Француз тіліндегі этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктерді зерттеу туралы
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Мұрат А.Т.
Француз тіліндегі этноним компоненті бар
фразеологиялық біріліктер
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B011900 - Шетел тілі: екі шет тілі мамандығы
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Филология факультеті
Жалпы тіл білімі және еуропа тілдері кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Француз тіліндегі этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктер атты тақырыбы
5В011900 - Шетел тілі: екі шет тілі мамандық бойынша
Орындаған:_________________________ _______ Мұрат А.Т.
(қолы)
Ғылыми жетекші: ______________ ___________ Әбікенова Ж.Ж.
(атағы) (қолы)
Қорғауға жіберілді:
Хаттама №____, ______ __________ 2021 ж.
Кафедра меңгерушісі _________________________________
(қолы және мөрі)
Нормобақылау _________________________________
(қолы)
РEФEРAТ
Диплом жұмысының тaқырыбы: Француз тіліндегі этноним компонеті бар фразеологиялық бірліктер
Диплом жұмысының көлeмі: 59 бeт.
Диплом жұмысындa пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр сaны: 64.
Тірeк сөздeр: фразеологиялық бірлік,тіл жәнe мәдeниeт, этноним, этнолингвистикa, когнитивті лингвистикa,стереотип жәнe т.б.
Зерттеу мақсаты.Этнонимдік материалға қатысты француз тілінің фразеологиялық қорын зерттеу, этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктердің құрылымдық түрлерін, олардың мағыналық ерекшеліктерін денотативті, сигнификативті және коннотативті деңгейлер деңгейінде анықтау , сонымен қатар француздардың санасында әртүрлі этникалық топтар өкілдеріне қатысты этникалық стереотиптерді қарастыру
Зерттеу жұмысының міндеті.
- зерттеу үшін фразеология, фразеологиялық бірлік және этноним ұғымдарының негізін қарастыру;
- әлем мен этнонимнің этникалық бейнесі ұғымдарын қарастыру;
- этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктердің құрылымы мен мағынасының ерекшеліктерін анықтау;
- этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктерге стереотиптердің әсерін бақылау ;
- фразеологиялық бірліктерді игеру бойынша жаттығулар кешенін әзірлеу
Зерттеу жұмысының нысаны. Француз тіліндегі этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктерді зерттеу.
Зерттеу пәні. Этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктердің құрылымдық сипаттамалары мен семантикалық ерекшеліктері
Тема дипломной работы: Фразеологические единицы с компонентом этноним во французском языке
Объем дипломной работы: 59 страниц.
Количество использованной литературы в дипломной работе: 64.
Ключевые слова: фразеологические единицы,язык и культура, этноним,этнолингвистика, когнитивная лингвистика, стетреотип и др.
Цель исследования. Изучить фразеологический фонд французского языка по отношению к этнонимическому материалу, выявить структурные типы фразеологических единиц с этнонимическим компонентом, их семантические особенности на уровне денотативного, сигнификативного и коннотативного уровней значения, а также рассмотреть этнические стереотипы, существующие в сознании французов в отношении представителей различных этнических групп.
Задача исследовательской работы.
- consider the basic concepts of phraseology, phraseology and ethnonym for this study;
- consider the concepts of the ethnic picture of the world and the ethnonym;
- identify the features of the structure and meaning of phraseological units with an ethnonymic component;
- to trace the influence of stereotypes on phraseological units with an ethnonymic component;
- develop a set of exercises for working on the assimilation of phraseological units.
Объект исследовательской работы. Поиск и исследование фразеологических единиц с компонентом этноним во французском яызке
Предмет исследования.Структурные характеристики и семантические особенности фразеологизмов с компонентом этнонимом
The object of diploma work: Phraseological units with the ethnonym component in French
The volume of diploma work: 60
Number of references in the diploma: 64.
Keywords:Phraseological units,language and language, ethnolinguistics,stereotpe cognitive linguistics,ethnonym, and etc.
The purpose of the study. Study the phraseological fund of the French language in relation to ethnonymic material, identify structural types of phraseological units with ethnonymic component, their semantic features at the level of denotative, signifying and connotative level, as well as consider ethnic stereotypes that exist in recognition of the French in relation to representatives of various ethnic groups.
The task of the research work.
- consider the main grammatical categories of adjectives in English;
- description of the features of the adjective name in the Kazakh and English languages;
- study of the syntactic functions of the adjective.
The object of the research work. Search and research of phraseological units with the ethnonym component in French
The subject of the study. Structural characteristics and semantic features of phraseological units with an ethnonym component
МAЗМҰНЫ
РEФEРAТ
2
AНЫҚТAМAЛAР
4
КІРІСПE
5
1
ФРАЗЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ КОГНИТИВТІ-МӘДЕНИЕТАНЫМДЫҚ ПАРДИГМАЛАРЫ
8
1.1
Фразеология пәнінің тарихы мен даму бағыттары
8
1.2
1 Қазіргі лингвистикадағы этноним ұғымы
13
2
ФРАНЦУЗ ТІЛІНДЕГІ ЭТНОНИМ КОМПОНЕНТІ БАР ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ-СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
25
2.1
Этноним компоненті бар француз фразеологиялық бірліктерінің құрылымдық-грамматикалық сипаттамалары
25
2.2
Этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктердің семантикалық ерекшеліктері
40
ҚОРЫТЫНДЫ
54
ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДEБИТEТТEР ТІЗІМІ
56
ГЛОССАРИЙ
Le chic français le chic à la française -- шалқып өмір сүру.
Être fort comme un Turc - мықты болу.
Faire un travail de Romain -- қиын, ауыр жұмыс жасау.
La paix romaine -- римдік тәртіп.
Est un trait romain -- римдік ерекшелік
La vertu romaine -- добродетели римлян.
La beauté roa maine -- римдік сұлулық
C'est un vrai Français - нағыз француз.
S'en aller a l'anglaise - қоштаспай кету, сөзбе-сөз ағылшынша кету.
Traiter a l'anglaise - еш ескертусіз, сөзбе-сөз ағылшын секілді.
Soul comme un Anglais - тойып тамақ ішу, сөзбе-сөз ағылшын секілді мас.
La France est le coeur du monde - Франция-әлемнің орталығы.
Vivre comme Dieu en France - Францияда Құдай секілді өмір сүру.
Les fils de la France - Францияның ұлдары.
Les enfants de la France - Францияның балалары.
En France tout finit par des chansons - Францияда барлығы әнмен аяқталады.
Boire comme un Polonais - поляк секілді ішу.
Tetu comme un Polonais - поляк секілді қырсық.
Parler francais comme une vache espagnole - французша испан сиыры секілді сөйлеу .
Payer a l'espagnole - испанша төлеу.
Boire en Suisse - швейцарияық секілді ішу.
Une querelle d'Allemand - неміс жанжалы.
Mariag divorce a l'italienne - итальянша ажырасу және үйлену.
En chier comme un Russe - орыс секілді қайғыру.
Amerlo, Amerloque, Amerluche - американдық.
Angliche, Rostbif - ағылшын.
Bougnoul - араб, метис.
Chinetoque - қытайлық немесе азия елдернің кез-келген өкілі.
Espingouin - испандық.
Flahute - фламандық.
Fridolin, Frise, Frisou, Alboche, Doche, Choukroutman, Cul, Pendulard, Prusco, Schleu - неміс.
Macaroni, Rital, Italboche, Italgo - итальяндық.
Ruskof, Popof - орыс.
Portigue - португал.
Franhouillard, francouillard, fransquillon - француз.
Franchecaille - Франция.
Pampluche, Pantin, Pantruche, Parouard - Париж.
Parigot, Pantruchien - париждік.
C'est un fin Normand - қу адам.
Repondre tn Normand - бірыңғай жауап қайтармау.
Agir en Gascon - мақтану.
Faire la lessive dedu Gascon - өтірік айту.
Garde(-toi) d'un Gascon ou Normand, l'un hable trop et l'autre ment - нормандық пен гаскондықтан сақтан.
Le bas Breton - мәдениетсіз.
Quel Сhinois! - күмәнді адам.
Fumer comme un Suisse - сөзбе-сөз швейцарлық секілді темекі шегу, яғни. шамадан тыс көп темекі шегу
Renouvelé des Grecs - сөзбе-сөз гректермен жаңартылған, яғни ескіні жаңа қылып көрсету.
Parler hébreu - сөзбе-сөз иврит тілінде сөйлеу яғни мағынасыз сөйлеу.
C'est du haut allemande - сөзбе-сөз бұл жоғарғы неміс тілінде,яғни түсініксіз сөйлем.
Bigarré comme un tapis de Turquie - сөзбе-сөз түрік кілемі секілді түрлі-түсті,киім жайлы
Bâtir des châteaux en Espagne - сөзбе-сөз Испанияда қамал салу.
Ronfler comme une toupie d'Allemagne - сөзбе-сөз неміс төбеті секілді қорылдау, яғни қатты және шулы түрде қорылдау.
En bon français - сөзбе-сөз жаөсы француз тілінде,яғни түсінікті сөйлеу
Parler français comme père et mère - сөзбе-сөз французша әкесі мен анасы секілді сөйлеу яғни француз тілін жақсы білу.
Comprendre entendre le français - сөзбе-сөз сөйлеушіні түсіну.
C'est du chinois - сөзбе-сөз бұл қытайша.
Parler à un Suisse - сөзбе-сөз швейцарлықпен сөйлесу яғни қабырғамен сөйлескендей болу.
Avoir l'oeil américain - сөзбе-сөз американдық көз, яғни қырағы болу.
Ici et en Espagne mal vit qui ne gagne - сөзбе-сөз Испанияда еңбектенбейтін адам өмір сүрмейді, яғни еңбекпен қорын тояр.
Ce qui n'est pas clair n'est pas francais - сөзбе-сөз түсініксіздік,белгісіздік.
Le dernier des Mohicans - соңғы магикан (бұл бірнәрсенің соңғы екенін көрсету үшін қолданылады.).
Maladie anglaise - рахит ауруы.
Regretter les oignons d'Égypte - сөзбе-сөз мысыр садағын жоқтау, яғни барды бағаламау, қазақша баламасы:қолда бар алтынның қадырын білмеу.
Téléphone arabe - сөзбе-сөз араб телефоны яғни сымсыз телефон.
Aller à pied comme un Basque - сөзбе-сөз баск секлді жүру, яғни тез әрі ұзақ шаршамай жүру.
Hospitalité ecossaise - сөзбе-сөз шотландтық қонақжайлық.
Fier comme un Écossais - сөзбе-сөз шотландтық секілді намысшыл т. е. прекрасный и гордый.
Marcher à l'espagnole - сөзбе-сөз испанша жүру,яғни салтанатпен,сәнмен жүру.
Parler comme un cheval allemande - сөзбе-сөз неміс жылқысы секілді сөйлеу.
Encore un que les Anglais n'auront pas - ағылшындар алмайтын тағы бір зат.
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаты.Қазіргі тіл білімінің міндеттеріне жекелеген тілдерді олардың ерекшеліктеріне баса назар аудара отырып, адекватты сипаттау мен түсіндіру кіреді. Тіл мамандары тілдің барлық деңгейлерінде лингвистикалық универсалдарды типологиялық тұрғыдан зерттеуге тырысады. Бұл бағыттар әлем тілдерінің фразеологиялық құрамын зерттеуде кездеседі.
Қазіргі лингвистиканың міндеттеріне жеке тілдердің өзіндік ерекшеліктеріне назар аудара отырып, оларды барабар сипаттау және түсіндіру кіреді. Лингвистер тілдің барлық деңгейлеріндегі типологиялық тұрғыдан тілдік әмбебапты зерттеуге тырысады. Бұл бағыттар әлем тілдерінің фразеологиялық құрамын зерттеу кезінде анықталады.
Зерттеудің өзектілігі этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктер француз тілінің фразеологиялық қорында маңызды орындардың бірін алатындығы және қосымша зерттеуді қажет ететін ерекше бөлік болып табылатындығында.
Диплом жұмысының нысаны француз тіліндегі этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктер
Диплом жұмысының пәні этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктердің құрылымдық сипаттамалары мен семантикалық ерекшеліктері.
Жұмыстың мақсаты-этнонимдік материалға қатысты француз тілінің фразеологиялық қорын зерттеу, этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктердің құрылымдық түрлерін, олардың мағыналық ерекшеліктерін денотативті, сигнификативті және коннотативті деңгейлер деңгейінде анықтау, сонымен қатар француздардың санасында әртүрлі этникалық топтар өкілдеріне қатысты этникалық стереотиптерді қарастыру.
Осы мақсаттарды орындау үшін алдымызға келесідей міндеттерді қойдық:
- зерттеу үшін фразеология, фразеологиялық бірлік және этноним ұғымдарының негізін қарастыру;
- әлем мен этнонимнің этникалық бейнесі ұғымдарын қарастыру;
- этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктердің құрылымы мен мағынасының ерекшеліктерін анықтау;
- этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктерге стереотиптердің әсерін бақылау ;
- фразеологиялық бірліктерді игеру бойынша жаттығулар кешенін әзірлеу
Зeрттeу мaтeриaлдaры. Бұл зерттеуге француз газеттерінің мақалаларынан (Le Monde, Le Figaro, Ouest France, Le Parisien) үздіксіз және ішінара іріктеу әдісімен алынған лексикалық өрнектер, этнонимдер және фразеологиялық бірліктер қызмет кірді.
Диплом жұмысының дeрeккөзі рeтіндe келесі сөздіктерден ақпарат алынды:
Жаңа үлкен француз-орыс фразеологиялық сөздігі.
Dictionaire d'apprentissage de la langue française.
Dictionnaire alphabétique et analogique de la langue française.
Dictionnaire du français non conventionnel.
Dictionnaire des expressions et locutions.
Dictionnaire des proverbes françoises.
Диплом жұмысының зeрттeу әдістeрі. Жұмыста үздіксіз іріктеу әдісі, құрылымдық-семантикалық талдау, компонентті талдау, сипаттамалық әдіс, сандық әдіс, этимологиялық талдау элементтері, сонымен қатар жалпылау және жіктеу әдістері қолданылады.
Зeрттeудің тeориялық-әдістeмeлік нeгізі: Теориялық база үшін отандық және шетел лингвистика мен филологияның маңызды сарапшыларының еңбектері пайдаланылды: І.Кеңесбаев,Г.Смағұлова, М.Балақаев,В.В.Виноградов, В. Н.Телия, Б. А. Ларин, А. Г. Назарян, Д. Арутюнова, Кунин және басқалар.
Aлынғaн нәтижeлeр: Тілдің фразеологиялық массиві этникалық мәдениет ұғымдарының тілдік құралдармен жүзеге асырылуын айқын көрсетеді, өйткені фразеологиялық бірліктердің бейнелі негізі белгілі бір тілдің ана тілінің дүниетанымының ерекшеліктерін көрсетеді. Фразеологиялық бірліктердің көмегімен адам айналадағы шындықтың құбылыстарын, ұғымдарын, шындығын білдіреді, сонымен қатар фразеологиялық бірліктер арқылы әлемге деген көзқарасын білдіреді. Фразеологиялық бірліктер әлемнің ерекше бейнесін қалыптастырады-фразеологиялық, оның орталығында адам тұрады. Әлемнің фразеологиялық бейнесі-бұл ұлттық немесе жеке дүниетаным мен дүниетанымның көрінісі.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы aнықтaмaлaрдaн, кіріспeдeн, eкі нeгізгі бөлімнeн, қорытынды мeн пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр тізімінeн тұрaды.
1 ФРАЗЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ КОГНИТИВТІ-МӘДЕНИЕТАНЫМДЫҚ ПАРДИГМАЛАРЫ
1.1 Фразеология пәнінің тарихы мен даму бағыттары
Фразеология ұғымында (грек. рһгаѕіѕ өрнек және logos сөз, ілім) бірыңғай мағына жоқ. Лингвистикалық термин ретінде ол фразеологиялық бірліктер (сирек фразеологиялық айналымдар) деп аталатын ауыспалы комбинациялардың генеративті құрылымдық - семантикалық модельдерінен қалыптаспайтын күрделі семантикасы бар тұрақты сөз тіркестерін зерттейтін тіл білімінің ерекше саласын белгілеу үшін, сондай-ақ осы тілге тән ұқсас сөз тіркестерінің жиынтығын белгілеу үшін қолданылады .
Тілдің құрылым жүйесінде фразеологизмдерлің алатын орны ерекше. Бірақ фразеологиялық бірлікті (единицаны) танып-білуде зерттеушілер арасында бірауызды пікір жоқ. Сондықтан да мағынаға ие тілдік бірлік ретінде фразеологизмдер түрлі сөздіктерде әрқилы беріліп жүр. Зерттеулерде я болмаса лексикографиялық еңбектерде тұрақты сөздердің белгілі бір типтері фразеологиялық бірлікке жатқызылса, қайсы бірі мүлде басқа құбылыс деп танылады[1].Дегенмен зерттеушілер фразеологизмдерді ұқсас өзге де құбылыстардан ажыратудың ондаған белгісін ұсынды. Бірақ солардың ішінде негізгілері атап айтқанда мыналар: фразеологиялық единицаның мағына тұтастығы (семантическая слитность), тіркес тиянақтылығы (устойчивость), қолдану тиянақтылығы (воспроизводимость).Осы негізгі белгілеріне сүйене отырып, фразеологизмге мынадай анықтама беруге болады: құрылым құрылысы тұрақты әрі тиянақты, сыңарлары біртұтас мағынаны білдіретін және дара тұлғаланатын, сондай-ақ тұтас күйінде өзге де сөздермен тіркеске түсе алатын, форма жағынан синтаксистік единица (сөз тіркесі, сөйлем), мазмұн жағынан лексикалық единица (сөз) түріндегі тілдің мағыналық бірлігін фразеологизм деп атаймыз.
Француз фразеологизмдеріне ғылым ретінде назар аудару XVI ғасырда, Қайта өрлеу дәуірінде пайда бола бастады және лингвистикалық материалдың ерекше динамикалық жинақталуымен сипатталды.
Француз фразеологизмдеріне көбірек көңіл бөлу қайта өрлеу дәуірінде жинақталғаннан кейін, нақыл сөздер мен мақал-мәтелдерді оқып үйрену және фразеологизмдердің қалыптасу кезеңінің басталуымен түсіндіріледі.
Швейцария лингвисті Шарль Балли стилистика бөліміне phraséologie терминін енгізді [2].
Бұл зерттеуші өзінің Précis de stylistique кітабында, 1905 ж.Traité de stylistique française, 1909 ж.тіл білімі тарихында алғаш рет фразеологиялық құбылыстарды теориялық тұрғыдан түсіндірді,осылайша қазіргі фразеологияның негізін қалады. Ш. Балли фразеологиялық бірліктердің екі тобын анықтады: фразеологиялық сериялар (séries phraséologiques) және фразеологиялық бірліктер (unités phraséologiques).
Оның сипаттамасына сәйкес, фразеологизмді анықтауда ерекше маңыздылық комбинацияның ішкі формасы және компоненттердің семантикалық араласуында болды, ал құрылымдық белгілер әлдеқайда аз құнды болды.
В.В. Виноградов фразеологизмдердің төрт түрін бөліп көрсетеді:
- фразеологиялық адгезиялар (интегралдық мағынасы оның компоненттерінің мағыналарына мүлдем сәйкес келмейтін мағыналық жағынан бөлінбейтін фразеологиялық бірліктер, яғни мағыналық уәжді мүлдем жоғалтқан идиомалар: à corps perdu headlong, tailler une bavette өткір )
- фразеологиялық бірлік (мағыналық жағынан бөлінбейтін және интегралды фразеологиялық бірліктер, олардың мағынасы оларды құрайтын сөздердің мағынасынан туындаған және мөлдір ішкі формасын сақтайды: mordre à l 'hameçon жемге түсу, traîner son boulet белдікті тарту)
- фразеологиялық тіркестер (фразеологиялық бірліктер, оларда еркін мағынасы бар және фразеологиялық жағынан бір-бірімен байланысқан сөздер бар: ami jusqu 'à la mort көрге дос , rire les dents au vent тістеріңді қайрап )
- фразеологиялық тіркестер немесе тұрақты тіркестер (құрамы мен қолданылуы бойынша тұрақты, тек сегментті ғана емес, сонымен бірге толығымен еркін мағыналы сөздерден тұратын фразеологиялық бірліктер, яғни қайта ойластырылған құрамы бар фразеологиялық бірліктер: Qui a peur des feuilles ne va point au bois Қасқырдан қорқу - орманға барма) [3].
Қазіргі кезде француз фразеологизмдеріне мыналар кіреді:
- паремиялар (мақал-мәтелдер, яғни тәрбиелейтін мазмұны бар қысқа халықтық нақыл сөздер, халықтық афоризм: le renard mourra dans sa peau бүктелген қабір түзеледі, le bossu ne voit pas sa bosse mais il voit celle de son confrère бейтаныс адамда біз көзімізден шоқ көреміз, бөренені өзімізден байқамаймыз ),
- сөйлеу штамптары(белгілі бір дәуір мен стильде белгіленген, олар ойланбастан жүреді: faire la réforme реформа жасау, mettre aux voix дауыс беруге ұсыну),
- клишелер (формулалық тіркестер, жаяу тіркестер: soyez le bienvenu қош келдіңіз, ayez l 'obligeance de ... сондай мейірімді болыңыз),
- қанатты сөздер (жалпы қолданыстағы бейнелі, орынды өрнектер, мақал-мәтелдер: après nous le déluge бізден кейін тіпті тасқын).
Француз фразеологизмдеріне тән бірнеше ерекшеліктерді атап өту керек:
1) көптеген француз фразеологиялық бірліктерінде қазақ тілінде қолданылмайтын сөздер;
2) француз фразеологиялық бірліктерін қазақ тіліне аударғанда сөйлем құрылымы жиі өзгереді;
3) француз тілінің аналитикалық қасиеті бар, онда тұтас фразаны қазақ тіліне бір сөзбен аударуға болады;
4) фразеологиялық адгезиялар бар, оларға тән семантикалық ерекшелік - олардың мағынасын олардың компоненттерінің мағынасынан шығару мүмкін емес.
Біздіңше, фразеологизмдер үшін ең басты анықтама олардың тұрақты жəне даяр қалпында қолданылуы. Тұрақтылық пен даяр қалпында дегендер бірін-бірі толықтыратын əрі бірінен-бірі туындай- 31 тын ұғымдар. Фразеологизмдерді танып білуде осы даяр қалпында қолданылу, тұрақтылық деген белгілері басқа да еркін сөз тіркестерінен бірден бөліп қарап, тануға жəрдемдеседі. Зерттеушілер де фразеологизмдердің осы ерекшелігіне баса назар аударады. Сонымен лингвистикалық пəн ретінде қазақ фразеологиясының алдында тұрақты жəне даяр қалпында жұмсалу белгісі делінетін ең басты маңызды көрсеткішке апаратын бірнеше себептерді атауға болады. Олар:
Тіркестердің тұрақталу құбылысының мəнін ашу;
Дағдылы, жалпы қолданыстағы тіркестердің даяр қалпында жұмсалатын тұрақтылыққа айналу себебін анықтау;
Фразеологиялық тіркестерді тұрақтылығына қарай жүйелеу сияқты сұрақтарды шешу
Тілші ғалымдардың ден қойған əрі талассыз аксиомаға айналған, фразеологизмдерге қатысты айтылатын үш түрі мен үш белгісі қазірге дейін ғылым тұғырынан түспей келеді. Олар: фразеологиялық тұтастық, 30 (идиом сипатындағылар) фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек деген түрлері болса, белгілері: мағына тұтастығы, тіркес тиянақтылғы, даяр қалпында қолданылу тұрақтылығы. Бұлар семантикалық топтастырудың ұстанымдарынан туындайды.
Алайда мұндай топтастыруды пайдаланудың тиімділігі барынша пəрменді болу үшін фразеологиялық жүйенің өзіндік ерекшеліктеріндегі кейбір басы ашылмаған тұстарын анықтау қажет. Сөйтіп осы белгілеріне қарап қана тілдегі фразеологиялық материалдар толық қамтыла ма деген заңды сұрақ туады. Сонда аталған түрлері мен белгілеріне сай келетін тіркестер ғана фразеология аясында қарастырылу керек пе? Олай болса, фразеологизмдердің түрлерін еріксіз шектеуге əкелмейміз бе деген ой келеді. Тіпті талас туғызып келген мақал-мəтелдер қай салада қарастырылуы тиіс, штамп сөздер мен нақыл сөздер т.б. толып жатқан тұрақты қолданыстағы тұрақты тіркестер түрлері қандай зерттеу нысанынан көрінуі тиіс. Фразеология лексикологияның аясында қарастырылып, оқытылып келе жатқандықтан, көп жағдайда бұл пəннің фразеологиялық бірлік деген терминінің аты өз затына сай түсіндірілмей келеді. Бұл ретте лексикалық бірлік қандай тілдік теориялық зерттеуге лайық жəне қажет болса, фразеологиялық бірлік те сондай ғылыми зерттеуге лайық жəне тұлғалық, мағыналық ерекшеліктеріне қарай тың тұжырымдарға сұранып тұрады. Өйткені тілдегі парадигматика мен синтагматикалық жүйемен қатар э п и д и г м а т и к а л ы қ, яғни тілдегі туынды, ауыспалы мағына туралы үшінші жүйені, фразеологизмдерге қатысты етіп, қазіргі заман лингвистикасы үшінші өлшем ретінде қарастыруды ұсынады. Олай болса, фразеологизмдердің зерттеу нысаны бұрынғы қалыптасқан қасаң деңгейлерден жоғарылағаны лазым.
Фразеологизмдер белгілі бір тілдің ерекшеліктерін, сондай-ақ оны сөйлейтін адамдардың дүниетанымының ерекшеліктерін жеткізеді. Фразеологиялық бірліктердің басты қасиеті - олардың стильдік бояуы мен бейнелілігі. Фразеологиялық бірліктердің көпшілігі шындық құбылыстарын атап қана қоймай, осы құбылыстарды сипаттайды
Қазақ тіл білімінде де фразеологияның зерттеу нысанының тақырып аясы кеңіп, жан-жақты, терең ізденістердің нəтижесінде жаңадан жасалған терминдер қалыптаса бастады. Бұлар ғылыми айналымға еніп, тұрақтала бастады.
Қазақ фразеологизмдері əмбебап концептілер мен ерекше концептілерді құрайтын тілдік мəртебеге ие болған бірліктер деп танылады.
Мəселен, фразеологизмдердің сырт тұлғасы жағынан жарыспалы екі қатардан тұратын: ұзында өшті қысқада кекті, ақ дегені алғыс қара дегені қарғыс, отырса опақ тұрса сопақ т.б. тіркестерді І.Кеңесбаев өзгеше бір копуляция жолымен салаласа тіркескен параллельді фразеологизмдер деп атаған. [4].
Фразеология пəні туралы қазақ тілшілерінің анықтамалары мына тұрғыда: ...сөз байлығын тексеретін тіл білім саласын лексикология дейтін болсақ, фразеологизм байлығын тексеретін саланы фразеология деп атау орынды, - деп жазады І.Кеңесбаев. [5]. М.Балақаев: Қазақ тілі сөздік қорының аса маңызды бөлшегінің бірі - фразалар мен идиомалар. Ол екеуін қосып фразеологизмдер деп атаймыз [6].
Қазақ фразеологиясында француз фразеологиясына ұқсас сәттері де көп.Бірақ екі тілге сай ортақ концепт ұғымы бар. Концепт - адамдардың білімі мен тəжірибесін қамтитын таным жəне ақпараттық құрылымдағы ментальдық қордың бірліктерін білдіретін термин. Бұл - адам психикасында əлем суретінің көрінісі жадыда тұрақталып, жеке тұлғаның өз мүмкіндігі бойынша ақпараттың берілуі мен сақталуы жəне тілдегі ментальдық лексикон арқылы концептуалдық жүйесі өңделіп толығып отыратын икемді нəрсе. Сондықтан да тіпті жалпы адамзаттық, əмбебап концептілердің əр түрлі тілде вербалдануында лингвокреативтік, прагматикалық жəне лингвомəдени факторларға байланысты өзгешеліктері болады. Бұл туыстас тілдерде де және алыс тілдерде байқалады.
Бұл екі тілдің де өзіндік әлем қабылдауы барын көрсетеді барын көрсетеді.
Когнитивтік лингвистикада фразеологизмдер туралы бинарлық түсінік қалыптасқан. Концептілерді талдағанда бір жағынан фразеологимдердің туынды номинациялар арқылы концептіні вербалдайтын синтаксистік структуремалар мен мақал-мəтелдерге, афоризмдерге фразеологиялық тұлғаларға концепт бөлігін құрайтын мəртебе беріледі. Себебі концепт түрлерінің вербалдануында фразеологизмдердің концептуалдық жеткіліксіздігі емес, қайта фразеологизмдердің өте жиі қолданылуы назар аудартады. Фразеологизмдердің концептуалдық тəуелсіздігі концептілерді фразеологиялық концептілер деп атауға, қарастыруға толық мүмкіндік береді. Мəселен, көркем шығармаларды талдағанда олардағы тұрақты тіркестер тек мəтінге көркемдік құрал ретінде қызмет етпейді, олар концептілердің лингвистикалық объективтену процесінде шешуші рөл атқарады. Фразеологиялық концептіні фразеологизмдер мағынасының түйіні мен өзегі жасайды. Мұнда мəдени-ментальдық-тілдік (Ю.С.Степанов) бірліктердің рөлі ерекше. Жалпы кез келген фразеологиялық концептінің жұмсалуында мəтіндердің орны бөлек. Концептілердің жетілуіне, толығуына ең басты - мəтіндегі тұрақты құрылымдар (прецедент) əсер етеді. Олар: фразеологизмдер, афоризмдер, мақалдар мен мəтелдер т.б. Когнитивтік фразеологияға концепт терминін қолдануда басқа да көзқарастардың бар екендігін айта кетейік. Мəселен, Ю.С. Степановтың Константы. Словарь русской культуры [7] еңбегінде базалық концептілердің жеке қолданыстарда болатындығы, ал фразеологиялық концептілердің басты параметрлері ретінде олардың тарихи жəне темпоралдық сипаттарын, сондай-ақ, олардың этномəдениеттегі көрінісін атап, фразеологиялық концепт аясын кеңейте түседі. Соның нəтижесінде когнититивтік фразеологияда концептілердің белгісі оның мəдени маркерлігінде деген пікірді тереңдеткен. Фразеологиялық концептінің маңызды мəдени компонентін құрайтындар деп: тұрақты тіркестер, мифологемалар, ритуалдар, рухани-мəдени мағынаны жинақтаған символдық мəні бар тіркестерді айтады.
Фразеологиялық бірліктер- фразеологиялық тұтастық тәрізді орын тәртібі жағынан өте тиянақты болып келетін тұрақты тіркестер. Алайда, құрамындағы сөздердің мағынасының қаншалықты тасапануы я болмаса, тасаланбауы жағынан елеулі өзгешеліктері болады.
Фразеологиялық бірліктердің функционалды жағын талдай отырып, зерттеушілердің көпшілігі мынадай тұжырымға келеді:
- номинативті фразеологиялық бірліктер қоршаған әлемнің заттары мен құбылыстарын атай алады, яғни фразеологиялық бірліктер - бұл тұжырымдаманы білдірудің екінші құралы, мысалы, C'est la vie de Petit Chose au collège de Sarlande ... les trahisons, les nuit des larmes ... les débauches du café Barbette, l'absinthe avec caporaux, les dettes, l 'abandon de soi-même, tout enfin, jusqu'au суицид (A. Daudet. Le Petit Chose) Сарланд колледжінде баланың өмірі ... сатқындық, түнде көз жас ... күрес Барбетта кафесі, ефрейторлармен мас болу, қарыздар, моральдық құлдырау, барлығы, бәрі, өз-өзіне қол жұмсамақ болғанға дейін;
- коммуникативті фразеологиялық біріліктер байланыс немесе хабарлама құралы бола алады, мысалы, Le soir elle étalait des cartes crasseuses sur la table de la cuisine, les consultait comme des oracles, puis les brouillait avec colère ... сезімталсыздық elle tomba dans l 'abattement (A. France. La vie en fleur) Кешкі уақытта ол ас үстеліндегі майлы карточкаларын жайып, оларды оракул сияқты сұрады, содан кейін оларды ашуландыра араластырды. Бірте-бірте ол терең үмітсіздікке ұшырады;
- прагматикалы фразеологиялық бірліктер адресатқа жеткізілген хабарламаның прагматикалық бағытын күшейте алады, мысалы, C'était rigolo d'entendre ce gosse de 12 ans dire à son adversaire: Numérote tes abattis, je vais te foutre une raclée (GR) Осы 12 жасар баланың қарсыласына қалай айтқанын тыңдау өте күлкілі болды: Сақтаныңыз, енді мен сізді ұрамын!;
- кумулятивті фразеологиялық бірліктер өздерінің семантикалық құрылымындағы әлеуметтік тәжірибені бекітеді және жинақтайды, сонымен қатар халықтың ұлттық және рухани мәдениетін көрсетеді, мысалы, Le temps de vous le raconter, j'étais installé. Et tant pis pour les plis. J'avais un gros noeud de faille sur le derrière mais le roi n'était pas mon monumen. J'avais gardé mon ombrelle à la main. Il me dit: Ouvre-la et fais la duchesse (J. Giono. Un roi sans divertissement) Көзді ашып-жұмғанша отырдым. Мен қолшатырымды қолыма ұстадым. Оны аш, - деді ол маған, - және өзінді герцогиня сияқты ұста;
- стилистикалық - сөйлеу кезінде фразеологиялық бірліктерді қолдану тұжырымды қанық, мәнерлі, эмоционалды ете алады, мысалы, Pendant quelque minutes, ce soir-là, il répond d'abondance de coeur aux questions empressées de Julien ... (Стендаль . Le Rouge et le Noir) Сол күні кешке ол Джуленнің бірнеше минут бойы табанды сұрақтарына жауап берді;
- эмоционалды-экспрессивті - фразеологиялық бірліктер қоршаған шындық құбылыстары мен объектілері туралы сөйлеушінің эмоционалдық бағасын білдіре алады, мысалы, Tout plûtot que le genre esthète! - affirmait-il épanoui. Vous ne voyez pas qu'on m'appellerait Cher maître? Y aurait de l'abus! (F. Carco. L'ami des peintres) Эстетикадан басқа нәрсе! Ол нұрлы көзқарасымен айқайлап жіберді. - Сіз мені Қымбатты шебер деп атауға болатындығын мойындамайсыз ба? Бұл тым көп болар еді!
- эстетикалық - фразеологиялық бірліктер сөйлеушінің эстетикалық сезімдерін жеткізе алады, мысалы, Enfin il est redescendu ... Il s'était mis dans les frais! .. Complètement lavé, rasé, fringue d'import ... et du style жақсы! [...] Je le dis que c'est pour faire les honneurs. Il veut m'avoir à l'estomac ... (L.-F. Céline. Mort à crédit) Ақыры, қария төменге түсті ... Ол күшін аямады! .. Жуылды, қырылды, киінді ... және бұл қандай стиль! [...] Меніңше, ол қонақжай болып, мені таң қалдырғысы келеді; және т.б.
Тізімде көрсетілген фразеологиялық бірліктердің тілде және сөйлеуде жүзеге асыратын функцияларынан көрініп тұрғандай, фразеологиялық бірліктер эмоционалды және экспрессивт күйді білдірудің маңызды құралы болып табылады, оларсыз бірде-бір адам сөйлей алмас еді. Фразеологизмдер негізінен тілдің эмоциялық аясына қызмет етеді. Осы фразеологиялық бірлікке сәйкес ұғымның бейнелі және экспрессивтік сипаттамалары, сөйлеушінің осы ұғымға қатынасын білдіру, сөйлеушінің эмоционалды қатынасын күйін бағасын білдіру үшін туындайды.
Фразеологиялық бірліктің негізгі белгілері:
1.Тіркестің жиі қолданыста болуы
2.Сөйлеудегі тұрақты қайталану
3.Фразеологиялық бірлік компоненттерінің тұрақтылығы және бөлінбеуі
4.Өз құрамында кемінде бір маңызды сөзі бар кемінде екі компоненттен тұратын фразеологизм
5.Фразеологизм компоненттерінің ішкі мағыналық бірлігі (фразеологизм компоненттерінің өзіндік лексикалық мағынасын жоғалту)
6.Фразеологиялық бірлік сөз тіркесінен айырмашылығы, сөйлеушінің сөйлеуінде жасалмайды, бірақ дайын түрінде шығарылады.
Фразеологиялық бірліктер әлемнің өзіндік ерекше бейнесін құрайды - фразеологиялық (ФКМ). Әлемнің фразеологиялық картинасының ортасында адам тұрады, өйткені фразеологизмдердегі фразеологиялық бірліктердің көпшілігі Адамның концептуалды сферасына сілтеме жасайды. Фразеологиялық бірлік адамның сыртқы түріне, оның ақыл-ой қабілеттеріне, жеке және адамгершілік қасиеттеріне сипаттама береді, оның эмоционалды-психикалық күйлерін, басқа адамдармен қарым-қатынасын, әрекеттерін, ішкі немесе сыртқы әсерлерге мінез-құлық реакцияларын және т.б. Сонымен, әлемнің фразеологиялық суреті әлемнің лингвистикалық картинасының белгілі бір фрагменті болып табылады, бұл Т.Р. Зверева, экспрессия мен мазмұн жағынан өзіне тән ерекшеліктері бар тілдегі микроәлем [8].
Фразеологиялық бірліктердің мағынасы адамның күнделікті өмірде алған білімімен, осы тілде сөйлейтін халықтың мәдени-тарихи дәстүрлерімен тығыз байланысты. Осыған байланысты фразеологиялық бірліктердің мазмұнын тікелей семантикалық мазмұн тұрғысынан ғана емес, олардың семантикасының мотивациялық негіздері тұрғысынан қарастыруға болады. Фразеологиялық бірліктердің семантикасы адамды, оның сыртқы және ішкі келбетін, оның сезімдерін, эмоцияларын, сезімдерін, көңіл-күйін, бағалауын және оның қызметін сипаттайды. Демек, фразеологиялық бірліктер өздерінің семантикаларында халықтың мәдениетінің ұзақ даму процесін көрсетеді, мәдени көзқарастар мен стереотиптерді, стандарттар мен архетиптерді ұрпақтан-ұрпаққа бекітеді және береді, яғни. Фразеологиялық бірліктердің көпшілігінде ұлттық мәдениеттің іздері бар[9].Сонымен, дәл осы фразеологиялық бірліктердің лингвомәдениеттанулық талдауы әр ұлт үшін осы бірегей іздерді көруге мүмкіндік береді.
Дүниенің фразеологиялық суреті сонымен қатар қоршаған шындықты фразеологизмдер арқылы концептуалды сипаттау тәсілі болып табылады. Әлемнің фразеологиялық суреті әмбебап, ол барлық тілдерге тән, дегенмен ол әлемді ұлттық қабылдау ерекшеліктерін білдіреді. Т.Р. Зверева: ФКМ адамның қоршаған әлемді ғасырлық ұжымдық түсіну және өзгерту процесінде қалыптасатын бейнелі дүниетанымға негізделген.Өз сөзінде фразеологиялық бірліктерді қолдана отырып, адам ФКМ-мен байланысқа түседі, оны сіңіреді, өйткені ФКМ - бұл халықтың ұлттық және мәдени мұрасының құбылысы.
Ұлттық сипат деп ұлт өкілдерінің психикасында оның өмір сүруінің ерекше тарихи жағдайларының көрінісі, халықтың рухани бейнесінің кейбір мінез-құлықтарының дәстүрлі формаларында көрінетін белгілерінің жиынтығы көрініс табады. оның өкілдері, қоршаған ортаны қабылдау және олар мәдениеттің ұлттық сипаттамаларында, қоғамдық өмірдің басқа салаларында сіңген .Ұлттық менталитет ұғымы ұлттық мінез ұғымымен тығыз байланысты, оны И.Г. Дубов қоршаған әлем туралы көзқарастың ерекшелігі және тарихи аспектегі экономикалық және саяси жағдайлармен анықталатын оған жауап берудің ерекшелігі [10].
Дүние жүзі халықтары кез келгенінің өз ұлтының тарихын жасауда мəдениет тұрғысынан азды көпті алатын еңбегі бар. Тарихи даму сатысында түрлі дүбірлі дəуірлер елесі сол ұлттың өз тілінде сақталып, сөздер мен тұрақты тіркестері арқылы келер ұрпақына жетеді. Адамзат қоғамы сатылап дамыған сайын өшпейтін ұлт тілінде сандаған тарихи оқиғалар, тарихи есімдер, тарихи жер-су аттары тұрақты айтылатын, қалыптасып кеткен əлде бір мақал-мəтелдер, фразеологизмдер, нақыл сөздер сияқты тұрақты тіркестер мазмұнында жаңғырылып қайталанып отырады. Білетін жұрт мағынасына мəн беріп, естіген, жадында қалған тұстарын əңгімелеп, сол кезден қалған сөз еді немесе сол айтқандай 118 деп, əлде бір іс-оқиғаға нəтижесінен ішкі ой арқауын түйіп тастауға бейім болады. Келер ұрпақ үшін өз ұлтының бастан кешкен оқиғалары бертінде тарих қатпарларында шаң басып, елеусіз қалмауына, қайта көпшіліктің назарын аудартып, əлде бір болған оқиғалардың халық үшін ұмытылмай, қайталанып айтылып жүруі сол ұлттың тілінде сақталып қалған сөздер мен тұрақты тіркестеріне байланысты. Ойды ой қозғайдының əсерімен не бір өткен өмір елесі бекерден бекер ел-жұрт есінде сақталмайды. Алдымен ол қоғам дамуындағы болған оқиғалардың із-түзссіз жоғалып кетпеуіне себепкер халық сөзінің қалт айтылмауында. Ел басынан өткен түрлі қиындықтың ұдайы болып отырған соғыс, ашаршылық, босқыншылық, тынымсыз тіршіліктің кейбір өмірінен туатын қайшылықтардан шығатын қақтығыс оқиғалар т.б. адамдар санасында қалдыратын өшпес əсерлері халық тілінде өрнекті сөздермен бейнеленіп, тұрақты айтыла келе, тілде сақталып қалып қояды
1.2. Қазіргі лингвистикадағы этноним ұғымы
Орыс ономастикалық терминологиясының сөздігінде этнонимдер кез-келген этносты бідіретін номен (этникалық топ, Халық, Ұлт, тайпа және т.б.) деп анықталған [11].
Этникалық мəдениеттің басты элементі ұлт этнонимі болып табылады. Этноним - ру, тайпа, халық аттары. Бұлардың өзі таксономиялық жіктеумен сараланып кетеді. Ұлт этнонимі жайдан-жай алынбайды. Оның белгілі бір өзіндік негіздері болады. Бұл жөнінде қазақ этнониміне қатысты Т.Жанұзақов: Этноантропонимика терминіне тереңірек мəн беріп, оның тарихи негізіне көз жіберіп, саралап, анықтау барысында байұағанымыз: бастапқы кезде ру аттары адам аттарынан жасалмаған, ал кейінгі этаптардағы ру аттары адам аттарынан алынып отырған. Бұл құбылысты шежіре материалдарынан айқын көреміз. Этникалық негізгі басты тұлға тайпа болғанымен, тайпалық одан жоғары сатыда тұрады, яғни ол халық болып қалыптасудың алдындағы саты дейді. [12].
Осы орайда айта кететін жайт, əрбір халық өзін басқаша, ал көршісі оны мүлде басқаша атауы мүмкін. Мəселен, орыстар өзін орыс десе (Шеткі Қиыр) солтүстікте мекендейтін саам халқы оларды карьеле, латыштар - криеви, фин мен эстондар - вене, түріктер - казак деп атаған. Олай атаудың өзіндік себептері болады. Мəселен, саам халқының орыстарды осылай атауы оларға көршілес халық карьелдерге байланысты қалыптасса, латыштар өздерінің ежелгі славян көршілері - криеви тайпаларына байланысты аталған. Ал түріктер үшін Ресейдің тарихи өкілдері қашанда казактар болған еді. Сол сияқты кейде этнонимдер географиялық ортамен байланысты болатынды, мəселен, жағалауды мекендейтін чукчалар өздерін теңіз тұрғындары деп атайды. Этнонимдердің қалыптасу жолы алуан түрлі. Олар бірде жерге, бірде ұлы көсемдерге қатысты қалыптасса, кейде, тіпті, киімнің бір бөлігі де халық атауына себепкер болуы мүмкін. Мысалы, қазір ұмыт болған дреговичтер деген славян тайпасының атауы олар тұратын сазды жер- ге байланысты қалыптасқан. Өйткені дрегва көне славян тілінде саз (болота) деген мағынаны білдіреді. Ал қарақалпақ деген атау олардың киім кию үлгісіне қарай берілген. Сондай-ақ, кейде халықтың бір бөлігі ұлт көсемдерінің есімдерін де халықтың атауы ретінде қабылдаған. Мысалы, Х111 ғасырда Дунайдан Кавказға дейін билеген татар-монғол ханы Ноғайдың 40 жылғы əскери жетістіктері келе-келе тұтастай бір халықтың Ноғайлар аталуына себепкер болған. Қалай болғанда да, этнос атауының пайда болуы белгілі бір этностың этникалық мəдениетінің қалыптасуының белгісі. Сол халық қабылдаған атау қалыпты, жай сөз болудан қалып, символға айналады. Этнонмидер о баста атау сөз ретінде қалыптасады, сөзік құрамға енеді, сондықтан лингвистика үшін олардың шығу төркіні, мағынасы, грамматикалық ерекшеліктері де назардан тыс қалмайды.
А. Эрдман этнонимдердің төрт тобын анықтайды:
1) географиялық объектілердің атауынан шыққан этнонимдер;
2) тайпалар өкілдерінің өзіне тән қару-жарағы немесе сыртқы түрі бойынша атаулары;
3) рухани қасиеттері және алғашқы Құрметті лақап аттары;
4) бөтен тайпаларға қарама-қарсы бірлікті білдіретін атаулар.
Адамдар қауымдастықтарының атаулары лексиканың осы топтарына тән халық, адамдар қауымдастығысемантикалық компонентімен біріктірілген семантикалық - семантикалық топтарға бөлінеді.
Бөлінудің тағы бір қағидасы: адамдар қауымдастығының географиялық тұрғылықты жері бойынша: Зайсан-зайсандық, Балқаш - Балқаштық.
Келесі топқа тиісті атаулармен байланысты адамдардың атаулары кіреді: Памир - памирлік, Кавказ - кавказдық [13].
Елдің атауы этнонимнен құрылуы мүмкін: түріктер - Түркия, қазақтар-Қазақстан немесе этноним Ресей - ресейліктер, Венгрия - венгрлер елдің атауынан пайда болуы мүмкін.
Тілдер мен диалектілердің атаулары (лингвонимдер) этнонимдермен салыстырылады. Лингвонимдер бүкіл тілдік отбасылар, этникалық тілдер және диалектілер болуы мүмкін.
Нақты этникалық қауымдастықты білдіретін этнонимдердің өздері этнонимдер болып табылады. Басқа түрлердің қауымдастықтарын білдіретін этнонимдер-псевдо-этнонимдер.
Этнонимдерді әртүрлі себептер бойынша түрлерге бөлуге болады.
Этнонимдердің таралуы этнониммен белгіленген этнос санының түрі бойынша жүреді:
1) микроэтнонимдер (этникалық топтарды білдіреді, мысалы, ирокез, кривичи, печенегтер);
2) макроэтнонимдер (кейде кеңейту деп түсінілетін және генетикалық гетерогенді этникалық топтарды, Мысалы, орыстар, американдықтар, қытайларды қамтитын ірі этностардың атаулары).
Сонымен қатар этнонимдерде ұлттардың өзін атауы(автоэтноним) және өзге ұлтпен аталуы(аллоэтноним) жиі кездеседі.Мысалы: немістер (аллоэтноним) өздерін Deutschen (автоэтноним) деп атайды. Әлеуметтанулық және этнографиялық зерттеулерде эндоэтноним және экзоэтноним терминдері қолданылады, олар сәйкесінше автоэтноним және аллоэтноним терминдеріне тең.
Автоэтнонимдердің ішінде В. И. Супрун ұсынған номинацияның жеті моделі ерекшеленеді[14]:
1) адам, халық, өз, нағыз адам ұғымымен этнонимдер;
2) түсінікті, түсінікті сөйлейтіндер мағынасы бар этнонимдер;
3) тотемдік атаулардан шыққан этнонимдер;
4) патронимиялық этнонимдер;
5) ландшафттық этнонимдер (мекендеу ортасының типі бойынша);
6) топонимикалық этнонимдер;
7) сырттан енген этнонимдер.
Шетелдік этностардың атаулары келесі модельдер негіз болады:
1) бөтен, жау, мылқау мағынасындағы этнонимдер;
2) этнос өкілдерінің қандай да бір сыртқы белгісі бойынша оны атайтын этнонимдер;
3) ландшафттық этнонимдер;
4) топонимикалық этнонимдер;
5) сырттан енген этнонимдер [15].
Псевдоэтнонимдер мынадай топтарға бөлінеді (бұл этникалық құрамдардың нақты тіршілігін ғана емес, сонымен қатар басқа да маңызды қасиеттерді ескереді):
1) географиялық (белгілі бір аумақтың тұрғындарын білдіреді, мысалы: оратазиялық, батыстық);
2) антропологиялық (белгілі бір антропологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Мұрат А.Т.
Француз тіліндегі этноним компоненті бар
фразеологиялық біріліктер
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B011900 - Шетел тілі: екі шет тілі мамандығы
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Филология факультеті
Жалпы тіл білімі және еуропа тілдері кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Француз тіліндегі этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктер атты тақырыбы
5В011900 - Шетел тілі: екі шет тілі мамандық бойынша
Орындаған:_________________________ _______ Мұрат А.Т.
(қолы)
Ғылыми жетекші: ______________ ___________ Әбікенова Ж.Ж.
(атағы) (қолы)
Қорғауға жіберілді:
Хаттама №____, ______ __________ 2021 ж.
Кафедра меңгерушісі _________________________________
(қолы және мөрі)
Нормобақылау _________________________________
(қолы)
РEФEРAТ
Диплом жұмысының тaқырыбы: Француз тіліндегі этноним компонеті бар фразеологиялық бірліктер
Диплом жұмысының көлeмі: 59 бeт.
Диплом жұмысындa пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр сaны: 64.
Тірeк сөздeр: фразеологиялық бірлік,тіл жәнe мәдeниeт, этноним, этнолингвистикa, когнитивті лингвистикa,стереотип жәнe т.б.
Зерттеу мақсаты.Этнонимдік материалға қатысты француз тілінің фразеологиялық қорын зерттеу, этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктердің құрылымдық түрлерін, олардың мағыналық ерекшеліктерін денотативті, сигнификативті және коннотативті деңгейлер деңгейінде анықтау , сонымен қатар француздардың санасында әртүрлі этникалық топтар өкілдеріне қатысты этникалық стереотиптерді қарастыру
Зерттеу жұмысының міндеті.
- зерттеу үшін фразеология, фразеологиялық бірлік және этноним ұғымдарының негізін қарастыру;
- әлем мен этнонимнің этникалық бейнесі ұғымдарын қарастыру;
- этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктердің құрылымы мен мағынасының ерекшеліктерін анықтау;
- этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктерге стереотиптердің әсерін бақылау ;
- фразеологиялық бірліктерді игеру бойынша жаттығулар кешенін әзірлеу
Зерттеу жұмысының нысаны. Француз тіліндегі этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктерді зерттеу.
Зерттеу пәні. Этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктердің құрылымдық сипаттамалары мен семантикалық ерекшеліктері
Тема дипломной работы: Фразеологические единицы с компонентом этноним во французском языке
Объем дипломной работы: 59 страниц.
Количество использованной литературы в дипломной работе: 64.
Ключевые слова: фразеологические единицы,язык и культура, этноним,этнолингвистика, когнитивная лингвистика, стетреотип и др.
Цель исследования. Изучить фразеологический фонд французского языка по отношению к этнонимическому материалу, выявить структурные типы фразеологических единиц с этнонимическим компонентом, их семантические особенности на уровне денотативного, сигнификативного и коннотативного уровней значения, а также рассмотреть этнические стереотипы, существующие в сознании французов в отношении представителей различных этнических групп.
Задача исследовательской работы.
- consider the basic concepts of phraseology, phraseology and ethnonym for this study;
- consider the concepts of the ethnic picture of the world and the ethnonym;
- identify the features of the structure and meaning of phraseological units with an ethnonymic component;
- to trace the influence of stereotypes on phraseological units with an ethnonymic component;
- develop a set of exercises for working on the assimilation of phraseological units.
Объект исследовательской работы. Поиск и исследование фразеологических единиц с компонентом этноним во французском яызке
Предмет исследования.Структурные характеристики и семантические особенности фразеологизмов с компонентом этнонимом
The object of diploma work: Phraseological units with the ethnonym component in French
The volume of diploma work: 60
Number of references in the diploma: 64.
Keywords:Phraseological units,language and language, ethnolinguistics,stereotpe cognitive linguistics,ethnonym, and etc.
The purpose of the study. Study the phraseological fund of the French language in relation to ethnonymic material, identify structural types of phraseological units with ethnonymic component, their semantic features at the level of denotative, signifying and connotative level, as well as consider ethnic stereotypes that exist in recognition of the French in relation to representatives of various ethnic groups.
The task of the research work.
- consider the main grammatical categories of adjectives in English;
- description of the features of the adjective name in the Kazakh and English languages;
- study of the syntactic functions of the adjective.
The object of the research work. Search and research of phraseological units with the ethnonym component in French
The subject of the study. Structural characteristics and semantic features of phraseological units with an ethnonym component
МAЗМҰНЫ
РEФEРAТ
2
AНЫҚТAМAЛAР
4
КІРІСПE
5
1
ФРАЗЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ КОГНИТИВТІ-МӘДЕНИЕТАНЫМДЫҚ ПАРДИГМАЛАРЫ
8
1.1
Фразеология пәнінің тарихы мен даму бағыттары
8
1.2
1 Қазіргі лингвистикадағы этноним ұғымы
13
2
ФРАНЦУЗ ТІЛІНДЕГІ ЭТНОНИМ КОМПОНЕНТІ БАР ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ-СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
25
2.1
Этноним компоненті бар француз фразеологиялық бірліктерінің құрылымдық-грамматикалық сипаттамалары
25
2.2
Этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктердің семантикалық ерекшеліктері
40
ҚОРЫТЫНДЫ
54
ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДEБИТEТТEР ТІЗІМІ
56
ГЛОССАРИЙ
Le chic français le chic à la française -- шалқып өмір сүру.
Être fort comme un Turc - мықты болу.
Faire un travail de Romain -- қиын, ауыр жұмыс жасау.
La paix romaine -- римдік тәртіп.
Est un trait romain -- римдік ерекшелік
La vertu romaine -- добродетели римлян.
La beauté roa maine -- римдік сұлулық
C'est un vrai Français - нағыз француз.
S'en aller a l'anglaise - қоштаспай кету, сөзбе-сөз ағылшынша кету.
Traiter a l'anglaise - еш ескертусіз, сөзбе-сөз ағылшын секілді.
Soul comme un Anglais - тойып тамақ ішу, сөзбе-сөз ағылшын секілді мас.
La France est le coeur du monde - Франция-әлемнің орталығы.
Vivre comme Dieu en France - Францияда Құдай секілді өмір сүру.
Les fils de la France - Францияның ұлдары.
Les enfants de la France - Францияның балалары.
En France tout finit par des chansons - Францияда барлығы әнмен аяқталады.
Boire comme un Polonais - поляк секілді ішу.
Tetu comme un Polonais - поляк секілді қырсық.
Parler francais comme une vache espagnole - французша испан сиыры секілді сөйлеу .
Payer a l'espagnole - испанша төлеу.
Boire en Suisse - швейцарияық секілді ішу.
Une querelle d'Allemand - неміс жанжалы.
Mariag divorce a l'italienne - итальянша ажырасу және үйлену.
En chier comme un Russe - орыс секілді қайғыру.
Amerlo, Amerloque, Amerluche - американдық.
Angliche, Rostbif - ағылшын.
Bougnoul - араб, метис.
Chinetoque - қытайлық немесе азия елдернің кез-келген өкілі.
Espingouin - испандық.
Flahute - фламандық.
Fridolin, Frise, Frisou, Alboche, Doche, Choukroutman, Cul, Pendulard, Prusco, Schleu - неміс.
Macaroni, Rital, Italboche, Italgo - итальяндық.
Ruskof, Popof - орыс.
Portigue - португал.
Franhouillard, francouillard, fransquillon - француз.
Franchecaille - Франция.
Pampluche, Pantin, Pantruche, Parouard - Париж.
Parigot, Pantruchien - париждік.
C'est un fin Normand - қу адам.
Repondre tn Normand - бірыңғай жауап қайтармау.
Agir en Gascon - мақтану.
Faire la lessive dedu Gascon - өтірік айту.
Garde(-toi) d'un Gascon ou Normand, l'un hable trop et l'autre ment - нормандық пен гаскондықтан сақтан.
Le bas Breton - мәдениетсіз.
Quel Сhinois! - күмәнді адам.
Fumer comme un Suisse - сөзбе-сөз швейцарлық секілді темекі шегу, яғни. шамадан тыс көп темекі шегу
Renouvelé des Grecs - сөзбе-сөз гректермен жаңартылған, яғни ескіні жаңа қылып көрсету.
Parler hébreu - сөзбе-сөз иврит тілінде сөйлеу яғни мағынасыз сөйлеу.
C'est du haut allemande - сөзбе-сөз бұл жоғарғы неміс тілінде,яғни түсініксіз сөйлем.
Bigarré comme un tapis de Turquie - сөзбе-сөз түрік кілемі секілді түрлі-түсті,киім жайлы
Bâtir des châteaux en Espagne - сөзбе-сөз Испанияда қамал салу.
Ronfler comme une toupie d'Allemagne - сөзбе-сөз неміс төбеті секілді қорылдау, яғни қатты және шулы түрде қорылдау.
En bon français - сөзбе-сөз жаөсы француз тілінде,яғни түсінікті сөйлеу
Parler français comme père et mère - сөзбе-сөз французша әкесі мен анасы секілді сөйлеу яғни француз тілін жақсы білу.
Comprendre entendre le français - сөзбе-сөз сөйлеушіні түсіну.
C'est du chinois - сөзбе-сөз бұл қытайша.
Parler à un Suisse - сөзбе-сөз швейцарлықпен сөйлесу яғни қабырғамен сөйлескендей болу.
Avoir l'oeil américain - сөзбе-сөз американдық көз, яғни қырағы болу.
Ici et en Espagne mal vit qui ne gagne - сөзбе-сөз Испанияда еңбектенбейтін адам өмір сүрмейді, яғни еңбекпен қорын тояр.
Ce qui n'est pas clair n'est pas francais - сөзбе-сөз түсініксіздік,белгісіздік.
Le dernier des Mohicans - соңғы магикан (бұл бірнәрсенің соңғы екенін көрсету үшін қолданылады.).
Maladie anglaise - рахит ауруы.
Regretter les oignons d'Égypte - сөзбе-сөз мысыр садағын жоқтау, яғни барды бағаламау, қазақша баламасы:қолда бар алтынның қадырын білмеу.
Téléphone arabe - сөзбе-сөз араб телефоны яғни сымсыз телефон.
Aller à pied comme un Basque - сөзбе-сөз баск секлді жүру, яғни тез әрі ұзақ шаршамай жүру.
Hospitalité ecossaise - сөзбе-сөз шотландтық қонақжайлық.
Fier comme un Écossais - сөзбе-сөз шотландтық секілді намысшыл т. е. прекрасный и гордый.
Marcher à l'espagnole - сөзбе-сөз испанша жүру,яғни салтанатпен,сәнмен жүру.
Parler comme un cheval allemande - сөзбе-сөз неміс жылқысы секілді сөйлеу.
Encore un que les Anglais n'auront pas - ағылшындар алмайтын тағы бір зат.
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаты.Қазіргі тіл білімінің міндеттеріне жекелеген тілдерді олардың ерекшеліктеріне баса назар аудара отырып, адекватты сипаттау мен түсіндіру кіреді. Тіл мамандары тілдің барлық деңгейлерінде лингвистикалық универсалдарды типологиялық тұрғыдан зерттеуге тырысады. Бұл бағыттар әлем тілдерінің фразеологиялық құрамын зерттеуде кездеседі.
Қазіргі лингвистиканың міндеттеріне жеке тілдердің өзіндік ерекшеліктеріне назар аудара отырып, оларды барабар сипаттау және түсіндіру кіреді. Лингвистер тілдің барлық деңгейлеріндегі типологиялық тұрғыдан тілдік әмбебапты зерттеуге тырысады. Бұл бағыттар әлем тілдерінің фразеологиялық құрамын зерттеу кезінде анықталады.
Зерттеудің өзектілігі этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктер француз тілінің фразеологиялық қорында маңызды орындардың бірін алатындығы және қосымша зерттеуді қажет ететін ерекше бөлік болып табылатындығында.
Диплом жұмысының нысаны француз тіліндегі этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктер
Диплом жұмысының пәні этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктердің құрылымдық сипаттамалары мен семантикалық ерекшеліктері.
Жұмыстың мақсаты-этнонимдік материалға қатысты француз тілінің фразеологиялық қорын зерттеу, этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктердің құрылымдық түрлерін, олардың мағыналық ерекшеліктерін денотативті, сигнификативті және коннотативті деңгейлер деңгейінде анықтау, сонымен қатар француздардың санасында әртүрлі этникалық топтар өкілдеріне қатысты этникалық стереотиптерді қарастыру.
Осы мақсаттарды орындау үшін алдымызға келесідей міндеттерді қойдық:
- зерттеу үшін фразеология, фразеологиялық бірлік және этноним ұғымдарының негізін қарастыру;
- әлем мен этнонимнің этникалық бейнесі ұғымдарын қарастыру;
- этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктердің құрылымы мен мағынасының ерекшеліктерін анықтау;
- этноним компоненті бар фразеологиялық бірліктерге стереотиптердің әсерін бақылау ;
- фразеологиялық бірліктерді игеру бойынша жаттығулар кешенін әзірлеу
Зeрттeу мaтeриaлдaры. Бұл зерттеуге француз газеттерінің мақалаларынан (Le Monde, Le Figaro, Ouest France, Le Parisien) үздіксіз және ішінара іріктеу әдісімен алынған лексикалық өрнектер, этнонимдер және фразеологиялық бірліктер қызмет кірді.
Диплом жұмысының дeрeккөзі рeтіндe келесі сөздіктерден ақпарат алынды:
Жаңа үлкен француз-орыс фразеологиялық сөздігі.
Dictionaire d'apprentissage de la langue française.
Dictionnaire alphabétique et analogique de la langue française.
Dictionnaire du français non conventionnel.
Dictionnaire des expressions et locutions.
Dictionnaire des proverbes françoises.
Диплом жұмысының зeрттeу әдістeрі. Жұмыста үздіксіз іріктеу әдісі, құрылымдық-семантикалық талдау, компонентті талдау, сипаттамалық әдіс, сандық әдіс, этимологиялық талдау элементтері, сонымен қатар жалпылау және жіктеу әдістері қолданылады.
Зeрттeудің тeориялық-әдістeмeлік нeгізі: Теориялық база үшін отандық және шетел лингвистика мен филологияның маңызды сарапшыларының еңбектері пайдаланылды: І.Кеңесбаев,Г.Смағұлова, М.Балақаев,В.В.Виноградов, В. Н.Телия, Б. А. Ларин, А. Г. Назарян, Д. Арутюнова, Кунин және басқалар.
Aлынғaн нәтижeлeр: Тілдің фразеологиялық массиві этникалық мәдениет ұғымдарының тілдік құралдармен жүзеге асырылуын айқын көрсетеді, өйткені фразеологиялық бірліктердің бейнелі негізі белгілі бір тілдің ана тілінің дүниетанымының ерекшеліктерін көрсетеді. Фразеологиялық бірліктердің көмегімен адам айналадағы шындықтың құбылыстарын, ұғымдарын, шындығын білдіреді, сонымен қатар фразеологиялық бірліктер арқылы әлемге деген көзқарасын білдіреді. Фразеологиялық бірліктер әлемнің ерекше бейнесін қалыптастырады-фразеологиялық, оның орталығында адам тұрады. Әлемнің фразеологиялық бейнесі-бұл ұлттық немесе жеке дүниетаным мен дүниетанымның көрінісі.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы aнықтaмaлaрдaн, кіріспeдeн, eкі нeгізгі бөлімнeн, қорытынды мeн пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр тізімінeн тұрaды.
1 ФРАЗЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ КОГНИТИВТІ-МӘДЕНИЕТАНЫМДЫҚ ПАРДИГМАЛАРЫ
1.1 Фразеология пәнінің тарихы мен даму бағыттары
Фразеология ұғымында (грек. рһгаѕіѕ өрнек және logos сөз, ілім) бірыңғай мағына жоқ. Лингвистикалық термин ретінде ол фразеологиялық бірліктер (сирек фразеологиялық айналымдар) деп аталатын ауыспалы комбинациялардың генеративті құрылымдық - семантикалық модельдерінен қалыптаспайтын күрделі семантикасы бар тұрақты сөз тіркестерін зерттейтін тіл білімінің ерекше саласын белгілеу үшін, сондай-ақ осы тілге тән ұқсас сөз тіркестерінің жиынтығын белгілеу үшін қолданылады .
Тілдің құрылым жүйесінде фразеологизмдерлің алатын орны ерекше. Бірақ фразеологиялық бірлікті (единицаны) танып-білуде зерттеушілер арасында бірауызды пікір жоқ. Сондықтан да мағынаға ие тілдік бірлік ретінде фразеологизмдер түрлі сөздіктерде әрқилы беріліп жүр. Зерттеулерде я болмаса лексикографиялық еңбектерде тұрақты сөздердің белгілі бір типтері фразеологиялық бірлікке жатқызылса, қайсы бірі мүлде басқа құбылыс деп танылады[1].Дегенмен зерттеушілер фразеологизмдерді ұқсас өзге де құбылыстардан ажыратудың ондаған белгісін ұсынды. Бірақ солардың ішінде негізгілері атап айтқанда мыналар: фразеологиялық единицаның мағына тұтастығы (семантическая слитность), тіркес тиянақтылығы (устойчивость), қолдану тиянақтылығы (воспроизводимость).Осы негізгі белгілеріне сүйене отырып, фразеологизмге мынадай анықтама беруге болады: құрылым құрылысы тұрақты әрі тиянақты, сыңарлары біртұтас мағынаны білдіретін және дара тұлғаланатын, сондай-ақ тұтас күйінде өзге де сөздермен тіркеске түсе алатын, форма жағынан синтаксистік единица (сөз тіркесі, сөйлем), мазмұн жағынан лексикалық единица (сөз) түріндегі тілдің мағыналық бірлігін фразеологизм деп атаймыз.
Француз фразеологизмдеріне ғылым ретінде назар аудару XVI ғасырда, Қайта өрлеу дәуірінде пайда бола бастады және лингвистикалық материалдың ерекше динамикалық жинақталуымен сипатталды.
Француз фразеологизмдеріне көбірек көңіл бөлу қайта өрлеу дәуірінде жинақталғаннан кейін, нақыл сөздер мен мақал-мәтелдерді оқып үйрену және фразеологизмдердің қалыптасу кезеңінің басталуымен түсіндіріледі.
Швейцария лингвисті Шарль Балли стилистика бөліміне phraséologie терминін енгізді [2].
Бұл зерттеуші өзінің Précis de stylistique кітабында, 1905 ж.Traité de stylistique française, 1909 ж.тіл білімі тарихында алғаш рет фразеологиялық құбылыстарды теориялық тұрғыдан түсіндірді,осылайша қазіргі фразеологияның негізін қалады. Ш. Балли фразеологиялық бірліктердің екі тобын анықтады: фразеологиялық сериялар (séries phraséologiques) және фразеологиялық бірліктер (unités phraséologiques).
Оның сипаттамасына сәйкес, фразеологизмді анықтауда ерекше маңыздылық комбинацияның ішкі формасы және компоненттердің семантикалық араласуында болды, ал құрылымдық белгілер әлдеқайда аз құнды болды.
В.В. Виноградов фразеологизмдердің төрт түрін бөліп көрсетеді:
- фразеологиялық адгезиялар (интегралдық мағынасы оның компоненттерінің мағыналарына мүлдем сәйкес келмейтін мағыналық жағынан бөлінбейтін фразеологиялық бірліктер, яғни мағыналық уәжді мүлдем жоғалтқан идиомалар: à corps perdu headlong, tailler une bavette өткір )
- фразеологиялық бірлік (мағыналық жағынан бөлінбейтін және интегралды фразеологиялық бірліктер, олардың мағынасы оларды құрайтын сөздердің мағынасынан туындаған және мөлдір ішкі формасын сақтайды: mordre à l 'hameçon жемге түсу, traîner son boulet белдікті тарту)
- фразеологиялық тіркестер (фразеологиялық бірліктер, оларда еркін мағынасы бар және фразеологиялық жағынан бір-бірімен байланысқан сөздер бар: ami jusqu 'à la mort көрге дос , rire les dents au vent тістеріңді қайрап )
- фразеологиялық тіркестер немесе тұрақты тіркестер (құрамы мен қолданылуы бойынша тұрақты, тек сегментті ғана емес, сонымен бірге толығымен еркін мағыналы сөздерден тұратын фразеологиялық бірліктер, яғни қайта ойластырылған құрамы бар фразеологиялық бірліктер: Qui a peur des feuilles ne va point au bois Қасқырдан қорқу - орманға барма) [3].
Қазіргі кезде француз фразеологизмдеріне мыналар кіреді:
- паремиялар (мақал-мәтелдер, яғни тәрбиелейтін мазмұны бар қысқа халықтық нақыл сөздер, халықтық афоризм: le renard mourra dans sa peau бүктелген қабір түзеледі, le bossu ne voit pas sa bosse mais il voit celle de son confrère бейтаныс адамда біз көзімізден шоқ көреміз, бөренені өзімізден байқамаймыз ),
- сөйлеу штамптары(белгілі бір дәуір мен стильде белгіленген, олар ойланбастан жүреді: faire la réforme реформа жасау, mettre aux voix дауыс беруге ұсыну),
- клишелер (формулалық тіркестер, жаяу тіркестер: soyez le bienvenu қош келдіңіз, ayez l 'obligeance de ... сондай мейірімді болыңыз),
- қанатты сөздер (жалпы қолданыстағы бейнелі, орынды өрнектер, мақал-мәтелдер: après nous le déluge бізден кейін тіпті тасқын).
Француз фразеологизмдеріне тән бірнеше ерекшеліктерді атап өту керек:
1) көптеген француз фразеологиялық бірліктерінде қазақ тілінде қолданылмайтын сөздер;
2) француз фразеологиялық бірліктерін қазақ тіліне аударғанда сөйлем құрылымы жиі өзгереді;
3) француз тілінің аналитикалық қасиеті бар, онда тұтас фразаны қазақ тіліне бір сөзбен аударуға болады;
4) фразеологиялық адгезиялар бар, оларға тән семантикалық ерекшелік - олардың мағынасын олардың компоненттерінің мағынасынан шығару мүмкін емес.
Біздіңше, фразеологизмдер үшін ең басты анықтама олардың тұрақты жəне даяр қалпында қолданылуы. Тұрақтылық пен даяр қалпында дегендер бірін-бірі толықтыратын əрі бірінен-бірі туындай- 31 тын ұғымдар. Фразеологизмдерді танып білуде осы даяр қалпында қолданылу, тұрақтылық деген белгілері басқа да еркін сөз тіркестерінен бірден бөліп қарап, тануға жəрдемдеседі. Зерттеушілер де фразеологизмдердің осы ерекшелігіне баса назар аударады. Сонымен лингвистикалық пəн ретінде қазақ фразеологиясының алдында тұрақты жəне даяр қалпында жұмсалу белгісі делінетін ең басты маңызды көрсеткішке апаратын бірнеше себептерді атауға болады. Олар:
Тіркестердің тұрақталу құбылысының мəнін ашу;
Дағдылы, жалпы қолданыстағы тіркестердің даяр қалпында жұмсалатын тұрақтылыққа айналу себебін анықтау;
Фразеологиялық тіркестерді тұрақтылығына қарай жүйелеу сияқты сұрақтарды шешу
Тілші ғалымдардың ден қойған əрі талассыз аксиомаға айналған, фразеологизмдерге қатысты айтылатын үш түрі мен үш белгісі қазірге дейін ғылым тұғырынан түспей келеді. Олар: фразеологиялық тұтастық, 30 (идиом сипатындағылар) фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек деген түрлері болса, белгілері: мағына тұтастығы, тіркес тиянақтылғы, даяр қалпында қолданылу тұрақтылығы. Бұлар семантикалық топтастырудың ұстанымдарынан туындайды.
Алайда мұндай топтастыруды пайдаланудың тиімділігі барынша пəрменді болу үшін фразеологиялық жүйенің өзіндік ерекшеліктеріндегі кейбір басы ашылмаған тұстарын анықтау қажет. Сөйтіп осы белгілеріне қарап қана тілдегі фразеологиялық материалдар толық қамтыла ма деген заңды сұрақ туады. Сонда аталған түрлері мен белгілеріне сай келетін тіркестер ғана фразеология аясында қарастырылу керек пе? Олай болса, фразеологизмдердің түрлерін еріксіз шектеуге əкелмейміз бе деген ой келеді. Тіпті талас туғызып келген мақал-мəтелдер қай салада қарастырылуы тиіс, штамп сөздер мен нақыл сөздер т.б. толып жатқан тұрақты қолданыстағы тұрақты тіркестер түрлері қандай зерттеу нысанынан көрінуі тиіс. Фразеология лексикологияның аясында қарастырылып, оқытылып келе жатқандықтан, көп жағдайда бұл пəннің фразеологиялық бірлік деген терминінің аты өз затына сай түсіндірілмей келеді. Бұл ретте лексикалық бірлік қандай тілдік теориялық зерттеуге лайық жəне қажет болса, фразеологиялық бірлік те сондай ғылыми зерттеуге лайық жəне тұлғалық, мағыналық ерекшеліктеріне қарай тың тұжырымдарға сұранып тұрады. Өйткені тілдегі парадигматика мен синтагматикалық жүйемен қатар э п и д и г м а т и к а л ы қ, яғни тілдегі туынды, ауыспалы мағына туралы үшінші жүйені, фразеологизмдерге қатысты етіп, қазіргі заман лингвистикасы үшінші өлшем ретінде қарастыруды ұсынады. Олай болса, фразеологизмдердің зерттеу нысаны бұрынғы қалыптасқан қасаң деңгейлерден жоғарылағаны лазым.
Фразеологизмдер белгілі бір тілдің ерекшеліктерін, сондай-ақ оны сөйлейтін адамдардың дүниетанымының ерекшеліктерін жеткізеді. Фразеологиялық бірліктердің басты қасиеті - олардың стильдік бояуы мен бейнелілігі. Фразеологиялық бірліктердің көпшілігі шындық құбылыстарын атап қана қоймай, осы құбылыстарды сипаттайды
Қазақ тіл білімінде де фразеологияның зерттеу нысанының тақырып аясы кеңіп, жан-жақты, терең ізденістердің нəтижесінде жаңадан жасалған терминдер қалыптаса бастады. Бұлар ғылыми айналымға еніп, тұрақтала бастады.
Қазақ фразеологизмдері əмбебап концептілер мен ерекше концептілерді құрайтын тілдік мəртебеге ие болған бірліктер деп танылады.
Мəселен, фразеологизмдердің сырт тұлғасы жағынан жарыспалы екі қатардан тұратын: ұзында өшті қысқада кекті, ақ дегені алғыс қара дегені қарғыс, отырса опақ тұрса сопақ т.б. тіркестерді І.Кеңесбаев өзгеше бір копуляция жолымен салаласа тіркескен параллельді фразеологизмдер деп атаған. [4].
Фразеология пəні туралы қазақ тілшілерінің анықтамалары мына тұрғыда: ...сөз байлығын тексеретін тіл білім саласын лексикология дейтін болсақ, фразеологизм байлығын тексеретін саланы фразеология деп атау орынды, - деп жазады І.Кеңесбаев. [5]. М.Балақаев: Қазақ тілі сөздік қорының аса маңызды бөлшегінің бірі - фразалар мен идиомалар. Ол екеуін қосып фразеологизмдер деп атаймыз [6].
Қазақ фразеологиясында француз фразеологиясына ұқсас сәттері де көп.Бірақ екі тілге сай ортақ концепт ұғымы бар. Концепт - адамдардың білімі мен тəжірибесін қамтитын таным жəне ақпараттық құрылымдағы ментальдық қордың бірліктерін білдіретін термин. Бұл - адам психикасында əлем суретінің көрінісі жадыда тұрақталып, жеке тұлғаның өз мүмкіндігі бойынша ақпараттың берілуі мен сақталуы жəне тілдегі ментальдық лексикон арқылы концептуалдық жүйесі өңделіп толығып отыратын икемді нəрсе. Сондықтан да тіпті жалпы адамзаттық, əмбебап концептілердің əр түрлі тілде вербалдануында лингвокреативтік, прагматикалық жəне лингвомəдени факторларға байланысты өзгешеліктері болады. Бұл туыстас тілдерде де және алыс тілдерде байқалады.
Бұл екі тілдің де өзіндік әлем қабылдауы барын көрсетеді барын көрсетеді.
Когнитивтік лингвистикада фразеологизмдер туралы бинарлық түсінік қалыптасқан. Концептілерді талдағанда бір жағынан фразеологимдердің туынды номинациялар арқылы концептіні вербалдайтын синтаксистік структуремалар мен мақал-мəтелдерге, афоризмдерге фразеологиялық тұлғаларға концепт бөлігін құрайтын мəртебе беріледі. Себебі концепт түрлерінің вербалдануында фразеологизмдердің концептуалдық жеткіліксіздігі емес, қайта фразеологизмдердің өте жиі қолданылуы назар аудартады. Фразеологизмдердің концептуалдық тəуелсіздігі концептілерді фразеологиялық концептілер деп атауға, қарастыруға толық мүмкіндік береді. Мəселен, көркем шығармаларды талдағанда олардағы тұрақты тіркестер тек мəтінге көркемдік құрал ретінде қызмет етпейді, олар концептілердің лингвистикалық объективтену процесінде шешуші рөл атқарады. Фразеологиялық концептіні фразеологизмдер мағынасының түйіні мен өзегі жасайды. Мұнда мəдени-ментальдық-тілдік (Ю.С.Степанов) бірліктердің рөлі ерекше. Жалпы кез келген фразеологиялық концептінің жұмсалуында мəтіндердің орны бөлек. Концептілердің жетілуіне, толығуына ең басты - мəтіндегі тұрақты құрылымдар (прецедент) əсер етеді. Олар: фразеологизмдер, афоризмдер, мақалдар мен мəтелдер т.б. Когнитивтік фразеологияға концепт терминін қолдануда басқа да көзқарастардың бар екендігін айта кетейік. Мəселен, Ю.С. Степановтың Константы. Словарь русской культуры [7] еңбегінде базалық концептілердің жеке қолданыстарда болатындығы, ал фразеологиялық концептілердің басты параметрлері ретінде олардың тарихи жəне темпоралдық сипаттарын, сондай-ақ, олардың этномəдениеттегі көрінісін атап, фразеологиялық концепт аясын кеңейте түседі. Соның нəтижесінде когнититивтік фразеологияда концептілердің белгісі оның мəдени маркерлігінде деген пікірді тереңдеткен. Фразеологиялық концептінің маңызды мəдени компонентін құрайтындар деп: тұрақты тіркестер, мифологемалар, ритуалдар, рухани-мəдени мағынаны жинақтаған символдық мəні бар тіркестерді айтады.
Фразеологиялық бірліктер- фразеологиялық тұтастық тәрізді орын тәртібі жағынан өте тиянақты болып келетін тұрақты тіркестер. Алайда, құрамындағы сөздердің мағынасының қаншалықты тасапануы я болмаса, тасаланбауы жағынан елеулі өзгешеліктері болады.
Фразеологиялық бірліктердің функционалды жағын талдай отырып, зерттеушілердің көпшілігі мынадай тұжырымға келеді:
- номинативті фразеологиялық бірліктер қоршаған әлемнің заттары мен құбылыстарын атай алады, яғни фразеологиялық бірліктер - бұл тұжырымдаманы білдірудің екінші құралы, мысалы, C'est la vie de Petit Chose au collège de Sarlande ... les trahisons, les nuit des larmes ... les débauches du café Barbette, l'absinthe avec caporaux, les dettes, l 'abandon de soi-même, tout enfin, jusqu'au суицид (A. Daudet. Le Petit Chose) Сарланд колледжінде баланың өмірі ... сатқындық, түнде көз жас ... күрес Барбетта кафесі, ефрейторлармен мас болу, қарыздар, моральдық құлдырау, барлығы, бәрі, өз-өзіне қол жұмсамақ болғанға дейін;
- коммуникативті фразеологиялық біріліктер байланыс немесе хабарлама құралы бола алады, мысалы, Le soir elle étalait des cartes crasseuses sur la table de la cuisine, les consultait comme des oracles, puis les brouillait avec colère ... сезімталсыздық elle tomba dans l 'abattement (A. France. La vie en fleur) Кешкі уақытта ол ас үстеліндегі майлы карточкаларын жайып, оларды оракул сияқты сұрады, содан кейін оларды ашуландыра араластырды. Бірте-бірте ол терең үмітсіздікке ұшырады;
- прагматикалы фразеологиялық бірліктер адресатқа жеткізілген хабарламаның прагматикалық бағытын күшейте алады, мысалы, C'était rigolo d'entendre ce gosse de 12 ans dire à son adversaire: Numérote tes abattis, je vais te foutre une raclée (GR) Осы 12 жасар баланың қарсыласына қалай айтқанын тыңдау өте күлкілі болды: Сақтаныңыз, енді мен сізді ұрамын!;
- кумулятивті фразеологиялық бірліктер өздерінің семантикалық құрылымындағы әлеуметтік тәжірибені бекітеді және жинақтайды, сонымен қатар халықтың ұлттық және рухани мәдениетін көрсетеді, мысалы, Le temps de vous le raconter, j'étais installé. Et tant pis pour les plis. J'avais un gros noeud de faille sur le derrière mais le roi n'était pas mon monumen. J'avais gardé mon ombrelle à la main. Il me dit: Ouvre-la et fais la duchesse (J. Giono. Un roi sans divertissement) Көзді ашып-жұмғанша отырдым. Мен қолшатырымды қолыма ұстадым. Оны аш, - деді ол маған, - және өзінді герцогиня сияқты ұста;
- стилистикалық - сөйлеу кезінде фразеологиялық бірліктерді қолдану тұжырымды қанық, мәнерлі, эмоционалды ете алады, мысалы, Pendant quelque minutes, ce soir-là, il répond d'abondance de coeur aux questions empressées de Julien ... (Стендаль . Le Rouge et le Noir) Сол күні кешке ол Джуленнің бірнеше минут бойы табанды сұрақтарына жауап берді;
- эмоционалды-экспрессивті - фразеологиялық бірліктер қоршаған шындық құбылыстары мен объектілері туралы сөйлеушінің эмоционалдық бағасын білдіре алады, мысалы, Tout plûtot que le genre esthète! - affirmait-il épanoui. Vous ne voyez pas qu'on m'appellerait Cher maître? Y aurait de l'abus! (F. Carco. L'ami des peintres) Эстетикадан басқа нәрсе! Ол нұрлы көзқарасымен айқайлап жіберді. - Сіз мені Қымбатты шебер деп атауға болатындығын мойындамайсыз ба? Бұл тым көп болар еді!
- эстетикалық - фразеологиялық бірліктер сөйлеушінің эстетикалық сезімдерін жеткізе алады, мысалы, Enfin il est redescendu ... Il s'était mis dans les frais! .. Complètement lavé, rasé, fringue d'import ... et du style жақсы! [...] Je le dis que c'est pour faire les honneurs. Il veut m'avoir à l'estomac ... (L.-F. Céline. Mort à crédit) Ақыры, қария төменге түсті ... Ол күшін аямады! .. Жуылды, қырылды, киінді ... және бұл қандай стиль! [...] Меніңше, ол қонақжай болып, мені таң қалдырғысы келеді; және т.б.
Тізімде көрсетілген фразеологиялық бірліктердің тілде және сөйлеуде жүзеге асыратын функцияларынан көрініп тұрғандай, фразеологиялық бірліктер эмоционалды және экспрессивт күйді білдірудің маңызды құралы болып табылады, оларсыз бірде-бір адам сөйлей алмас еді. Фразеологизмдер негізінен тілдің эмоциялық аясына қызмет етеді. Осы фразеологиялық бірлікке сәйкес ұғымның бейнелі және экспрессивтік сипаттамалары, сөйлеушінің осы ұғымға қатынасын білдіру, сөйлеушінің эмоционалды қатынасын күйін бағасын білдіру үшін туындайды.
Фразеологиялық бірліктің негізгі белгілері:
1.Тіркестің жиі қолданыста болуы
2.Сөйлеудегі тұрақты қайталану
3.Фразеологиялық бірлік компоненттерінің тұрақтылығы және бөлінбеуі
4.Өз құрамында кемінде бір маңызды сөзі бар кемінде екі компоненттен тұратын фразеологизм
5.Фразеологизм компоненттерінің ішкі мағыналық бірлігі (фразеологизм компоненттерінің өзіндік лексикалық мағынасын жоғалту)
6.Фразеологиялық бірлік сөз тіркесінен айырмашылығы, сөйлеушінің сөйлеуінде жасалмайды, бірақ дайын түрінде шығарылады.
Фразеологиялық бірліктер әлемнің өзіндік ерекше бейнесін құрайды - фразеологиялық (ФКМ). Әлемнің фразеологиялық картинасының ортасында адам тұрады, өйткені фразеологизмдердегі фразеологиялық бірліктердің көпшілігі Адамның концептуалды сферасына сілтеме жасайды. Фразеологиялық бірлік адамның сыртқы түріне, оның ақыл-ой қабілеттеріне, жеке және адамгершілік қасиеттеріне сипаттама береді, оның эмоционалды-психикалық күйлерін, басқа адамдармен қарым-қатынасын, әрекеттерін, ішкі немесе сыртқы әсерлерге мінез-құлық реакцияларын және т.б. Сонымен, әлемнің фразеологиялық суреті әлемнің лингвистикалық картинасының белгілі бір фрагменті болып табылады, бұл Т.Р. Зверева, экспрессия мен мазмұн жағынан өзіне тән ерекшеліктері бар тілдегі микроәлем [8].
Фразеологиялық бірліктердің мағынасы адамның күнделікті өмірде алған білімімен, осы тілде сөйлейтін халықтың мәдени-тарихи дәстүрлерімен тығыз байланысты. Осыған байланысты фразеологиялық бірліктердің мазмұнын тікелей семантикалық мазмұн тұрғысынан ғана емес, олардың семантикасының мотивациялық негіздері тұрғысынан қарастыруға болады. Фразеологиялық бірліктердің семантикасы адамды, оның сыртқы және ішкі келбетін, оның сезімдерін, эмоцияларын, сезімдерін, көңіл-күйін, бағалауын және оның қызметін сипаттайды. Демек, фразеологиялық бірліктер өздерінің семантикаларында халықтың мәдениетінің ұзақ даму процесін көрсетеді, мәдени көзқарастар мен стереотиптерді, стандарттар мен архетиптерді ұрпақтан-ұрпаққа бекітеді және береді, яғни. Фразеологиялық бірліктердің көпшілігінде ұлттық мәдениеттің іздері бар[9].Сонымен, дәл осы фразеологиялық бірліктердің лингвомәдениеттанулық талдауы әр ұлт үшін осы бірегей іздерді көруге мүмкіндік береді.
Дүниенің фразеологиялық суреті сонымен қатар қоршаған шындықты фразеологизмдер арқылы концептуалды сипаттау тәсілі болып табылады. Әлемнің фразеологиялық суреті әмбебап, ол барлық тілдерге тән, дегенмен ол әлемді ұлттық қабылдау ерекшеліктерін білдіреді. Т.Р. Зверева: ФКМ адамның қоршаған әлемді ғасырлық ұжымдық түсіну және өзгерту процесінде қалыптасатын бейнелі дүниетанымға негізделген.Өз сөзінде фразеологиялық бірліктерді қолдана отырып, адам ФКМ-мен байланысқа түседі, оны сіңіреді, өйткені ФКМ - бұл халықтың ұлттық және мәдени мұрасының құбылысы.
Ұлттық сипат деп ұлт өкілдерінің психикасында оның өмір сүруінің ерекше тарихи жағдайларының көрінісі, халықтың рухани бейнесінің кейбір мінез-құлықтарының дәстүрлі формаларында көрінетін белгілерінің жиынтығы көрініс табады. оның өкілдері, қоршаған ортаны қабылдау және олар мәдениеттің ұлттық сипаттамаларында, қоғамдық өмірдің басқа салаларында сіңген .Ұлттық менталитет ұғымы ұлттық мінез ұғымымен тығыз байланысты, оны И.Г. Дубов қоршаған әлем туралы көзқарастың ерекшелігі және тарихи аспектегі экономикалық және саяси жағдайлармен анықталатын оған жауап берудің ерекшелігі [10].
Дүние жүзі халықтары кез келгенінің өз ұлтының тарихын жасауда мəдениет тұрғысынан азды көпті алатын еңбегі бар. Тарихи даму сатысында түрлі дүбірлі дəуірлер елесі сол ұлттың өз тілінде сақталып, сөздер мен тұрақты тіркестері арқылы келер ұрпақына жетеді. Адамзат қоғамы сатылап дамыған сайын өшпейтін ұлт тілінде сандаған тарихи оқиғалар, тарихи есімдер, тарихи жер-су аттары тұрақты айтылатын, қалыптасып кеткен əлде бір мақал-мəтелдер, фразеологизмдер, нақыл сөздер сияқты тұрақты тіркестер мазмұнында жаңғырылып қайталанып отырады. Білетін жұрт мағынасына мəн беріп, естіген, жадында қалған тұстарын əңгімелеп, сол кезден қалған сөз еді немесе сол айтқандай 118 деп, əлде бір іс-оқиғаға нəтижесінен ішкі ой арқауын түйіп тастауға бейім болады. Келер ұрпақ үшін өз ұлтының бастан кешкен оқиғалары бертінде тарих қатпарларында шаң басып, елеусіз қалмауына, қайта көпшіліктің назарын аудартып, əлде бір болған оқиғалардың халық үшін ұмытылмай, қайталанып айтылып жүруі сол ұлттың тілінде сақталып қалған сөздер мен тұрақты тіркестеріне байланысты. Ойды ой қозғайдының əсерімен не бір өткен өмір елесі бекерден бекер ел-жұрт есінде сақталмайды. Алдымен ол қоғам дамуындағы болған оқиғалардың із-түзссіз жоғалып кетпеуіне себепкер халық сөзінің қалт айтылмауында. Ел басынан өткен түрлі қиындықтың ұдайы болып отырған соғыс, ашаршылық, босқыншылық, тынымсыз тіршіліктің кейбір өмірінен туатын қайшылықтардан шығатын қақтығыс оқиғалар т.б. адамдар санасында қалдыратын өшпес əсерлері халық тілінде өрнекті сөздермен бейнеленіп, тұрақты айтыла келе, тілде сақталып қалып қояды
1.2. Қазіргі лингвистикадағы этноним ұғымы
Орыс ономастикалық терминологиясының сөздігінде этнонимдер кез-келген этносты бідіретін номен (этникалық топ, Халық, Ұлт, тайпа және т.б.) деп анықталған [11].
Этникалық мəдениеттің басты элементі ұлт этнонимі болып табылады. Этноним - ру, тайпа, халық аттары. Бұлардың өзі таксономиялық жіктеумен сараланып кетеді. Ұлт этнонимі жайдан-жай алынбайды. Оның белгілі бір өзіндік негіздері болады. Бұл жөнінде қазақ этнониміне қатысты Т.Жанұзақов: Этноантропонимика терминіне тереңірек мəн беріп, оның тарихи негізіне көз жіберіп, саралап, анықтау барысында байұағанымыз: бастапқы кезде ру аттары адам аттарынан жасалмаған, ал кейінгі этаптардағы ру аттары адам аттарынан алынып отырған. Бұл құбылысты шежіре материалдарынан айқын көреміз. Этникалық негізгі басты тұлға тайпа болғанымен, тайпалық одан жоғары сатыда тұрады, яғни ол халық болып қалыптасудың алдындағы саты дейді. [12].
Осы орайда айта кететін жайт, əрбір халық өзін басқаша, ал көршісі оны мүлде басқаша атауы мүмкін. Мəселен, орыстар өзін орыс десе (Шеткі Қиыр) солтүстікте мекендейтін саам халқы оларды карьеле, латыштар - криеви, фин мен эстондар - вене, түріктер - казак деп атаған. Олай атаудың өзіндік себептері болады. Мəселен, саам халқының орыстарды осылай атауы оларға көршілес халық карьелдерге байланысты қалыптасса, латыштар өздерінің ежелгі славян көршілері - криеви тайпаларына байланысты аталған. Ал түріктер үшін Ресейдің тарихи өкілдері қашанда казактар болған еді. Сол сияқты кейде этнонимдер географиялық ортамен байланысты болатынды, мəселен, жағалауды мекендейтін чукчалар өздерін теңіз тұрғындары деп атайды. Этнонимдердің қалыптасу жолы алуан түрлі. Олар бірде жерге, бірде ұлы көсемдерге қатысты қалыптасса, кейде, тіпті, киімнің бір бөлігі де халық атауына себепкер болуы мүмкін. Мысалы, қазір ұмыт болған дреговичтер деген славян тайпасының атауы олар тұратын сазды жер- ге байланысты қалыптасқан. Өйткені дрегва көне славян тілінде саз (болота) деген мағынаны білдіреді. Ал қарақалпақ деген атау олардың киім кию үлгісіне қарай берілген. Сондай-ақ, кейде халықтың бір бөлігі ұлт көсемдерінің есімдерін де халықтың атауы ретінде қабылдаған. Мысалы, Х111 ғасырда Дунайдан Кавказға дейін билеген татар-монғол ханы Ноғайдың 40 жылғы əскери жетістіктері келе-келе тұтастай бір халықтың Ноғайлар аталуына себепкер болған. Қалай болғанда да, этнос атауының пайда болуы белгілі бір этностың этникалық мəдениетінің қалыптасуының белгісі. Сол халық қабылдаған атау қалыпты, жай сөз болудан қалып, символға айналады. Этнонмидер о баста атау сөз ретінде қалыптасады, сөзік құрамға енеді, сондықтан лингвистика үшін олардың шығу төркіні, мағынасы, грамматикалық ерекшеліктері де назардан тыс қалмайды.
А. Эрдман этнонимдердің төрт тобын анықтайды:
1) географиялық объектілердің атауынан шыққан этнонимдер;
2) тайпалар өкілдерінің өзіне тән қару-жарағы немесе сыртқы түрі бойынша атаулары;
3) рухани қасиеттері және алғашқы Құрметті лақап аттары;
4) бөтен тайпаларға қарама-қарсы бірлікті білдіретін атаулар.
Адамдар қауымдастықтарының атаулары лексиканың осы топтарына тән халық, адамдар қауымдастығысемантикалық компонентімен біріктірілген семантикалық - семантикалық топтарға бөлінеді.
Бөлінудің тағы бір қағидасы: адамдар қауымдастығының географиялық тұрғылықты жері бойынша: Зайсан-зайсандық, Балқаш - Балқаштық.
Келесі топқа тиісті атаулармен байланысты адамдардың атаулары кіреді: Памир - памирлік, Кавказ - кавказдық [13].
Елдің атауы этнонимнен құрылуы мүмкін: түріктер - Түркия, қазақтар-Қазақстан немесе этноним Ресей - ресейліктер, Венгрия - венгрлер елдің атауынан пайда болуы мүмкін.
Тілдер мен диалектілердің атаулары (лингвонимдер) этнонимдермен салыстырылады. Лингвонимдер бүкіл тілдік отбасылар, этникалық тілдер және диалектілер болуы мүмкін.
Нақты этникалық қауымдастықты білдіретін этнонимдердің өздері этнонимдер болып табылады. Басқа түрлердің қауымдастықтарын білдіретін этнонимдер-псевдо-этнонимдер.
Этнонимдерді әртүрлі себептер бойынша түрлерге бөлуге болады.
Этнонимдердің таралуы этнониммен белгіленген этнос санының түрі бойынша жүреді:
1) микроэтнонимдер (этникалық топтарды білдіреді, мысалы, ирокез, кривичи, печенегтер);
2) макроэтнонимдер (кейде кеңейту деп түсінілетін және генетикалық гетерогенді этникалық топтарды, Мысалы, орыстар, американдықтар, қытайларды қамтитын ірі этностардың атаулары).
Сонымен қатар этнонимдерде ұлттардың өзін атауы(автоэтноним) және өзге ұлтпен аталуы(аллоэтноним) жиі кездеседі.Мысалы: немістер (аллоэтноним) өздерін Deutschen (автоэтноним) деп атайды. Әлеуметтанулық және этнографиялық зерттеулерде эндоэтноним және экзоэтноним терминдері қолданылады, олар сәйкесінше автоэтноним және аллоэтноним терминдеріне тең.
Автоэтнонимдердің ішінде В. И. Супрун ұсынған номинацияның жеті моделі ерекшеленеді[14]:
1) адам, халық, өз, нағыз адам ұғымымен этнонимдер;
2) түсінікті, түсінікті сөйлейтіндер мағынасы бар этнонимдер;
3) тотемдік атаулардан шыққан этнонимдер;
4) патронимиялық этнонимдер;
5) ландшафттық этнонимдер (мекендеу ортасының типі бойынша);
6) топонимикалық этнонимдер;
7) сырттан енген этнонимдер.
Шетелдік этностардың атаулары келесі модельдер негіз болады:
1) бөтен, жау, мылқау мағынасындағы этнонимдер;
2) этнос өкілдерінің қандай да бір сыртқы белгісі бойынша оны атайтын этнонимдер;
3) ландшафттық этнонимдер;
4) топонимикалық этнонимдер;
5) сырттан енген этнонимдер [15].
Псевдоэтнонимдер мынадай топтарға бөлінеді (бұл этникалық құрамдардың нақты тіршілігін ғана емес, сонымен қатар басқа да маңызды қасиеттерді ескереді):
1) географиялық (белгілі бір аумақтың тұрғындарын білдіреді, мысалы: оратазиялық, батыстық);
2) антропологиялық (белгілі бір антропологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz