Е. Бекмахановтың тарихи мұрасы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы университеті КеАҚ
Турлыханов Даулет Серикулы
Е.Бекмахановтың тарихи мұрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС (ЖОБА)
5В011400 Тарих мамандығы
Семей, 2021 жыл
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы университеті КеАҚ
Қорғауға жіберілді
Тарих және құқық кафедрасының меңгерушісі
(кафедра атауы)
Ғазизова Н.С. _________________
(қолы, аты-жөні, тегі) (мерзімі)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС (ЖОБА)
Тақырыбы: Е.Бекмахановтың тарихи мұрасы
5В011400 Тарих мамандығы
Орындаған Турлыханов Д.С.
Ғылыми жетекші Каримов М.Қ
т.ғ.к., профессор
Нормобақылаушы Бакытжанова А.Б.
т.ғ.к., қауымдастырылған профессор м.а
Семей, 2021 жыл
Гуманитарлық факультет
Тарих және саясаттану оқу кафедрасы
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
_________Ибраемова М.С.
(қолы, аты-жөні)
13 қараша 2020 ж.
Т.Д.Серикулының дипломдық жұмысына (жоба) бойынша ТАПСЫРМА
1. Дипломдық жұмыстың (жобаның) такырыбы: Е.Бекмахановтың тарихи мұрасы
университет бойынша № 16-у бұйрықпен 13 қараша 2020 ж. бекітілген.
2. Білім алушының аяқталған дипломдық жұмысты (жобаны) тапсыратын мерзімі: 03.05.2021.
3. Есеп-түсіндіру жазбасының мазмұны (дипломдық жоба үшін) Қарастырылуға жоспарланатын сұрақтар тізімі (дипломдық жұмыс үшін)
Е.Бекмахановтың өмірі мен шығармашылығы.
Өскен ортасы және білім жолындағы қадамдары
Е.Бекмахановтың.ғылыми ізденістерінің басталуы
Е.Бекмахановтың тарих ғылымына қосқан үлесі
Е.Бекмахановтың және ұлт-азаттық қозғалысының мәселелері
Отандық тарих ғылымының өзекті мәселелерін зерттеудегі Е.Бекмахановтың үлесі
Е.Бекмахановтың тарихи мұрасы тақырыбын мектепте оқытудың әдістемесі.
Тақырыпты оқытудың методологиялық - әдістемелік негіздері
Е.Бекмахановтың тарихи мұрасы тақырыбына арналған сабақ жоспарының үлгісі. (Мектептегі жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша)
4. Графикалық материалдардың тізімі (міндетті сызбалардың анық көрсетілуі тиіс) (дипломдық жоба үшін)
№ рс
Диплом жұмысын (жобасын) орындау кезеңдерінің атаулары
Орындау мерзімі
Ескерту
1
2
3
4
1
Негізгі және қосымша дереккөздерді анықтау, оларды
зерттеу және өңдеу
07.09.2020
2
Дипломдық жұмыстың (жобаның) жоспарын жасау
01.10.2020
3
Бірінші бөлімді әзірлеу және тексеруге ұсыну
13.11.2020
4
Материалдарды жинақтау, жүйелеу және талдау
30.11.2020
5
Екінші бөлімді әзірлеу және тексеруге ұсыну
11.12.2020
6
Үшінші бөлімді әзірлеу және тексеруге ұсыну (бар
болса)
01.02.2021
7
Ғылыми жетекшімен қорытындылар мен ұсыныстарды
келісу
29.04.2021
8
Дипломдық жұмысты (жобаны) алдын ала қорғау
30.04.- 06.05.2021
9
Баяндама тезистерін және қорғау үшін презентациялық материалдарды әзірлеу, пікірмен жән е рецензиямен
танысу
10.05.-17.05.2021
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫ (ЖОБАНЫ) ОРЫНДАУ КЕСТЕСІ
Тапсырма берілген күні: 13.11.2020 ж. Дата выдачи задания
Тапсырманы орындауға қабылдап алды: Турлыханов Д.С.
Задание принял к исполнен (білім алушының аты, жөні, тегі, қолы) (Ф.И.О. обучающегося, подпись)
Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., профессор Каримов М.Қ
Научный руководитель (аты, жөні,тегі, қолы) (Ф.И.О., подпись)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6 1.Е.Бекмахановтың өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .. 11 1.1 Өскен ортасы және білім жолындағы қадамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11 1.2 Е.Бекмахановтың.ғылыми ізденістерінің басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...16 2. Е. Бекмахановтың тарих ғылымына қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27 2.1.Е.Бекмахановтың және ұлт-азаттық қозғалысының мәселелері ... ... ... ...27 2.2 Отандық тарих ғылымының өзекті мәселелерін зерттеудегі Е.Бекмахановтың үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38 3. Е.Бекмахановтың тарихи мұрасы тақырыбын мектепте оқытудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50 3.1 Тақырыпты оқытудың методологиялық - әдістемелік негіздері ... ... ...50 3.2 Е.Бекмахановтың тарихи мұрасы тақырыбына арналған сабақ жоспарының үлгісі.(Мектептегі жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55Қорыты нды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58 Пайдаланған дерекөздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Егемен елдің еркіндігінен кейін ғана бодандықтың құрсауынан азат елдің өз билігі өзіне тиіп, еркін елдің іргетасын қалай бастаған қазақ халқы үшін өткен тарихын келер ұрпаққа ғылыми тұрғыда жазу қажеттілігі күн өткен сайын айқындалып,рухани қажеттілікке айналуы бүгінгі күннің басты қажеттілігіне айналды.Оның басты себебі ұлттың бүгінге дейінгі тарихы - жас ұрпақ үшін құнды мұра еді. Расында да қазақ елі көп жылдар бойы бодандық құрсауында болып,отарлық саясаттың өктемдігін бастан кешіріп, тәуелсіздігін алып, дербес ел болған тұста, алдына нақты мақсат қойып, әлемдегі өркениетті халықтар санатына қосылу үшін өзінің өткенін білу, төл тарихынан тағылым алып, оның сабақтарын ескеру - болашақ мақсаттарға жеткізетін негізгі факторға айналған десек қателеспеген едік. Десе де, кешегі ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдайды бастан кешірген қазақ халқының келешегінің қалыптасуы, көп жағдайда оның ғылыми тарихының қазіргі кезеңде қалай жазылуына, оның тарихи санасының қалай қалыптасуына байланысты екендігін ащы шындық деп қарауға болады.
Жалпы адамзат тарихында жеке тұлғалық фактор әрқашанда жоғарғы маңызға ие болғандығы ақиқат. Алайда, қандай да бір тарихи кезең өз уақыттарда орын алған ірі қоғамдық-саяси,экономикалық,мәдени өзгерістер кейде бір немесе бірнеше тарихи тұлғалардың өмірімен, қызметімен сабақтасып жатады. Дәл осындай сабақтастық Қазақстан тарихында ХХ ғасырдың басында орын алғандығы - бұлжытпас айғақ болып саналады.
Жас ұрпаққа кемел болашақтың кепіліндей ең бастысы тарих гылымының қалыптасуында және гуманитарлық ғылымдардың бір саласы есебінде дамуында жаңа заманның ұлы тарихшысы Ермұқан Бекмахановтың (1915-1966 жж.) баға жетпес еңбектері - тарихи мұра ретінде бағаланып келеді.Тарихта Ермұқан Бекмахановқа дейін де осы салада айрықша із қалтырған тарихшылар болғандығы аян. Сондай -ақ ерте замандағы небір ғұламаларды айтпаған күннің өзінде, ертедегі халықтың арасынан шыққан шежірешілерді ескермеген күннің өзінде де, Қазақ хандығының қалай өмірге келгенін, оның шаңырағын кім көтергенін, елдескен және жауласқан елдерін тізіп берген Мырза Хайдар Дулати мен Қадырғали Қосымұлы сияқты тарихшылар болғандығы аян. Бұлар патша сарайының маңында талмай қызмет жасап жүрген әмбебап тұлғалар ретінде танымал.
Алайда, қазақ тарихының терең сырларын баяндап, артына көшпелілер тарихы туралы жарқын ой ұшқынын қалдырып кеткен Шоқанның өзі де тарихшы емес еді. Халық бағалап, жарық жұлдызға теңеген Шоқан ғаламат дарын иесі ретінде танылып, оның артына мұра қылып тастап кеткен мақалалардың өзі ғылыми тереңдігімен,өміршеңдігімен құнды болып келеді. Негізі, Шоқан өзінің қысқа ғұмырында Орталық Азия тарихының көне және ортағасырлық тарихына қатысты талай күрделі мәселелерді ашып,көрсете білген. Дегенмен, ол өзінің ғылымға деген құлшынысының арқасында орыстың әскери оқуын оқып бітіріп, Ресей империясына қызмет істеуге тиіс болған еді. Сондықтан да болар, негізінен Шоқанның шығармалары мен жазбаларының көпшілігі үнемі жұмыс үстінде,жол сапарда, қауіп-қатер, жорықтарда тынымсыз тіршілік үстінде жазылған еді.
Алайда, тарихта Шоқанға дейінгі кезге дейін де нақты тоқталсақ: XIX ғасырдың. өзінде де қазақ шежіресін жинақтап, тарихтың әртүрлі нұсқаларын сараптап,жазбаларын қағаз бетіне түсіріп,жинақтап жүрген азаматтар аз болған жоқ.
Бұған дәлел ретінде ең алдымен түркі-монғол халықтарының шежірешілдік дәстүрін тілге тиек етсек артық айтқандық емес. Жұртшылықтың кемеңгер ақсақалдары мен қарияларынан қалған алтын сандықтың қазынасын хатқа түсіру де шындығында XIX ғасырдан басталған.Шежіренің жазба дәстүрін ұстанған азаматтар осы көне нұсқадан, мөлдір қайнар - бастаудан нәр алатын еді.Сол тарихи мұраны Ермұхан Бекмаханов та осы бағытта жалғастыра алды, сондай -ақ кеңестік империяның заманы жүріп уақытта төл дерекке батыл барып, оны Қазақ тарихының ең бір күрделі кезеңдері ХVШ-ХІХ ғасырлардағы. тарихын жазуға пайдаланған батыл тұлға. Сондықтан да Ермұхан Бекмаханов сынды үлкен ғалымның еңбегін бағалап, оған шынайы бағасын беру бүгінгі таңда кезек күттірмейтін тың мәселе.
Мәселенің зерттелу деңгейі: Жалпы,қазақ тарихымен XIX ғасырдың соңымен XX ғасырдың басында бірсыпыра азаматтар айналысып, үлес қосуға тырысты.Солардың қатарында қазақ халқының жадында сақталған шежіре аңыздарын жинақтап, соларды жүйелеп және қорытып, көшпелілер тарихы туралы тамаша деректерді жазып қалдырған Ж. Көпейұлы [1], қазақ шежіресі мен Ресей тарихнамасын байланыстырған Ш. Құдайбердіұлы [2], қазақтың тарихи аңыздарын жыр жолына түсірген, Алтын Орда мен ақтабан шұбырынды заманы туралы тамаша этюдтер жазған М. Тынышпаев [3],"Қазақ тарихының" алғашқы ғылыми нұсқасын орыс тілінде жазып көрген ерен білімді С. Асфендияров болды десек ол- тарихи шындық [4]. Бұдан басқа да жүздеген ада мдар қазақ халқының тарихын зерттеп,баспасөз бетіне материалдар жазып, артындағы өскелең ұрпаққа баға жетпес мұраны қалдырып кеткендігі баршаға белгілі.
Міне осындай зор мақтанышпен ауыз толтырып айта алатын өмірбаяны, дәстүрлері, дарынды өкілдері бар ,бұл тарихтың бұл саласы қазақ халқының ішінде кәсіптік деңгейге тек XX ғасырдың 40-шы жылдары ғана жетті деп айта аламыз. Аталмыш саланы осы жоғарғы деңгейге көтерген адам ,нағыз Отансүйгіш, Қазақстанның патриоты, батыл азамат Ермұхан Бекмаханов екендігін мақтанышпен айта аламыз.
Алты жасынан жетім қалып,әкесінің мейірімін аңсап ерте есейген Ермұхан Бекмаханов қазақ жастарының ішінен суырылып шығып, алғаш рет Тамбов пен Воронеж қалаларында педагогикалық институттарында арнайы тарих факультетінде дәріс алып,білімін толықтырды. Тарихта қалған қазақ ғалымдарының ішінде алғашқы болып тарих ғылым докторы атанып (1946 жылы) және ол атақты лагерьден кейін екінші рет басқа тақырыппен тағы да қорғап шыққандығы мәлім (1957 жылы).
