Алаш этноәлеуметтік атауының лексика-семантикалық сипаты

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

2.2 Алаш этноәлеуметтік атауының лексика-семантикалық сипаты

Қазақ қоғамы үшін қасиетті де қастерлі этноәлеуметтік атаулардың бірі - алаш қазақ идеологиясының темірқазығы болып келді. Бұл этноәлеуметтік мазмұндағы терминдік атауға қатысты көптеген пікірлер бар. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: 1. Ежелгі қазақ тайпаларының ең алғаш қауым болып біріккен одағы, қазақ деуден бұрынғы елдің жалпы аты. 2. Қазақ, қазақ ұлты. 3. Қалың ел, жалпақ жұрт, халық деген анықтама береді (Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 1-том. Құраст. Т.Жанұзақ, С.Омарбеков, Ә.Жүнісбек және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.). Сонымен қатар сөздікте Қазақ руларының ерте замандағы ұраны; қазақтың ұлтжанды оқығандарына, зиялыларына, қайраткерлеріне Кеңес өкметі жылдарындағы жамалған жағымсыз атау деген қоғамдық-саяси лексика ретінде қосымша түсінік береді (Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 1-том. Құраст. Т.Жанұзақ, С.Омарбеков, Ә.Жүнісбек және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.). Алаш этноәлеуметтік атауының жат, бөтeн, жау мәнiciндe дe айту осы күнгe үзiлмeй кeлeтінін келтіреді (Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 1-том. Құраст. Т.Жанұзақ, С.Омарбеков, Ә.Жүнісбек және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.). Бұл этноәлеуметтік атаудың басқа түркі тілдерінде кездеспегендіктен, Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігіне енбей қалған.
Тәуелсіздік алған жылдарда еліміздің тарихындағы ақтаңдақ кезеңдер қайта қаралып, әсіресе кеңес үкіметінің Қазақстан Руспубликасында орнауының алдындағы тарихи оқиғалар жан-жақты зерттелуіне байланысты жаңа заман тұрғысынан бағаланып, алаш этноәлеуметтік атауы жаңа семантикалық қырлары таныла бастады. Бірақ ұлттық энциклопедияда алаш деген ортақ түркілік атау Алтын Орда (Қыпшақ мемлекеті) ыдырағаннан кейінгі кезде қайтадан жаңғырған бауырлас түркі халықтарының басын бipiктipу ұраны, ортақ атауы да болған сияқты деген анықтама бар (ҚҰӘ). Алаш деген сөздi ұран қылып алған ел, бipаздан соң ел атының өзiн алаш деп атайтын болған деп қорытындылайды (Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 1-том. Құраст. Т.Жанұзақ, С.Омарбеков, Ә.Жүнісбек және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.). Алаш этноәлеуметтік атауына қатысты Ахмет Байтұрсынұлы. Энциклопедия кітабында мынандай жан-жақты мәлімет береді: алаш (ежелгі түрік сөзі - бауырластар, қандастар, туыстар) - көне заманда, түркі халықтары бөліне қоймаған қауым кезінде дүниеге келген ұғым екенін, ортағасырлық жəне одан ерте кезеңдегі деректерде қазақтың өз алдына ел болып хандық құрғанға дейінгі ежелгі тайпаларының ортақ атауы екенін айта келе, алаш моңғол - татар - қазақ шежірелеріндегі Алаш (Алашы) ханымен байланыстырады (Ахмет Байтұрсынұлы. Энциклопедия бас ред. Тойбаева Ж. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2017. - 744 б.). Алаш туралы аңыздарда мал-мүлікке жеке меншік болмаған кездегі қауым тұрмысының сілемі байқалатынын, Алаш - алаш болғанда, Ала тай ат болғанда, Таңбасыз тай, Енсіз қой болғанда деп келетін сөздердің осыған меңзейтінін айтады (). Одан әрі Кеген тас жазуында (б.з.б. 4 ғ. шамасында) Қаған алты бөріг алаш(а) ерті деген жолдар бар екенін айта келе, Алты Алаш деген ұғымды оғыздың алты ұлына ерген ел деп те түсіндіреді. Сонымен қатар Алтай тауының Сібір жағында (Тыва) Алаш атты өзенін, Алаш атты тау сілемдерін аталған атаумен байналыста қарап, Алаш деген ортақ түркілік атау Алтын Орда ыдырағаннан кейінгі кезде қайтадан жаңғырған бауырлас түркі халықтарының басын біріктіру ұраны, ортақ атауы деп қорытындылайды (). Алаш сөзінің төркініне қатысты Абай да пікір айтқан: Әмір Темірдің нәсілінен шыққан қазақ ханы Ахмет қалмақты көп шауыпты, көп қырыпты. Қалмақ рақымсыздығына қарай жан алушы болды дегеннің орнына мынау бір алашы болды ғой, - депті. Сол уақыттан ол кісі Алаша хан атаныпты... Сонан соң сол хан бұл атты калмақ қорыққанынан койды ғой, енді сіздер шапқан уақытта алашы- алашы деп ұран-сүрен салыңыз деп бұйырып, бұларға айғай салғанда, көп жанның айғайымен алаш-алаш деп кетіпті (Абай. II, 224). Сонымен қатар Абай ортағасырлық түркі тіліндегі тағы бір тарихи шығарма - Бабурнаме материалдарына сүйеніп, Алаш бүкіл қазақ халқы деген ұғыммен барабар деген тұжырымды өзінің Қара сөздерінде айтады. Ол алаш сөзінің түптөркінін Алаша хан атынан, ал хан есімінің өзін қалмақша алачын (алач) жан алушы деген сөзден шығарады, өйткені Алаша ханның шын аты Ахмет дейді [34, 224 б.]