыс,
материалды активтер және т.б.) сатып алуынан.
Шығындар есебінің құрылу қағидалары өндірісте өнімнің (жұмыс, қызмет)
өзіндік құн калькуляция жүйесімен шарттасады.
Өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны – оны өндіруге кететін, яғни
шикізат, материал, отын, энергия, негізгі қор, еңбек және басқа
ресурстардың ақшалай түрде бейнеленетін шығындары.Тек қана басқарушылық
есепте цехтық, өндірістік, толық, сондай-ақ шектеулі өзіндік құндар бөліп
көрсетіледі.[Назарова В.Л.]
Өнімнің өзіндік құны кәсіпорынның өндірістік шаруашылық қызметін
сипаттайтын, негізгі экономикалық көрсеткіштердің бірі болып саналады.
Өнімнің өзіндік құнына келесі шығындар қосылады:
– өндірісті дайындау және игеру;
– өнімді өндірумен байланысты өндірістің ұйымдасуы мен технологиямен
шарттасылған;
– өндірістік процеспен және қызмет көрсетумен байланысты;
– өндірісті басқарумен байланысты және т.б.
Өнімнің өзіндік құнын басқару жүйесінде, оған байланысты келесі
элементтерді атап кеткен жөн: болжау мен жоспарлау, шығындарды нормалау,
есеп және калькуляциялау, өзіндік құнды талдау және бақылау. Бұлардың
барлығы да бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болады.
Жоспарлы және нақты өзіндік құн болады.
Жоспарлы өзіндік құн - есебіне ондағы кезең жоспарында қарастырылған
өнімді дайындауға кәсіпорынның ең көп шамада мүмкін боларлық шығындар
кіреді.
Нақты өзіндік құн – шыққан өнімге іс жүзінде нақты жұмсалған қаражаттың
мөлшерін сипаттайды.
. Бұл өндірістік шаруашылық қызметін салыстыру және талдау үшін маңызды
және өнімді өндіру процесінде кәсіпорынды дамытуда рационалды концепцияны
әзірлеу, жұмыс пен қызмет көрсетуді орындау үшін өнімнің өзіндік құн
көрсеткішін талдау.
Кәсіпорын үшін өз шығындарын басқару мүмкіндігі болуы, өзіндік құнға
ықпал етуі өте маңызды, яғни өзіндік құнның құрылымы туралы анық сенімді
ақпарат қажет. Дәл осындай ақпарат бухгалтерлік басқару есебі жүйесінде
пайда болады.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығын түрлеріне байланысты отандық
экономикалық әдебиетте оның мынадай түрлері дәстүрлі бөлінуде:
цехтық – тікелей шығындар мен жалпы өндірістік шығыстарды
біріктіреді;өнімді дайындауға шыққан цехтың шығындарын сипаттайды;
өндірістік – цехтық өзіндік құн мен жалпы шаруашылық шығыстар кіретін
және өнім өндіруге байланысты кәсіпорынның шығындары;
толық өзіндік құн – коммерциялық және өткізу шығыстарына ұлғайған
өндірістік өзіндік құн.Өндіріс пен де, өнім өткізумен де байланысты
кәсіпорынның жалпы шығындарын біріктіреді. [Назарова В.Л.]
Калькуляциялағанда шығындар есебінің объектілері мен өнімнің өзіндік
құнының калькуляциясын дұрыс белгілеу маңызды. Кәсіпорын өндіріске кеткен
шығындарға аналитикалық есеп ұйымдастыратын объектілер шығын есебінің
объектілері болып табылады. Кәсіпорын калькуляциялайтын өнімнің, орындалған
жұмыстың, көрсететін қызметтің түрлері калькуляция объектілері болып
шығады.
Шығын есебінің объектісі - өзіндік құнды басқару мақсаты үшін өндірістік
шығыстарды топтастыратын белгі.
Бұлар ресурс түрлері еңбек құрал-жабдықтары, еңбек керек-жарақтары мен
қызмет ету шығындары, басқару шығындары. Өндірістік жағдайлар бойынша
шығындарды бөлу өндіріске қатысатын жеке элементтер арасындағы байланысты
анықтайды және ресурстарды бөлудің дұрыстығын бақылауды қамтамасыз етеді.
Шығын есебі объектілері мен калькуляциялау объектілерін қалыптастырудың
жалпы принциптері өндіріске арналған шығын есебі процесі мен калькуляциялау
процестерінің бірлігімен негізделген. Жалпы алғанда өндірістік шығындардың
басқару есебі жүйесі объектілердің екі басты топтары: бөлімшелер мен
өнімдер бойынша шығындарды бөлуі тиіс.
Кез келген кәсіпорында калькуляциялау мынадай принциптерді ескере отырып
ұйымдастырылады: шығын есебі объектілерін, калькуляциялау объектілері мен
калькуляция бірліктерін белгілеу. Көп жағдайда шығын объектілері мен
калькуляциялау объектілері сәйкес келмейді.
Қосымша шығыстардың бөлу тәсілін таңдау өнім (жұмыс, көрсетілген қызмет)
бірліктерінің өзіндік құнын дұрыс есептеу үшін өте маңызды. Оны кәсіпорын
дербес жасайды, есеп саясатында жазылады және барлық есепті кезең бойы
өзгеріссіз қалады.
Шығындарды кезең бойынша шектеу. Оның мәні операциялардың бухгалтерлік
есепте жасалған сәтінде көрсетілуінде және олар ақшалай түсіммен
үйлеспейді.
Шығын есебі мен калькуляциялау тәсілдерін таңдау - өндіріске шаққан
шығындардың аналитикалық есебі әдістері калькуляциялық объектілері мен
калькуляциялық бірліктерді есептеу амалдары бойынша жинақтау.
Өндірістің шығын есебі мен калькуляциясы басқару есебі жүйесінің
элементтерін жасаушылар болып табылады. Бұл арада өнімнің өзіндік құны
ретінде, әдетте, ақшалай түрде көрінетін өндіру мен өткізу шығындары деп
түсінеді.
Өнімнің өзіндік құнына қандай шығындар кіретініне байланысты Қазақстанда
әдетте оның мына түрлерін атап көрсетеді:
– цехтық өнімді дайындаудағы шығынын сипаттайтын цехтық;
– өнім өндірісін ұйымдастыру шығынын қамтитын өндірістік;
– толық, яғни өнім өндірудің және өткізудің барлық шығындарын қамтитын
өзіндік құн.
Өнім (жұмыс, қызмет) бірліктерінің өзіндік құнының есеп жүйесі
калькуляциялау деп аталады.
Калькуляциялау объектісіне (шығын шығарушы) - өткізуге арналған
кәсіпорынның өнім (жұмыс, қызмет) түрлері жатады. Оның іріктемесі
калькуляциялау процесінің алдында жүреді.
Кез келген ұйымда калькуляциялау белгілі бір принциптерге сәйкес жүзеге
асырылады:
– өндіріс шығындарын жіктеу (нормативті құжаттарға сәйкес);
– шығын есебінің объектісін, калькуляциялау объектісін және
калькуляциялық бірлікті белгілеумен;
– жанама шығынды бөлу әдісін іріктеумен;
– шығынды кезеңдер бойынша жіктеумен;
– өндірістің және күрделі қаржы жұмсалымының ағымдағы шығыны бойынша
бөлек есеппен;
– шығын есебінің әдісі мен калькуляциялауды іріктеумен.

1.2 Өндірістік шығындар есебінің әдісі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау

Шығынды есептеу мен калькуляциялау тәсілін кәсіпорын өз бетінше
таңдайды, өйткені жеке жағдайлардың бірқатарына: саланың кімге
тиесілілігіне, қолданылатын технологияға, өнім ассортиментіне және т.б.
байланысты.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әр түрлі тәсілдермен жүзеге асады.
Калькуляция тәсілі – калькуляциялық бірліктің өзіндік құнын есептеп шығару
үшін қолданылатын әдістердің жүйесі. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
тәсілін таңдау өндіріс түріне, оның күрделілігіне, бітпеген өндірісі бар –
жоғына, өндірістік циклдің ұзақтығына, шығарылатын өнімнің номенклатурасына
және т.б. байланысты.
Шығынды есептеу мен калькуляциялау тәсілдерін үш белгі бойынша
топтастыруға болады:
шығын есебі объектілері бойынша:
– процестік;
– бөлістік;
– тапсырыстық;
шығын есебінің толықтығына қарай:
– толық өзіндік құнды калькуляциялау;
– толық емес өзіндік құнды калькуляциялау;
шығындар есебі мен бақылаудың оперативтілігі бойынша:
– нақты өзіндік құн есебі;
– нормаға сай шығындар есебі.
Бұл бөлімде шығындар есебі мен шығын есебі объектілері бойынша
калькуляциялау тәсілдері қарастырылады.
Шығындардың процестік калькуляциясын процесс деп аталатын өндірістік
кезеңнің жеке бөлігін әрбір өндірістік бөлімше орындауын көздейтін
технологиясы бар кәсіпорындар қолданылады.
Өндіріс шығындарын процестік калькуляциялауды сондай-ақ әртүрлі
бұйымдарды жасайтын кәсіпорындар өндірістің барлық процесін тұрақты
қайталанатын операцияларға бөлуге болатын жағдайда қолданылады.
Процестік тәсіл көбіне өнеркәсіптің кен өндіруші және энергетика
салаларында қолданылады.
Шығын есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым
тәсілінің төрт нұсқасы бар:
Бірінші нұсқа. Тікелей және жанама шығыстарды барлық шығарылған өнімнің
шығындарына белгіленген баптар бойынша есепке алынады. Өнім бірлігінің
өзіндік құнын барлық өндірістік шығындардың дайын өнімнің саны бөлумен
анықтайды. Бұл өндірісте бітпеген өндіріс , жартылай өнімдер мен дайын
өнімнің құрамдас бөлігі болмайды.
Екіншісі – дайын өнім мен бітпеген өндіріс арасындағы шығындарды бөлуді
қажет (мысалы, ағаш дайындаушы өнеркәсіптің өңделмеген ағаштың 1м^3 өзіндік
құнын калькуляцияланған кезде) ететін жерде, бітпеген өндірісі бар
кәсіпорындарда қолданылады.
Үшінші – бір уақытта өнімнің бірнеше түрін шығаратын немесе қазып
шығаратын: жылу мен электр энергиясын шығару; мұнай мен газ өндіру;
балықтың сан түрін шығаратын кәсіпорындарға қолайлы. Мұндай жағдайларда
шығындарға тұтастай кәсіпорын бойынша, яғни қарапайым тәсілмен есепке
алады,ал өнімнің өзіндік құнын қисындастырылған әдіспен каькуляциялайды.
Төртінші нұсқаны шығындар есебін процестер немесе бөлістер бойынша бұл
процестер немесе бөлістердің өнімнің өзіндік құнын анықтамай жүргізетін
кәсіпорындарда қолданылады. Бұл вариантты химия өнеркәсібінде, құрылыс
материалдары өнеркәсібі орындарында қолданады. Бұл жерде шығын есебі мен
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым және бөлістік тәсілдері
үйлеседі.
Калькуляциялаудың бөлістік тәсілі. Бұл тәсіл кеңінен таралған. Ол
технологиялық процестің жеке сатыларында бастапқы шикізатты қайта өңдеу
жолымен өнім алатын барлық кәсіпорындарда қолданылады. Мұнда жартылай
өнімді шығарумен аяқталатын технологиялық процестің біткен бөлігі бөлістік
деп түсіндіріледі. Жартылай өнімнің бөлінуі оның өз пайдалану бағыты
бойынша, яғни басқа жаққа өткізілуі мүмкін болған жағдайда жүзеге
асырылады. Бөлістік тәсіл мыналарға тән:
– үздіксіз жалғасып отыратын өндіріс процесінде бірнеше кезең бойы
бастапқы шикізатты өңдеу арқылы шығарылатын дайын өнім.
– әртүрлі ассортименттегі өнім өңдеуде;
– технологиялық циклдің ұзаққа созылмауы жағдайында;
– өндірістің барлық процесі үнемі қайталанатын операцияларға бөлінген
жағдайда.
Өндіріске шығатын шығындар есебі мен калькуляциялаудың бөлістік тәсілін
бастапқы шикізатты технологиялық процесс барысында жүйелі өңдеу жолымен
дайын өнім жасап шығаратын жаппай өндіріс кәсіпорындарында қолданылады.
Қайта бөлу тәсілінің мәні – шығын есебінің объектісі бойынша
бөлінуі,олардың өндіріс сатыларындағы әр бөлісте әр түрлі өнімді алу
мүмкіндігі көрсетіледі.
Есептің қайта бөлу әдісінің ерекшеліктері мыналар болып табылады:
– жеке тапсырыстарға қатыссыз бөлу бойынша шығындарды жинақтап қорыту
әрбір бөліс өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға мүмкіндік береді;
– шығындарды тапсырыс дайындалған уақытымен емес, күнтізбелік кезең
үшін есептен шығару;
– қарапайымдылық пен арзандық: тапсырыстар есебінің карточкасы жоқ,
жеке тапсырыстар арасында жанама шығыстарды бөлудің қажеттігі жоқ.
Өнеркәсіпте өндіріс шығындарын еркін есептеу үшін өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың екі нұсқасы – жартылай өнімсіздік және жартылай өнімділік
қолданылады.
Жартылай өнімділік нұсқасында барлық технологиялық бөлістен өтпеген,
өнімді өткізу орын алғанды, яғни әрбір бөлістен кейін аяқталмаған бұйым
болып танылатын, өзіндік құны бар және қоймаға тапсыруға, одан әрі өңдеу
үшін басқа цехқа беруге немесе өткізуге болатын жартылай өнім алатын
жағдайларда қолданылады.
Жартылай өнімсіз нұсқасы өндірістен шыққан, яғни барлық технологиялық
бөлістерден өткен дайын өнімге ғана қатысты қолданылады.
Калькуляциялаудың тапсырыстық тәсілі. Бұл тәсіл бұымға, жеке жұмысқа
немесе көрсетілген қызметке ашылған өндірістік тапсырыстың
калькуляциялаудың объектісі болып шығуына байланысты аталды. Әдетте, әрбір
тапсырыс жеке тапсырыс беруші, тұтынушы, алушы үшін арналады.
Бұл әдісте шығындар өндірістік материалдарға, өндірістік үстеме шығындар
мен өндірістік жұмыскерлердің төлем ақысы әрбір тапсырыс немесе өндірілген
өнімің партиясына жатады. Бұйымның өзіндік құнын анықтағанда жалпы
өндірістік шығындар әрбір тапсырысқа өнім бірлігінің санына бөлінеді.
Бұл әдістің негізгі сипаттамасы:
Дайын өнімнің серияларына немесе әртүрлі жұмыс түрлеріне барлық
шығындардың берілген концетрациясы.
Уақыт аралығына емес, әрбір аяқталған партияларға шығындарды өлшеу.
Басты кітапта аяқталмаған өндірістің бір ғана шотын жүргізу.
Тапсырыс калькуляция жүйесінің орталық элементі калькуляциялық тапсырыс
карточкасы болып табылады, ол әр тапсырысқа ашылады және келесілер
ескеріледі:
Тапсырысты орындауға арналған арнайы материалдар;
– қорлардан алынған материалдар;
– өндірістік жұмысшылардың жалақысы;
– тікелей шығындар.
Тапсырысты орындағаннан кейін калькуляциялық карточкадан тікелей
шығындардың жалпы сомасы шығарылады, одан кейін үстеме шығындар енгізілед.
Егер есеп беру кезеңнің аяғында тапсырыс аяқталмаса, шығындар сомасы
карточкада аяқталмаған өндіріс сомасымен беріледі.
Тапсырыстардың өзіндік құны мыналардан құрылады:
– бөлшектер тапсырысына кіретін өзіндік құннан;
– екі технологиялық операцяны жүзеге асыруға шығатын шығындардан;
– осы тапсырысқа есептелген жанама қосымша шығыстардан.
Кәсіпорында қолданылатын есеп саясатына сәйкес жанама жалпы шаруашылық
шығындар өнімнің өзіндік құнына жатпайды.
Толық және толық емес өзіндік құнды калькуляциялау.
Егер өндіріске жұмсалған шығындар есебінің жүйесін өнімнің өзіндік
құнына шығындарды толық қосу тұрғысынан қараса, онда шығындарды толық,толық
емес, шектеулі енгізу жүйесін бөлуге болады.
Толық емес өзіндік құнды жасау тәсілі директ-костинг, ал толық өзіндік
құнды – абзорпшн-костинг деп атайды.
Шығын түрлері бойынша тікелей және жанама шығындар бөлінеді. Тікелей
шығындар пайда болған сәтінде нақтылы қандай түр мен өнім көлеміне қатысты
екендігі белгілі шығындар. Шикізат пен материалдар, негізгі жұмысшылардың
еңбекақысы осындай шығындарға мысал болып табылады.
Бұл кезеңде тікелей шығындардың шығарылатын өнім түрлері бойынша
бөлінуін қамтамасыз ету үшін аналитикалық есепті осылайша ұйымдастыру
ерекше маңызды. Бұған екі түрлі амалмен – тапсырыстық және бөлістікпен
жетеді.
Шығындарды толық бөлудегі өзіндік құн калькуляциясы:
– басқарушылық есептің әдісі – аяқталмаған өндіріс және дайын өнім қор
бағасының бағытымен уақыт мерзіміне өндіріс өзіндік құнының есебіне
қолданылады және де мерзімге пайда анықталады;
– мұнда өнімді немесе қызметті бағалау өндірістік үстеме шығындардың
үлесін тікелей шығындарға қосу арқылы жүзеге асырылады;
– бұл әдіс қаржылық есепте қолданылатын есептеу принципіне сай келеді.
Абзорпшен-костинг – бұл өнімнің өзіндік құнын барлық шығындарды
өткізілген өнім мен тауарлар қалдықтары арасында бөлу арқылы калькуляциялау
әдісі, яғни бұл әдісті қолдану кезінде тұрақты шығындар қорсыйымды болып
табылады. Сондықтан бұл әдісті шығындарды толық бөлу бойынша өзіндік құнды
калькуляциялау деп атайды.
Шығынды толығымен бөліп өзіндік құн калькуляциясы әдісі бойынша есеп
берулер:
1) дайын бұйым қоры мен аяқталмаған өндіріс толық шығын бойынша
бағаланады.
2) сатудағы өзіндік құн шамасы жеткіліксіз және артығымен игерілген
есептеле отырып түзетіледі.
3) сатудағы өзіндік құн шамасы қор деңгейінде өзгерісі бар өндірістік
өзіндік құнға сәйкестірілу жолымен есептелінеді.
Абзорпшен-костингте тұрақты шығыстарға керекті көңіл бөлінбейді.
Егер бағалар тек ауыспалы шығын жөніндегі деректерде тағайындалса, онда
сату үшін жеткіліксіз болуы мүмкін.
Кәсіпорын тоқтап қалған кезеңде, не сату болмағанда тұрақты шығындар
қала береді, ал кәсіпорын пайдасы тұрақты шығындар көлеміне тең болады.
Абзорпшен-костингте ҮШ тұрақтыларын қорды бағалауға кіргізеді және кезең
соңына жатқызады да тек сату кезеңідегі шығын ретінде есептейді, демек
шығындар қор жинақтау кезеңінде көрсетілетін болады.
Директ-костингтің идеясы жаңалық емес. Директ-костинг жүйесінің
негізіне салынған басты принцип - өзгермелі және тұрақты шығындарды жеке
есептеу мен тұрақты шығындарды есепті кезеңнің зияны деп тану. Тұрақты және
өзгермелі шығындар арасындағы айырмашылықтарды айқындағанда қарастырылатын
уақыт кезеңін ескеру қажет. Ұзақ уақыт мерзімі үшін шығындар өзгермелі
болады. Қысқа уақыт үшін шығындар тұрақты немесе өндіріс өзгерістеріне
қарай өзгемелі болады.
Батыс экономистері бір зерттеулерде директ-костингті ұсақ
кәсіпорындарда, ал екінші бір зерттеулерде ірі кәсіпорындарда қолдану
тиімді деп пайымдады.
Өзгермелі шығындар – тұтастай алғанда өндіріс көлемі өзгеруіне тура
сайма-сай өзгереді, бірақ өнім бірлігіне шаққанда тұрақты болып табылады.
Тұрақты шығындар өндіріс көлеміне қатысты өзгермейді, бірақ өнім
бірлігіне есептегенде өзгереді.
Өзгермелі шығындардың түрлері:
– тікелей материалдық;
– тікелей еңбек;
– технологиялық мақсаттарға жұмсалатын.
Тұрақты шығындарға:
жалпышаруашылық мақсаттағы негізгі құрал-жабдықтардың амортизациясы;
басқару қызметкерлерінің еңбекақысы;
жал төлемі;
басқару шығыстары басқа баптарының көпшілігі.
Аралас, яғни жартылай өзгермелі, жартылай тұрақты шығындарға:
– материалдық-техникалық қызмет ету;
– телефон шығындары;
– жылытуға шығын шығару.
Басқарудыайң директ-костинг технологиясының мәні өндіріс шығындарын
калькуляциялау мен өндіріс көлемін шығын және кірістермен байланыстыру
арқылы пданы есептеу тәсілдемесіне негізделеді.
Ауыспалы шығын бойынша өзіндік құн калькуляциясы:
– дайын өнім қоры мен аяқталмаған өндірісті бағалау,мақсатымен уақыт
кезеңінде өндірудің өзіндік құнын есептеу үшін қолданылатын,басқару
есебінің әдісі;
барлық шығындар тұрақты және ауыспалы болып бөлінеді;
– тұрақты шығындар кезеңге жатқызылады;
– шығын бірлігіне тек ауыспалы шығындар есептеледі;
Тұрақты шығындар орталығына есептеп шығарылады,бірақ өнім бірлігіне
жатқызылмайды.
Өнім бірлігіне кеткен ауыспалы шығындарды анықтау тәртібі.
1) шығындар туралы ақпарат жинау
2) ауыспалы шығынды сәйкесті шығын бірлігіне жатқызу.
Ауыспалы шығын бойынша өзіндік құн калькуляциясы әдісімен есеп беру.
1) дайын бұйым және аяқталмаған өндіріс қоры ауыспалы шығын бойынша
бағаланады;
2) сатудағы өзіндік құн шамасы өндірістің өзіндік құнын кезеңнің басы
мен аяғындағы қор деңгейінің өзгерісіне түзету жолымен есептеледі.
Сонымен, директ-костинг өзгермелі шығын категориясына негізделінетін
басқару есебі жүйесі. Бұл жүйенің артықшылықтары жоқ емес,бірақ толық есеп
пен шығындарды бөлу жүйесімен салыстырғанда, біраз артықшылықтары да бар.
Олардың бірін таңдау, ең алдымен сол немесе басқа жүйені қолданудың іс
жүзіндегі пайдасына байланысты болады.
Нақты шығындарды есептеу – қолданылып жүрген нормалар шамасы туралы
мәліметтерді есепте көрсетпей, нақты болған шығындар туралы мағлұматтарды
дәйекті жинақтау тәсілі.
Нақты өзіндік құн есебінің жүйесі өз еліміздегі кәсіпорындарда дәстүрлі
және кең тараған болып табылады және белгілі принциптерге сай жүргізіледі:
– өндіріске шыққан алғашқы бастапқы шығындарды бухгалтерлік есептің
шоттары жүйесінде толық көрсету;
– шығындарды өндіріс процесінде пайда болған сәтінде есептік тіркеу;
– шығындарды өндіріс түрлері, шығыс сипатына, пайда болған
жерлері,есеп объектілері бойынша жинақтау;
– нақты шығындарды есеп пен калькуляциялау объектілеріне қатысты ету;
– нақты көрсеткіштерді жоспарлымен салыстыру.
Есепті кезеңнің нақты шығындарының шамасы қолданылған ресурстардың нақты
санын нақты бағаларына көбейту жолымен есептеледі. Ең ақырында нақты
өзіндік құн анықталады.
Нормаға сай шығындар есебі.
Нормативтік әдісті өңдеу өнеркәсіптері әр түрлі және күрделі өнімдерді
жаппай және сериямен өндіретін кәсіпорындар қолданылады.
Нормативтік әдістің міндеттеріне мыналар жатады:
– шаруашылықтағы материал, еңбек, қаржы ресурстарының ұтымсыз
шығындалуын уақтылы ескерту;
– өндірістегі резервтер мен нәтижелерді анықтауға жәрдемдесу.
Норма – бұл нақты еңбек пәні шығынның және технологиялық процестің әр
түрлі операцияларына кететін жұмыс уақыты шығынының немесе өнім дайындаумен
байланысты еңбек құралын функциялау шығынының белгілі бір шекке дейін
болатын абсолютті шамасы.
Нормативтік шығын дегеніміз, әдетте дайын өнім бірлігі есебінде көрініс
табатын алдын ала мұқият анықталған нақты іс жүзінде шығынды білдіреді.
Оған өндірістік шығынның барлық үш элементі кіреді: тікелей материалдық
шығын, тікелей еңбек шығыны және жалпы өндірістік шығын.
Стандарт-кост жүйесі – бұл жүйе өткен ғасырдың 20-сыншы жылдардың
басында АҚШ-та пайда болды. Өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеу, баға
белгілеу, шығындарды оперативті басқару және бақылау үшін материалдың және
еңбектің нормативтік шығындарын әзірлеп, пайдалануды қолға алаған болатын.
Стандарт-кост жүйесінің мағынасы есепке не болғаны емес, міндеттісі
ескеріледі, әсіресе пайда болған ауытқушылық көрініс табады.
Бұл жүйенің алдында қойған негізгі мақсаты – кәсіпорындағы пайданың
ауытқуы мен шығын есебі. Оның негізінде материалдардың, энергияның, қосымша
уақыттың, еңбектің және басқа қандай да бір өнімді немесе жартылай
әзірленген өнімді дайындаумен байланысты шығындардың мөлшерін нақты анықтау
жатады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әр түрлі тәсілдермен жүзеге асады.
Калькуляция тәсілі – калькуляциялық бірліктің өзіндік құнын есептеп шығару
үшін қолданылатын әдістердің жүйесі. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
тәсілін таңдау өндіріс түріне, оның күрделілігіне, бітпеген өндірісі бар –
жоғына, өндірістік циклдің ұзақтығына, шығарылатын өнімнің номенклатурасына
және т.б. байланысты.
Шығынды есептеу мен калькуляциялау тәсілдерін үш белгі бойынша
топтастыруға болады: шығын есебі объектілері бойынша, шығын есебінің
толықтығына қарай, шығындар есебі мен бақылаудың оперативтілігі бойынша
калькуляциялау тәсілдері қарастырылады.

1.3 Жоспарлаудың түсінігі және әдістемесі

Жоспарлау – бұл тек бір жағдайды ғана емес, барлық кәсіпорынның қызметін
тұтастай қамтитын шешім қабылдау процесінің ерекше тұрпаты және де
жоспарлау мақсатқа жету құралы болып табылады. Ол қысқа мерзімді және ұзақ
мерзімді болуы мүмкін. Алдағы кезеңге құрылған жоспар төрт-бес жылдың
ішіндегі, тіпті одан да ұзақ кезеңдегі келешектегі оқиғалардың дамуына
қатысты әкімшіліктің ұйғарымдарын жиынтықтайды. Ұзақ мерзімді жоспарлаудың
міндеті – бүгінгі таңда немесе жақын арада арнайы шараларды қабылдауды
талап ететін қажеттіліктер мен сұрау салуларды қарастырады. Қазіргі
жағдайда жоспарлау басқарудың орталық буыны болып саналады. Нарықтық жағдай
жоспарлаудан бас тартпайды. Керісінше бәсекелестік күресте алдын ала
дайындалған жоспарсыз нарыққа өз өнімімен шығу мүмкін емес.
Жоспарлау мен бақылау кәсіпорынды бақылаудың аса қажетті шарты болып
табылады – бұл процесс кәсіпорынның белгіленген жоспарға сәйкес мақсатқа
қол жеткізуін білдіреді.
Бақылау және реттеу – ауытқуларды анықтау және алшақтарды түзету
мақсаттарында жоспарлы көрсеткіштер нақты нәтижені салыстыруды білдіреді.
Жоспарлау кезеңдеріне қарай ерекшелінеді:
– оперативті жоспарлау – бір жылға дейінгі кезеңге жасалады;
– тактикалық жоспарлау – бір жылдан үш жылға дейінгі кезеңді қамтиды;
– стратегиялық жоспарлау – үш жылдан аса көп кезеңге арналған.
Кәсіпорынға жоспарлау жүйесін енгізу мына міндеттерді шешуге тиісті:
– кәсіпорын ресурстарын тиімді пайдалануды арттыру;
– тұтас кәсіпорын мен оның жекелеген бөлімшелерінің мүдделерін
ұштастыру және қызметтерді үйлестіруді қамтамасыз ету;
– шаруашылық қызметтің әр түрлі нұсқаларына болжам жасау, талдау,
бағалау және қабылданатын басқарушылық шешімнің негізділігін арттыру;
– қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету және кәсіпорынның қаржылық жағдайын
жақсарту.
Жоспар жіктелуі мүмкін:
Оперативті жоспар – ұйымның өз мақсатына қол жеткізумен тікелей
байланысты тактикалық жоспар. Оған мысал ретінде жылдық немесе тоқсандық
бюджеттер түрінде қалыптасатын қысқа мерзімді өндіріс жоспарын айтуға
болады.
Әкімшілік (тактикалық) жоспары – ұйымдық құрылымды дамытудың және
қолдаудың тактикалық жоспары. Оның мақсаты – орындаудың қалаулы деңгейіне
жететін ұйым құру. Ол жыл сайын қарастырылатын орта мерзімді жоспарлар
болып табылады.
Стратегиялық жоспар – бизнестің негізгі даму жоспары және ұйымдардың
ұзақ мерзімді құрылымдық жоспары. Кәсіпорын стратегиясы жүйелі түрде
қаралмайды, тек қажет болған жағдайда ғана қарастырылады.
Жоспарлау – ресурстарды пайдалану табыс табу үшін болашақта орындалуы
қажет әрекеттерді анықтау процесін білдіретін басқарудың аса маңызды бір
функциясы.
Жоспарлау дегеніміздің өзі – кәсіпорынның проблемаларын алдын ала болжай
отырып, асығыстық шешімге жол бермеу. Жоспарлау шешім қабылдаудың ерекше
түрі ретінде барлық кәсіпорынныңқызметін тұтастай қамтиды. Жоспарлаудың
негізгі мақсаты – кәсіпорынның өндірістік қаржылық-қаржылық
операцияларындағы қызметін анықтау, уақыт бойынша және кәсіпорынның
бөлімшелері бойынша оны нақтылау, алдыға қойған мақсаттарды жүзеге асыруды
қамтамасыз ететін қаржы көздерін және ресурстардың қажетті мөлшерін
анықтау.
Шығыс тәжірибесінде қаржылық жоспарды айта отырып, әдетте оны бюджет
сөзімен байланыстырады. Бюджет – бұл болашақта жүзеге асырылатын
жоспарланған жағдайлар сериясын, яғни болашақ қаржылық операциялардың
болжамын көрсететін қаржылық құжат.
Бюджеттер жүйесі басшыға басқарушылық шешімнің тиімділігін алдын ала
бағалауға, бөлімшелер арасында ресурстарды оптималды жолмен үйлестіруге,
қызметкерлерді дамыту жолдарын көздеу және дағдарысты болдырмауға мүмкіндік
береді. Көптеген Отандық кәсіпорындарда бюджетті жасау, жетілдіру
түсінігімен бірге бюджеттеу термині қолданылады.
Бюджетті құру келесі мақсаттарды көздейді:
– бизнесті жүргізу концепциясын жетілдіру;
– белгілі кезеңдерде кәсіпорын қызметінің қаржылық шаруашылық
жоспарлауы;
– кәсіпорын шығыны мен пайдасының оптимизациясы;
– координация – кәсіпорынның әртүрлі бөлімше қызметінің мәмілесі;
– коммуникация - әртүрлі деңгейдегі басшылардың мәліметіне дейінгі
жоспардың жеткізілуі;
– ұйымның мақсатына қол жеткізу орындарында басшылардың мотивациясы;
– нормативті және іс жүзіндегі шығындарды салыстыру жолымен орындардағы
басшылар жұмысының тиімділігін бағалау мен бақылау;
– ақшалай ресурстарда қажеттіліктің болуы және қаржылық ағын
оптимизациясы.
Бюджеттің құрылымы тактикалық жоспарлау процесі болып табылады. Осыдан
басқарушылық қызмет – бюджеттік жоспарлау атауы пайда болады.
Тактикалық жоспарлау көп функционалды арнауға негізделген.
Тактикалық жоспарлаудың функциялары:
– болжамдау;
– жұмылдыру;
– бақылау.
Жоспар жоспарлау кезеңінде қол жеткізу қажетті мақсаттарға негізделеді,
басқаша айтқанда тактикалық жоспар – кәсіпорын қызметінің соңғы
мақсаттарының жалпы жүйесі.
Бюджет – бұл жоспарланған немесе жүргізілген қаржылық операциялар туралы
ақпараттарды жинастырып көрсетудің икемді формасы. Сондықтан бюджет
жоспарлау құралы деп аталады.
Бюджеттің функциялары :
– ұйымның мақсатына қол жеткізуді қамтамасыз ететін операцияларды
жоспарлау;
– әртүрлі бөлім және қызмет түрлерін орнату.Ұйым бойынша толық топ жеке
жұмысшы қызуғышылығының келісімі,
– өзінің жауапкершілік мақсатына жетуге барлық рангтағы басқарушыларды
ынталандыру;
– ағымдағы қызмет бақылауы бақылауы, жоспарлық тәртіпті қамтамасыз ету;
– басшылармен және жауапкершілікпен жоспарды орындаудың бағасы үшін
негіз;
– менеджерлерді оқыту әдістемесі.
Қаржы бюджетті болжау жасалған мына құжаттарын әзірлеуді қамтиды:
– табыстар мен залалдар туралы болжау жасалған есеп беру – ағымдағы
ақшалай ағынды қалыптастыру мен пацдаланудың, таза пайда алу мен оны
пайдаланудың жұмыс жоспары;
– бюджеттік баланс кәсіпорынның қаржылық жағдайына жоспарлы шешімдердің
болжалды жиынтық әсерін көрсетеді;
– ақшалай қаражат бюджеті (кассалық шоғырландырылған
(консолидированная) смета) - өндірістік қызметтің (яғни, операциялық
бюджетпен), инвестициялық және қаржылық қызметтердің жоспарланған
уақыты бойынша өзара байланысты ақшалай қаражаттың түсімі мен
жылыстауын, кассалық қолма-қол ақшаны алу мен шығындау жоспары;
– тұрақты (қатал) бюджет кәсіпорынның нақты іскер белсенділігінің
деңгейіне,яғни кірістер мен шығындарға қарай болады. Онда өткізүдің
бір деңгейне қарай жоспарланады;
– икемді бюжет – нақты іскер белсенділіктің деңгейіне емес, оның
белгілі бір диапазонына, яғни өндіру (өткізу) көлемінің бірнеше
баламалы нұсқалары бар диапазоны үшін жасалады.
– бас (негізгі) бюджет – бұл тұтас кәсіпорынның (барлық бөлімшелері
немесе қызметтері бойынша ) үйлестірілген жұмыс жоспары.
Бақылаумен қатар басқарудың ең маңызды функциясына жоспарлау жатады.
Жоспарлаудың ең нақтыланған деңгейі – бюджеттік жоспарлау.
Жоспарлар оперативті, әкімшілік және стратегиялық деп бөлінеді.
Мерзімі бойынша қысқа мерзімді жоспарлау (бір жылға дейін) және алдағы
кезеңді жоспарлау (бір жылдан көп) деп бөлінеді. Нақтыланған бюджеттер
әдетте қысқа кезеңдерге бөлу арқылы ең ұзақ дегенде бір жылға жасалады.
Қысқа мерзімді жоспарлау бақылап басқарудың мақсаттары үшін жасалынады.
Бюджет функцияларына жататындар: жоспарлау, үйлестіру, ынталандыру
және бақылау.
Бас (негізгі) бюджет - тұтас ұйымдағы борлық бөлімшелер мен
функциялардың үйлестірілген жұмыс жоспары. Ол екі негізгі бюджеттен
тұрады: оперативтік және қаржылық бюджет.

1.4 Талдау түсінігі және әдістемесі

Талдау деген терминнің өзі грек analysis деген сөзді білдіреді.
Сонымен, талдау дегеніміз құбылыс немесе затты оның құрам бөлшектеріне
талдап, оларды бір тұтастың құрамдары ретінде зерттеу. Мысалы, өнімнің
өзіндік құнын түсіну үшін оның тек қандай элементтерден құралғанын ғана
біліп қоймай және де оның әр шығын бапының өлшемі неден тәуелді екенін
білу қажет. Өнімнің өзіндік құнының мәнін түсіну үшін олардың қандай
элементтерден тұратынын шығындардың әрбір баптары бойынша оның мөлшерін
тәуелділігінен байланысты екенін білу керек.
Сонымен, жалпы мәнінде талдау дегеніміз біртұтасты оның құрам
бөлшектеріне талдап, олардың барлық сан-түрлі байланыстары мен
тәуелділіктерін зерттеуге негізделген қоршаған ортаның заттары мен
құбылыстардың зерттеу тәсілі.
Экономикалық талдау барысында, экономикалық ақпараттың талдауын өңдеуде
бірнеше арнайы әдістер және тәсілдер қолданылады. Олар шартты түрде екі
топқа бөлінеді: дәстүрлі және математикалық. Бірінші топқа экономикалық
талдауда (жеке арнайы білім жүйесі ретінде) пайда болғаннан қолдана
бастаған әдістер мен тәсілдер жатады. Олар – салыстыру, топтастыру,
индекстік әдісі, тізбекті алмастыру әдісі, абсолюттік және салыстырмалы
айырмашылық әдісі, көрсеткіштерді қайта есептеу әдісі және баланстық әдіс.
Екінші топқа ақпаратты өңдеуге арналған жылдам әрекет шаралары (құралдары)
пайда болған уақытта талдауды жасап шығару ішіне кешірек еңген
математикалық әдіс-тәсілдер жатады.
Енді экономикалық талдаудың дәстүрлі әдіс-тәсілдеріне тоқталып өтейік.
Шаруашылық қызметіндегі салыстыру әдісі.
Салыстыру – бұл танудың ғылыми әдісі, оның барысында ортадағы жалпы
сапаларды немесе айырмашылықтарды тауып көрсету үшін зерттелінетін құбылыс
пен заттарды жақсы белгі құбылыс пен заттармен салыстырады.
Салыстыру арқылы экономикалық құбылыстардың жалпы және арнайы
сипаттамалары көрсетіледі, зерттелінетін объектілердің өзгерістері
зерттелінеді және олардың дамуының бағыты мен заңдылығы белгіленеді.
Салыстырудың қай түрінде болса да салыстырылынатын көрсеткіштердің
салыстырмалылығымен қамтамасыз етілуі қажет.
Бұл кезде талаптарға мән беру қажет:
– көлемді, құндық, сапалық, құрылымдық факторлардың бірлігі;
– зеттеу көрсеткіштерінің есептелу уақыт аралықтарының бірлігі;
– өндірістің алғашқы шарттарының (техникалық, табиғаттық, климаттық
және т.б.) салыстырылуы;
– көрсеткіштердің есептеу тәсілдері және олардың құрамының бірлігі.
Топтастыру әдісі.
Ақпаратты топтастыру – зерттелінетін объектілер жиынтығының жаңа сапалы
біртектес топтарын тиісті белгілері бойынша бөлу.
Адына қойған мақсаттарына байланысты типологиялық, құрылымдық және
факторлық топтар қолданылады.
Типологиялық топтарға мысал ретінде – халық арасындағы топтарды қызмет
түрі бойынша немесе өнеркәсіп топтарын меншік түрі бойынша және т.б.
жатқызуға болады.
Құрылымдық топтар ішкі құрам жинағын, оның ішіндегі бөліктерінің
байланысын зерттеуге мүмкіндік береді. Олар арқылы жұмысшылардың құрамын
олардың мамандығы, стажы, жасы, еңбек өнімділігінің нормаларын орындау
бойынша зерттейді.
Факторлық (себеп-салдары) топтар зерттеу көрсеткіштері арасындағы
байланыстың бар болуын бағытын және формасын айқындау үшін қолданылады.
Көрсеткіштерді қайта есептеу әдісі - бұл тәсіл көрсеткіштерді
салыстырмалы түрге келтіру үшін, егер де талдау уақытында өнімнің құрылымы
мен ассортиментінің, оның көлемі немесе бағасы өзгерген жағдайларда
қолданылады.
Онда іс жүзіндегі өзіндік құнын қайта есептелген өзіндік құнымен
салыстырғанда (енді олар біртекті көлемдерде есептелген) өнімнің жалпы
өзіндік құнының әрбір өнімнің өзіндік құнының әсерінен өзгеруін анықтайды.
Баланстық әдіс бұл тәсіл өзара байланысты және теңделген 2 экономикалық
топ көрсеткіштерінің арақатынастарын көрсетеді, яғни олардың қорытындылары
бірдей болуы керек.
Индекстік тәсіл арқылы зерттелініп отырған жиынтық көрсеткішке әртүрлі
факторлардың әсерін анықтауға болады. Статистика талдаушылық жұмыста
пайдалынатын индекстердің бірнеше формаларын атап өтеді ( агрегаттық,
арифметикалық, гармониялық және т.б.).
Индекстің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.