Сондай - ақ Ермұхан Бекмаханов Қазақстан тарихы кафедрасын жоғарғы оқу жүйесінде алғаш рет ашып,меңгерген еді.Ерекше назар аударсақ, Ермұхан Бекмахановқа дейін Қазақстан жоғарғы оку орындарында тек қана СССР тарихы және Жалпы тарих кафедралары ғана болғаны белгілі. Тынымсыз еңбегінің арқасында Ермұқан Бекмаханов Қазақстан тарихы кафедрасына ең бірінші түрен салушы ғана емес (1948 ж.), лагерьден аман - есен елге оралғаннан кейін де қайтадан осы бағытта қызметін жалғастырып, тарихта ұлы мұра қалтырған танымал тұлға (1958 ж.) Осы бағытта,оның нағыз ер азамат,халқының игілігі үшін тайсалмай басын тәуекелге тіккен күрескер және қайраткер екенін көре отырып,үлгі тұтамыз,дәріптейміз,құрмет тұтамыз.Білім саласында да айрықша үлес қосқан, Ермұхан Бекмаханов жас ұрпақтың келешегі үшін қазақ тарихшыларының ішінде арнайы мектеп оқушыларына арнап 7-8, 9-10 класс оқулықтарын жазып,қол таңбасын мұра қылып қалдырып, толағай еңбегінің арқасында тарих сахнасында ойып тұрып өз орнын биіктен сайлап кеткен ғалым [5]. Аталмыш оқулықтары тарихқа сусаған қазақ еліне қарлығаштай қанатымен аузына су бүріккенге теңестіруге болады.Жоғарыда атап көрсеткен оқулықтар Қазақстан мекептерінде 30 жыл бойы қызмет жасап,тарихи құндылықтарды ашып көрсетуде жол сілтеген, бағдар берген,баға жетпес тарихи мұраға айналды. Тарихшы-ғалым Ермұхан Бекмаханов "Қазақстан тарихын" мектепте және жоғарғы оқу орындарында оқытудың алғашқы әдістемелік- тәжірбиелік еңбектерін жазды.Соғыс жылдары нақты айтсақ, 1941-1945 жылдардағы соғыстың ауыр кезеңінде басталған бұл еңбек бірнеше оқу құралында, әдістемелік брошюраларда және 1966 жылы жарияланған "Очерки Истории Казахстана" пособие для учителей кітабында жарық көрді [6]. Сондықтан да Е. Бекмаханов қазақтың тарих саласы бойынша алғашқы ғалым -әдіскері бола білді.
Ермұхан Бекмаханов қазақ тарихшыларының ішінде алғашқы болып Қазақстан тарихы бойынша "библиографиялық көрсеткіш" жасап,тарих ғылымының дамуына айрықша үлес қосты.Ермұхан Бекмахановтың үлкен жауапкершілікті мойнына ала отырып,редақторлық жасауымен 1964 жылы жарық көрген "Библиография по истории Казахстана" аннотированный указ-тель. вып. I. Дореволюционный период аталатын қалың кітап әлі күнге дейін таптырмас,баға жетпес мұра болып келетіндігін мақтанышпен айта аламын [7]. Ермұхан Бекмахановтың қазақ тарихы бойынша жазып кеткен барлық үлкенді - кішілі еңбектерінің бәріне қысқаша шолу жасаған бұл кітаптан жоғары етіп әлі еңбек жазған зерттеуші бар деп айтуға әлі ертерек деп санаймын..
Қазақ халқына тән барлық жақсылық атаулыны бойына сіңіре біліп, табиғатынан ерекше батыл,зерделі,Отансүйгіш,білімге құштар,іздемпаз болып өскен,ұлағатты азаматы,алғашқы профессионал тарихшысы Ермұхан Бекмаханов өкінішке орай не бары елу жасында ғана дүниеден өтті. Ғалымның артында мол ғылыми мұра, қалыптасқан зерттеу әдістері мен тәжірибе, казақ тарихының қилы кезеңдері мен оқиғалары туралы ой нышандары өскелең ұрпаққа құнды мұра болып қалды.Ермұхан Бекмахановтың жасаған ісі,қалтырған мұраларының бәрі қазіргі қазақтың азаматтарынан үлкен жауапкершілікті, азаматтықты, жанашырлықты талап етті. Ермұхан Бекмахановтың тарих ғылымындағы ұлан-ғайыр және жанкешті еңбегі жөнінде соңғы жылдары баспасөзде біраз жазылды. Олардың ішінде Әбу Тәкенов, Манас Қозыбаев, Кеңес Нүрпейісов, Талас Омарбеков сияқты ғалымдар мақалаларында Ермұхан Бекмахановтың тарих ғылымындағы еңбектері әділ бағаланып,өз дәрежесінде құрметке лайық екендігі нақтыланып,баспасөз беттерінде жарық көрді. Ғалымның жары Халима Бекмұхамедова көп жылдар бойы ғалым туралы естеліктерді жинастырып, оны да жинақтап баспадан шығарды [8]. Осыдан бірнеше жыл бұрын Манас Қозыбаевтың жетекшілік етуімен Ермұхан Бекмахановтың өмірбаяны мен ғылымдағы еңбегін саралаған кандидаттық диссертация қорғалды [9]. Аталған диссертация жұмысында Ермұхан Бехмахановтың өмірі мен қызметі айтыла келіп, тарих ғылымына қосқан үлкен үлесі нақтыланған еді.Ермұхан Бекмахановтың еңбектерінің дені қазіргі кезде библиографиялық өте сирек кездесетін дүниелерге айналды. Сондықтан да Сұлтанмахмұт Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, осы оқу орнының басшысы, ұлтжанды азамат Ерлан Мұхтарұлы Арын бастап Ермұхан Бекмахановтың ғылыми мұрасын елге таныту мақсатында,ізденіске толы жылдардың жемісін көріп, мол еңбек сіңірді. Бұл жұмыс 2003 жылы басталып, алғашында Рухнама сериясынан Ермұхан Бекмахановқа арналып арнайы кітап болып жарыққа шықты. Бүл кітаптың ішіне Ә. Тәкеновтың ғалым туралы жазған тарихнамалық шолу мақаласы, Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісіне қатысты,нақтылай келсек азаттық күрес туралы жазған Ермұхан Бекмаханов тараулары, Ермұхан Бекмаханов жайында жазылған әдебиет тізімі енгізілген еді [10].
Ұлы тұлғаға көрсетілген құрмет ретінде Ермұхан Бекмахановтың 90 жылдығы қарсаңында Сұлтанмахмұт Торайғыров атындағы Павлодар мемлекетгік университеті ғалымның мерейтойына арнап арнайы халықаралық конференция,ғалымның шығармаларының жинағын шығару, библиографиялық көрсеткіш дайындау міндетін қойды,бұл іс артынша республикалық дәрежеде қолдау тауып,жоғары деңгейде өтті. Жүйелі жүмыс нәтижесінде оқырман қолына ұсынып отырған жеті томдық Ермұхан Бекмаханов шығармаларының жинағы жарық көріп, оқырмандарына жол тартты.
Ермұхан Бекмахановтың жеті томдығының - бірінші томы Ермұхан. Бекмахановтың өмірбаяны және шығармашылық еңбегі туралы көлемді очеркімен басталды,оны жүзеге асырған авторлары Е.М. Арын және Ж.О. Артықбаев болды. Бұл томға 1943 жылы жарияланған Қазақ ССР-і тарихының Ермұхан Бекмаханов жазған тарауларының орысша және қазақша түп нұскалары да енді.Кезінде Қазақ ССР-і тарихының алғашқы басылымы сол кезеңдегі идеологияға байланысты сынға ұшыраған болатындығы баршаға аян [10].
Жинақтың екінші томында Казахстан в 20-40-е годы XIX в. деп аталатын ғалымның аты шулы монографиясы толықтай енсе, бұл кітапты жариялағанда Қазақ ҒА сирек кездесетін қолжазбалар қорында сақталған 1947 жылғы жарияланған нұсқа мен 1992 жылы Әбу Тәкеновтың басшылығымен жарияланған нұсқалары енгізілген.
Жинақтың үшінші томға ғалым- тарихшы Ермұхан Бекмахановтың 1958 жылы жарыққа шыққан Присоединение Казахстана к России атты монографиясы толығымен енген. Ал жинақтың төртінші томында Ермұхан Бекмахановтың мектепте, жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихын оқытуға арналған әдістемелік-тәжірибелік еңбектері және 1966 жылы жарық көрген Очерки истории Казахстана (пособие для учителей) оқу құралы енгізілген. Жинақтың бесінші томында Ермұхан Бекмахановтың Қазақстан тарихы мәселелеріне арналған, әртүрлі басылымдарда жарық көрген ғылыми мақалалары жинақталған. Аталған томға енгізілген ғалымның кейбір мақалаларының партиялық-идеологиялық бағытта жазылуын оқырман сол уақыттың талабына байланысты деп түсінуі керек деп бағалаймын.Жинақтың алтыншы томына Е. Бекмахановтың XIX ғасырдың 20-40 жж. Қазақстан монографиясы бойынша Алматыда өткіз ілген 1948 жылғы шілде талқылауының стенограммасына енді. Жалпы, редколлегияның дискуссия материалдарын жеке том етіп жариялаудағы мақсаты оқырманға ғалымның күрескерлігі және сол кезеңдегі тарих ғылымының дамуы туралы мәліметтер беру.Сондай - ақ стенограмма материалдары Кеңес Нұрпейісовтың жариялауымен Алматыда 2000 жылы жарық көрген бірінші басылымынан өзгеріссіз берілген. Жетінші томның материалдарын негізінен Ермұхан Бекмаханов туралы құжаттармен замандастарының естеліктері құрайды [12].
Жұмыстың мақсаты: ғалымның еңбектері мен зерттеу жұмыстарын пайдалана отырып,Ермұхан Бекмахановтың туып-өскен ортасы мен ғылыми шығармашылығына, әсіресе тарих ғылымына қосқан мол үлесіне тоқталу болып табылады.. Бітіру жұмысы өзінің алға қойған масатын шешуде төмендегідей міндеттер тобын нақтылайды:
- Е. Бекмахановтың жастық шағы,өмірбаяны мен өскен ортасына тоқталу;
- Е. Бекмахановтың ғылыми ізденістерінің басталуын қарастыру;
- Е. Бекмаханов және оның ұлт-азаттық қозғалыс мәселесін ашуға қосқан үлесін бағалау ;
- Е. Бекмахановтың Отандық тарих ғылымының өзекті мәселелерін зертеудегі үлесін айқындау ;
-Е.Бекмахановтың тарихи мұрасы тақырыбын мектептің 9 сыныбында оқытудың әдістемесі;
- Тақырыпты оқытудың методикалық- әдістемелік негіздері.
Жұмыстың деректік негізін: Ермұхан Бекмахановтың шығармалар жинағының мәліметтері туралы әсіресе жетінші том материалдары мол мәліметтер береді.Ермұхан Бекмахановтың жары Халима Адамқызы Бекмухамедованың Вместе 20 лет [14] атты шағын жинағында ғалым турасында мол мәліметтер кездеседі. Аталған кітапта әсіресе Ермұхан Бекмахановтың мінез-құлқы, оның ғылым саласына келуі сияқты мәліметтер тобы топтастырылған. Бұлардың барлығы да Ермұхан Бекмаханов туралы толық та тың мәліметтер алуда өзінің құндылығы ерекше.
Жұмыстың мерзімдік шегі: Ермұхан Бекмахановтың өмір сүрген жылдары,дәлірек айтқанда: 1915-1966 жылдарға дейінг і аралықты қамтиды.Сондай -ақ Ермұхан Бекмахановтың өскен ортасынан бастап, өмір жолының барлық тұстарын қамтиды.
Зерттеудің қолданыстық маңызы: Бітіру жұмысында жасалған ой-тұжырымдар мен қорытындыларды Қазақстан тарихы бойынша жазылған курстық жұмыстарда, қысқа мәтінді баяндамаларда және мектептегі жас ұрпақты патриоттық тәрбиеге баулуға арналған тәрбиелік сағаттар барысында,мектеп бағдарламасының тоғызыншы сыныптарында сабақ барысында пайдалану арқылы жас ұрпақты Отансүйгіштікке баулу.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, әр бөлім екі бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланған әдереккөздер тізімінен тұрады.
1 Е.БЕКМАХАНОВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ҒЫЛЫМИ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Өскен ортасы және білім жолындағы қадамдары
Ермұхан Бекмаханов 1915 жылы қазіргі Павлодар облысы Баянауыл ауданыда № 10 ауылда Жасыбай деген жерде кедей шаруа Бекмахан Бегенұлының шаңырағында дүниеге келген. Назар аударатын мәлімет: кедейлер тобына жататын бұл отбасы Абылай ханның ұрпағы екендігі, ал Ермұхан Абылайдан тараған жетінші буын екендігі соңғы кездерде ғана ашылып айтыла бастады. Ермұхан Бекмаханов көрнекті ғалым, ұлтымыздың сүйікті перзенті, қазақ тарихының жанашыры, ұлы тұлға. Ермұхан Бекмахановтың қоғамдағы орны ,тарих ғылымына қосқан үлесі, тұлға ретінде өмір жолынан алатын өнегесі зор,адами қасиеттері ұрпаққа үлгі тұтарлық қасиеттері басым. Ермұханның әкесі Бекмахан Мұса Шормановтың немере інісі Зында Шормановтың малын баққан. Бекмаханның Бәпіш деген әйелінен Дінше, Ермұхан және Қамияш деген үш баласы болады. Бекмахан мал бағып жүріп өкпесіне суық тигізіп алады да, Ермұхан алты жасқа толмай жатып қайтыс болады. Әкесінен жастай қалған Ермұхан өз бетінше өмір сүруге талпынып бала кезінен,білімге бет бұрып,1925-1931 жылдар аралығында Баянауылдағы мектепте оқиды. Мектепті бітіргеннен кейін Семейдегі Жұмысшы факультетіне оқуға түседі. Сол жылдары Қазақстанда күштеп ұжымдастыру салдарынан ашаршылық орын алып, Ермұханның анасы мен кішкентай қарындасы қайтыс болады. Ермұханның әкесінің қайғысының үстіне анасы мен қарындасының қайғысы қосылып, тағдыр тәлкегін санасымен қабыл алып, өмірдің ескегін өзі қолына алып, қиыншылыққа мойымай қарсы тұрып, ерік - жігері мықты тұлғаға айналады. Осынау қиын сәттерде өзін -өзі қамшылап,алға ұмтылады.
1933 жылы Семейдегі Жұмысшы факультетін тәмамдаған Ермұхан ҚазПИ-дің физика-математика факультетіне түсу мақсатында Алматыға жол тартады. Қәзіргі Семейдегі М.Әуезов атындағы сақталған деректер бойынша бұл кісі сол кездегі осы оқу орнына түсіп, біраз уақыттан кейін Алматыға кетеді. Алматыда ол ағасының досы Диқан Әбілевті кездестіреді. Диқан Әбілев Ермұханға шолақ белсенді жерлестерің сенің төре тұқымынан екеніңді жәрия етіп, қудалауға түсіруі мүмкін деп, Орталық Ресейдегі оқу орындарының біріне түсуге кеңес береді. Дихан Әбілевтің кеңесімен Тамбов педагогикалық институтында жаңадан ашылған тарих факультеніне түсуге құжаттарын тапсырады. Халықтық ағарту комиссариаты Ермұханның Тамбов қаласына жетуі үшін қаражат бөледі. Осылайша тарихшы болуды ойламаған Ермұхан өзінің ғылымдағы алғашқы қадамын бастайды. 1936 жылы Халықтық ағарту комиссариатының шешімімен Тамбов педагогикалық институтының тарих факультеті жабылып, ол факультеттің студенттері Воронеж педагогикалықинститутына ауыстырылады. Воронеж қаласында айдауда жүрген Алаш қозғалысының белді мүшелері Халел Досмұхамедов және Мұхаметжан Тынышбайұлымен танысады. Халел мен Мұхаммеджанның әсері Ермұханның келешекте кәсіби тарихшы атанып, үлкен ғалым болуына зор ықпал етеді [9, б.23].
1937 жылы Ресейдің Воронеж қаласындағы педагогикалық институтын бітіргеннен кейін Қазақ КСР халық ағарту комиссариатының жанындағы ғылыми зерттеу институтында еңбек еткен. Ұлы Отан соғысы жылдарында Республиканың халық ағарту комиссариатының басқарма бастығы болған. Сонымен қатарАлматы қаласының жоғарғы оқу орындарында ұстаздық қызмет атқара отырып,ғылым саласына өз үлесін , қол таңбасын қалтыра бастайды. 1946-1947 жылдарда Қазақ КСР Ғылым академиясында жаңадан құрылған Тарих, археология және этнография институты директорының ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары, 1947 жылдан бастап, өмірінің соңына дейін, ягни 1966 жылғы мамырдың алтысына дейін Қазақ мемлекеттік университетінде өзі ұйымдастырған Қазақстан тарихы кафедрасын басқарды. Е. Бекмахановтың ғылыми мұрасы оның тақырыптарының алуан түрлі болуымен, тарихи мәселелерді кең қамтуымен және оларды байыпты шешуімен ерекшеленді. Оның еңбегінің бастысы 1947 жылы Алматыда орыс тілінде жарық көрген XIX ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан атты монографиясы болды. Осы тақырыпта 1946 жылы Мәскеуде тарих мамандығы бойынша докторлық диссертация қорғаған. 1947 жылы Алматыда ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан деген атпен орыс тілінде жеке монография түрінде жарық көрді [10,б.75]. Асыра сілтеу, бұрмалау жөне күдікшілдік бел алған осы тұста бұл еңбекке пікір айтушылардың әсері оның өміріндегі қиын кезеңдердің бастауына айналса да, елге деген құрмет оны тек алдыға жетеледі демеу болды, жанына қуат , көңіліне медет берді,алайда, кез - келген азаматтың, әр адамның өмірінде туған жері жүрегінен ойып тұрып орын алатыны белгілі. Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов: "Әр адамның туып-өскен елі, жасынан жаттап өскен ғадеті, нанымы, тұрмыс қалпы - сол адамның ақыл мінезіне із қалдырмай тұрмайды. Бұл қалдырған із - көңілге кіріп, ерікті билеп, әр адамға өзінің елін сүйгізіп, елдігін іздетеді" [11, б.132] - деп айтқандай, Баянауыл -ұшы-қиыры жоқ қазақтың сары даласының кіндік ортасында орналасқан көрікті де қасиетті мекен Ермұхан үшін де ерекше еді. Өзінің туған жеріне Мекке-Мәдинадай құрмет көрсеткен қазақ баласы үшін Баянауылда ұшқан құстың қанаты талатын, жортқан аңның тұяғы шыдамайтын қазақтың сайын даласы ата-анасының көзіндей болып жылушырап,өзіне тартып тұратын.Кейде ата- анасын аңсап сағынғанда мейірім көзіндей болып көрінетін.
Аңызақ жаз айларында сары далада шөліркеп келе жатқан жолаушы көк мұнар басқан Баян басын үш күндік жерден көреді десек те болады.Көк аспанды еркін кезіп жүрген қаз бауыр бұлттар екі күннің бірінде Баянның шоқтығы Ақбетті бауырына қысып, бейне бір қимас бауырын көрген қамкөңіл апасындай қушақтап, бірнеше күн сейілмей, ажырамай қоятын сияқты. Бейне қыздың жиған жүгіндей болып тау беткейіндегі Баянның қызғылт граниті, тау басындағы қожыр-қожыр түйе тастары да бұлттың қойнына еніп көкшіл - сұрғылт түске енеді. Кейде тау қойнауларынан сылдырлап аққан мөлдір бұлақтар ерекше жылдамдықпен жаңбыр тамшыларын алып қашып Баянның баурайындағы көлдеріне құюға асығады. Сұлу Баянның баурайында айдыны шалқар, алтын буы аспанды тербеп ғажайып көрініс силаған Жасыбай,, Сабынды, Торайғыр көлдері орын тепкен. Бұл керемет көрініс силаған көлдер Баянның келбетін одан әрмен айшықтап тұрғандай. Осындай керемет келбетті жерде туып өскен, текті азамат болмауға амалың бар ма, мына табиғаттың аялы алақаны әр адамға ғалым бол, ой түбіне сүңгіп, самал желден сергіп, қайрат-жігер жина да, елің үшін еңбек жаса, ер азамат бол деп, жан - жүрегін байытып, көңілін нұрландырып, санасына сыбырлап белгі беріп тұрғандай.
Баяндай жан тербетер жер бола ма,
Еліндей жарқын мінез ел бола ма?! Жас бала туысымен ойға бөгер,
Өскенде одан артық ер бола ма?! [13, б.32]- деп ақын жырында келтірілгендей туған жердің құдіреті бала ғалымның санасын кеңейте түскендей әсер қалдырған еді.
Ермұханның ауылы туралы кез-келген қазақ баласы суретей алатын еді. Ғалымның өскен Төре ауылы туралы ел ішінде қызғылықты мәліметтер де көптеп кездеседі.Төре ауылы атанған ескі қоныс Жасыбай көлінің батыс жақ сағасында орналасқан,көне көзқариялардың айтуынша осы аталмыш көлдің жазық өзекке ұштасып кететін бөлігін Қазан ауыз деп атау себебі: Жасыбайдың айналасы биік тау,тас,көз жетпес құз-шың болып келсе, жалғыз ғана осы солтүстік-батыс қабырғасы ғана ерекше қазанның аузына ұқсас жалпақ өзектің бойымен сүйірленіп кеткен. Жасыбайдың мөп - мөлдір суы да осы тұста ғана тұнық, жағалаудағы қалың құрақ-қамыспен жұмсақ айқасып тұрған момақан бойжеткендей болып көзге түседі..Осы ғажап көріністің дәлеліндей, жердің кереметтілігін түрлендіріп тұрған да Қазан ауызы болып табылады екен.
Ал Төре ауылының дәл жанынан қосарлана өскен ағашты ел ішінде бір қызығы Ханның қара ағашы деп атап кеткен. Қарағаштың бітімі де ғажап бейне бір тұтасқан берекелі орда секілді,қалың жыныс, ит тұмсығы өтпейтін тоғай болып бойлай өсіп,көкке ұмтылардай әсер қалдырады. Ол тек тоғай ,тал ғана емес,қолөнер өзегіне де айналған.Тіпті көбінесе жергілікті тұрғындар қарағаштан таңдап төре ауылының тұрмысы кедей, қолдары епті адамдары ұсталық жасап жергілікті Баян елінің қажетіне керекті заттар жасап отырған.Көбінесе елдің аузында мақталып жүргені қара ағаштың өзегінен ойып алған ағаш табақтар мен астаулар, кесе, көзе, қасық, ожау т.б. Төрелердің осы өнеріне бола кейде егескен кезде сөз қуған Баянның қара қазағы ағаш кемірген төре деп те атайды екен [15, б.121]. Ауылдың тура жанында тұтасып бүкіл жерді алып жатқан Найзатас, шежіре қариялар бұл тасты Тұрсынбайдың Найзатасы деп те атайды екен. Бір ғажабы Найзатас - батыстан қарасаң батырлардың шаншылған найзасындай тұрса, шығысынан алып тасбақа секілді.
Ерекше көзге түсетіні : Төре ауылының оңтүстік-шығыс жағында Жасыбай көлінің сағасында Жамбақы, Ат салған, Киікші,Күйікбет таулары жағалай жамырасып орналасқан.Осы көлдердің ішіндегі ерекше көз тартып тұрған Ақбет көлі. Ермұқан ауылынан күннің батысына қарай суыр жон сары адырлардың бірін-бірі қуалаған тізбегі көрінеді.Бұл аймақ ежелден малға да, жанға да жайлы құтты мекен сылқым. Алыстан мұнартып көрінетін Ақбет шыңдарында бірін-бірі қуалай шапқылаған арқарлар, тоғай ішіндегі елік Қазан ауызындағы төре ауылына да батыл барады. Ол кезде мылтық жоқ, аң мен құсқа кеңшілік мамыражай заман еді. Ермұқанның жерлесі Төкен Оразов құрға тұзақ құрып, құр ойнақтың қызығын қарап отырған жас бала кездерінде дәл үстерінен елікті қуған қасқырдың келіп қалғанын жазады. Бұл осынау бай табиғи ортаға етене тән құбылысқа ұқсайды..
Ермұхан Бекмахановтың аяулы анасы туралы жазып қалтырған мәліметтері жоқтың қасы.Балалық шағы өте ауыр жағдайда өткен бала ғалымның тағдыры жүректі сыздатар қасіретке толы десек те болады.Ермұханның өз қолымен жазып қалдырған өмірбаянында былай деп қана қысқа қайырады : шешем колхозшы, 1932 жылы қайтыс болды дегеннен басқа анасы туралы сыр ашпайды.Ауыр қайғысымен бөліскісі келмеді ме көп ашыла бермейді. Алайда расында да оның анасы мен қарындасы сұмдық та сұмпайы аштық жылдарында ашаршылықтан қайтыс болып, олардың мәйіттерінің қайда қалғаны да беймәлім болды.Бұл қасірет Ермұханның жүрегін тілімдеп,мәңгілік сағынышқа айналды.Анасы мен туған қарындасынан көз жазып қалған Ермұхан тек туған бауыры, ағасы Діншенің қолдауымен ғана мектепте білім алады. Артынша Ермұхан Баянауылда жетіжылдық мектепті тамамдаған соң 1932 жылы Семей қаласындағы жоғарғы оқу орнына даярлайтын бір жылдық курсты оқып шығады. 1933 жылы Қазақ АКСР Оқу-ағарту халық комиссариатының жолдамасымен Воронеж қаласындағы мемлекеттік педагогикалық институтқа қабылданып, 1937 жылы тарих факультетін тамамдайды.Міне,осыдан кейін ғалымның тарихқа салған сүре жолдары басталады.
1937 жылы Ермұхан Бекмахановтың педагогтық қызметі Алматыдағы № 28 мектептен басталады. Мектепте қызмет жасай жүріп Ермұхан Бекмаханов өзінің білімділігі мен білгірлігін таныта біледі. Ол әр бір шәкірттің жақсы білім алуы үшін аянбай еңбек етеді. Алғаш мектептен басталған оның бұл алғашқы қызметі оны болашақ ғылымға үлкен жол салып бергендей еді.
Ермұхан Бекмаханов мектепте оқытушылық қызмет жасай жүріп, 1937 жылдан бастап Алматы қаласындағы педагогика ғылыми-зерттеу институтында(қазіргі Ы. Алтынсарин атындағы қазақтың білім проблемалары институты) да еш ойланбастан ғылыми жұмысын бастап кетеді.Осы жылдары ғылыми-зерттеу институтында өзінің білімділігі мен іскерлігін танытқан Ермұхан Бекмаханов көп уақыт өтпестен, 1939 жылы аталған институттың директоры қызметіне дейін өзінің еңбекқорлығы арқасында қол жеткізеді. Аталмыш қызметте 1940 жылға дейін тиянақты жұмыс жасап,өзінің бойындағы іскерлік ,ұйымдастырушылық қабілеттерімен көзге түседі.Ермұхан Бекмаханов сондай - ақ ҚазПи-ді (қазіргі Абай атындағы педагогикалық ұлттық университет) аспирантура бөлімін тамамдап, 1940-1941 жылдары БКП(б) Орталық комитетінің жанындағы жоғарғы партия мектебінде оқып білім алады. Дерек мәліметтерінің көрсетуі бойынша Ермұхан Бекмаханов 1940 жылы партия қатарына өтеді [16,б.43].
Ермұханның өмірінің қиын да сындарлы жылдары екінші дүниежүзілік соғыстың басталуымен тұспа-тұс келді.Соғыстың аты соғыс.Сұм соғыс ешкімді де аямады. Алпауыт соғыс барша халықтың берекесін кетіріп, елдегі ауыр күндерді де, қиыншылықтарды да бастан өткізген болатын.Ермұхан Бекмаханов соғыс қиыншылығына қарамастан өзінің білімін толықтырумен болды. Халқының білімін көтеріп, сауаттылығын нығайту жолында оқу орындарында талмай жұмыс жасады.Елдегі ауыр жағдай ерік - жігері мықты Ермұханның білімге деген құлшынысына тосқауыл қоя алмады. Нақты тоқтала кетсек,ҰлыОтан соғысы жылдарында ҚазПИ-дің білім жетілдіру институтында білікті маман ретінде көріне білді. Үлкен ұстаздық жолды басынан кешірген болашақ ғалым 1947 жылы қазақтың қара шаңырағы ҚазМУ-де (қазіргі әл-Фараби атындағыКазҰУ) ұстаздық жолын жалғастырумен болды.
Бұдан кейінгі тұста Ермұхан Бекмаханов ғылымдағы өзінің сара жолын салып жатты. 1941-1942 жылдары Ермұхан Бекмаханов ҚазКСР Оқу халық комиссариатында мектептер басқармасының бастығы қызметін абыроймен атқарды, қай жұмыстың басында болсада асқан жауапкершілікпен, тиянақты қызмет жасап,өзінің ортасында үлкен абырой мен сенімге ие болды.Бұл әрбір адамның бойынан табыла бермейтін ерекше қасиет еді. Ал 1942-1944 жылдар аралығында - Қаз (б) КП Орталық Комитетінің лекторы , 1943-1948 жылдар аралығында ҚазКСР Ғылым Академиясының тарих, археология, және этнография институтында (қазіргі Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты) аға ғылыми қызметкері, біраз уақыт институт директоры болған С. Юшковтың орынбасары болды.
Ермұхан Бекмаханов өзінің алтын уақытын бөліп, денсаулығына да көңіл бөлместен тынымсыз еңбек етіп, барлық ғұмырын білім саласына арнады.Соның айғағындай Қазақстан жоғары оқу орындарына арнап алғаш рет оқулықтың жобасын жасады және оны сол күйінде жариялады. Ғалымның бұл ойы сол кезеңде іске аспағанымен біздің қазіргі жасап отырған дүниенің негізін қалап кеткендігін бүгінгі күні үлкен құрметпен мойындап,мақтанышпен растай аламыз.Алайда , Ермұханның осы жетістігіне Қазақстан тарихшылары тек 90-шы жылдары ғана қол жеткізгендігі ақиқат.
Ермұхан Бекмаханов Қазақстан жоғары білім жүйесінде алғаш рет тарих факультеті студенттерінің негізінде Қазақстан тарихы бойынша мамандар дайындауды іске асырды. Ол кезеңде бұл шешуі өте қиын мәселе еді, себебі Қазақстан тарихы бойынша мамандануға тек қана басқа ұлт өкілдері ғана емес, СССР - тарихы, Жалпы тарих кафедрасында қызмет істеп, нан тауып жүрген қазақтар да қарсы болды.Қоғамдағы қарсылықтарға қарамастан мақсатын жүзеге асыра алды.Тек қана 90-жылдардың басына дейін университеттік білім беру жүйесінде тарих факультетінің студенттері мамандық таңдау мүмкіндігіне ие болды.Ермұхан Бекмаханов қысқа ғұмырында жиырмаға жуық жас азаматтарға үлкен ғылымға жолдама беріп, ұстаздық- жетекшілік жасады. Олардың ішінен кейін қазақ тарих ғылымына үлкен үлес қосқан ғалымдар да шықгы. Бұл да Ермұхан Бекмахановтың үлкен азаматтығы, өзі жас болса да, өзгеге бас болған даналығы екендігін бүгінгі таңда үлкен мақтанышпен еске аламыз.Ермұхан. Бекмахановның басты құндылығы да осында ол Қазақстанда тарих ғылымын оқыту жүйесінде аспирантура институтын, оның бағдарламалары мен негізгі талаптарын қалыптастырып кетті [13, б.46].
Ермұхан Бекмаханов өзінің ұйымдастырушылық қабілетінің арқасында 1941-1943 жылдар аралығында мәскеулік тарихшылардың Қазақстанға келетіндігін пайдалана отырып Қазақстан тарихының алғашқы академияльқ нұсқасын жасады. Соның нәтижесінде Қазақстан тарихына қатысты жүздеген жылдар бойы жинақталған деректерді қорытып, тарихнамалық еңбектерге баға беріп, қазақ тарих ғылымының нұсқасын жасады.Бұл теңдесі жоқ қызмет еді.1943 жылы шыққан "История Казахской ССР" КСРО құрамына енген орыс емес ұлттардың тарихына арналған алғашқы академиялық еңбегі болды.
Өзін жан -жақты тұлға ретінде таныта білген,үлкен дарын иесі, қазақтан шыққан алғашқы ғылым докторы, профессор Ермұхан Бекмахановтың өскен ортасы мен туған жерінің киелі табиғаты оның болашақтағы үлкен өмір жолына аяқ басуда үлкен рөл атқарғаны айқын.Қазақта Терек те текті жерге өседі деген тамаша теңеу сөзі осыны растап тұрғандай. Тіпті оның жары Халима Бекмухамедова былайша есіне алады: Егер мен Ермахан Бекмахановты кездестірмесем, менің өмірім мүлде бұлай болмаушы еді. Мен оның арқасында жоғарғы оқу орынының оқытушысы, ғылым кандидаты, доцент, аспиранттарға ғылыми жетекші де болдым, - деп есіне алады. Сол сияқты ерекше қабілетті ғылым иесін қазіргі жас ұрпақтың көз алдына елестетуде Халима Бекмухамедованың естелігінен берілген мәліметтер арқылы нақты деректер беруге болады [8,б.89].
Ермұхан Бекмаханов бұдан кейінгі тұста өзінің мол ізденісі мен тәжірибесінің арқасында ұлтының тарихына, қазақ елінің тарихына мол мұра қалдыра білді. Әрине бұның барлығы оңай келген жоқ.Осыншама ғылым жолындағы жетістіктер Ермұхан Бекмахановтың ұзақ жылдар бойы айналысқан еңбегінің жемісі,ізденіске толы тынымсыз күндерінің нәтижесі екендігі баршаға мәлім.
1.2 Е.Бекмахановтың ғылыми ізденістерінің басталуы
Ермұхан Бекмахановтың алғашқы ғылым жолындағы кездері уақытпен санаспай атқарған еңбектері мен ізденістері педагогика саласымен тығыз байланысты болды. Әр кез балалармен жұмыс жасаған тұста мектеп құралдарының тапшылығы мен методикасынан қиыншылықтардың кездесуі болашақ ғылым иесін қатты толғандырды.Сондықтан да сапалы білім беру ісінде алғашқы кезекте методикалық құралдың қажет екендігі байқалды.Сол себебті де қазақ мектеп оқушылары үшін тұңғыш рет ерте дүние тарихы мен КСРО халықтары тарихы бойынша методикалық құрал жасауға барлық ерік - жігерін аямастан атсалысты. Ғалымның еңбектері 1938-1939 жылдары Халық мұғалімі (қазіргі Қазақстан мектебі) журналында жарық көрді. Ермұхан Бекмахановтың тарих ғылымына аяқ басуы соғыс кезеңімен ұштасып,соған қарамастан қай жерде қызмет жасаса да әр қадамы жемісті болды.Осындай жағдайда білім саласында үлкен із, өшпестей тарихи мұра қалдырған- кеңес заманында сталинизмнің құрбаны болған, тұңғыш кеңес тарихшыларының бірі, әрі бірегейі, кеңес тарих ғылымында доктор атағына ие болған азамат, профессор, Қазақстан Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі - Ермұхан Бекмаханов еді [9,б.73].
Ермұхан Бекмаханов - обьективті ғылыми шындықтың жағындағы зерттеуші бола білді. Оның есімі осынысымен де биік тұғырға шығып, ел есінде сақталып, шет елдерде де жоғары беделге ие болды.Бұндай қасиет екінің бірінің бойынан табыла бермейтін еді.Ермұхан Бекмаханов жайлы пікір айтқан аузы дуалы, академиктер Греков, Панкратова, Дружниндер кеңес тарих ғылымын жасаушы, Бекмахановты қолдаушы және өз пікірлерін ешуақытта өзгертпеген, тіпті ең жоғары партия басшылары алдында да жасырмаған ұлы тұлғалар еді,себебі ғалымның енбектері жас ұрпаққа баға жетпес тарихи мұра еді. Сол кезде бұл мамандардың қолдауы Ермұханның мықты маман,ғылыми негізі бар баға жетпес білім иесі екендігін көрегендікпен танып білгендіктерін дәлелдеп берді.Ермұхан Бекмаханов 1937 жылы Ресейдің Воронеж қаласындағы педагогикалық институтын бітіргеннен кейін Қазақ КСР халық ағарту комиссариатының жанындағы ғылыми зерттеу институтында еңбек еткен.
Тарихшы Ермұхан Бекмаханов 1946-1947 жылдарда Қазақ КСР Ғылым академиясында жаңадан құрылған Тарих, археология және этнография институты директорының ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары, 1947 жылдан бастап, өмірінің соңына дейін, нақты айтсақ 1966 жылдың мамыр айының алтысына дейін Қазақ мемлекеттік университетінде өзі ұйымдастырған Қазақстан тарихы кафедрасын басқарған мықты маман еді.Ғұмырының соңғы сәттеріне дейін ел игілігі үшін тер төгіп,қызмет жасаған ғалымның есімі жыл өткен сайын жаңғырып,зерттеулердің нәтижесінде жаңа қырынан танылып келеді.
Ермұхан Бекмахановтың ғылыми мұрасы оның тақырыптарының алуан түрлі болуымен, тарихи мәселелерді кең қамтуымен және оларды байыпты шешуімен ерекшеленді. Оның еңбегінің бастысы 1947 жылы Алматыда орыс тілінде жарық көрген "XIX ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан" атты монографиясы болды. Осы тақырыпта 1946 жылы Мәскеуде тарих мамандығы бойынша докторлық диссертация қорғаған [16, б.63].
Асыра сілтеу, бұрмалау және күдікшілдік бел алған осы тұста бұл еңбекке пікір айтушылардың кейбіреулері оны Кенесары Қасымұлы бастаған қозғалыстың тарихын ақтау тұрғысынан көрсеткен еңбек деп бағалап, оны буржуазияшыл-ұлтшыл идеологияны дәріптеуші деген саяси кінәға ұшыратты. Ермұхан Бекмаханов еңбегіне байланысты пікірталастар 1947 жылдың екінші жартысында бұрынғыдан да күшейе түсті. Ермұхан Бекмаханов бірақ айтқанынан қайтпады. Халқы үшін жан аямай күрескен Кенесары Қасымовтың батыр екенін дәлелдеген, оның кітабын да, өзін де қызыл империя аямай жазалады. 1947- 1950 жылдарда Ермұхан .Бекмахановтың күйі өте ауыр болды, күн өткен сайын оған тиген моральдық соққының салмағы арта берді. Ермұхан Бекмахановты қаралау компаниясы Тілеуқажы Жанайұлы Шойынбаев, Хадиша Гилимқызы Айдарова және А.Ф. Якунинің қол қойған КСРО- ның басты газеті - "Правда" газетіндегі 1951 мақаладан басталады. Артынша 1951 жылы университеттегі жұмысынан қуылып, партия қатарынан шығарылды.
Ермұхан біраз уақыт Алматы облысы, Нарынқол ауданында мектепте тарих пәнінен сабақ берді, көп кешікпей Жамбыл облысы, Шу ауданындағы Новотроицк селосындағы мектепке мұғалім болып орналасты. Осы жерде жұмыс істеп жүрген жерінен 1952 жылы 5 қыркүйекте тұтқындалды. Екі айға жуық тергеу жұмыстары жүргізіліп, 1952 жылдың 3 қарашасында № 699 іс бойынша Ермұхан Бекмахановты айыптау қорытындысы дайын болды. Ермұханның жары Халима Бекмаханованың естелігінен: Тергеу үш айға созылды. Тергеудің өн бойында қорқыту мен қоқан-лоққы қатар жүрді. Сот 1952 жылдың 2 желтоқсанында болды. Жоғарғы Соттың ғимараты Гоголь мен 8-ші март көшелерінің бұры - шында болатын. Ермұқанды 4 солдат айдап алып келді. Ол маған жақындамақшы болған, мен де ұмтылдым, бірақ бізді айырып жіберді. Соттың үш күнінде көптеген куәлар келіп, кетіп жатты. 4 желтоқсанда үкімді жария еткен кезде менің қатысуыма ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Семей қаласының Шәкәрім атындағы университеті КеАҚ
Турлыханов Даулет Серикулы
Е.Бекмахановтың тарихи мұрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС (ЖОБА)
5В011400 Тарих мамандығы
Семей, 2021 жыл
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы университеті КеАҚ
Қорғауға жіберілді
Тарих және құқық кафедрасының меңгерушісі
(кафедра атауы)
Ғазизова Н.С. _________________
(қолы, аты-жөні, тегі) (мерзімі)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС (ЖОБА)
Тақырыбы: Е.Бекмахановтың тарихи мұрасы
5В011400 Тарих мамандығы
Орындаған Турлыханов Д.С.