. Шәкәрім Құдайбердіұлы да Алаша хан туралы: Әз Жәнібек қазақты Қашқардағы Шағатай нәсіліне қаратқан соң, кешікпей сол кездегі қазақты һәм көшпелі басқа елдерді Жүніс ханның Ахмет деген баласы билеп, оның ағасы Жәнеке (шын аты Махмұд деген) Ташкентте үлкен хан болыпты. Сонда Ахметхан қазақтың әскерге жараулысын үшке бөліп, ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз деп қалмақты шаба берген соң, қалмақтар Ахметханды Алашы қойыпты. Мағынасы Жан алғыш дегені, оны есіткен соң Ахметхан қалмақ бұл атты қорыққан соң қойды, енді қалмақты шапқанда алашылап шабыңдар деген соң, қазақтар алашы деп шауып, сол қазаққа ұран болыпты. Алаш-алаш болғанда, Алашы хан болғанда, қалмаққа не қылмадық, - деп мақтанатұғыны сол (Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз һәм хандар шежіресі. Алматы-1991. 23 бет). Алаша ұғымының шығу тегі туралы белгілі тарихшы А.И.Левшин былай деп жазған: Қазақ-қырғыздардың көпшілігі бір кездерде өздерін алаттармыз немесе сібір татарларымыз, яғни бір халықпыз деп санаған. Кейін ішкі араздықтың кесірінен бөлініп кеткен. Әр бөлігін сұлтандар басқарды. Біраз жылдардан соң олардың Алаша деген біреуі барлық сұлтандарды бағындырды да, өзі жеке дара биледі. Ол үш жүз жігітпен Бұқараны басып алмақ болды. Бірақ жеңіліп қалып, аман қалған жолдастарымен тұтқынға түсті. Олар Түркістанда түрмеде ұсталды. Алаша өлгеннен кейін де тұтқында отырған жауынгерлер өздерінің бұрынғы үш отрядқа бөлінуін сақтады. Осы бөлінуден қазақтың үш жүзі пайда болыпты (Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей Алматы-1996. 147 бет). Өткен ғасырлардағы Л.Будагов, В.Радлов сияқты лексикографтар да қазақ тіліндегі алаш сөзі бүкіл қазақ халқы деген сөздің синонимі деп танытады. Алаш сөзінің этимологиясы жайында С. Сейфуллин алаш, алашы, алаша деген сөздердің бір сөз екенін, қалмақ, монғол тілінде кісі өлтіргіш, қан құмар, жау деген сөз екендігі дұрыс және алаш деген сөз қазақ атанған рулар қазақ болмай жүргенде қолданылғанын, Алаш деген сөзді ұран қылып алған ел, біраздан соң, ел атының өзін алаш деп атайтын болған деп пікір айтады (С. Сейфуллин. Шығ. IV, 22 -- 23). Жоғарыда аталған сөздікте С.Сейфуллиннің Ноғай, Қазақ - бәpiмiз бip алаштың баласымыз деген сөз сонан шыққан (С.Сейфуллин, Шығ.) деген тұжырымын келтіре отырып, Қырғыз тілінде алаш сөзін қазақтың әскери ұраны деп түсіндірген. В. В. Радлов алаш бүкіл қазақ халқының ұраны, түбірі -- ал деген етістік деп көрсетеді (Радлов. Опыт сл. I -- IV). Алаш қазақша ел, халық деген мағынада да қолданылады. Түркі-монғол тілдерінде ал етістігінен өрбіген алаш (алуға тиісті), албан (алым- салық), алға (алақан) деген де сөздер бар. Адамның дене мүшелерінің бірі қол деген сөздің әскер деген де ауыспалы мағынасы бар. Кейбір түркі тілдерінде (мысалы, чуваш) осы қол сөзі алала тұлғасында кездеседі. Бұл ал (ала) сөзінен де белгілі жұрнақтардың көмегі арқылы әскер, жасақ, ел шапқыш тәрізді мағыналарда жұмсалатын алаш, аламан сөздері жасалған болу керек. Сонда алаш сөзінің түбірі -ал (ала); -ш(ы) аффиксі етістіктен есім тудыратын жұрнақ болар (А. Ысқақов, Р. Сыздықова, Ш. Сарыбаев. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, Қазақ ССР-ның Ғылым баспасы, Алматы -1966. - 240 б.).
Қазақ ішінде алаш алаш болып, Алаша хан болғанда, алты алаш, алты сан алаш, алаш мыңы секілді тұрақты тіркестер бар. Сондай-ақ Керегеміз - ағаш, ұранымыз - Алаш деген мақал да бар. Бұдан қазақ этнонимінің синонимі ретінде қолданылғанын көреміз. Отандық зерттеушілер ішінде Ш. Уәлиханов қазақ пен алаш ұғымдарын қатар қоя отырып (начало народа казахов или алач ...), былай деп жазады: У киргиз разные роды имеют свою тамгу и уран. Уран у всех киргиз есть алач дейді ((Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений. Т-2. Алмата-1985. 158-159 беттер). Сонымен қатар аңызды келтіре отырып Тұранда өскен Абдулла ханның алапес ауруына шалдыққан Алаша деген ұлы болады. Оны хан қылып сайлап, Алаш атты биі бар, Үш алаш атты ел құралғаны жайында қазақ аңыздарында баяндайды [38, 255 б.]. Шоқан Уәлиханов Алаша хан, Алаш туралы ел арасындағы аңыздарға сүйеніп, бұл сөздің шығу тарихы XIV ғасырдан басталады дейді. Ол өзінің Қазақ шежіресі деген еңбегінің соңында мынадай түсінік келтіреді: Темірдің Тоқтамысқа жасаған жорығы Алаша балалары деген атау бүкіл қазақ халқы деген атаумен белгілі болды. Сондай-ақ Ш. Уәлиханов Қадырғали Жалаиридің шығармасына сүйене отырып, Алаш сөзі жөнінде Алаш мыңы деп ерте кезде бүкіл қазақ халқын атаған. Үш Алаш, Алты Алаш, Үш мың Алаш, Алты мың Алаш деген сөздер халықтың нақты санын білдіру үшін қолданылмаған. Ол халық, ел деген мағынаны білдірсе керек. Алаш мыңы - мыңдаған Алаштардың одағын, Алаш қоғамын бейнелейтін атау [39, 118 б.]., Сібірді, Моңғолия мен Орталық Азияны зерттеуші, орыс саяхатшысы Г.Н.Потанин қазақ халқының Алаша хан туралы аңызын баяндай келе Алаша ханның ескерткіш-кесенесі Әулие Ата да орналасқанын жазады (Потанин Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки Петроград-1917. 59-60 беттер).
Алаш атауына қатысты тағы бір пікір Бабырнама дерегіне байланысты. Бұл деректегі пікірге қазақтың ұлы ақыны сілтеме жасаған: Ахмет деген хан болыпты. Ол қалмақты көп қырыпты, көп шауыпты. Қалмақ рақымсыздығына орай жан алушы болды дегеннің орнына мынау бір алашы болды ғой депті. Осылайша ол кісі Алаша атаныпты. Бабырнамада солай жазылған екен. Сонан соң жауға шапқан күндері алашы-алашы деп ұран салып, көп адамның айғайымен алаш-алаш деп кетіпті. Алаш ұранының қазақ атануының себебі осында екен [41, 233 б.].
Қазақ тарихындағы тағы бір маңызды жазба ескерткіште Алаша хан Моғолстанның хан Жүніс ханның баласы Сұлтан Ахмет болатын дей келе, Моғолстанда оған қарсы ешкім тұра алған жоқ. Бірнеше рет қалмақтарға жеңісті жорық жасап, олардың көбісіне ажал тапқызды. Екі рет Исан Тайшымен соғысып екеуінде де жеңіске жетті. Бұдан былай қалмақтар одан қатты сескеніп, онымен есептесетін болды. Олар оны Алашы хан деп атады. Ал моңғолша алашы - өлтіруші, яғни кісі өлтіруші хан деген сөз. Ханды осы лақап атпен атай бастады. Қазіргі кезде оны Алаша хан дейді (Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди Алматы-2003. 144 бет). Алаша ұғымының шығу тегі туралы Әбілғазының Түрік шежіресінде солтүстікте Алаша қаласы бар екендігін айтқан. Оның халқы өсіріп отырған жылқылары ірі болады, жабағысы біздің құнан жылқымыздай, жылқыларының бәрі ала, өзге түсі болмас еді дей келе, ала жылқыларының атына қарай алаша аталып кеткенін жазады (Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди Алматы-1999. 656 бет). Тауарих хамса атты еңбегінде қазақ халқының белгілі тарихшы-ғалымы Құрбанғали Халид алаш атауына қатысты бірнеше дерек келтіреді. Ол Алаш хазіреті Анас әулетінен шыққан хан есімі деген. Көптеген қазақ аңыздарында ханның алапес ұлы туралы сөз болса, оның артынан ерген үш жүз жігіт әуел баста қашақ, яғни қазақ атанып, кейіннен алаш болғанын жоққа шығарады. Демек Қ.Халид Алаш атауын Алаша ханның есімімен байланысты деп қарайды [14, 66 б.].
Алаш ұраны Алаш - алаш болғанда, Алаша - хан болғанда, бұл қалмаққа не қылмадық деген сөздер кейінгі Алаша есімімен байланысты деу қисынға келеді. Бұл орайда Сақ-құлақ би шежіресін, Ə.Диваев, Г.Н.Потанин, Ш.Уəлиханов, А.Янушкевич, Ш.Құдайбердіұлы, М.Тынышбаев, т.б. ел арасынан жинаған аңыз- əңгімелерін, күнделік жазбалары мен ғылыми мақалаларын атаған жөн. Олардың бірінде - алапес болып туған бала, екіншісінде - алашаға отырғызып көтерген хан, үшіншісінде - Ұлытаудан асырып тастаған баланың əскербасы болғаны, төртіншісінде - қалмақты қорқыту үшін Алаш сөзін ұран еткені айтылады. Соның қай-қайсысы да Алаштың хан болғандығын, қара халықты соңынан ертіп, айбарының асқандығын дəріптейді. Ескі шежіре деректерінде Алаш атауы қазақ халқының синонимі ретінде келтіріледі. Мысалы, Қадырғали Жалайыри еңбегінде қазақтың орнына Алаш атауын қолданған. Шежірелердің бірінде Алашқа өзбек, түрікмен, қарақалпақ, қырғыз, қазақ, ноғайды жатқызады.
Атамыз - Алаш, керегеміз - ағаш деген қазақ халқы ұлттық тəуелсіздік жолындағы күресінде ежелгі Алаш ұғымына қайта оралып, оны бостандық пен бірліктің ұраны етіп алды. Соның дəлелі ретінде Алаш қозғалысы, Алашорда, Алаш деген ұғымдарды атауға болады. Алаш азаматы деу қазақ халқының ауыз бірлігіне, елдің, жердің тұтастығына меңзейді. XVIII ғасырда қазақ халқының ішінде кең тараған аңыз-әңгімелерде қазақ руларының барлығын бір бастаудан шығарады. Тарихшы-ғалым Ж.Артықбаевтың пікірінше ол әр түрлі деректерде қазақтардың алаш ұлысы атануы [37, 71 б.] М. Тынышпаев Алаш сөзін алшын, ноғай, қазақ атауларымен байланыстырады. Ғалым алаш атауына қырғынға ұшырататын шапқыншылар деп қалмақтар ат қойғандығын айтады. Біздің ойымызша Алшындардың аталары Алтайда тұрған, олардың шығыс жағында моңғолдар, соңғылар батыстағы көршілерін олардың үнемі шабуыл жасап отырғанына байланысты алаш (кісі өлтірушілер) деп атауы мүмкін дейді. Еске ұстайтын жағдай Алаш атауы, кейіннен қалмақтармен қойылуы мүмкін емес, себебі олар ноғайлармен қатынасы ХҮ11 ғасырдың басынан басталады. Ал, ол кезде Алаш атауы ноғайда да, қазақта та бар болатын (ең кемінде Темір заманында). Осылайша, алаш сөзсіз Алашадан бұрын дүниеге келген (Тынышбаев М. История Казакского народа Алматы-1993. 146-147 беттер).
Тарихшы ғалым Б.Кәрібаев алаш атауына Масуд ибн Кухистанидың XVI ғасырда жазылған Тарихи Абу-л-Хайр-хани атты еңбегінде түсінік береді. Ол Әбілқайыр сұлтан заманында (1427 ж.) Дешті Қыпшақтың бір үлкен аймағының билеушісі Алаша баһадүр есімімен байланысты оның ұлысындағы адамдар өздерін Алаш еліміз, алаштықпыз деп атай бастаған деген пікір айтады [43, N 5, 4 б.].
Алаш этноәлеуметтік атауын елдік-мемлекеттік рәмізге айналған ұғым екенін ХХ ғ. басында Ә.Бөкейхан бастаған ұлт қайраткерлері Алаш атын партияға да, үкіметке (ұлт кеңесі) де бергенде осы ұстанымды басшылыққа алғаны белгілі. Азаматтық тарихымыз үшін аса маңызды Алаш қозғалысы кезеңінде Алаш идеясы - қазақтың ұлттық идеясының темірқазығы болды. Алаш - жаңа түрдегі елдігіміздің, байырғы айбарымыздың рәмізі еді (Е.Тілешов, Д.Қамзабекұлы. Алаш қозғалысы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Сардар, 2014. - 528 б.).
Алаш этноәлеуметтік атауын жеке руға телетін пікір де жоқ емес. Тарихшы Б.Серікбайұлы: Байырғы алаш ұрпақтары - алшындар қана қазақ этносын және де басқа түркі халқын қалыптастыруда айтарлықтай рөл атқарған. Бірақ басқа тайпалардың мөлшерімен салыстырған кезде аздау болып, құрамында алшын тайпасы бар халықтардан басқалары өздерін алаш ұрпақтарымыз деп айта алмайды дейді [38, 278 б.] Және де ол Алаша хан (ала аша хан) адам аты емес, оның ел билеуші ретіндегі титулы деген ойды айтады. Демек бұл сөз (ала аша хан - Алаша хан) яғни алаш тайпасының ұлы ханы деген мағынада қолданылған.
Алаш этноәлеуметтік атауына қатысты көп алаш, көп ел, халық мағынасында алты сан алаш; бүкіл ел, дүйім қазақ, жұрт; түркі тектес халық алты алаш; бүкіл қазақтың баласы, азаматы алаштың баласы; Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүзді үш алаш; бүкіл қазаққа әйгілі, белгілі алты алашқа аян; ел азаматы, азамат, ер жігіт алаштың ұлы; қазақтың баласы, қазақ алаштың азаматы деген тіркестер кеңінен қолданысқа ие. Қазақ паремиологиялық қорында алаш этноәлеуметтік атауына қатысты бірнеше мақалдар кездеседі: Қара наннан калаш жақсы, Жаман ағайыннан Алаш жақсы;Алты Алашқа қорланба, Ағайынға қорлан. Қазақ фольклорында Тамашаға жиылсын, Алты Алаштың баласы; Бұл хабарды Әзімбай Алашқа тегіс жүргізді (Қамбар батыр жыры); ақындар шығармаларында Он сан Алаш баласын, Жұмсап бір тұрсың қолыңмен (Бұқар жыраудың Абылай ханға айтқаны); Алты сан Алаш ат бөліп, Тізгінін берсе қолыма; Алаштың байлығынан пе пайда,Тарығып келген ерлергеҚайыры оның болмаса, Немесе Желп-желп еткен ала ту жырында:Ебелек отқа семірген,Арғымақтан туған асылдыБаптап мінер күн қайда?Алаштағы жақсыдан, - дегенінде алаш деп тұрғаны − жалпы ел-жұрт, халық мағынасында сай келеді (Махамбет); Алаш алаш болғалы, Алаша атқа мінгелі, Ала шұбар ту байлап, Алашқа ұран бергені, Әлім еді ағасы (Мұрат Мөңкеұлы) өлеңдерінде Алаш сөзі қазақ атауының баламасы ретінде берілген [38, 265 б.]. Осы орайда Үш алаш тіркесі Нысанбай төмендегідей қолданған: Бір ізіңмен жүргіздің Үш алаштың барлығын, Алатаудан аса алмай, Тастың тарттым зарлығын Үш қазақта Ұлы жүз Дулат деген ел екен... [44, I., 244 б.]. Басқаша қолданысты Дулат ақыннан байқаймыз: Сыйласпаған ағайын Алаштан да жат болар деген қолданыста о баста шығу тегі бір болса да, жүре-бара арасы алыстап кеткен ел бір-біріне жат атанса, сыйласпаған ағайын-туыстардың өздері алты Алашқа жататын жақын елдер сияқты арасы алыстап, жат болып кетуі де мүмкін екенін айтады. Ал алты алаш, алты сан алаш тұрақты тіркестерін тарихи қалыптасқан этнолексема ретінде қарастырамыз. Бұл тіркес жөнінде Ғ. Мұсабаев өзінің Кеген жазуы атты еңбегінде қазақтың алты алаш деген сөзі алты ел дегенді білдіреді дей келе, Қазақ сол атаудың бірі ғана деген тұжырымға келген. Сонда алты алаштың өзге бесеуі ретінде өбек, қырғыз, түрікмен, қарақалпақ және башқұрт халықтарын айтады (). Қазақтың ауыз әдебиеті тілінде, әсіресе жырларда, сонымен қатар өткен ғасырлардағы ақын-жыраулар тілінде, тіпті күні кешегі Бұхар, Махамбет, Шернияздарда, айта берсек, Абайдың өзінде алаш сөзі өте жиі қолданылған. Айталық, Шернияз ақын Исатайдың ел қамын жейтін жақсылығын айтқанда: Исатай - ел еркесі, ел серкесі, Бір мен емес, алашқа жайылым еді, - десе, мұнда да алаш - қалың көпшілік, ел, халық деген мәнде қолданылып тұр [45, 29-30 бб.].
Алты сан алаш деген сөз тіркесімен келетін лексема жайында көптеген маман-ғалымдар пікірлері екі жақты болып келеді: бірі - алты түркі халықтарының жиналған атауы десе, ал екіншісі - қазақ этносы құрамындағы жоғарыда аталған этнонимдердің жиынтық атауы деп қарайды. Махамбет: Алты сан алаш ат бөліп, Тізгінін берсе қолыма... Сондай-ақ Он сан Алаш баласын, Аузыңа қудай қаратып, Жұмсатып және өргізіп. Жұмсатып бір тұрсақ қолыңнан (). Алты алаштың баласы, он сан алаш баласы, он сан алаш деген сөз қолданыстары Алаштан бетер жат болар, - деген Бұқар жыраудың Абылай ханға арнаған жыр жолдарында көптеп кездеседі. Бұл қолданыстар бүкіл қазақ халқы, күллі қазақ елі деген кең мағынаға ие. Бұл жерден байқағанымыз, көптеген тарихи жырларда кездесетін алаштың баласы, он сан алаш баласы деген сөз қолданыстары тұрақты тіркес ретінде келеді. Бұл сөз тіркестері ерекше этникалық мағынаға ие және олар жыр жолдарына экспрессия, айрықша эмоциялық реңк беріп тұр. Оған дәлел ретінде Орынбай ақынның Ерден батырға айтқан сөзін келтіруге болады: Иілмес қарағайдай терегіміз, Ақылың көз жетпейтін зерегімсің. Қазақтың қазақ иісі тұрған шақта, Алаштың баласына керегімсің () немесе Қожаберген жыраудың: Алашқа жатқан алты елдің, Түпкі атасы Тұраннан. Жаңылмаңдар қазағым Алаш баба ұраннан! [44, I., 155 б.]. Жыр жолдарындағы Алаштың баласына керегімсің, Алашыма ұран десермін сынды сөз қолданыстарындағы авторлық стильде жоғары пафос, шектен тыс әсірелеуді байқауға болады, бұл жерде елінің батырын керегімсің деп, қазақ елін алашым деп (ілік септік жалғауы арқылы жасалған) тілдік бірліктерді пайдалану арқылы туған елін, оның батырын қастерлеу, аялау, қадірлеуі көрініс тауып, мәтінге ерекше эмоциялық реңк беріп тұр. Сонымен алаш атауы мәтіндерде, көне тарихи жырларда қазақ, қазақ елі деген мағынада, осы сөздердің синонимі ретінде қолданылып келді. Ал қазіргі кезде, еліміз тәуелсіздік алғалы бері, алаш сөзі өзінің алғашқы көне әлеуметтік мәнін жоғалтты. Қазіргі заманда қазақ ақын-жазушылар шығармаларында, көркем мәтінде, публицистикалық еңбектерде, қазіргі өмір шындығына сәйкес Қазақстан, Қазақстан Республикасы, қазақ азаматтары т.б. мағынада кеңінен қолданылып жүр.

2.2 Жүз байырғы этноәлеуметтік атауының лексика-семантикалық сипаты

Халқымыздың этникалық құрылымының негізін үш жүз құрайды. Сондықтан бұл этнотерминнің шығу тегі көне заманнан бастап зерттеушілерді қызықтырып отырған. Бұл атаудың көптеген нұсқасы бар.
Қазақ жазушысы Міржақып Дулатов Қазақ-қырғыздардың тарихын жазуға кіріскенде - қазақ, қырғыз, алаш, үш жүз деген атаулар қайдан шыққан, қазақ пен қырғыздың тегі кім, олар қашаннан бері өз алдына ел болып алған - ең алдымен осы мәселені шешіп алған жөн, - дейді [46, 308 б.].
Бұл туралы көрнекті тілші, диалектолог С.Аманжолов бұл сөздің орнына тарихи мәтіндерде орда сөзі қолданылады, алайда қазақтар жүз сөзінің орнына ешқашан орда сөзін қолданбағандығын айтады [27, 9 б.].
Профессор Х.Арғынбаев қазақ жүздерінің қалыптасуы жайында былай дейді: Қазақ жүздері - XV-XVI ғасырлар арасында Қазақстанның әр өлкесінде қалыптасқан тайпалар жиынтығы.
Көптеген зерттеуші-ғалымдар бұл атауды бүтін бір нәрсенің бөлшегі, саласы деп қарастырса, енді біреулер жүз, жүздік сандарымен байланыстырса керек.
Ал Бұқар жырау толғауларында жүз сөзі қазақ этнонимінің баламасы ретінде метонимиялық көркемдеуіш құрал ретінде берілгендігін байқауға болады:
Үш қазақта Ұлы жүз
Дулат деген ел екен
Рустем мен Сыпатай
О да бір бастық, ер екен

Жаратқан Жаббар жасаған
Ердің бергей тілегін!
Басымда бағым барымда,
Үш қазаққа басшы боп,
Тілеуін елдің тіледім [44, I., 277 б.].
Бұл келтірген жыр жолдарында жүз, үш жүз атаулары қайталанып келеді. Сондықтан олардың тұрақты тіркес ретінде қалыптасқандығын көреміз. Мысалы: Үш жүздің баласы, Үш қазақ.
Сонымен қатар Бұқар жырау толғауларында тұрақты тіркеске жақын көптеген тілік бірліктердің жиынтығын көре аламыз:
Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай,
Қаз дауысты Қазыбек
Шашақұлы Жәнібек
Ормандай көп Орта жүз
Содан шыққан төрт тірек [44, I., 285 б.].
Сондай-ақ тұрақты тіркес табиғатына сай тіркесті Қобылан Бөрібайұлының толғауларында кездестіреміз:
Мейрамның бес баласы арыстандай -
Орта жүз әулетінің арғымағы.
Елінде қазағымның алтын орда,
Қадырдың қайнап шыққан бал бұлағы [44, I., 108 б.].
Қазақ шежіресіне қатысты деректер жинап, зерттеген орыс ғалымдары Н.И.Гродеков, Г.Н.Потанин және Н.А.Аристов қазақ жүздерінің шығуы туралы халық арасында кеңінен таралған аңыз-әңгімелерді келтіреді. Көптеген зерттеушілер жүз сөзінің этимологиясын қазақ халқын құрауға негіз болған үш жүз жігіт туралы аңыздан іздейді.
Х.Арғынбаев үш жүздің пайда болуына қатысты аңыздарды зерттеумен айналысқан. Ол Н.Гродековтың Алаш есімді кісінің Байшора, Жаншора, Қарашора атты үш ұлы болып, осы ретпен Ұлы жүз, Орта және Кіші жүз деп аталып кетті деген аңыз келтірген. Ал Г.Н.Потанин болса М.Шорманов шежіресіне сүйеніп, қазақ халқында Қотанның Юсуп, Ақжол, Алшын атты үш ұлы болғандығы, осы ретімен олардың үш жүздің негізін қалағандығы туралы пікір айтады. [47, 16 б.].
Қазақ тарихында жүздердің пайда болуын көптеген ғалымдар зерттеген. Тарихшы Ш.Әмірбеков қазақ тарихнамасындағы жүздердің пайда болуы туралы болжамдарды бес топқа бөлген екен:
1. Жүз сөзін сандық жағынан қарастырғандар (А.И.Левшин, А.П.Чулошников);
2. Әскери-тайпалық басқарудың үштік жүйесі деп түсіндіргендер (Ю.А.Зуев, В.В.Востров, М.С.Мұқанов);
3. Қазақ жерлерінің Шыңғысхан бабаларының ұлысына бөлінуімен түсіндіретіндер (М.Тынышпаев)
4. Шаруашылық, экономикалық және климаттық-географиялық жағынан бөлінген аймақтар деп қарайтындар (В.В.Бартольд, В.П.Юдин) [48, 344 б.].
Ғалым қазақ жүздерінің тарихына қатысты мәліметтерді зерттей отырып, жүз сөзінің этимологиясына да терең талдау жасайды.
Қазақ шежіресін зерттеуге үлес қосқан ғалым Құрбанғали Халид Тауарих Хамса атты еңбегінде: Үш ... жүздің үш ұлдың аты, я болмаса үшке бөлінгенде әкімдерге берілген лауазым атауы - деп түсіндіреді. Ресейде аға сұлтан, Қытайда уақ, күң секілді. Ал арабша жүз дегені - бөлшек, бөлік мағынасында айтылғаны жөн деген пікір айтады [14, 66 б.].
Профессор С.Аманжолов жүз сөзін арабтың джуз сөзінен шығуы мүмкін, оның беретін мағынасы - тұтастың бөлігі немесе бұтағы дейді. Ұлы жүз - жоғарғы бұтақ; Орта жүз - ортаншы бұтақ; Кіші жүз - соңғы бұтақ [27, 111 б.].
Қ.Халидтың еңбегіне ғылыми түсініктер жазған тарихшы Б.Е.Көмеков кейін айтылған пікірлермен келіспей, қазіргі кезде тарихшылардың жүз атауын арабтың джуз сөзінен шыққан деген пікірлерді жоққа шығарады. Олар жүз түркі тілінде жүз сан мағынасында жұмсалады деп есептейді, - деген тұжырымға келеді.
Тарихшы ғалым С.Е.Толыбеков бұл мәселе жөнінде: Шежіре қазақ халқын үш жүзге, үш арысқа бөледі. Жүз, арыс деген сөздердің арасында ешқандай туыстық мағына жоқ. Бұл жаугершілік заманнан бері келе жатқан бөлінушілік. Әскерлерді онға, жүзге, мыңға бөлуден шыққан, э - деген тұжырымға келеді [2, 60 б.].
Қазақ жазушысы С.Мұқанов та жүз атауына қатысты өз пікірін айтқан. Ол жүз қазақта сан мағынасында айтылады, яғни жүз - жүз басы ұғымында қолданылады дейді. Жүз басы - бір жүз адамнан құралған әскери топ:
Орта жүз бен Кіші жүз рулары өткен жылы ғана жаппай бас көтерген еді. Бұл 1835, яғни Қой жылғы ереуіл Қараөткел мен Жайық арасындағы ең үлкен ереуіл болды. Бірақ бұл көтеріліс те нәтижесіз аяқталды. Алайда қол бастаған батырлар енді жауды жеке шауып жеңе алмайтындарына көздері жетті. Бүкіл қазақтың бірігуі керек екенін түсінді. Бірақ үш жүздің қазағын тегіс кім басқармақ? Әр ру жеке отау тігіп өзі би, өзі қожа болғысы келді. Ортақ өгізден - оңаша бұзау. Бұл әр рудың баста адамдарына қолайлы. Сондықтан олар енді біріктіруден гөрі бытыратуға құмар [49, 56 б.].
Бұл ойды саралай келе, жүз бүтін бір аймақты алып жатқан ел. Сондықтан құла жүз - дала мағынасына жақын сияқты.
Бұл пікір қазақтың диалектологиясын зерттеумен айналысқан Ж.Досқараевтың ойына сәйкес келеді. Ол жүз атауын дүз, дала, түз, кеңістік мағынасында қарастырады [3, 336 б.].
Кейінгі кезде қазақ шежіресіне қатысты диссертациялық жұмыс жазған ғалым М.А.Алпысбесұлы жүз атауына қатысты пікірлердің ішінде айтылған Ж.Досқараевтың ойын орынды деп тауып, жүз сөзін жер жүзі, дүние жүзі тіркестерінде кеңістік-территориялық сипатты білдіретіндігін айтады [3, 109 б.].
Жүз сөзінің шығу тегі жөнінде профессор Е.Жанпейісов пікір білдірген. Ол түркітанушы А.Габеннің 1950 жылы Лейпцигте шыққан Көне түркі грамматикасы атты еңбегінде йуз сөзін тауып, оның немісше глиед (буын, бунақ, ұрпақ) деген мәнде жұмсалатыны көреді. Демек Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз тіркестеріндегі жүз сөзі колено, звено мағынасында келетін түркі сөзі деген ойға келеді.
Осы мәселеге қатысты ғалымдардың ойы сан қилы. Бұл орайда жүзге бөліну ертеден келе жатырған әскери әдіс деген болжаулар айтады. Олар қазақ халқының жүзге бөлінуін дұрыс десе, ал кейбір ғалымдар жүзге бөлінушілік - халықты бөлу деп есептесе керек. Сондықтан болар Бөлінгенді бөрі жейді, жүз деп бөлінгендердің жүзі күйсін, жүзі қара атансын деген мақалды орамдар әлі күнге дейін көркем әдебиеттерде өз қолданысын жойған жоқ.
Академик Ә.Қайдардың еңбегінде жүз сөзінің барлық инварианттарын және М.Қашғаридың сөздігіндегі түз сөзінің 8 түсіндірмесі келтірілген [51, 217 б.].
Ә.Қайдардың еңбегінде қазіргі қазақ тіліндегі жүз тұлғасындағы бір буынды түбір сөздер:
жүз ::uz I жүз, жүзінші
жүз ::uz II 1) ажар, әлпет; 2) адам, тұлға; 3) жақ, бет жақ; 4) әлдененің жоғарғы жағы; 5) шеті
жүз ::uz III қазақтардың үш (тайпалық-рулық) бірлестігінің тарихи атауы
жүз ::uz IV пышақтың, ұстараның жүзі
жүз ::uz V жүзу [51, 217 б.].
М.Қашғаридың түрік сөздігінде түз қолданысындағы сөздер мына мағынада кездеседі:
I тегіс, түзу
II белдікке байланатын шығыршық
III Б.Серікбайұлы М.Қашғари сөздігінде кездесетін жүз сан есімінің йуз деп таңбаланғанын айтып, көне түркі тілінде де тайпа, ру тұлғасында келеді, сандық ұғымға еш қатысы жоқ деп түсіндіреді. Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз тіркестеріндегі жүз сөзін бұтақ, бөлек мәндеріне жуықтас деген пікірлерді де жоққа шығарады. Ол әрі қарай жүз (түз) сөзі қазақ тілінде отан деген мағынада қолданылады, отан араб тілінің вәтан (отан, атамекен) деген сөзінің тұлғасы деп қорытады. [38, 351 б.].
Екінші жағынан Б.Серікбайұлы көне қытай деректерін басшылыққа ала отырып, жүз атауы қытай жылнамаларындағы юечжи сөзі, түркі этнонимінің аудармасы ретінде йуз тұлғасында бұрмаланған деп көрсетіп, жүз сөзі тарих жағынан қарастырғанда өзбек халқының құрамына енген ру атауы болуы мүмкін деген тұжырымға келеді. Өз ойын сараптай келе жүз сөзі алдымен түркі тілінде отан деген мәнде қолданылып келсе, қазіргі таңда фратрия мәніне ие болған деп сөз қорытады [38, 355 б.].
Жүз этнотермині жөнінде пікір айтқандар ішінде тарихшы-ғалым Телжоқа Жанұзақ та бар. Ол жүз атауының басқа түркі тілдерінде ру аты ретінде қолданылғандығын айтады. Мысалы: өзбекте - юз; хакас, алтайларда - юс. Сөздің түп-төркіні оғуз сөзімен тікелей байланыстырады [17, 117 б.].
Тайпа, ру, отан сөздерінің сөздікте берілген түсіндірмесі:
IV негіз, тек;
V түз дала, жапан;
VI тең, бірдей;
VII құру, тұрғызу;
VIII тегістеу [52, 172 б.].
Академик А.Н.Кононовтың бұрын келтірген оғуз жөніндегі пікірімен ұқсас келеді:
Оғыз сөзі алғашқы кезде тайпалар, тайпалар одағы деген мағынаны білдірсе керек, кейін ол ұжымдық мағынасы бар этникалық атауға айналды. Белгілі бір жағдайларда қажетті анықтаушы ретінде мынадай анықтама берілді: тоғыз оғыз - тоғыз түрлі тайпа, үш оғыз - үш түрлі тайпа. Т.Жанұзақ өз талдауында А.Н.Кононовтың оғуз сөзінің шығу тегін келтіреді: Оғыз ұжымдық этникалық атауының бастапқы негізі оғ - ру, тайпа болып табылады, ол өз кезегінде көне түрікше oу - ана сөзімен тікелей байланысты. Бұл негізге oyul сөзі - ұрпақ, ұл және oush - туыстық атаулары кіреді. Әрі қарай ғалым бұл атаудың oyus - oyus - оғуз - огуз тұлғасында айтылып, үш түрлі мағына береді. Оyus сөзі бірнеше мағынада қолданылады: біріншіден ру, тайпа, ел мағынасында келсе, екіншіден - нәсіл, үшінші беретін мағынасы - тайпа, ұрық, ұрпақ. Мысалы: turliy oyusi - тірілер ұрпағы, oyus budun - тайпалық [17, 117 б.].
Сонымен қатар ғалым Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз этнотерминдері құрылымында анықтауыш қызметінде тұрған ұлы, орта, кіші сөздері де белгілі бір әлеуметтік мән-мағынаға ие екендігін көрсетеді [17, 118 б].
Зерттеушілердің басым көпшілігі жүз этноәлеуметтік бірлігінің қалыптасу кезеңін ортағасырдан бастау алады деп есептейтіні белгілі. Т.Жанұзақ қытай жылнамаларында Ұлы иозылар (жүздер) тайпасы қоныстанғанын айтады. Олар біздің дәуірімізге дейін III ғасырда Дун хуан мен Чулан (Шүлен) тауы аралығында қоныстанған екен. Демек тарих тереңіне үңілетін болсақ, тайпаларымыздың үш ұлысқа, тайпалық одаққа бөлінгенін байқаймыз [17, 118 б.].
Қазақ тіліндегі мемлекеттік басқару терминологиясын зерттеуге Е.Дәулетов зор үлес қосты. Ол жүз сөзін әкімшілік бірлік ретінде қарастырып, мемлекетіміздің үш тірек тағаны қызметін атқарады деп түсіндіреді. Ол қазақ халқы әуел баста этникалық тайпалар одағы ретінде қалыптасты, яғни біртіндеп рулық бөліністі ғана көрсететін бірлік емес, аймақтық бөліністі білдіретін саяси терминге айналғандығы туралы пікір білдіреді де сөздің шығу төркінін бунақ, ұрпақ сөзімен тікелей байланыстырады. [30, 63 б.]
Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, атақ-даңқы азаттық пен елдікті аңсағаны, атамекен қонысына деген құрметі бүкіл дала өркениетіне ақын-жыраулар поэзиясынан мәлім болған. Осындай прецеденттік мәтіндерде жүз, алаш, арыс т.б шежіреге байланысты этноәлеуметтік атаулар жиі кездеседі.
Нақты мәтін ішінде жеке лексема, атаулардың мағынасы ондағы ситуацияға қарай өзгеріп немесе нақтыланып отырады. Осы орайда жүз атауын мәтін ішінде қарастырып көрейік. Сүйінбай Аронұлы толғауынан үзінді:
Үш жүз болып құрылған
Қазақ деген ел еді
Қай халықтан кем еді?!
Қазақ қазақ болғалы
Хан болмай тұрып Абылай,
Елдік салты үзілмей,
Хансыз да қазақ күн көріп,
Заманнан бері келеді.
Немесе Бұқар жыраудың:
Елу жасқа келгенде,
Үш жүздің бар баласын
Бастап өзің келдің де,
Аттарының бастарын
Бір кезеңге тіредің [44, I.,178 б.]. Өлең жолдарында және Тәтіқара ақынның жырындағы:
Дәл жиырмаға келгенде,
Ақ сұңқар құстай түледі,
Азуын тасқа біледі,
Дұшпанға найза тіреді,
Үш жүздің сонда баласы
Ақылдасып, кеңесіп,
Хан көтеріп еді!
Жүз этнотермині туралы айтылған ғалымдардың пікірін саралай келе, бұл атаудың ерке кезден түркі тілінде тайпа, ру, отан, атамекен мағынасында қолданылып, архетиптік сиптта болғандығын байқаймыз.
Бір сөзбен айтқанда жүз сөзінің қалыптасуына этникалық-тайпалық ұйымдастыру принципі мен аймақтық, әкімшілік, шаруашылық ортақтығы негіз болды. Яғни, біздің ойымызша, көне мәдени құбылыстардың тілдік сананың синкреттілігімен анықталады.

Арыс этноәлеуметтік атауының лексика-семантикалық сипаты

Қазақтардың тарихи этноәлеуметтік ұйымының құрылымдық иерархиясындағы жүздеген деңгейлерден кейін келесі таксономиялық деңгей арыс терминімен анықталуы мүмкін. Негізгі анықтамалық кітаптарда бұл терминді анықтауда біркелкілік жоқ. Кеңес дәуіріндегі арыс сөзіне қазақ тілінде анықтама тым жалпылама немесе нақтыланбаған болатын.
Мысалы Қазақ Совет Энциклопедиясында арыс сөзіне бірнеше түсініктеме берілген:
1) білікті, құрметті. Тайпа елге немесе адамға сілтеме жасау үшін қолданылады. Екі Арыс ел, атадан туған арыс.
2) Екі жетекті арбаның әрқайсысының ұзындығы шамамен 2,5 м және қалыңдығы бірдей құрғақ қайың ағашынан жасалған [53, 498 б.].
Соғыстан кейін қалған жүздеген дивизия армиясы; Арыстан - ондыққа, жүздікке, мыңдыққа бөлінсе, көшпелі өмірдің жемісі. Қазақ: Ай қараңғы болса, арыстан, күн қараңғы болса, күрек таңда дейді. Арыс көптеген ұйымдасқан елдерді білдіреді, - деді ол.
Арыс - көшпелі өмір жемісі. Өйткені жүзге бөлiнушiлiк жаугершілік заманнан қалған, әскерлерді онға, жүзге, мыңға бөлуден шыққан. Қазақ ай қораланса арысыңды сайла, күн қораланса күрегінді сайла, - дейді. Арыс ұйымдасып көшкен көп ел мағынасындағы сөз, - дейді.
Ал 1998 жылы жарық көрген Ұлттык энциклопедияда арыс терминдік атауының мынадай анықтамасы берілген:
1) рулық жүйеде бір тайпаны құрайтын iрi аталар (алты арыс арғын).
2) бір елдiң немесе шаңырақтың тұтқасы болған қажырлы да қадірменді адам [54, 466 б.]. Әрі қарай арыс сөзi жөнiнде: Шежіре қазақ халқын үш жүзге - үш арысқа бөледi: Жүз, арыс деген сөздерді алсақ, оларда ешқандай туысқандық ұғым жоқ.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде бес анықтаманың екіншісі болып табылатын арыс сөзіне берілген анықтама келесідей: Арыс. зат есім ру, тайпа, жыл, адамдар. Бас қосылса арысқа, кiм шабады намысқа (Абай). Бiздiң Абай халқы сегіз арыс ел болады. (Айқап) ... Кенжеқул жатпас бабасына, төрт арыс билік айткан баласына (Айтыс). Қазақша-орысша сөздікте: Арыс II тар. Фратрия, союз родов (подразделение) алты арысты ел союз шести родов... [12, 72 б.].
Тілші ғалым Ж.А.Манкеева арыс сөзін бес түрлі мағынасын қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде және оның ауыспалы мағынасында қарастырады, ал құзыретті, құрметті, құзыретті мағынасын біздің қазіргі заманда кеңінен қолданылатын азамат сөзінің синонимі деп санауға болады. Тіл кейде қатарласа тұрып, плеонастикалық тіркес қалыптастырады: азамат, арыстай сияқты [55, 47 б.].
Тарихшы М.С. Мұқанов: Қазақтар арыс сөзін қолданады. Бұл рулық бөлінудің жоғарғы сатысы - тайпаның шығу тегі. Қазақ шежіресі туралы мифтік аңыздар үш жүздің аталары Ұлы жүзден - Ақарыс, Орта жүзден - Жанарыс, Кіші жүзден - Бекарыс шыққанын дәлелдейді [13, 151 б.].
Тарихшы М.Алпысбесұлы бұл сөзге арыс - тайпа деп анықтама береді, ол үлкен тайпалық бірлік, оң және сол қанаттарында бөліктері бар. Алайда, қазақ этносының әлеуметтік бөлінуіндегі жүз және арыс терминдерінің кейбір дерек көздерінде синоним ретінде еркін қолданылатындығын ескеру қажет [3, 113 б.].
Арыс ру, тайпалық таксономиялық бөлініске тән екендiгiн Бұқар жыраудың:
Уа, сен танымай кетіп барамысың?
Мен Арғын деген арыспын
Аузы кере қарыспын [44, I., 51 б.]. деген жыр жолдарынан байқауға болады.
Өлең жолдарында арыспын сөзінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.