Ғылыми жетекші Каримов М.Қ
т.ғ.к., профессор
Нормобақылаушы Бакытжанова А.Б.
т.ғ.к., қауымдастырылған профессор м.а
Семей, 2021 жыл
Гуманитарлық факультет
Тарих және саясаттану оқу кафедрасы
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
_________Ибраемова М.С.
(қолы, аты-жөні)
13 қараша 2020 ж.
Т.Д.Серикулының дипломдық жұмысына (жоба) бойынша ТАПСЫРМА
1. Дипломдық жұмыстың (жобаның) такырыбы: Е.Бекмахановтың тарихи мұрасы
университет бойынша № 16-у бұйрықпен 13 қараша 2020 ж. бекітілген.
2. Білім алушының аяқталған дипломдық жұмысты (жобаны) тапсыратын мерзімі: 03.05.2021.
3. Есеп-түсіндіру жазбасының мазмұны (дипломдық жоба үшін) Қарастырылуға жоспарланатын сұрақтар тізімі (дипломдық жұмыс үшін)
Е.Бекмахановтың өмірі мен шығармашылығы.
Өскен ортасы және білім жолындағы қадамдары
Е.Бекмахановтың.ғылыми ізденістерінің басталуы
Е.Бекмахановтың тарих ғылымына қосқан үлесі
Е.Бекмахановтың және ұлт-азаттық қозғалысының мәселелері
Отандық тарих ғылымының өзекті мәселелерін зерттеудегі Е.Бекмахановтың үлесі
Е.Бекмахановтың тарихи мұрасы тақырыбын мектепте оқытудың әдістемесі.
Тақырыпты оқытудың методологиялық - әдістемелік негіздері
Е.Бекмахановтың тарихи мұрасы тақырыбына арналған сабақ жоспарының үлгісі. (Мектептегі жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша)
4. Графикалық материалдардың тізімі (міндетті сызбалардың анық көрсетілуі тиіс) (дипломдық жоба үшін)
№ рс
Диплом жұмысын (жобасын) орындау кезеңдерінің атаулары
Орындау мерзімі
Ескерту
1
2
3
4
1
Негізгі және қосымша дереккөздерді анықтау, оларды
зерттеу және өңдеу
07.09.2020
2
Дипломдық жұмыстың (жобаның) жоспарын жасау
01.10.2020
3
Бірінші бөлімді әзірлеу және тексеруге ұсыну
13.11.2020
4
Материалдарды жинақтау, жүйелеу және талдау
30.11.2020
5
Екінші бөлімді әзірлеу және тексеруге ұсыну
11.12.2020
6
Үшінші бөлімді әзірлеу және тексеруге ұсыну (бар
болса)
01.02.2021
7
Ғылыми жетекшімен қорытындылар мен ұсыныстарды
келісу
29.04.2021
8
Дипломдық жұмысты (жобаны) алдын ала қорғау
30.04.- 06.05.2021
9
Баяндама тезистерін және қорғау үшін презентациялық материалдарды әзірлеу, пікірмен жән е рецензиямен
танысу
10.05.-17.05.2021
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫ (ЖОБАНЫ) ОРЫНДАУ КЕСТЕСІ
Тапсырма берілген күні: 13.11.2020 ж. Дата выдачи задания
Тапсырманы орындауға қабылдап алды: Турлыханов Д.С.
Задание принял к исполнен (білім алушының аты, жөні, тегі, қолы) (Ф.И.О. обучающегося, подпись)
Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., профессор Каримов М.Қ
Научный руководитель (аты, жөні,тегі, қолы) (Ф.И.О., подпись)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6 1.Е.Бекмахановтың өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .. 11 1.1 Өскен ортасы және білім жолындағы қадамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11 1.2 Е.Бекмахановтың.ғылыми ізденістерінің басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...16 2. Е. Бекмахановтың тарих ғылымына қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27 2.1.Е.Бекмахановтың және ұлт-азаттық қозғалысының мәселелері ... ... ... ...27 2.2 Отандық тарих ғылымының өзекті мәселелерін зерттеудегі Е.Бекмахановтың үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38 3. Е.Бекмахановтың тарихи мұрасы тақырыбын мектепте оқытудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50 3.1 Тақырыпты оқытудың методологиялық - әдістемелік негіздері ... ... ...50 3.2 Е.Бекмахановтың тарихи мұрасы тақырыбына арналған сабақ жоспарының үлгісі.(Мектептегі жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55Қорыты нды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58 Пайдаланған дерекөздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Егемен елдің еркіндігінен кейін ғана бодандықтың құрсауынан азат елдің өз билігі өзіне тиіп, еркін елдің іргетасын қалай бастаған қазақ халқы үшін өткен тарихын келер ұрпаққа ғылыми тұрғыда жазу қажеттілігі күн өткен сайын айқындалып,рухани қажеттілікке айналуы бүгінгі күннің басты қажеттілігіне айналды.Оның басты себебі ұлттың бүгінге дейінгі тарихы - жас ұрпақ үшін құнды мұра еді. Расында да қазақ елі көп жылдар бойы бодандық құрсауында болып,отарлық саясаттың өктемдігін бастан кешіріп, тәуелсіздігін алып, дербес ел болған тұста, алдына нақты мақсат қойып, әлемдегі өркениетті халықтар санатына қосылу үшін өзінің өткенін білу, төл тарихынан тағылым алып, оның сабақтарын ескеру - болашақ мақсаттарға жеткізетін негізгі факторға айналған десек қателеспеген едік. Десе де, кешегі ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдайды бастан кешірген қазақ халқының келешегінің қалыптасуы, көп жағдайда оның ғылыми тарихының қазіргі кезеңде қалай жазылуына, оның тарихи санасының қалай қалыптасуына байланысты екендігін ащы шындық деп қарауға болады.
Жалпы адамзат тарихында жеке тұлғалық фактор әрқашанда жоғарғы маңызға ие болғандығы ақиқат. Алайда, қандай да бір тарихи кезең өз уақыттарда орын алған ірі қоғамдық-саяси,экономикалық,мәдени өзгерістер кейде бір немесе бірнеше тарихи тұлғалардың өмірімен, қызметімен сабақтасып жатады. Дәл осындай сабақтастық Қазақстан тарихында ХХ ғасырдың басында орын алғандығы - бұлжытпас айғақ болып саналады.
Жас ұрпаққа кемел болашақтың кепіліндей ең бастысы тарих гылымының қалыптасуында және гуманитарлық ғылымдардың бір саласы есебінде дамуында жаңа заманның ұлы тарихшысы Ермұқан Бекмахановтың (1915-1966 жж.) баға жетпес еңбектері - тарихи мұра ретінде бағаланып келеді.Тарихта Ермұқан Бекмахановқа дейін де осы салада айрықша із қалтырған тарихшылар болғандығы аян. Сондай -ақ ерте замандағы небір ғұламаларды айтпаған күннің өзінде, ертедегі халықтың арасынан шыққан шежірешілерді ескермеген күннің өзінде де, Қазақ хандығының қалай өмірге келгенін, оның шаңырағын кім көтергенін, елдескен және жауласқан елдерін тізіп берген Мырза Хайдар Дулати мен Қадырғали Қосымұлы сияқты тарихшылар болғандығы аян. Бұлар патша сарайының маңында талмай қызмет жасап жүрген әмбебап тұлғалар ретінде танымал.
Алайда, қазақ тарихының терең сырларын баяндап, артына көшпелілер тарихы туралы жарқын ой ұшқынын қалдырып кеткен Шоқанның өзі де тарихшы емес еді. Халық бағалап, жарық жұлдызға теңеген Шоқан ғаламат дарын иесі ретінде танылып, оның артына мұра қылып тастап кеткен мақалалардың өзі ғылыми тереңдігімен,өміршеңдігімен құнды болып келеді. Негізі, Шоқан өзінің қысқа ғұмырында Орталық Азия тарихының көне және ортағасырлық тарихына қатысты талай күрделі мәселелерді ашып,көрсете білген. Дегенмен, ол өзінің ғылымға деген құлшынысының арқасында орыстың әскери оқуын оқып бітіріп, Ресей империясына қызмет істеуге тиіс болған еді. Сондықтан да болар, негізінен Шоқанның шығармалары мен жазбаларының көпшілігі үнемі жұмыс үстінде,жол сапарда, қауіп-қатер, жорықтарда тынымсыз тіршілік үстінде жазылған еді.
Алайда, тарихта Шоқанға дейінгі кезге дейін де нақты тоқталсақ: XIX ғасырдың. өзінде де қазақ шежіресін жинақтап, тарихтың әртүрлі нұсқаларын сараптап,жазбаларын қағаз бетіне түсіріп,жинақтап жүрген азаматтар аз болған жоқ.
Бұған дәлел ретінде ең алдымен түркі-монғол халықтарының шежірешілдік дәстүрін тілге тиек етсек артық айтқандық емес. Жұртшылықтың кемеңгер ақсақалдары мен қарияларынан қалған алтын сандықтың қазынасын хатқа түсіру де шындығында XIX ғасырдан басталған.Шежіренің жазба дәстүрін ұстанған азаматтар осы көне нұсқадан, мөлдір қайнар - бастаудан нәр алатын еді.Сол тарихи мұраны Ермұхан Бекмаханов та осы бағытта жалғастыра алды, сондай -ақ кеңестік империяның заманы жүріп уақытта төл дерекке батыл барып, оны Қазақ тарихының ең бір күрделі кезеңдері ХVШ-ХІХ ғасырлардағы. тарихын жазуға пайдаланған батыл тұлға. Сондықтан да Ермұхан Бекмаханов сынды үлкен ғалымның еңбегін бағалап, оған шынайы бағасын беру бүгінгі таңда кезек күттірмейтін тың мәселе.
Мәселенің зерттелу деңгейі: Жалпы,қазақ тарихымен XIX ғасырдың соңымен XX ғасырдың басында бірсыпыра азаматтар айналысып, үлес қосуға тырысты.Солардың қатарында қазақ халқының жадында сақталған шежіре аңыздарын жинақтап, соларды жүйелеп және қорытып, көшпелілер тарихы туралы тамаша деректерді жазып қалдырған Ж. Көпейұлы [1], қазақ шежіресі мен Ресей тарихнамасын байланыстырған Ш. Құдайбердіұлы [2], қазақтың тарихи аңыздарын жыр жолына түсірген, Алтын Орда мен ақтабан шұбырынды заманы туралы тамаша этюдтер жазған М. Тынышпаев [3],"Қазақ тарихының" алғашқы ғылыми нұсқасын орыс тілінде жазып көрген ерен білімді С. Асфендияров болды десек ол- тарихи шындық [4]. Бұдан басқа да жүздеген ада мдар қазақ халқының тарихын зерттеп,баспасөз бетіне материалдар жазып, артындағы өскелең ұрпаққа баға жетпес мұраны қалдырып кеткендігі баршаға белгілі.
Міне осындай зор мақтанышпен ауыз толтырып айта алатын өмірбаяны, дәстүрлері, дарынды өкілдері бар ,бұл тарихтың бұл саласы қазақ халқының ішінде кәсіптік деңгейге тек XX ғасырдың 40-шы жылдары ғана жетті деп айта аламыз. Аталмыш саланы осы жоғарғы деңгейге көтерген адам ,нағыз Отансүйгіш, Қазақстанның патриоты, батыл азамат Ермұхан Бекмаханов екендігін мақтанышпен айта аламыз.
Алты жасынан жетім қалып,әкесінің мейірімін аңсап ерте есейген Ермұхан Бекмаханов қазақ жастарының ішінен суырылып шығып, алғаш рет Тамбов пен Воронеж қалаларында педагогикалық институттарында арнайы тарих факультетінде дәріс алып,білімін толықтырды. Тарихта қалған қазақ ғалымдарының ішінде алғашқы болып тарих ғылым докторы атанып (1946 жылы) және ол атақты лагерьден кейін екінші рет басқа тақырыппен тағы да қорғап шыққандығы мәлім (1957 жылы).
Сондай - ақ Ермұхан Бекмаханов Қазақстан тарихы кафедрасын жоғарғы оқу жүйесінде алғаш рет ашып,меңгерген еді.Ерекше назар аударсақ, Ермұхан Бекмахановқа дейін Қазақстан жоғарғы оку орындарында тек қана СССР тарихы және Жалпы тарих кафедралары ғана болғаны белгілі. Тынымсыз еңбегінің арқасында Ермұқан Бекмаханов Қазақстан тарихы кафедрасына ең бірінші түрен салушы ғана емес (1948 ж.), лагерьден аман - есен елге оралғаннан кейін де қайтадан осы бағытта қызметін жалғастырып, тарихта ұлы мұра қалтырған танымал тұлға (1958 ж.) Осы бағытта,оның нағыз ер азамат,халқының игілігі үшін тайсалмай басын тәуекелге тіккен күрескер және қайраткер екенін көре отырып,үлгі тұтамыз,дәріптейміз,құрмет тұтамыз.Білім саласында да айрықша үлес қосқан, Ермұхан Бекмаханов жас ұрпақтың келешегі үшін қазақ тарихшыларының ішінде арнайы мектеп оқушыларына арнап 7-8, 9-10 класс оқулықтарын жазып,қол таңбасын мұра қылып қалдырып, толағай еңбегінің арқасында тарих сахнасында ойып тұрып өз орнын биіктен сайлап кеткен ғалым [5]. Аталмыш оқулықтары тарихқа сусаған қазақ еліне қарлығаштай қанатымен аузына су бүріккенге теңестіруге болады.Жоғарыда атап көрсеткен оқулықтар Қазақстан мекептерінде 30 жыл бойы қызмет жасап,тарихи құндылықтарды ашып көрсетуде жол сілтеген, бағдар берген,баға жетпес тарихи мұраға айналды. Тарихшы-ғалым Ермұхан Бекмаханов "Қазақстан тарихын" мектепте және жоғарғы оқу орындарында оқытудың алғашқы әдістемелік- тәжірбиелік еңбектерін жазды.Соғыс жылдары нақты айтсақ, 1941-1945 жылдардағы соғыстың ауыр кезеңінде басталған бұл еңбек бірнеше оқу құралында, әдістемелік брошюраларда және 1966 жылы жарияланған "Очерки Истории Казахстана" пособие для учителей кітабында жарық көрді [6]. Сондықтан да Е. Бекмаханов қазақтың тарих саласы бойынша алғашқы ғалым -әдіскері бола білді.
Ермұхан Бекмаханов қазақ тарихшыларының ішінде алғашқы болып Қазақстан тарихы бойынша "библиографиялық көрсеткіш" жасап,тарих ғылымының дамуына айрықша үлес қосты.Ермұхан Бекмахановтың үлкен жауапкершілікті мойнына ала отырып,редақторлық жасауымен 1964 жылы жарық көрген "Библиография по истории Казахстана" аннотированный указ-тель. вып. I. Дореволюционный период аталатын қалың кітап әлі күнге дейін таптырмас,баға жетпес мұра болып келетіндігін мақтанышпен айта аламын [7]. Ермұхан Бекмахановтың қазақ тарихы бойынша жазып кеткен барлық үлкенді - кішілі еңбектерінің бәріне қысқаша шолу жасаған бұл кітаптан жоғары етіп әлі еңбек жазған зерттеуші бар деп айтуға әлі ертерек деп санаймын..
Қазақ халқына тән барлық жақсылық атаулыны бойына сіңіре біліп, табиғатынан ерекше батыл,зерделі,Отансүйгіш,білімге құштар,іздемпаз болып өскен,ұлағатты азаматы,алғашқы профессионал тарихшысы Ермұхан Бекмаханов өкінішке орай не бары елу жасында ғана дүниеден өтті. Ғалымның артында мол ғылыми мұра, қалыптасқан зерттеу әдістері мен тәжірибе, казақ тарихының қилы кезеңдері мен оқиғалары туралы ой нышандары өскелең ұрпаққа құнды мұра болып қалды.Ермұхан Бекмахановтың жасаған ісі,қалтырған мұраларының бәрі қазіргі қазақтың азаматтарынан үлкен жауапкершілікті, азаматтықты, жанашырлықты талап етті. Ермұхан Бекмахановтың тарих ғылымындағы ұлан-ғайыр және жанкешті еңбегі жөнінде соңғы жылдары баспасөзде біраз жазылды. Олардың ішінде Әбу Тәкенов, Манас Қозыбаев, Кеңес Нүрпейісов, Талас Омарбеков сияқты ғалымдар мақалаларында Ермұхан Бекмахановтың тарих ғылымындағы еңбектері әділ бағаланып,өз дәрежесінде құрметке лайық екендігі нақтыланып,баспасөз беттерінде жарық көрді. Ғалымның жары Халима Бекмұхамедова көп жылдар бойы ғалым туралы естеліктерді жинастырып, оны да жинақтап баспадан шығарды [8]. Осыдан бірнеше жыл бұрын Манас Қозыбаевтың жетекшілік етуімен Ермұхан Бекмахановтың өмірбаяны мен ғылымдағы еңбегін саралаған кандидаттық диссертация қорғалды [9]. Аталған диссертация жұмысында Ермұхан Бехмахановтың өмірі мен қызметі айтыла келіп, тарих ғылымына қосқан үлкен үлесі нақтыланған еді.Ермұхан Бекмахановтың еңбектерінің дені қазіргі кезде библиографиялық өте сирек кездесетін дүниелерге айналды. Сондықтан да Сұлтанмахмұт Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, осы оқу орнының басшысы, ұлтжанды азамат Ерлан Мұхтарұлы Арын бастап Ермұхан Бекмахановтың ғылыми мұрасын елге таныту мақсатында,ізденіске толы жылдардың жемісін көріп, мол еңбек сіңірді. Бұл жұмыс 2003 жылы басталып, алғашында Рухнама сериясынан Ермұхан Бекмахановқа арналып арнайы кітап болып жарыққа шықты. Бүл кітаптың ішіне Ә. Тәкеновтың ғалым туралы жазған тарихнамалық шолу мақаласы, Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісіне қатысты,нақтылай келсек азаттық күрес туралы жазған Ермұхан Бекмаханов тараулары, Ермұхан Бекмаханов жайында жазылған әдебиет тізімі енгізілген еді [10].
Ұлы тұлғаға көрсетілген құрмет ретінде Ермұхан Бекмахановтың 90 жылдығы қарсаңында Сұлтанмахмұт Торайғыров атындағы Павлодар мемлекетгік университеті ғалымның мерейтойына арнап арнайы халықаралық конференция,ғалымның шығармаларының жинағын шығару, библиографиялық көрсеткіш дайындау міндетін қойды,бұл іс артынша республикалық дәрежеде қолдау тауып,жоғары деңгейде өтті. Жүйелі жүмыс нәтижесінде оқырман қолына ұсынып отырған жеті томдық Ермұхан Бекмаханов шығармаларының жинағы жарық көріп, оқырмандарына жол тартты.
Ермұхан Бекмахановтың жеті томдығының - бірінші томы Ермұхан. Бекмахановтың өмірбаяны және шығармашылық еңбегі туралы көлемді очеркімен басталды,оны жүзеге асырған авторлары Е.М. Арын және Ж.О. Артықбаев болды. Бұл томға 1943 жылы жарияланған Қазақ ССР-і тарихының Ермұхан Бекмаханов жазған тарауларының орысша және қазақша түп нұскалары да енді.Кезінде Қазақ ССР-і тарихының алғашқы басылымы сол кезеңдегі идеологияға байланысты сынға ұшыраған болатындығы баршаға аян [10].
Жинақтың екінші томында Казахстан в 20-40-е годы XIX в. деп аталатын ғалымның аты шулы монографиясы толықтай енсе, бұл кітапты жариялағанда Қазақ ҒА сирек кездесетін қолжазбалар қорында сақталған 1947 жылғы жарияланған нұсқа мен 1992 жылы Әбу Тәкеновтың басшылығымен жарияланған нұсқалары енгізілген.
Жинақтың үшінші томға ғалым- тарихшы Ермұхан Бекмахановтың 1958 жылы жарыққа шыққан Присоединение Казахстана к России атты монографиясы толығымен енген. Ал жинақтың төртінші томында Ермұхан Бекмахановтың мектепте, жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихын оқытуға арналған әдістемелік-тәжірибелік еңбектері және 1966 жылы жарық көрген Очерки истории Казахстана (пособие для учителей) оқу құралы енгізілген. Жинақтың бесінші томында Ермұхан Бекмахановтың Қазақстан тарихы мәселелеріне арналған, әртүрлі басылымдарда жарық көрген ғылыми мақалалары жинақталған. Аталған томға енгізілген ғалымның кейбір мақалаларының партиялық-идеологиялық бағытта жазылуын оқырман сол уақыттың талабына байланысты деп түсінуі керек деп бағалаймын.Жинақтың алтыншы томына Е. Бекмахановтың XIX ғасырдың 20-40 жж. Қазақстан монографиясы бойынша Алматыда өткіз ілген 1948 жылғы шілде талқылауының стенограммасына енді. Жалпы, редколлегияның дискуссия материалдарын жеке том етіп жариялаудағы мақсаты оқырманға ғалымның күрескерлігі және сол кезеңдегі тарих ғылымының дамуы туралы мәліметтер беру.Сондай - ақ стенограмма материалдары Кеңес Нұрпейісовтың жариялауымен Алматыда 2000 жылы жарық көрген бірінші басылымынан өзгеріссіз берілген. Жетінші томның материалдарын негізінен Ермұхан Бекмаханов туралы құжаттармен замандастарының естеліктері құрайды [12].
Жұмыстың мақсаты: ғалымның еңбектері мен зерттеу жұмыстарын пайдалана отырып,Ермұхан Бекмахановтың туып-өскен ортасы мен ғылыми шығармашылығына, әсіресе тарих ғылымына қосқан мол үлесіне тоқталу болып табылады.. Бітіру жұмысы өзінің алға қойған масатын шешуде төмендегідей міндеттер тобын нақтылайды:
- Е. Бекмахановтың жастық шағы,өмірбаяны мен өскен ортасына тоқталу;
- Е. Бекмахановтың ғылыми ізденістерінің басталуын қарастыру;
- Е. Бекмаханов және оның ұлт-азаттық қозғалыс мәселесін ашуға қосқан үлесін бағалау ;
- Е. Бекмахановтың Отандық тарих ғылымының өзекті мәселелерін зертеудегі үлесін айқындау ;
-Е.Бекмахановтың тарихи мұрасы тақырыбын мектептің 9 сыныбында оқытудың әдістемесі;
- Тақырыпты оқытудың методикалық- әдістемелік негіздері.
Жұмыстың деректік негізін: Ермұхан Бекмахановтың шығармалар жинағының мәліметтері туралы әсіресе жетінші том материалдары мол мәліметтер береді.Ермұхан Бекмахановтың жары Халима Адамқызы Бекмухамедованың Вместе 20 лет [14] атты шағын жинағында ғалым турасында мол мәліметтер кездеседі. Аталған кітапта әсіресе Ермұхан Бекмахановтың мінез-құлқы, оның ғылым саласына келуі сияқты мәліметтер тобы топтастырылған. Бұлардың барлығы да Ермұхан Бекмаханов туралы толық та тың мәліметтер алуда өзінің құндылығы ерекше.
Жұмыстың мерзімдік шегі: Ермұхан Бекмахановтың өмір сүрген жылдары,дәлірек айтқанда: 1915-1966 жылдарға дейінг і аралықты қамтиды.Сондай -ақ Ермұхан Бекмахановтың өскен ортасынан бастап, өмір жолының барлық тұстарын қамтиды.
Зерттеудің қолданыстық маңызы: Бітіру жұмысында жасалған ой-тұжырымдар мен қорытындыларды Қазақстан тарихы бойынша жазылған курстық жұмыстарда, қысқа мәтінді баяндамаларда және мектептегі жас ұрпақты патриоттық тәрбиеге баулуға арналған тәрбиелік сағаттар барысында,мектеп бағдарламасының тоғызыншы сыныптарында сабақ барысында пайдалану арқылы жас ұрпақты Отансүйгіштікке баулу.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, әр бөлім екі бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланған әдереккөздер тізімінен тұрады.
1 Е.БЕКМАХАНОВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ҒЫЛЫМИ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Өскен ортасы және білім жолындағы қадамдары
Ермұхан Бекмаханов 1915 жылы қазіргі Павлодар облысы Баянауыл ауданыда № 10 ауылда Жасыбай деген жерде кедей шаруа Бекмахан Бегенұлының шаңырағында дүниеге келген. Назар аударатын мәлімет: кедейлер тобына жататын бұл отбасы Абылай ханның ұрпағы екендігі, ал Ермұхан Абылайдан тараған жетінші буын екендігі соңғы кездерде ғана ашылып айтыла бастады. Ермұхан Бекмаханов көрнекті ғалым, ұлтымыздың сүйікті перзенті, қазақ тарихының жанашыры, ұлы тұлға. Ермұхан Бекмахановтың қоғамдағы орны ,тарих ғылымына қосқан үлесі, тұлға ретінде өмір жолынан алатын өнегесі зор,адами қасиеттері ұрпаққа үлгі тұтарлық қасиеттері басым. Ермұханның әкесі Бекмахан Мұса Шормановтың немере інісі Зында Шормановтың малын баққан. Бекмаханның Бәпіш деген әйелінен Дінше, Ермұхан және Қамияш деген үш баласы болады. Бекмахан мал бағып жүріп өкпесіне суық тигізіп алады да, Ермұхан алты жасқа толмай жатып қайтыс болады. Әкесінен жастай қалған Ермұхан өз бетінше өмір сүруге талпынып бала кезінен,білімге бет бұрып,1925-1931 жылдар аралығында Баянауылдағы мектепте оқиды. Мектепті бітіргеннен кейін Семейдегі Жұмысшы факультетіне оқуға түседі. Сол жылдары Қазақстанда күштеп ұжымдастыру салдарынан ашаршылық орын алып, Ермұханның анасы мен кішкентай қарындасы қайтыс болады. Ермұханның әкесінің қайғысының үстіне анасы мен қарындасының қайғысы қосылып, тағдыр тәлкегін санасымен қабыл алып, өмірдің ескегін өзі қолына алып, қиыншылыққа мойымай қарсы тұрып, ерік - жігері мықты тұлғаға айналады. Осынау қиын сәттерде өзін -өзі қамшылап,алға ұмтылады.
1933 жылы Семейдегі Жұмысшы факультетін тәмамдаған Ермұхан ҚазПИ-дің физика-математика факультетіне түсу мақсатында Алматыға жол тартады. Қәзіргі Семейдегі М.Әуезов атындағы сақталған деректер бойынша бұл кісі сол кездегі осы оқу орнына түсіп, біраз уақыттан кейін Алматыға кетеді. Алматыда ол ағасының досы Диқан Әбілевті кездестіреді. Диқан Әбілев Ермұханға шолақ белсенді жерлестерің сенің төре тұқымынан екеніңді жәрия етіп, қудалауға түсіруі мүмкін деп, Орталық Ресейдегі оқу орындарының біріне түсуге кеңес береді. Дихан Әбілевтің кеңесімен Тамбов педагогикалық институтында жаңадан ашылған тарих факультеніне түсуге құжаттарын тапсырады. Халықтық ағарту комиссариаты Ермұханның Тамбов қаласына жетуі үшін қаражат бөледі. Осылайша тарихшы болуды ойламаған Ермұхан өзінің ғылымдағы алғашқы қадамын бастайды. 1936 жылы Халықтық ағарту комиссариатының шешімімен Тамбов педагогикалық институтының тарих факультеті жабылып, ол факультеттің студенттері Воронеж педагогикалықинститутына ауыстырылады. Воронеж қаласында айдауда жүрген Алаш қозғалысының белді мүшелері Халел Досмұхамедов және Мұхаметжан Тынышбайұлымен танысады. Халел мен Мұхаммеджанның әсері Ермұханның келешекте кәсіби тарихшы атанып, үлкен ғалым болуына зор ықпал етеді [9, б.23].
1937 жылы Ресейдің Воронеж қаласындағы педагогикалық институтын бітіргеннен кейін Қазақ КСР халық ағарту комиссариатының жанындағы ғылыми зерттеу институтында еңбек еткен. Ұлы Отан соғысы жылдарында Республиканың халық ағарту комиссариатының басқарма бастығы болған. Сонымен қатарАлматы қаласының жоғарғы оқу орындарында ұстаздық қызмет атқара отырып,ғылым саласына өз үлесін , қол таңбасын қалтыра бастайды. 1946-1947 жылдарда Қазақ КСР Ғылым академиясында жаңадан құрылған Тарих, археология және этнография институты директорының ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары, 1947 жылдан бастап, өмірінің соңына дейін, ягни 1966 жылғы мамырдың алтысына дейін Қазақ мемлекеттік университетінде өзі ұйымдастырған Қазақстан тарихы кафедрасын басқарды. Е. Бекмахановтың ғылыми мұрасы оның тақырыптарының алуан түрлі болуымен, тарихи мәселелерді кең қамтуымен және оларды байыпты шешуімен ерекшеленді. Оның еңбегінің бастысы 1947 жылы Алматыда орыс тілінде жарық көрген XIX ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан атты монографиясы болды. Осы тақырыпта 1946 жылы Мәскеуде тарих мамандығы бойынша докторлық диссертация қорғаған. 1947 жылы Алматыда ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан деген атпен орыс тілінде жеке монография түрінде жарық көрді [10,б.75]. Асыра сілтеу, бұрмалау жөне күдікшілдік бел алған осы тұста бұл еңбекке пікір айтушылардың әсері оның өміріндегі қиын кезеңдердің бастауына айналса да, елге деген құрмет оны тек алдыға жетеледі демеу болды, жанына қуат , көңіліне медет берді,алайда, кез - келген азаматтың, әр адамның өмірінде туған жері жүрегінен ойып тұрып орын алатыны белгілі. Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов: "Әр адамның туып-өскен елі, жасынан жаттап өскен ғадеті, нанымы, тұрмыс қалпы - сол адамның ақыл мінезіне із қалдырмай тұрмайды. Бұл қалдырған із - көңілге кіріп, ерікті билеп, әр адамға өзінің елін сүйгізіп, елдігін іздетеді" [11, б.132] - деп айтқандай, Баянауыл -ұшы-қиыры жоқ қазақтың сары даласының кіндік ортасында орналасқан көрікті де қасиетті мекен Ермұхан үшін де ерекше еді. Өзінің туған жеріне Мекке-Мәдинадай құрмет көрсеткен қазақ баласы үшін Баянауылда ұшқан құстың қанаты талатын, жортқан аңның тұяғы шыдамайтын қазақтың сайын даласы ата-анасының көзіндей болып жылушырап,өзіне тартып тұратын.Кейде ата- анасын аңсап сағынғанда мейірім көзіндей болып көрінетін.
Аңызақ жаз айларында сары далада шөліркеп келе жатқан жолаушы көк мұнар басқан Баян басын үш күндік жерден көреді десек те болады.Көк аспанды еркін кезіп жүрген қаз бауыр бұлттар екі күннің бірінде Баянның шоқтығы Ақбетті бауырына қысып, бейне бір қимас бауырын көрген қамкөңіл апасындай қушақтап, бірнеше күн сейілмей, ажырамай қоятын сияқты. Бейне қыздың жиған жүгіндей болып тау беткейіндегі Баянның қызғылт граниті, тау басындағы қожыр-қожыр түйе тастары да бұлттың қойнына еніп көкшіл - сұрғылт түске енеді. Кейде тау қойнауларынан сылдырлап аққан мөлдір бұлақтар ерекше жылдамдықпен жаңбыр тамшыларын алып қашып Баянның баурайындағы көлдеріне құюға асығады. Сұлу Баянның баурайында айдыны шалқар, алтын буы аспанды тербеп ғажайып көрініс силаған Жасыбай,, Сабынды, Торайғыр көлдері орын тепкен. Бұл керемет көрініс силаған көлдер Баянның келбетін одан әрмен айшықтап тұрғандай. Осындай керемет келбетті жерде туып өскен, текті азамат болмауға амалың бар ма, мына табиғаттың аялы алақаны әр адамға ғалым бол, ой түбіне сүңгіп, самал желден сергіп, қайрат-жігер жина да, елің үшін еңбек жаса, ер азамат бол деп, жан - жүрегін байытып, көңілін нұрландырып, санасына сыбырлап белгі беріп тұрғандай.
Баяндай жан тербетер жер бола ма,
Еліндей жарқын мінез ел бола ма?! Жас бала туысымен ойға бөгер,
Өскенде одан артық ер бола ма?! [13, б.32]- деп ақын жырында келтірілгендей туған жердің құдіреті бала ғалымның санасын кеңейте түскендей әсер қалдырған еді.
Ермұханның ауылы туралы кез-келген қазақ баласы суретей алатын еді. Ғалымның өскен Төре ауылы туралы ел ішінде қызғылықты мәліметтер де көптеп кездеседі.Төре ауылы атанған ескі қоныс Жасыбай көлінің батыс жақ сағасында орналасқан,көне көзқариялардың айтуынша осы аталмыш көлдің жазық өзекке ұштасып кететін бөлігін Қазан ауыз деп атау себебі: Жасыбайдың айналасы биік тау,тас,көз жетпес құз-шың болып келсе, жалғыз ғана осы солтүстік-батыс қабырғасы ғана ерекше қазанның аузына ұқсас жалпақ өзектің бойымен сүйірленіп кеткен. Жасыбайдың мөп - мөлдір суы да осы тұста ғана тұнық, жағалаудағы қалың құрақ-қамыспен жұмсақ айқасып тұрған момақан бойжеткендей болып көзге түседі..Осы ғажап көріністің дәлеліндей, жердің кереметтілігін түрлендіріп тұрған да Қазан ауызы болып табылады екен.
Ал Төре ауылының дәл жанынан қосарлана өскен ағашты ел ішінде бір қызығы Ханның қара ағашы деп атап кеткен. Қарағаштың бітімі де ғажап бейне бір тұтасқан берекелі орда секілді,қалың жыныс, ит тұмсығы өтпейтін тоғай болып бойлай өсіп,көкке ұмтылардай әсер қалдырады. Ол тек тоғай ,тал ғана емес,қолөнер өзегіне де айналған.Тіпті көбінесе жергілікті тұрғындар қарағаштан таңдап төре ауылының тұрмысы кедей, қолдары епті адамдары ұсталық жасап жергілікті Баян елінің қажетіне керекті заттар жасап отырған.Көбінесе елдің аузында мақталып жүргені қара ағаштың өзегінен ойып алған ағаш табақтар мен астаулар, кесе, көзе, қасық, ожау т.б. Төрелердің осы өнеріне бола кейде егескен кезде сөз қуған Баянның қара қазағы ағаш кемірген төре деп те атайды екен [15, б.121]. Ауылдың тура жанында тұтасып бүкіл жерді алып жатқан Найзатас, шежіре қариялар бұл тасты Тұрсынбайдың Найзатасы деп те атайды екен. Бір ғажабы Найзатас - батыстан қарасаң батырлардың шаншылған найзасындай тұрса, шығысынан алып тасбақа секілді.
Ерекше көзге түсетіні : Төре ауылының оңтүстік-шығыс жағында Жасыбай көлінің сағасында Жамбақы, Ат салған, Киікші,Күйікбет таулары жағалай жамырасып орналасқан.Осы көлдердің ішіндегі ерекше көз тартып тұрған Ақбет көлі. Ермұқан ауылынан күннің батысына қарай суыр жон сары адырлардың бірін-бірі қуалаған тізбегі көрінеді.Бұл аймақ ежелден малға да, жанға да жайлы құтты мекен сылқым. Алыстан мұнартып көрінетін Ақбет шыңдарында бірін-бірі қуалай шапқылаған арқарлар, тоғай ішіндегі елік Қазан ауызындағы төре ауылына да батыл барады. Ол кезде мылтық жоқ, аң мен құсқа кеңшілік мамыражай заман еді. Ермұқанның жерлесі Төкен Оразов құрға тұзақ құрып, құр ойнақтың қызығын қарап отырған жас бала кездерінде дәл үстерінен елікті қуған қасқырдың келіп қалғанын жазады. Бұл осынау бай табиғи ортаға етене тән құбылысқа ұқсайды..
Ермұхан Бекмахановтың аяулы анасы туралы жазып қалтырған мәліметтері жоқтың қасы.Балалық шағы өте ауыр жағдайда өткен бала ғалымның тағдыры жүректі сыздатар қасіретке толы десек те болады.Ермұханның өз қолымен жазып қалдырған өмірбаянында былай деп қана қысқа қайырады : шешем колхозшы, 1932 жылы қайтыс болды дегеннен басқа анасы туралы сыр ашпайды.Ауыр қайғысымен бөліскісі келмеді ме көп ашыла бермейді. Алайда расында да оның анасы мен қарындасы сұмдық та сұмпайы аштық жылдарында ашаршылықтан қайтыс болып, олардың мәйіттерінің қайда қалғаны да беймәлім болды.Бұл қасірет Ермұханның жүрегін тілімдеп,мәңгілік сағынышқа айналды.Анасы мен туған қарындасынан көз жазып қалған Ермұхан тек туған бауыры, ағасы Діншенің қолдауымен ғана мектепте білім алады. Артынша Ермұхан Баянауылда жетіжылдық мектепті тамамдаған соң 1932 жылы Семей қаласындағы жоғарғы оқу орнына даярлайтын бір жылдық курсты оқып шығады. 1933 жылы Қазақ АКСР Оқу-ағарту халық комиссариатының жолдамасымен Воронеж қаласындағы мемлекеттік педагогикалық институтқа қабылданып, 1937 жылы тарих факультетін тамамдайды.Міне,осыдан кейін ғалымның тарихқа салған сүре жолдары басталады.
1937 жылы Ермұхан Бекмахановтың педагогтық қызметі Алматыдағы № 28 мектептен басталады. Мектепте қызмет жасай жүріп Ермұхан Бекмаханов өзінің білімділігі мен білгірлігін таныта біледі. Ол әр бір шәкірттің жақсы білім алуы үшін аянбай еңбек етеді. Алғаш мектептен басталған оның бұл алғашқы қызметі оны болашақ ғылымға үлкен жол салып бергендей еді.
Ермұхан Бекмаханов мектепте оқытушылық қызмет жасай жүріп, 1937 жылдан бастап Алматы қаласындағы педагогика ғылыми-зерттеу институтында(қазіргі Ы. Алтынсарин атындағы қазақтың білім проблемалары институты) да еш ойланбастан ғылыми жұмысын бастап кетеді.Осы жылдары ғылыми-зерттеу институтында өзінің білімділігі мен іскерлігін танытқан Ермұхан Бекмаханов көп уақыт өтпестен, 1939 жылы аталған институттың директоры қызметіне дейін өзінің еңбекқорлығы арқасында қол жеткізеді. Аталмыш қызметте 1940 жылға дейін тиянақты жұмыс жасап,өзінің бойындағы іскерлік ,ұйымдастырушылық қабілеттерімен көзге түседі.Ермұхан Бекмаханов сондай - ақ ҚазПи-ді (қазіргі Абай атындағы педагогикалық ұлттық университет) аспирантура бөлімін тамамдап, 1940-1941 жылдары БКП(б) Орталық комитетінің жанындағы жоғарғы партия мектебінде оқып білім алады. Дерек мәліметтерінің көрсетуі бойынша Ермұхан Бекмаханов 1940 жылы партия қатарына өтеді [16,б.43].
Ермұханның өмірінің қиын да сындарлы жылдары екінші дүниежүзілік соғыстың басталуымен тұспа-тұс келді.Соғыстың аты соғыс.Сұм соғыс ешкімді де аямады. Алпауыт соғыс барша халықтың берекесін кетіріп, елдегі ауыр күндерді де, қиыншылықтарды да бастан өткізген болатын.Ермұхан Бекмаханов соғыс қиыншылығына қарамастан өзінің білімін толықтырумен болды. Халқының білімін көтеріп, сауаттылығын нығайту жолында оқу орындарында талмай жұмыс жасады.Елдегі ауыр жағдай ерік - жігері мықты Ермұханның білімге деген құлшынысына тосқауыл қоя алмады. Нақты тоқтала кетсек,ҰлыОтан соғысы жылдарында ҚазПИ-дің білім жетілдіру институтында білікті маман ретінде көріне білді. Үлкен ұстаздық жолды басынан кешірген болашақ ғалым 1947 жылы қазақтың қара шаңырағы ҚазМУ-де (қазіргі әл-Фараби атындағыКазҰУ) ұстаздық жолын жалғастырумен болды.
Бұдан кейінгі тұста Ермұхан Бекмаханов ғылымдағы өзінің сара жолын салып жатты. 1941-1942 жылдары Ермұхан Бекмаханов ҚазКСР Оқу халық комиссариатында мектептер басқармасының бастығы қызметін абыроймен атқарды, қай жұмыстың басында болсада асқан жауапкершілікпен, тиянақты қызмет жасап,өзінің ортасында үлкен абырой мен сенімге ие болды.Бұл әрбір адамның бойынан табыла бермейтін ерекше қасиет еді. Ал 1942-1944 жылдар аралығында - Қаз (б) КП Орталық Комитетінің лекторы , 1943-1948 жылдар аралығында ҚазКСР Ғылым Академиясының тарих, археология, және этнография институтында (қазіргі Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты) аға ғылыми қызметкері, біраз уақыт институт директоры болған С. Юшковтың орынбасары болды.
Ермұхан Бекмаханов өзінің алтын уақытын бөліп, денсаулығына да көңіл бөлместен тынымсыз еңбек етіп, барлық ғұмырын білім саласына арнады.Соның айғағындай Қазақстан жоғары оқу орындарына арнап алғаш рет оқулықтың жобасын жасады және оны сол күйінде жариялады. Ғалымның бұл ойы сол кезеңде іске аспағанымен біздің қазіргі жасап отырған дүниенің негізін қалап кеткендігін бүгінгі күні үлкен құрметпен мойындап,мақтанышпен растай аламыз.Алайда , Ермұханның осы жетістігіне Қазақстан тарихшылары тек 90-шы жылдары ғана қол жеткізгендігі ақиқат.
Ермұхан Бекмаханов Қазақстан жоғары білім жүйесінде алғаш рет тарих факультеті студенттерінің негізінде Қазақстан тарихы бойынша мамандар дайындауды іске асырды. Ол кезеңде бұл шешуі өте қиын мәселе еді, себебі Қазақстан тарихы бойынша мамандануға тек қана басқа ұлт өкілдері ғана емес, СССР - тарихы, Жалпы тарих кафедрасында қызмет істеп, нан тауып жүрген қазақтар да қарсы болды.Қоғамдағы қарсылықтарға қарамастан мақсатын жүзеге асыра алды.Тек қана 90-жылдардың басына дейін университеттік білім беру жүйесінде тарих факультетінің студенттері мамандық таңдау мүмкіндігіне ие болды.Ермұхан Бекмаханов қысқа ғұмырында жиырмаға жуық жас азаматтарға үлкен ғылымға жолдама беріп, ұстаздық- жетекшілік жасады. Олардың ішінен кейін қазақ тарих ғылымына үлкен үлес қосқан ғалымдар да шықгы. Бұл да Ермұхан Бекмахановтың үлкен азаматтығы, өзі жас болса да, өзгеге бас болған даналығы екендігін бүгінгі таңда үлкен мақтанышпен еске аламыз.Ермұхан. Бекмахановның басты құндылығы да осында ол Қазақстанда тарих ғылымын оқыту жүйесінде аспирантура институтын, оның бағдарламалары мен негізгі талаптарын қалыптастырып кетті [13, б.46].
Ермұхан Бекмаханов өзінің ұйымдастырушылық қабілетінің арқасында 1941-1943 жылдар аралығында мәскеулік тарихшылардың Қазақстанға келетіндігін пайдалана отырып Қазақстан тарихының алғашқы академияльқ нұсқасын жасады. Соның нәтижесінде Қазақстан тарихына қатысты жүздеген жылдар бойы жинақталған деректерді қорытып, тарихнамалық еңбектерге баға беріп, қазақ тарих ғылымының нұсқасын жасады.Бұл теңдесі жоқ қызмет еді.1943 жылы шыққан "История Казахской ССР" КСРО құрамына енген орыс емес ұлттардың тарихына арналған алғашқы академиялық еңбегі болды.
Өзін жан -жақты тұлға ретінде таныта білген,үлкен дарын иесі, қазақтан шыққан алғашқы ғылым докторы, профессор Ермұхан Бекмахановтың өскен ортасы мен туған жерінің киелі табиғаты оның болашақтағы үлкен өмір жолына аяқ басуда үлкен рөл атқарғаны айқын.Қазақта Терек те текті жерге өседі деген тамаша теңеу сөзі осыны растап тұрғандай. Тіпті оның жары Халима Бекмухамедова былайша есіне алады: Егер мен Ермахан Бекмахановты кездестірмесем, менің өмірім мүлде бұлай болмаушы еді. Мен оның арқасында жоғарғы оқу орынының оқытушысы, ғылым кандидаты, доцент, аспиранттарға ғылыми жетекші де болдым, - деп есіне алады. Сол сияқты ерекше қабілетті ғылым иесін қазіргі жас ұрпақтың көз алдына елестетуде Халима Бекмухамедованың естелігінен берілген мәліметтер арқылы нақты деректер беруге болады [8,б.89].
Ермұхан Бекмаханов бұдан кейінгі тұста өзінің мол ізденісі мен тәжірибесінің арқасында ұлтының тарихына, қазақ елінің тарихына мол мұра қалдыра білді. Әрине бұның барлығы оңай келген жоқ.Осыншама ғылым жолындағы жетістіктер Ермұхан Бекмахановтың ұзақ жылдар бойы айналысқан еңбегінің жемісі,ізденіске толы тынымсыз күндерінің нәтижесі екендігі баршаға мәлім.
1.2 Е.Бекмахановтың ғылыми ізденістерінің басталуы
Ермұхан Бекмахановтың алғашқы ғылым жолындағы кездері уақытпен санаспай атқарған еңбектері мен ізденістері педагогика саласымен тығыз байланысты болды. Әр кез балалармен жұмыс жасаған тұста мектеп құралдарының тапшылығы мен методикасынан қиыншылықтардың кездесуі болашақ ғылым иесін қатты толғандырды.Сондықтан да сапалы білім беру ісінде алғашқы кезекте методикалық құралдың қажет екендігі байқалды.Сол себебті де қазақ мектеп оқушылары үшін тұңғыш рет ерте дүние тарихы мен КСРО халықтары тарихы бойынша методикалық құрал жасауға барлық ерік - жігерін аямастан атсалысты. Ғалымның еңбектері 1938-1939 жылдары Халық мұғалімі (қазіргі Қазақстан мектебі) журналында жарық көрді. Ермұхан Бекмахановтың тарих ғылымына аяқ басуы соғыс кезеңімен ұштасып,соған қарамастан қай жерде қызмет жасаса да әр қадамы жемісті болды.Осындай жағдайда білім саласында үлкен із, өшпестей тарихи мұра қалдырған- кеңес заманында сталинизмнің құрбаны болған, тұңғыш кеңес тарихшыларының бірі, әрі бірегейі, кеңес тарих ғылымында доктор атағына ие болған азамат, профессор, Қазақстан Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі - Ермұхан Бекмаханов еді [9,б.73].
Ермұхан Бекмаханов - обьективті ғылыми шындықтың жағындағы зерттеуші бола білді. Оның есімі осынысымен де биік тұғырға шығып, ел есінде сақталып, шет елдерде де жоғары беделге ие болды.Бұндай қасиет екінің бірінің бойынан табыла бермейтін еді.Ермұхан Бекмаханов жайлы пікір айтқан аузы дуалы, академиктер Греков, Панкратова, Дружниндер кеңес тарих ғылымын жасаушы, Бекмахановты қолдаушы және өз пікірлерін ешуақытта өзгертпеген, тіпті ең жоғары партия басшылары алдында да жасырмаған ұлы тұлғалар еді,себебі ғалымның енбектері жас ұрпаққа баға жетпес тарихи мұра еді. Сол кезде бұл мамандардың қолдауы Ермұханның мықты маман,ғылыми негізі бар баға жетпес білім иесі екендігін көрегендікпен танып білгендіктерін дәлелдеп берді.Ермұхан Бекмаханов 1937 жылы Ресейдің Воронеж қаласындағы педагогикалық институтын бітіргеннен кейін Қазақ КСР халық ағарту комиссариатының жанындағы ғылыми зерттеу институтында еңбек еткен.
Тарихшы Ермұхан Бекмаханов 1946-1947 жылдарда Қазақ КСР Ғылым академиясында жаңадан құрылған Тарих, археология және этнография институты директорының ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары, 1947 жылдан бастап, өмірінің соңына дейін, нақты айтсақ 1966 жылдың мамыр айының алтысына дейін Қазақ мемлекеттік университетінде өзі ұйымдастырған Қазақстан тарихы кафедрасын басқарған мықты маман еді.Ғұмырының соңғы сәттеріне дейін ел игілігі үшін тер төгіп,қызмет жасаған ғалымның есімі жыл өткен сайын жаңғырып,зерттеулердің нәтижесінде жаңа қырынан танылып келеді.
Ермұхан Бекмахановтың ғылыми мұрасы оның тақырыптарының алуан түрлі болуымен, тарихи мәселелерді кең қамтуымен және оларды байыпты шешуімен ерекшеленді. Оның еңбегінің бастысы 1947 жылы Алматыда орыс тілінде жарық көрген "XIX ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан" атты монографиясы болды. Осы тақырыпта 1946 жылы Мәскеуде тарих мамандығы бойынша докторлық диссертация қорғаған [16, б.63].
Асыра сілтеу, бұрмалау және күдікшілдік бел алған осы тұста бұл еңбекке пікір айтушылардың кейбіреулері оны Кенесары Қасымұлы бастаған қозғалыстың тарихын ақтау тұрғысынан көрсеткен еңбек деп бағалап, оны буржуазияшыл-ұлтшыл идеологияны дәріптеуші деген саяси кінәға ұшыратты. Ермұхан Бекмаханов еңбегіне байланысты пікірталастар 1947 жылдың екінші жартысында бұрынғыдан да күшейе түсті. Ермұхан Бекмаханов бірақ айтқанынан қайтпады. Халқы үшін жан аямай күрескен Кенесары Қасымовтың батыр екенін дәлелдеген, оның кітабын да, өзін де қызыл империя аямай жазалады. 1947- 1950 жылдарда Ермұхан .Бекмахановтың күйі өте ауыр болды, күн өткен сайын оған тиген моральдық соққының салмағы арта берді. Ермұхан Бекмахановты қаралау компаниясы Тілеуқажы Жанайұлы Шойынбаев, Хадиша Гилимқызы Айдарова және А.Ф. Якунинің қол қойған КСРО- ның басты газеті - "Правда" газетіндегі 1951 мақаладан басталады. Артынша 1951 жылы университеттегі жұмысынан қуылып, партия қатарынан шығарылды.
Ермұхан біраз уақыт Алматы облысы, Нарынқол ауданында мектепте тарих пәнінен сабақ берді, көп кешікпей Жамбыл облысы, Шу ауданындағы Новотроицк селосындағы мектепке мұғалім болып орналасты. Осы жерде жұмыс істеп жүрген жерінен 1952 жылы 5 қыркүйекте тұтқындалды. Екі айға жуық тергеу жұмыстары жүргізіліп, 1952 жылдың 3 қарашасында № 699 іс бойынша Ермұхан Бекмахановты айыптау қорытындысы дайын болды. Ермұханның жары Халима Бекмаханованың естелігінен: Тергеу үш айға созылды. Тергеудің өн бойында қорқыту мен қоқан-лоққы қатар жүрді. Сот 1952 жылдың 2 желтоқсанында болды. Жоғарғы Соттың ғимараты Гоголь мен 8-ші март көшелерінің бұры - шында болатын. Ермұқанды 4 солдат айдап алып келді. Ол маған жақындамақшы болған, мен де ұмтылдым, бірақ бізді айырып жіберді. Соттың үш күнінде көптеген куәлар келіп, кетіп жатты. 4 желтоқсанда үкімді жария еткен кезде менің қатысуыма ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz