Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесін дамыту
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Д.А.ҚОНАЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯЛЫҚ ЗАҢ АКАДЕМИЯСЫ
Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесін дамыту.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 5В050900 - Қаржы
Алматы, 2021
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Д.А.ҚОНАЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯЛЫҚ ЗАҢ АКАДЕМИЯСЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУ ПӘНДЕР КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
________ э.ғ.к., доцент Усенов С.А.
_________________2021 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесін дамыту.
Мамандығы: 5В050900 - Қаржы
Орындаған _______________ Есенғали Ш. Е.
(қолы) Қ-18- КОБ
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы _______________ Нұрымбетова Б.И.
Норма бақылаушы
аға оқытушы _______________ Нұрымбетова Б.И.
Алматы, 2021
Д.А. Конаев атындағы Еуразиялық заң академиясы
Мамандық 5В050900 Қаржы
Экономикалық және жалпы білім беру пәндер кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
_______ э.ғ.к., доцент Усенов С.А.
_________________2021 ж.
ТАПСЫРМА
Дипломдық жобаны орындау үшін
Дипломдық жоба тақырыбы: Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесін дамыту
Ғылыми жетекші: аға оқытушы, Нұрымбетова Б.И.
Академия ректорының бұйрығымен бекітілген № ________________20___ ж
Аяқталған жұмысты кафедраға тапсыру уақыты ________________20___ ж.
Жұмыстың мазмұны мен көлемі
Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесін дамыту бойынша ғылыми - теориялық және практикалық ұсыныстарды әзірлеу сияқты өзекті мәселенің шешімі ұсынылған.
Диплом жұмыстың мақсаты Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесін дамыту бойынша ғылыми қағидаларды, әдістемелік және практикалық ұсыныстарды зерттеу және жинақтау болып табылады.
Ұсынылған негізгі қайнар көздер (әдебиет)
1. Теор ия и пр актика мен еджмен та: Учебн ик Под р ед. К.Е. Кубаева.-Алматы: Қазақ Ун ивер ситеті, 2005.-216 б.
2. Б.С. Сапар ова. Фин ан совый мен еджмен т:Учебн ое пособиеПод общей р ед. Академика Н АН Р К,д.э.н . пр офессор а У. Баймур атова.- Алматы: Экон омика,-2018.-372 б.
3. Камышан ская Л. А., Есеп жән е есептілік қар жы мен еджмен тін ің н егізі, Қар жы мен еджмен ті.-№ 10(10) қазан .- 2018.-23 б.
4. Тур гулова А. Упр авлен ие фин ан совым р иском и фор мир ован ие капитала, Экон омика н егіздер і.-2020.-№4-5.24 б.
Кескіндеме материалдар тізбесі (кестелер,сызбалар,диаграммалар және т.б)
Кәсіпорын өн дір іс фактор лар дың бір ігу ор талығы р етін де
Кәсіпорын қаржыларын басқару әдісі
Кәсіпорында қаржын ы басқару жүйесінің жұмыс істеу құрылымы
Фирма жүйе ретінде
Тапсырма берілген күн _________20___ ж.
Ғылыми жетекші___________________ аға оқытушы, Нұрымбетова Б.И.
Д.А. Конаев атындағы Еуразиялық заң академиясы
Мамандық: 5В050900 Қаржы
Экономикалық және жалпы білім беру пәндер кафедрасы
Күнтізбелік кесте
Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесін дамыту тақырыбына дипломдық жұмысты рәсімделу кестесі
№ №
Жұмыс кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін жүзеге асыру уақыты
Жетекшінің орындалу барысы туралы белгісі
1
Негізгі дереккөздерді іріктеу, зерттелеу, және әдебиеттерді өңдеу
2
Диплом жұмысын жоспарлап, оны ғылыми жетекшімен келісу
3
Диплом жұмысының бірінші тарауын тексеруге өткізу
4
Тәжірибелік материалдар мен талдауларды дипломдық тәжірибеден өткен жерде жүйелеп алу
5
Диплом жұмысының екінші тарауын тексеруге ұсыну
6
Ұсыныстарды ғылыми жетекшімен келісу және тұжырымдау
7
Дипломдық жұмысты қайта өңдеу (аяқтау) оны қадағалауға және оны ғылыми жетекшінің қарауымен кафедраға ұсыну.
9
Диплом жұмысын плагиаттыққа тексеруге өткізу
10
Кафедраның қорғауға жіберу туралы шешімі (қорғауға дейін 7 күн ішінде).
11
Дипломжұмысын сыртқы оппонентке рецензиялауға ұсыну. Кафедра меңгерушісінің қорғауға жіберу туралы шыққан соң (қорғауға он күн қалғанша).
Ғылыми жетекші __________________ аға оқытушы, Нұрымбетова Б.И.
Тапсырманы орындауға алған студент_________________ Есенғали Ш. Е.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ 6
1. ҚАРЖЫНЫ БАСҚАРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ 9
1.1 Кәсіпорынның қаржыны басқару жүйесін қалыптастырудың экономикалық маңызы мен жалпы принциптері 9
1.2 Қаржы ресурстарын басқарудың мәні, құрамы және құрылымы 14
1.3 Қаржыларды басқарудың автоматтандырылған жүйесі 28
2. КӘСІПОРЫН ДЕҢГЕЙІНДЕ ҚАРЖЫНЫ БАСҚАРУ 41
2.1 Айналымдық активтер мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару 41
2.2 Кәсіпорынның жарғылық капиталын арттырудағы тәуекелдерді басқару 49
3 ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ БАСҚАРУДЫҢ ШЕШУШІ ЖОЛДАРЫ 57
3.1 Қаржы ресурстарын басқару тиімділігін арттыру жолдары 57
3.2 Қаржы ресурсын басқаруда қаржылық дағдарысқа қарсы бағдарламаны қолдану 64
ҚОРЫТЫНДЫ 72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 78
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында кәсіпорын деңгейінде қаржыны басқару барған сайын маңызды бола түсуде. Мұнда айналым қаражатының жеткіліктілігі, оларды жоспарлау және толықтыру тетіктері, ақылды пайдалану проблемалары маңызды орын алады.
Соңғы алты жыл ішінде өндіріс саласы айтарлықтай өзгерістерге ұшырады: айналым капиталы іс жүзінде жойылды, инвестициялардың бес есе қысқаруы өндірістің екі есе төмендеуімен қатар жүрді.
Қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде ақшалай қорланымдарды, табыстарды және қорларды жасаумен, оларды ұлғаймалы өндірістің мақсаттарына және қоғамдық дамудың қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастар қаржы туралы ғылымының мән - мағынасы болып табылады. Қаржы ресурстары мен мақсатты ақша қорлары, олардың қалыптасуы, қозғалысы және пайдалануы қаржының объектісі, ал қоғамдық өмірдің ұйымдастырушысы ретіндегі мемлекетті қоса алғанда қызметтің өндірістік және өндірістік емес сфераларының сан алуан шарауашылық, қоғамдық және басқа ұйымдары оның субъектілері болып табылады.
Дипломдық тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы экономикалық салаларын дамытудың негізгі бағыттарын анықтай отырып, экономикалық дамудың концепциясы және модельдерін таңдады. Экономиканың нарықтық қатынастарға өтуі кезінде кәсіпорындардың тәуелсіздігін, олардың экономикалық және құқықтық жауапкершіліктерін, шаруашылық субъектісінің қаржылық тұрақтылығы мәнінің өзгерісін негізге алды.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындардың қаржылық өмірінде күрделі өзгерістер жүруде. Қаржы жұмыстарын ұйымдастырудың бұрынғы тәсілдері жаңа тәсілдермен сәйкес келмеді, кәсіпорындардың қаржылық қызметтерінің алдына жаңа талаптар қойыла бастады. Оның маңызды себептерінің бірі экономиканың нақты секторларындағы реформаның тежелуі.
Кәсіпорын басшылары мен менеджерлері алдында қаржы ресрстарын тиімді пайдалану мәселесіне көбірек көңіл бөліне бастады. Өйткені кәсіпорындар қызметін жоспарлауға алдын қолданылған көрсеткіштер мен процедуралардың, мысалы, өндірілген өнімнің көлемінің құнының өнімнің өзіндік құнының жоғары болуы салдарынан жеңісті бәсекелестікке әкелмейтіндігі анықталады және бәсекелестердің пайда болуы дәстүрлі пайданы алуға кедергі келтіріп қана қоймайды, сонымен қатар кей жағдайларда пайданы ең төменгі деңгейге дейін жеткізеді.
Кәсіпорында басқару жүйесін жетілдіру, шығындарды төмендету, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануды басқарудың қажеттілігін кәсіпорын басшылары мен менеджерлері тез түсінеді. Бұл жерде туындайтын мәселе біреу ғана, ол осы шараларды қалай жүзеге асыру жолдарын қарастыруды талап ету, есептеу жолдарын жетілдіру. Өнімнің өзіндік құнын есептеу жолдарын жетілдіру, қолда бар қорылар бар жағдайында сатып алу көлемін қалай жоспарлау керек, қандай процестерді жетілдіруге ең алдымен қаражаттарды инвестициялау керек және т.б. осындай басты мәселелерді шешу диссертациялық жұмыстың негізгі өзекті мәселесі болып отыр.
Сонымен қатар, кәсіпорында әртүрлі деңгейдегі менеджерлерге нарықтың күшейген бәсекелестік жағдайында басқарушылық шешімді қабылдауға мүмкіндік беретін, қаржы ресурстарын басқару жүйесін жасаудың объективті қажеттілігі де бар.
Дипломдық жұмыс тақырыбының зерттелу дәрежесі. Қаржы ресурстарын басқару жүйесіннің тәжірибесі кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру процесін талдауға мүмкіндік береді. Қаржы ресурстары туралы ғылыми зерттеулер ұзақ уақыт бойы жүргізіліп келеді.
Осы мәселелерге төмендегі қаржы ресурстары мен оны басқару мәселелеріне қазақстандық келесі ғалымдар өз еңбектерін арнаған: Джуманов А.М., Жуйриков К, Ильясов К.К., Касенов М.Р., Купешов Ш.К., Мельников В.Д., Мырзалиев Б.С., Сатыбалдин А.С, Сабден О.С., Отаров Э.К., Тажибаев С.Д. және т.б.
Ресейдің келесі экономист ғалымдарының еңбектері де осы тақырыпты ашуға арналған: Большаков С.В, Балабанов И.Т, Докучаев М.В, Кочеткова А.И, Моляков Д.С, Родионова В.М., Сенчагов В.К, Стоянова Е.С, Уткин Э.А, Федотова М.А және т.б. Сонымен қатар ғылыми басылымдарда қаржы ресурстарының анықтамасы қаржы түсінігімен түсіндіріледі. Қаржыны басқару әлі де болса Кеңес Одағынан қалған тәсілдермен жүргізілуде, ал нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын басқаруға көп көңіл бөлу керек, өйткені қаржы ресурстарын басқарудың тиімді механизмін қалыптастырмай тұрып кәсіпорынның тиімді жұмысы туралы сөз қозғауға болмайды.
Сондықтан да нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын басқаруды қалыптастырудың экономикалық механизмін жетілдіру арнайы кешенді зерттеуді талап етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты - қаржыларды басқару мен ұйымдастырудың мақсаттары мен негізгі этаптарын анықтау, қаржыларды әлеуметтік-экономикалық үрдістерді реттеуде қолданудың қажеттілігін анықтау, нарықтық шаруашылықтың қаржылық құралдарын анықтау. Қаржылық бақылауды жүргізудің мәні мен қағидаларын қарастыру.
Қойылған мақсатқа сәйкес ғылыми зерттеуге мына міндеттері қойылды:
1. Қаржыны басқару түсінігі, қағидалары мен негізгі элементтеріне тоқталу;
2. Қазақстан Республикасында қаржыларды басқару және ұйымдастыру жағдайын;
3. Қаржыларды басқарудың автоматтандырылған жүйесін;
4. Кәсіпорын деңгейінде қаржыны басқаруды қарастыру болып табылады.
Зерттеу нысаны: Caspian contractors trust ЖШС кәсіпорнының қаржы ресурстары
Зерттеу пәні: кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру және пайдалану процесі.
Танымның диалектикалық тәсілі, жүйелі талдау, экономикалық талдау теориясы, экономика математикалық әдістер және т.б. зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі болды. Жұмысты зерттеу процесінде бухгалтерлік есептің стандарттары, өнеркәсіп кәсіпорындарында есепке алу мен есептілікті ұйымдастырудың нормативті құжаттары, сонымен қатар бухгалтерлік есеп және талдау облысындағы шетелдік және отандық ғалымдар мен мамандардың ғылыми еңбектерінің нәтижелері, кезеңдік басылымдардағы мақалалар, заңды актілер пайданылды.
Қаржы ресурстарын басқаруды талдау кезінде көлденең тәсіл, тік тәсіл, коэффициенттер талдауы (салыстырмалы шамалардың), салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
Қаржы ресурстарын басқаруды талдау кезінде көлденең тәсіл, тік тәсіл, коэффициенттер талдауы (салыстырмалы шамалардың), салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын басқаруды қалыптастырудың мәселелерін кешенді, жүйелі зерттеу және оның экономикалық механизмін ұйымдастыруды жетілдіру бойынша нұсқау беру.
Ғылыми зерттеу жұмыстың аса маңызды жаңалығы төмендегіше:
1) кәсіпорынның қаржы ресурстарын басқарудың қалыптастырудың теориялық негіздері дамытылды;
2) нарықтық экономика жағдайында, бәсекелестік қабілеттілікті арттыруда, пайда алуды, рентабельділікті көтеруді ең жоғарғы деңгейге жеткізуде басты орынды алатын қаржылық ресурстарды басқаруды талдаудың методологиясы жетілдірілді;
3) кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын пайдаланудың қазіргі заманғы жүйесінің ішкі резервтері анықталды;
Жұмыстың көлемі мен құрылымы.Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1. Қаржыны басқару және оның ұйымдастырылуы
1.1 Қаржыны басқару түсінігі, қағидалары мен негізгі элементтері
Қаржыларды басқару - қаржылық және аралас экономикалық үрдістерге оларды дамыту мақсатында әсер ету үрдісі. Осы мақсатта қажетті нәтижеге жету үшін арнайы әдістер мен тәсілдер қолданылады.
Қаржыны басқару - бұл қаржыны әлеуметтік шектеушісі эканомикалық және әлеуметтік жүйелерге, олардың жетілдіру және дамыту мақсаты мен ықпал жасау процесі және қаржылық қатынастың барлық жиынтығының тиімді жұмыс істеуге жетуді және қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету жөнәндегі мемлекет шаруашылық жиынтығын, оны басқару бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты. Қаржы механизмі бұл жетілдірудің құралы, саясатты қаржыны басқарудың тиісті процесінің тиімділікті қалыптастырады.
Қаржылық басқару жүйесі қаржылық механизмнің әдістері, санкциялары және тетіктері арқылы жүзеге асырылады. Қаржыларды басқару келесі қағидалар негізінде жүзеге асырылады:
- Басқаруда тәуелсіздік пен еркіндік;
- Қаржылық сұрақтарға саяси көзқарастарды ұстану;
- Басқаруды әкімшілдік және экономикалық әдістерге сәйкестендіру;
- Басқару ғылымның қолданылуы;
- Басқарудың аймақтық, орталықтандырылған және аймақтық келісімділік негізде жүзеге асырылуы;
- Басқаруда жауапкершіліктің болуы;
- Шаруашылық шешімдердің тиімділігі.
Қаржыларды басқарудың екі аспектісін атап көрсетуге болады: біріншіден, мемлекет қаржыны қоғамдық өндіріс үрдісіне, экономикалық және әлеуметтік аяны басқару құралы ретінде пайдаланылады;
Екіншіден, қаржылардың өзі- басқару объектісі болып табылады себебі, қаржы қатынастары, ақшалай қаражаттардың қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы мекемелері толығымен басқарылады.
Қаржыларды басқаруда келесі элементтер өзара байланыста болады: ақпарат, жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу және басқару.
Қаржылық ақпараттардың барлық қаржы процесін оперативті басқаруда зор маңызы бар. Қаржылық ақпарат - берілген стстистиклық және оперативті есепке беруді негіздейді.
Қаржылық ақпарат барлық қаржы үрдісін тиімді бсқару мен жоспарлау үшін қолданылатын шешім қабылдауда үлкен рол атқарады. Қаржылық ақпарат бухгалтерлік, статистикалық және жедел ақпарат түрінде жүзеге асырылады. Қаржылық басқаруда басқару орталығына жоспарлау жатады. Ол материалдық, еңбек және қаржы ресурстарының теңгерімділігін, өндірістік және қаржы көрсеткіштерінің өзара байланысын және халық шаруашылығының барлық деңгейлерінде қаржылық жоспарлардың кірістері мен шығыстарын қамтамасыз етуге бағытталған.
Қаржы ақпараты - осы элементтер арқылы қаржыны басқарудағы қаржы ақпараты барлық қаржылық процестерді шешім қабылдауда үлкен мағыасы бар ғылыми түрде жоспарланған болады. Дәлме- дәл ақпарат арқылы оқиғалар барысын, олардың бет алысын таңдауға болады.
Қаржы ақпаратын жүзеге асыратын құжаттар:
oo бухгалтерлік есеп;
oo Бухгалтерлік құжат - шаруашылық операциялардың жазбаша дәлелдемесі; бухгалтерлік шоттарда көрсетілуге тиіс ақпарат.
oo статистикалық есеп;
oo Сапасы жағынан біртекті бұқаралық әлеуметтік - экономикалық құбылыстарды тіркеу, қорытындылау және зерделеу жүйесі.
оперативтік есеп;
oo Белгілі бір шаруашылық операцияларын тікелей жүзеге асырылып жақтан жерде және сәтте болып табылатын шаруашылық есебінің түрі;
oo тауарлар өндіру , жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету барысында басқарушылық және экономикалық шешімдер қабылдау үшін фирма басшылығын кірісу ақпаратымен қамтамасыз ету мақсатында жүргізілген өндірістің, шығындардың, ақшалай, несиелік ресурстардың т.б. есебі.
Жоспарлау - қаржыны басқару жүйесінде маңызды орын алады. Бұл жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақша қаржылық мөлшерін және оның көздерің анықтау. Сонымен қатар ресурстарды пайдаланумен нақты бағыттарын аныөтау.
Ұйымдастыру қаржылық басқару аппаратының барлық деңгейіндегі нәтижелікті, жауапкершілікті сипаттайды.
Ұйымдастыру - басқарудың барлық буындарың жеке салынғандарын айқындау, қаржы ақпаратын жоғары нәтежесін басқару қызметінің жауапкершілігімен тәртіптілігін білдіреді.
Қаржылық реттеу - жоспарлы тапсырманы орындауда қаржы ресурстарының бөлістірілуіне бақылау жасайды. Реттеу - бұл жоспарлы тапсырмалардың орындалуы үшін қаржы ресурстарын икемді шебер жұмсау және белгіленген нәтежеден теріс ауытқуларын барлық түрін алдын-алуға және жоюға бағытталған.
Қаржылық реттеу деп - экономикалық жүйе шеңберінде қаржы ресурстарын ше-бер пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету шараларының кешенін айтады.
Қаржылық реттеудің түрлері: салықтық, бюджеттік, мемлекеттік - несиелік, кедендік- тарифтік, валюталық- қаржылық, ішкі шаруашылық.
Қаржылық реттеудің басты мазмұны тиісті фискалдық саясатты мемлекеттің шығындары мен салық саясатын жүргізуді қамтамасыз етуде затталады.
Бақылау- басқарудың элементі ретінде жоспарлау рпоцесінде де сонымен бірге оперативтік басқару стадияда жүзеге асырады. Ол қоғамда барлық процестерін жүргізуді дұрыстылығын заңдылығымен тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржылық құқық нормаларын басшалыққа алып қаржы опаратын қызметін қамтиды.
Бақылау шаруашылық жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша ресурстарының қалыптасуы мен дамуына толығымен бақылау жүргізеді.
Қаржылық бақылау жалпы қоғамдық өнімнің ақшалай қорлар бойынша және оның белгілі бір мақсаттарға сәйкес пайдаланылуын бақылауды айтамыз.
Қаржылық бақылау - бұл заңдылықты және атқарушы билік органдарының барлық деңгейінің және арнайы құрылған мекемелердің экономикалық субъектлердің қаржылық қызметіне бақылау жүргізуі.
Бақылаушылық функцияның нәтижесінде қаржылық ресурстарды қалыптастыру, бөлістіру және пайдалану бойынша кемшіліктер анықталады.
Осыған сәйкес қаржылық бақылаудың ерекшелігіне - оның ақша нысанында жүзеге асырылуы жатады. Осыған сәйкес тексеру нысанына- кәсіпорындағы пайда, кірістер, рентабельділік, өзіндік құн, айналыс шығындары жатады.
Бақылаушылық функцияның міндеттеріне келесілер жатады:
- ақшалай қорлардың қалыптасуы, бөлістірілуі мен пайдаланылуына негізделген арақатынастың сақталуы;
- мемлекет тарапынан өндіріс, айналыс және материалдық игіліктерді тұтыну үрдістеріне әсер ету мүмкіндіктерін қалыптастыру.
Қаржылық бақылау келесі міндеттерді атқарады:
1. Қаржылық міндеттемелердің орындалуын тексеру
2. Ақшалай қаржаттардың дұрыс пайдаланылуын тексеру
3. Қаржылық операциялардың және ақшалай қаражаттарды сақтаудың дұрыс жүзеге асырылуын тексеру
4. Өндірістің ішкі резервтерінің - еңбек өнімділігін, айналым қаржаттарының айналымдылығының жеделдігін, ақшалай және материалдық қаражаттарды тиімді пайдлану жолдарын анықтау.
5. Қаржылық тәртіптің бұзылуын ескерту мен жою.
Қаржылық бақылаудың жіктелуі
Қаржылық бақылаудың жіктелуі субъектлердегі айырмашылықтарға, бақылау іс - қимылдарын жүргізудің уақытына, бақылауды жүргізудің тәсілдеріне негізделген. Осы белгілеріне қарай, қаржылық бақылау үш бағыт бойынша: түрлері, нысандары оны жүзеге асырудың әдістері бойынша жүзеге асырылады.
Бақылауды жүзеге асыратын субъектілерге қарай бақылаулар келесі түрлерге бөлінеді:
- жалпы мемлекеттік (мемлекеттік, ведомствалық, ішкі шаруашылықтық, парламенттік);
- қоғамдық (профсоюздік, партиялық және массалық қозғалыстар және т.б. )
Жалпы мемлекеттік бақылау кез-келген объектіге қатысты оның ведомстволық және меншіктік нысанына байланыссыз жүргізілетін бақылау.Оны мемлекеттік билік пен басқару органдары жүзеге асырады. Жалпы мемлекеттік бақылаудың келесідей түрлерін атап көрсетуге болады: салықтық, бюджеттік, валюталық және кедендік бақылау.
Ведомстволық қаржылық бақылау жеке министрліктің, ведоствоның өкілдіктері шегінде олардың жүйесіне кіретін шаруашылық жүргізуші субъектлердің қаржы-шаруашылық қызметіне жүргізіледі. Оның негізгі міндетіне мыналар жатады: жоспарлы тапсырмалардың орындалуын, материалдық және қаржы ресурстарын тиімді, үнемді пайдаланылуын, меншіктің сақталымдығын, бухгалтерлік есептің дұрыс жүргізілуін, бақылау - тексеріс жұмысының мән-жайын бақылау, заң бұзушылықтарды айқындау.
Ішкі шаруашылық бақылау кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтеріне экономикалық және қаржылық ұйымдарға жүргізіледі. Мұндай бақылаудың объектісіне шаруашылық және қаржылық қызмет жатады. Қоғамдық бақылау түрлі қоғамдық ұйымдар жүзеге асыратын бақылау түрі. Бұл бақылаудың объектісі олардың алдында тұрған міндеттерге байланысты.
Тәуелсіз бақылау арнайы мамандандырылған органдар арқылы - аудиторлық ұйымдар мен фирмалар арқылы жүргізіледі.Фирманың қаржылық ресурстары басқару объектісі ретінде қаржылқ міндеттемелерді орындауға арналған сыртқы түсім мен табыс нысанында байқалады.Алайда, қаржылық ресурстар нысандандыру көзіне байланысты жеке жұмылдырылған немесе қарыздық болып бөлінеді.Бұлардың арасындағы айырмашылық - кәсіпорын жабылатын жағдайда қаражат салымдарының заңды құқықтарында.Меншік қаржылық ресурстар жұмылдырылған және қарыздық ресурстармен есеп беру жүзеге асқаннан кейін барып өтеледі.
Меншік қаржылық ресурстар мыналарға байланысты қалыптасады:
1) Жарғылық капитал иесімен ұсынылатын капитал;
2) Кәсіпорын жинаған резервтер - ағымдағы кезеңнің үлестірілмеген табыстары, резервтік қорлардың әртүрлі жолдармен қалыптасқан және өткен кезеңнен жиналған үлестірілмеген табыс.
3) Басқа да заңды және жеке тұлғалардың салымдары(қаржыландыру, қайырымдылық салымдар және т.б.)
Жұмылдырылған және қарыздық қаржыландыру көздеріне жататындар:
1) Банктік ссудалар мен басқа да қаржы - несие саласындағы мекемелер
2) Қор нарығындағы операцияларды жүзеге асыру жолымен тартылған қаражаттар(ұзақ борышқорлық бағалы қағаздарды эмиссиялау мен орналастыру)
3) Несиегерлік берешектер.
Қаржылық көздерді ішкі және сыртқы деп бөлу кәсіпорынның өзіне қатынасымен шарттасылған, құрылтайшы мен акционерлермен тартылған қосымша қаражаттар да сыртқы қаржыландыру көздеріне жатады.
Сыртқы қаржылық ресурстарды меншік және қарыздық деп, екі топқа бөлуге болады.Бұндай бөлу кәсіпорын дамуындағы сыртқы қатысушылармен салынатын капитал нысанымен шарттасылған: кәсіпкерлік немесе ссудалық капитал.Сәйкесінще, кәсіпкерлік капиталды салу нәтижесі болып, ссудалық капиталды салу нәтижесіндегі тартылған меншік қаржылық ресурстарды құру табылады.
Кәсіпкерлік капитал дегеніміз - әртүрлі кәсіпорындарға пайда мен кәсіпорынды басқару құқығын алу мақсаында салынатын капитал.
Ссудалық капитал - бұл ақылылық және қайтарымдылық шартымен берілетін ақшалай капитал. Кәсіпкерлік капиталға қарағанда, ссудалық капитал фирмаға салынбайды, ол пайыз алу мақсатында уақытша қолдануға беріледі. Бұл бизнес түрімен арнайы қаржы - несие институттар(банктер, зейнетақы қорлары, инвестициялық қорлар және т.б.) айналысады.
Кәсіпор ын қызметін талдау мен бағалауда өзін ің тар ихи дамуын да бір н еше әдістемелер пайдалан ылады:
oo Көбін есе қолдан ылатын ан алитикалық қызмет бухгалтер лік есептеме. Бухгалтер лік балан с элемен тар лы үлгіде қызмет етеді. Бұл деген іміз кәсіпор ын р есур стар ы - матер иалдық, қар жылық, ақшалай активте ор н аласады, ал қар жылан дыр у көздер і пассивте болады. Пайда бойын ша есеп бер у кәсіпор ын н ың пайдасы мен шығын дар ын қалыптастыр у механ измі жатады. Ақша қар ажатын ың қозғалысы бойын ша есеп бер уге әр түр лі салалар дағы қызметті жүзеге асыр у жатады жән е сәйкесін ше, есеп бер у кезеңін де кәсіпор ын н ың саясаты тур алы қор ытын ды жасауға көмектеседі. Осыған ор ай бухгалтер лік есеп бер у компан иян ың қар жылық жағдайын зер ттеу үшін жақсы дер ек болып табылады.
oo Экон омикалық тәсіл кәсіпор ын ды өн дір іс фактор лар ын ың ұштастыр ылған ор талығы р етін де ан ықтайды.Ол келесідей көр сетіледі:
н ақты кір іс ағын н ақты шығыс ағын
Өн дір іс фактор лар ды
ұштастыр у
пр оцесі
қар жылық шығыс ағын қар жылық кір іс ағын
Е с к е р т у: - [1,216б].
Cур ет 1 - Кәсіпор ын өн дір іс фактор лар дың бір ігу ор талығы р етін де
Кәсіпор ын қызметі әр түр лі байлан ыстар ды тудыр ады, олар кәсіпор ын мен сыр тқы ор та ар асын да әр түр лі уақыт кезеңдер ін е жин ақталады.Бұл байлан ыстар қар жылық р есур стар ағын ы(шығыс ағын - шикізатты төлеу, қуат, жұмыс күші; кір іс ағын - қызмет көр сету мен өн імді өткізуден түсетін түсімдер ) жән е н ақты р есур стар ағын ы(кір іс ағын - шикізат пен матер алдар ды иелен у, жұмыс күші шығын дар ы, қуат; шығыс ағын - тауар ды сату, кәсіпор ын активтер ін сату) түр ін де көр ін еді.Әдетте қар жылық жән е н ақты ағын дар белгілі бір уақытта ажыр ауы мүмкін жән е кәсіпор ын н ың қар жылық опер ациялар ымен жүзеге асатын жеке қар жылық ағын дар мен толықтыр ылуы мүмкін .
Ұйымдастыр ушылық тәсіл бұл - фир ман ы белгілі бір экон омикалық мақсаттар ы бар адамдар бір лестігі р етін де қар астыр ады.Бұл деген іміз кәсіпор ын өзін ің қызметін де экон омикалық пар аметр лер ден басқа әлеуметтік жән е еңбек пар аметр лер ін ескер еді.Осыған ор ай кәсіпор ын н ың ақпар аттық жән е коммун икациялық саясаты стр атегиян ың басты фактор ы болып сан алады, ал кәсіпор ын н ың қызметі басқар ушылық құбылыс р етін де талқылан ады.Ұйымдастыр ушлық тәсіл гипотезасыкөптеген фактор лар ды ажыр атады жән е заңдар дың тұр ақсыздығы мен жеткіліксіздігін ің әсер етуін қадағалау қиын н емесе тіпті мүмкін емес.Ұйымдастыр ушылық тәсіл бойын ша фр ма қызметін е жалпы талдау жасаудың сыр тқы ор та мен шешім қабылдауға әсер н тигзетін тұлғалар ды зер ттеуде жән е де кәсіпор ын дамуын а стр атегия құр уда маңызы зор [1,218б].
1.2 Қаржы ресурстарын басқарудың мәні, құрамы және құрылымы
Қазір гі таңда өн ер кәсіп шеңбер ін дегі кәсіпор ын дар дың н егізгі мақсаты пайда табу ған а емес, оған қоса н ар ықта сұр ан ысқа әсер ете алатын жән е бәсекелестікке қабілетті бизн есті құр у. Сон ымен қатар экон омикан ың н ақты сектор ын ың субъектісі бола отыр ып, өн ер кәсіптік кәсіпор ын дар мақсаттар ын а жету үшін қар жын ы икемді басқар а білуі тиіс, оған қоса тұтын ушылыр қажеттіліктер ін қан ағаттан дыр у үшін тар тымды өн ім үлгілер ін шығар а білген жөн .
Қар жы ақша ағымын басқар уды қар астыр атын ғылым. Кәсіпор ын н ың қар жылық саясаты қар жылық р есур стар ды мобилизациялауға, кәсіпор ын н ың н е болмаса жеке жұмысшылар мақсатын а жету үшін бағытталған . Көптеген ғалымдар дың пікір і бойын ша кәсіпор ын н ың қар жылық р есур стар ы-бұл жеке ақша табыстар ы мен тар тылған құр алдар дың жиын тығы, ол кәсіпор ын н ың қар жылық мін деттемелер ін , қар жылық жән е өн дір істі кеңейтумен байлан ысты шығын дар деп көр сетеді. [1]
Қар жылық басқар уды тиімді жүзеге асыр у, кәсіпкер лікті жоғар латуға бағытталған жән е бизн естің табыстылығын максималдауға, кәсіпор ын қызметін басқар удың опер ативті қар жылық моделін көр сетеді. Аталған модель қар жылық басқар у р есур стар ын ың ағымдар ын қамтамасыз етеді, табыстар жән е шығын дар , кәсіпор ын қызметін ің ағымдық бағалау н әтижесін жән е құр ылымдық бөлімшелер дің жұмыстар ын р еттеп отыр ады.
Басқар уда екі топ р есур с объектісін бөліп көр сетуге болады:
Кәсіпор ын н ың қар жылық р есур стар ы:
-Сатудан түскен табыс;
-Кәсіпкер лік капитал;
-Амор тизациялық аудар ымдар ;
-Пайда.
Кәсіпор ын қолдан ысын дағы қар жылық р есур стар :
-Бюджеттік түсімдер ;
-Ин вестициялар ;
-Қар жылық салымдар дан табыстар ;
-Сақтан дыр у;
-Қор н ар ығын ан алын ған құр алдар ;
-Қар ыз құр алдар ы.
Дамыған экон омикада қар жылық р есур стар , яғн и ақшалай шығын дар дың элемен ттер і болатын , кәсіпор ын н ың бизн ес опер ациялар ын жүзеге асыр уға жұмсалатын шығыстар . Ол қар жылық механ измен жүзеге асыр ылады. Отан дық әдебиттер де қар жылық механ изм бір ыңғай талдан байды. Экон омист ғалымдар дың бер ген талдамалар ын ан кәсіпор ын н ың қар жылық механ измі-кәсіпор ын н ың қар жысын басқар у жүйесі қар жы әдісі мен қар жылық тұтқалар ар қылы жүзеге асады. Қар жылық әдістер көмегімен қар жылық р есур стар қозғалысын басқар у жүзеге асады жән е олар ды пайдалан у тиімділігін бағалау жүр гізіледі. [2]
Ал ор ыс ғалымы Л.М. Бур мистр ован ың еңбегін де мүлдем басқаша айтылған - кәсіпор ын н ың қар жылық механ измі пайда табу мақсатын дағы қар жын ы басқар у жүйесі делін еді. Мұн да дискуссиялық сұр ақ болып, максималды пайда болып отыр , кәсіпор ын н ар ықты экон омика жағдайын да тек ған а максималды пайда ған а емес, н ар ықта лидер болуға ұмтылады. Бір ақ бұл ан ықтамада бастысы болып, қар жын ы басқар а білу қажет.
Кәсіпор ын н ың (ұйымн ың) қар жысы - бұл ақша құр алдар ын қалыптастыр у пр оцессін де пайда болатын қатын ас, олар дың бөлістір ілуі жән е пайдалан ылуы.
Өн дір іс ішілік ақша қатын астар ы, кәсіпор ын қар жысын құр аушылар , бір ыңғай топқа бір іктір уге болады. Кәсіпор ын қар жылар ын ан бәсекелестікке қабілетті өн ім пайда болады жән е олар ды н ар ықтар ға бөлістір у жүзеге асады. Кез-келген кәсіпор ын н ың қар жылар ын басқар у жалпы басқар удың бір элемен ті р етін де қар астыр ылады. Кор пор ативтік құр ылымда қар жын ы басқар у р өлі жоғар лайды, сол сияқты кәсіпор ын қар жысын басқар удан тбасқа топтар дан шоғыр лан ған ақша қор ын басқар а білу қажет. [3]
Н ар ықтық экон омика жағдайын да кәсіпор ын ды дұр ыс басқар а білу кәсіпор ын н ың қар жылық р есур сын тиімді басқар уды ұсын ады. Бұл жағдайда қар жылық р есур стар ды тиімді басқар у жоғар лайды, сол себептен н егізгі жән е айн алым капиталын ың тиімді жұмыс жасауы, жұмыс күшін ің тұр ақтан уы, кәсіпор ын н ың қар жылық жағдайы да соған байлан ысты жасақталады. Бір жағын ан кәсіпор ын қар жысын басқар уды үйр ен у, әр түр лі сала бойын ша экон омикан ы қалыптастыр уға мүмкін дік бер еді.
Кәсіпор ын қар жысын басқар уда өзге жолды ұсын уға болады
Е с к е р т у - [3] н егізін де автор мен құр астыр ылған
Сур ет 2 - Кәсіпор ын қар жылар ын басқар у әдісі
2 Сур еттен көр іп отыр ған дай кәсіпор ын қар жысын басқар уда екі н егізгі элемен тті бөліп көр сетілген , бір ін шісі - ішкі бөлімшелер көмегімен қар жын басқар уды, ал екін шісі басқа кәсіпор ын дар дың көмегімен тар тылаты қар жылық р есур стар ды басқар у көр сетілген . [4]
Ішкі қар жылық басқар у ішкі бөлімшелер жұмысын ан экон омикалық тиімділікті көр сетеді. Бұл шығын дар ды азайту жән е өн дір істік емес төлемдер жән е төлеу уақытын өзгер ту, шикізатты алуда қосымша төмен бағалар , өн імге шығын дар ды төмен дету. Екін ші типтегі басқар у кәсіпор ын н ың стр атегиялық дамуын а әкеледі. Бұл жағдайда маңызды элемен ттер ин вестициян ы уақтылы бағалауға, акциян ы сату, мемлекеттік қолдау, кәсіпкер лік капиталын ан , қар жылық салымдар табыстар ын ан тұр ады. Аталған сәйкестік кәсіпор ын да іс жүзін де қар жылық служба құр ылымын құр ған да пайдалан ылады. Кез-келген экон омикалық жүйеде қар жын ы басқар у пр оцессі басқар ушы жән е басқар ылатын жүйелер ден тұр ады (сур ет 2).
Сур ет 3 - Кәсіпор ын да қар жын ы басқар у жүйесін ің жұмыс істеу құр ылымы
2 Сур еттен көр іп отыр ған дай басқар у объектісін ің н егізгісі болып адамдар емес, ақпар аттар мен ақша ағымдар ы болып табылады. Н ар ықтық экон омика жағдайын да қар жылық р есур стар ды пайдалан у мен басқар у, шығын дар элемен ті болып табылатын кәсіпор ын н ың бизн ес опер ациялар ын жасақтау қар жылық механ измен жүзеге асады. Он ың н егізін де өн дір іске кеткен қар жылық шығын дар деңгейін бақылау. Қар жылық есеп басқар у механ измі тәр ізді қар жылық шығын ар жән е кәсіпор ын қызметі мен бөлек бөлімшелер дің қызметі н әтижелер ін ен жасақталады, оған қоса қар жылық р есур стар ды тиімді пайдалан уға әсер етеді. [5]
Бәсекелестік туын даған да қар жылық есеп кәсіпор ын н ың ішкі қайшылықтар ын жояды. Н егізгі қайшылықтар дың бір і болып, опер ативтік басқар у болып табылады: жоспар лау-есеп-талдау. Н ар ықтық экон омикадағы
жоспар лау н ар ықтағы статистикалық әдістер ді зер ттеу н егізін де жүзеге асады. Қар жын ы басқар уда маңызды н ұсқалар дың бір і болып, пайдалылық көр сеткіші болмақ. Басқар удың тиімділігі кәсіпор ын н ың пайдалылық көр сеткішін е қар ай ан ықталуы дұр ыс емес. Бір ін шіден құр ылымдық бөлімшелер әу бастан мин ималды жоспар лан ған тапсыр малар ды алуға ұмтылады. Екін шіден пайдалылық көр сеткіші н ар ықтағы сұр ан ысты қан ағаттан дыр майды жән е бөлек өн дір істік бөлімшелер дің салымын қар астыр майды, тек ған а пайда мен шығын дар ды р еттеп отыр ады. Үшін шіден бұн дай басқар у бөлімшелер дің мотивациясын төмен детеді. Бәсекелтіктің күшеюі кәсіпор ын дар дың сыр тқы жағдайын өзгер теді, қар жылық басқар у механ измін одан әр і күшейте түседі. Сон ымен қатар қар жылық мехн изм н егізін е статистикалық әдістер ған а емес, алкәсіпор ын н ың қар жылық жоспар ы н ар ықтық ор таға сай жасақталуы тиіс. Қар жылар ды басқар у кез-келген кәсіпор ын да жүзеге асуы тиіс. Қар жын ы басқар у қар жылық талдау ақша қар ажаттар ын жоспар лау, есеппен , бақылау жән е р еттеумен жүзеге асуы тиіс. Қар жын ы басқар у жүйесі бизн есті дамытуда қосымша р есур с болмақ. [6]
Қар жылық р есур стар ды басқар у кәсіпор ын н ың қар жылық тұр ақтылығын қамтамасыз етудің, ағымдағы жән е келешек қар жылық қызметті басқар удың, қар жылан дыр у көздер ін іздестір удің жән е он ың атаулы құр ылымын ан ықтаудың, кәсіпор ын активтер ін ің оптималды құр амы мен көлемін е байлан ысты сұр ақтар ды шешу жүйесін ің басты жүйесі болып табылады.
Кәсіпор ын н ың қар жылық қызметін ің осы уақытқа дейін ешқан дай мағын асы болмаған .Он ың жұмыстар ы қатаң белгілі бір фор малар мен есеп айыр ысулар жән е элемен тар лы қар жылық жоспар мен есеп бер улер ді құр уға бағытталған болатын .Қар жылық жұмыстар бухгалтер ия бөлімін ің шеңбер ін де бір қызметімен бір лескен болатын .Әр ин е екі әр түр лі кәсіптің ар асын да тығыз байлан ыс бар : бухгалтер бер ілген тр ан сакциялар дың ашалай мағын асын тір кеп, қор ытын ды бухгалтер лік балан с құжатын а ен гізеді; қар жыгер көптеген белгісіздер дің ар асын ан осын ың мағын асын қалыптастыр ады.
Басшы н емесе қар жылық мен еджер дің жұмысы белгісіздік жағдайда шн шім қабылдаумен байлан ысты, бұл шығар машылық қасиетті, жоғар ы тәуекелге бар у жән е тәуекел деңгейін бағалауды, сыр тқы ор тада жаңашылдықты қабылдай білуді қажет етеді.
Шар уашылық жүр гізуші субъектілер дің қар жылық басқар у жүйесін ің ұйымдастыр ушылық құр ылымы жән е де он ың кадр лық құр амы кәсіпор ын қызмет түр і мен көлемін е байлан ысты әр түр лі тәсілдер імен құр ылуы мүмкін .Ір і компан иялар ға ар н айы қар жы дир ектор ын тағайын дау тән .Шағын кәсіпор ын дар да қар жы мен еджер қызметін бір ін ші басшы н емесе бас бухгалтер атқар ады.
Қар жы мен еджер қызметі н егізін е төр т н егізгі фун кциялар кір еді: жоспар лау, ұйымдастыр у, ын талан дыр у жән е бақылау.Осы фун кциялар дың қосымша объектісі болып қар жылық кәсіпор ын дар , ал ын талан дыр у объектісі болып мен еджер дің өзі табылады.
Н ар ықтық экон омикада кәсіпор ын қызметі көптеген фактор лар мен ан ықталады.Осы фактор лар объективті, кәсіпор ын ға тәуелді емес жән е басқар ушы коман да жағын ан бақылан атын ішкі болып н егізгі топқа бөлін еді.Бүкіл осы фактор лар дың әсер етуі жан -жақты бағытта болады, сон дықтан фир ма басшылығы қызметін ің н егізгі мотиві болып мүмкін болатын өзгер істер ді алдын ала болжау мен бар лық мүмкін шіліктер ді қолдан у табылады[5,24б].
Н ар ықтық экон омикада кәсіпор ын қызметін ің үш н егізгі мақсаты бөліп көр сетеді: 1)тір шілік; 2)пайда алу; 3)фир ма дамуын дағы экон омикалық өсу.Қар жылық кон тексте бұл мақсаттар :1)кәсіпор ын шар уашылық жүр гізуші бір лестік р етін де тір шілік етуін е қажетті шар т-қар жылыққа тұр ақтылық; 2)р ен табелділік; 3)экон омикалық өсу.
Осыған ор ай кәсіпр ын н ың қар жылық тұр ақтылығын а жетудің бір ін ші кезекті мәселесі болып табылады.
Қар жылық тұр ақтылық түсін ігі кәсіпор ын қызметін дегі тұлғалар топтар ын ың әр түр лі пікір лер мен түсін дір іледі, акцион ер лер ді көбін есе кәсіпор ын н ың кер екті табыс табу қабілеті қызықтыр ады, егер де мен шік иесі мен басшылар дың фун кциялар ын бөлетін болса, он да кәсіпор ын қызметін е аз көңіл бөледі.Н есие бер ушілер кәсіпор ын ға бер ілген қар ажаттар ды уақытын да қайтар у бойын ша сұр ақтар ға көп көңіл бөледі.Фир ман ың қар жылық жағдайын ың өзгер істер імен көбін есе басқар ушы пер сон ал топтар ы айн алысады.Олар кәсіпор ын қызметін көптеген ақпар атпен қамтамасыз етеді.
Кәсіпор ын дағы басшылық қызметі өте әр қилы болады жән е де олар күн делікті көптеген әр түр лі сипаттағы шешімдер қабылдайды.Деген мен , кез келген басқар у шешімдер і қар жылық р есур стар дың өзгер уін е алып келеді - пер сон ал жұмысын ың қысқар уы мен жұмысқа қабылдау тур алы шешімдер ге қатысты ма, әлде өн дір іс көлемін ің ұлғаюы тур алы шешімдер ге қатысты ма, н емесе кер ісін ше, сұр ан ысы жоқ өн імдер ді шығар у ма... Бұл жер де кер і байлан ыс байқалады:кез келген басқар у шешімдер ін қабылдау мен он ы іске асыр у мүмкін шілігі кәсіпор ын н ың қар жылық р есур стар ы мен мен шіктен ушін ің қар ыз қар ажаттар көлемін е байлан ысты шектеледі.Осы шектеулер ге байлан ысты кәспор ын н ың қайта ұйымдастыр ылуы н емесе жабылуын а дейін жағдайы н ашар лауы мүмкін .
Алайда, кәсіпор ын да қар жылық р есур стар дың белгілі бір р езер втік қор ы болуы кер ек.Олар кәсіпор ын н ың стр атегиялық мақсаттар ын жүзеге асыр у, сон дай-ақ, он ың күн делікті жән е ағымдағы мін деттер ін ор ын дау үшін қажет.Кәсіпор ын активтер ін тиімді пайдалан у мүмкін шіліктер і мен р есур стар дың р езер втік қор ын қалыптастыр уға бір қатар фактор лар әсер ін тигізеді - тұтастай экон омика мен әлемдік экон омика тен ден циялар ы.
Н ар ықтық экон омикадағы кез келген кәсіпор ын , он ың қызметін ің өзін дік ер екшелігін е қар амастан , басқар у шешімдер дің көмегімен іске асатын ақша қар ажаттар қозғалысы мен қар жылық қатын астар жүйесі р етін де сипатталуы мүмкін .Бұл тәсіл 90 жылдар да ер екше мән ге ие болатын ,сон дай-ақ фир ман ың акцион ер лік құн ын құр у кон цепциясы р етін де қолдан ылған .Акцион ер лік құн ды құр у ин вестор лар күткен ақша қар ажаттар ағын ын ан көп болуын а байлан ысты.Сәйкесін ше, кәсіпор ын ойдағыдай басқар ылатын жүйе р етін де болашақта да оң ақша ағын ын әкеледі.
Н ақты өмір де жұмыс істейтін фир малар да қар жы р есур стар ы мен капиталдың теңдігі болмайды. Қар жылық есептілік қар жылық р есур стар мен капиталдың ар асын дағы айыр машылықты ан ықтай алмайтын дай етіп құр ылады. Өйткен і, стан дар тты есептілікте қар жылық р есур стар емес, олар дың айн алған түр лер і - мін деттемелер мен капитал сипатталады.
Фир ман ың қар жы р есур стар ы мен капитал ар асын дағы айыр машылық келесіде: кез - келген уақытта фир ман ың қар жы р есур стар ы капитал көлемін е тең н емесе одан көп. Сон ымен қатар теңдік фир ман ың ешқан дай қар жылық мін деттемесін ің жоқ екен дігін жән е бар лық қар жы р есур сын ың айн алымға салын ған дығын сипаттайды. Бір ақ бұл капиталдың көлемі фир ман ың қар жы р есур стар ын ың көлемін е жақын даған сайын фир ма тиімді жұмыс істейді деген ді білдір мейді.
Кәсіпор ын дар дың қар жылық қатын асы кәсіпор ын н ың мен шікті қар ажаттар ын ың, он ың кір ісін ің құр алуы, шар уашылық қызметті қар жылан дыр удың қар ыз қайн ар көздер ін тар туы, осы қызмет н әтижесін де пайда болған кір істер ді бөлуі, олар ды кәсіпор ын н ың даму мақсатын да пайдалан уы ақшалай н егізде жүзеге асқан кезде пайда болады.
Кез келген ғылыми жұмыс зер ттеу пән ін ің қалыптасу жән е даму тар ихын зер ттеуден , зер ттеудің мақсаты мен мін деттер ін қою мен он ы шешудің әр түр лі пікір лер і мен тәсілдер і келтір ілген ар н айы әдебиет пен кезеңдік басылымдар мен тан ысудан басталады.
Қар жы р есур стар ы мен капитал түсін іктер і ар н айы экон омикалық әдебиеттер де жән е кезеңдік басылымдар да, сон ымен қатар кәсіпкер лік бойын ша н ұсқаулар да ер кін талқылан ады. Категор иялық аппар атты жетік игер меу қар жы жүйесі мен қар жы механ измін ің түсін ігін бұр малауға әкеліп соқтыр ады.
Сон ымен қатар , экон омист-теор етиктер қар астыр ылып отыр ған категор иялар ды талқылаудың бір іңғай жүйесін е әлі де болса келмеген . Осы ор айда біз қар жы р есур стар ын ың ан ықтамасын әр түр лі позицияда бағалап көр еміз. Он да біз осы мәселе бойын ша әр түр лі көзқар асты бер етін , жалпы тен ден циялар ды ан ықтайтын методологиялық ар тықшылықтар ға тоқталамыз.
Қар жы р есур стар ы категор иясын а бір мән ді жән е н егізделген талқылама жасау деген іміз - он ың қар жы қатын астар ын ың матер иалды тасымалдаушысы р етін дегі, қар жы р есур стар ын а тән ішкі мазмұн ын , кәсіпор ын н ың қар ажаттар айн алымын дағы олар дың р олін , қызметтер ін ан ықтауды білдір еді.
Қар жы р есур стар ы категор иясын қар астыр у кезін де кр итер ийлер дің н егізделуі есепке алын уы кер ек. Кәсіпор ын экон омикасы жән е қар жы бойын ша ар н айы әдебиеттер де қар астыр ылып отыр ған мәселен ің н егізгі үш жалпы ғылыми әдістемелік тәсілі кездеседі.
Бір қатар экон омистер қар жы р есур стар ын ан ықтау кезін де н егізгі кезең р етін де олар дың айн алыс шегін н емесе н ақтыр ақ айтқан кезде - олар объектісі болып сан алатын , басқар у деңгейін қабылдайды, олар дың қатар ын а: мемлекеттің жалпы қар жы р есур стар ын , кәсіпор ын мен мекемемелер дің қар жы р есур стар ын жән е т.б. жатқызуға болады.
Кәсіпор ын н ың қар жы р есур стар ын қалыптастыр уды ұйымдастыр удың пр ин циптер і р етін де олар дың өмір сүр уін е тән ер екше фор малар ды түсін уі тән .
Қар жы р есур стар ын қалыптастыр уды ұйымдастыр у олар дың тиімділігін қамтамасыз етудің жалпы кешен ін ің н егізін қалаушы болып табылады. Қар жы р есур стар ын қалыптастыр уды ұйымдастыр удың жалпы қағидаттар ы төмен дегіше:
1. қар жы р есур стар ын ың құр амы мен құр ылымы;
2. мақсатты жән е көп мақсатта пайдалан ылатын қар жы р есур стар ы
3. кәсіпор ын н ың қар жы р есур стар ын а деген қажеттіліктер ін белгілеу;
4. қар жы р есур стар ын олар дың тағайын далуын а сәйкес мақсатты пайдалан у;
5. қар жы р есур стар ын ың сақталуы;
Қар жы р есур стар ын ың құр амы деп олар ды құр айтын кір істер дің жиын тығы түсін іледі. Қар жы р есур стар ын ың құр ылымы қар жы р есур стар ын ың жекелеген элмен ттер ін ің қатын асын көр сетеді, яғн и кәсіпор ын н ың қар жы р есур стар ын ың жалпы көлемін дегі әр бір элемен ттің үлесін .
Біздің пікір імізше, қар жы р есур стар ын ан ықтаудағы ең қолайлы н егізгі пр ин цип болып, олар ды түр лер ге жатқызу болып табылады, яғн и қар жылық қайта бөлуден өте отыр ып жиын тық қоғамдық өн ім өткізілетін фор ма: амор тизациялық аудар ым, жиын тық кір іс (пайда), айн алым қар ажаттар ын ың қалыптасқан ар тық көлемі, тұр ақты пассивтер жән е т.б, сон ымен қатар олар дың кәсіпор ын н ың қар ажаттар айн алымы пр оцесін дегі р олін н ақты айқын дау кер ек.
Кәсіпор ын н ың дамуын а бағытталатын қар жылық р есур стар келесілер дің есебін ен түзеледі: амор тизациялық аудар ымдар ; шар уашылық жән е қар жылық қызметтер дің бар лық түр ін ен алын атын пайда; сер іктестіктер ге қатысушылар дың қосымша пай жар н алар ы; облигациялар ды шығар удын алын атын қар ажаттар ; ашық жән е жабық акцион ер лік қоғам акциялар ын шығар у жән е ор н аластыр у көмегімен ор н аластыр ылған қар ажаттар ; басқа кр едитор лар дың ұзақ мер зімді н есиелер і (облигациялық заемдар дан басқа); басқа заңды қайн ар көздер (мысалы, кәсіпор ын дар дың, ұйымдар дың, азаматтар дың өз ер кімен бер ген қайтар ымсыз жар н алар ы).
Өзін өзі қар жылан дыр у пр ин ципі тұтын ушыға қажетті өн ім өн дір ісін үлкен шығын дар мен шығар атын жән е әр түр лі объективті себептер ге байлан ысты тиімділіктің жоғар ғы деңгейін қамтамасыз ете алмайтын кәсіпор ын дар үшін әлі де болса қамтамасыз етілмеген . Олар ға коммун алдық тұр ғын үй, жолаушылар тр ан спор ты, ауыл шар уашылығы жән е бюджеттен ассигн ация алатын басқа да кәсіпор ын дар жатады. Осын дай жағдай сон ымен қатар шар уашылық қызметі кәсіпкер лік деп есептелмейтін қор ған ыс мағын асын дағы кәсіпор ын дар ға да тән жән е олар өн імді өткізуден түскен қар ажаттар есебін ен қар жылан дыр ылады.
Қар жылық жоспар лау - бұл кәсіпор ын н ың дамуын қамтамасыз ету үшін он ың бар лық кір істер і мен ақшалай қар ажаттар ын ың шығын далу бағыттар ын жоспар лау болып табылады. Қар жылық жоспар лау жоспар лаудың тапсыр малар ы мен объектілер ін е байлан ысты әр түр лі мазмұн мен бағыттағы қар жылық жоспар лар ды құр у көмегімен жүр гізіледі.
Қар жылық р есур стар ды жоспар лаудың мақсаты әр түр лі кәсіпор ын дар да әр қалай болуы мүмкін . Қар жылық р есур стар ды жоспар лау қызметтер ін е кәсіпор ын н ың түр і мен көлемін е байлан ысты әр түр лі мән бер ілуі мүмкін .
oo Бюджет экон омикалық болжау р етін де.
oo Бюджет бақылау н егізі р етін де
oo Бюджеттік тапсыр ман ың қойылу н егізі.
oo Бюджет өкілетті делегатын жібер у құр алы р етін де.
Жоспар лауды ұйымдастыр у кәсіпор ын н ың көлемін е байлан ысты болады. Өте кіші кәсіпор ын дар да басқар ушылық қызметтер ді бөлу болмайды жән е басшылар осы мәселелер дің бар лығын жеке шешеді. Ір і кәсіпор ын дар да бюджеттер ді (жоспар лар ды) құр у бойын ша жұмыстар ор талықтан дыр ылып жасалуы кер ек. Өйткен і өн дір іс, сатып алу, өткізу, жедел басқар у жән е т.б. салалар ын да тәжір ибесі мол маман дар бөлімшелер деңгейін де шоғыр лан ған . Сон дықтан бөлімшелер де болашақта жасалуы мақсатты болатын әр екеттер ұсын ысы жасалын ады.
Кәсіпор ын дар да қар жылық р есур стар ды жоспар лау тур алы әдебиеттер де бюджеттер ді (жоспар ) құр у бойын ша жұмыстар ды ұйымдастыр удың екі сызбасын ер екшелейді: break-down тәсілі бойын ша (жоғар ыдан төмен ге) жән е build-up (төмен н ен жоғар ыға).
Break-down тәсілі бойын ша бюджетті құр у бойын ша жұмыстар жоғар ыдан басталады, яғн и кәсіпор ын н ың басшылығы мақсаттар мен тапсыр малар ды, он ың ішін де пайда бойын ша жоспар лы көр сеткіштер ді ан ықтайды. Осыдан кейін көр сеткіштер бөлшекті түр де, кәсіпор ын н ың құр ылымын ың төмен гі деңгейлер ін е қозғалуы дәр ежесін е байлан ысты бөлімшелер дің жоспар лар ын а қосылады. Build-up тәсілін де кер ісін ше. Мысалы, өткізу көр сеткіштер ін ің есебін жекелеген өткізу бөлімшелер і бастайды жән е осыдан кейін кәсіпор ын н ың өткізу бөлімін ің басшысы осы көр сеткіштер ді бір іңғай бюджетке (жоспар ға) жин ақтайды, ал ол осыдан кейін кәсіпор ын н ың жалпы бюджетін ің (жоспар ын ың) құр амдас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Д.А.ҚОНАЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯЛЫҚ ЗАҢ АКАДЕМИЯСЫ
Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесін дамыту.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 5В050900 - Қаржы
Алматы, 2021
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Д.А.ҚОНАЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯЛЫҚ ЗАҢ АКАДЕМИЯСЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУ ПӘНДЕР КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
________ э.ғ.к., доцент Усенов С.А.
_________________2021 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесін дамыту.
Мамандығы: 5В050900 - Қаржы
Орындаған _______________ Есенғали Ш. Е.
(қолы) Қ-18- КОБ
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы _______________ Нұрымбетова Б.И.
Норма бақылаушы
аға оқытушы _______________ Нұрымбетова Б.И.
Алматы, 2021
Д.А. Конаев атындағы Еуразиялық заң академиясы
Мамандық 5В050900 Қаржы
Экономикалық және жалпы білім беру пәндер кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
_______ э.ғ.к., доцент Усенов С.А.
_________________2021 ж.
ТАПСЫРМА
Дипломдық жобаны орындау үшін
Дипломдық жоба тақырыбы: Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесін дамыту
Ғылыми жетекші: аға оқытушы, Нұрымбетова Б.И.
Академия ректорының бұйрығымен бекітілген № ________________20___ ж
Аяқталған жұмысты кафедраға тапсыру уақыты ________________20___ ж.
Жұмыстың мазмұны мен көлемі
Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесін дамыту бойынша ғылыми - теориялық және практикалық ұсыныстарды әзірлеу сияқты өзекті мәселенің шешімі ұсынылған.
Диплом жұмыстың мақсаты Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесін дамыту бойынша ғылыми қағидаларды, әдістемелік және практикалық ұсыныстарды зерттеу және жинақтау болып табылады.
Ұсынылған негізгі қайнар көздер (әдебиет)
1. Теор ия и пр актика мен еджмен та: Учебн ик Под р ед. К.Е. Кубаева.-Алматы: Қазақ Ун ивер ситеті, 2005.-216 б.
2. Б.С. Сапар ова. Фин ан совый мен еджмен т:Учебн ое пособиеПод общей р ед. Академика Н АН Р К,д.э.н . пр офессор а У. Баймур атова.- Алматы: Экон омика,-2018.-372 б.
3. Камышан ская Л. А., Есеп жән е есептілік қар жы мен еджмен тін ің н егізі, Қар жы мен еджмен ті.-№ 10(10) қазан .- 2018.-23 б.
4. Тур гулова А. Упр авлен ие фин ан совым р иском и фор мир ован ие капитала, Экон омика н егіздер і.-2020.-№4-5.24 б.
Кескіндеме материалдар тізбесі (кестелер,сызбалар,диаграммалар және т.б)
Кәсіпорын өн дір іс фактор лар дың бір ігу ор талығы р етін де
Кәсіпорын қаржыларын басқару әдісі
Кәсіпорында қаржын ы басқару жүйесінің жұмыс істеу құрылымы
Фирма жүйе ретінде
Тапсырма берілген күн _________20___ ж.
Ғылыми жетекші___________________ аға оқытушы, Нұрымбетова Б.И.
Д.А. Конаев атындағы Еуразиялық заң академиясы
Мамандық: 5В050900 Қаржы
Экономикалық және жалпы білім беру пәндер кафедрасы
Күнтізбелік кесте
Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесін дамыту тақырыбына дипломдық жұмысты рәсімделу кестесі
№ №
Жұмыс кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін жүзеге асыру уақыты
Жетекшінің орындалу барысы туралы белгісі
1
Негізгі дереккөздерді іріктеу, зерттелеу, және әдебиеттерді өңдеу
2
Диплом жұмысын жоспарлап, оны ғылыми жетекшімен келісу
3
Диплом жұмысының бірінші тарауын тексеруге өткізу
4
Тәжірибелік материалдар мен талдауларды дипломдық тәжірибеден өткен жерде жүйелеп алу
5
Диплом жұмысының екінші тарауын тексеруге ұсыну
6
Ұсыныстарды ғылыми жетекшімен келісу және тұжырымдау
7
Дипломдық жұмысты қайта өңдеу (аяқтау) оны қадағалауға және оны ғылыми жетекшінің қарауымен кафедраға ұсыну.
9
Диплом жұмысын плагиаттыққа тексеруге өткізу
10
Кафедраның қорғауға жіберу туралы шешімі (қорғауға дейін 7 күн ішінде).
11
Дипломжұмысын сыртқы оппонентке рецензиялауға ұсыну. Кафедра меңгерушісінің қорғауға жіберу туралы шыққан соң (қорғауға он күн қалғанша).
Ғылыми жетекші __________________ аға оқытушы, Нұрымбетова Б.И.
Тапсырманы орындауға алған студент_________________ Есенғали Ш. Е.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ 6
1. ҚАРЖЫНЫ БАСҚАРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ 9
1.1 Кәсіпорынның қаржыны басқару жүйесін қалыптастырудың экономикалық маңызы мен жалпы принциптері 9
1.2 Қаржы ресурстарын басқарудың мәні, құрамы және құрылымы 14
1.3 Қаржыларды басқарудың автоматтандырылған жүйесі 28
2. КӘСІПОРЫН ДЕҢГЕЙІНДЕ ҚАРЖЫНЫ БАСҚАРУ 41
2.1 Айналымдық активтер мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару 41
2.2 Кәсіпорынның жарғылық капиталын арттырудағы тәуекелдерді басқару 49
3 ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ БАСҚАРУДЫҢ ШЕШУШІ ЖОЛДАРЫ 57
3.1 Қаржы ресурстарын басқару тиімділігін арттыру жолдары 57
3.2 Қаржы ресурсын басқаруда қаржылық дағдарысқа қарсы бағдарламаны қолдану 64
ҚОРЫТЫНДЫ 72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 78
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында кәсіпорын деңгейінде қаржыны басқару барған сайын маңызды бола түсуде. Мұнда айналым қаражатының жеткіліктілігі, оларды жоспарлау және толықтыру тетіктері, ақылды пайдалану проблемалары маңызды орын алады.
Соңғы алты жыл ішінде өндіріс саласы айтарлықтай өзгерістерге ұшырады: айналым капиталы іс жүзінде жойылды, инвестициялардың бес есе қысқаруы өндірістің екі есе төмендеуімен қатар жүрді.
Қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде ақшалай қорланымдарды, табыстарды және қорларды жасаумен, оларды ұлғаймалы өндірістің мақсаттарына және қоғамдық дамудың қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастар қаржы туралы ғылымының мән - мағынасы болып табылады. Қаржы ресурстары мен мақсатты ақша қорлары, олардың қалыптасуы, қозғалысы және пайдалануы қаржының объектісі, ал қоғамдық өмірдің ұйымдастырушысы ретіндегі мемлекетті қоса алғанда қызметтің өндірістік және өндірістік емес сфераларының сан алуан шарауашылық, қоғамдық және басқа ұйымдары оның субъектілері болып табылады.
Дипломдық тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы экономикалық салаларын дамытудың негізгі бағыттарын анықтай отырып, экономикалық дамудың концепциясы және модельдерін таңдады. Экономиканың нарықтық қатынастарға өтуі кезінде кәсіпорындардың тәуелсіздігін, олардың экономикалық және құқықтық жауапкершіліктерін, шаруашылық субъектісінің қаржылық тұрақтылығы мәнінің өзгерісін негізге алды.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындардың қаржылық өмірінде күрделі өзгерістер жүруде. Қаржы жұмыстарын ұйымдастырудың бұрынғы тәсілдері жаңа тәсілдермен сәйкес келмеді, кәсіпорындардың қаржылық қызметтерінің алдына жаңа талаптар қойыла бастады. Оның маңызды себептерінің бірі экономиканың нақты секторларындағы реформаның тежелуі.
Кәсіпорын басшылары мен менеджерлері алдында қаржы ресрстарын тиімді пайдалану мәселесіне көбірек көңіл бөліне бастады. Өйткені кәсіпорындар қызметін жоспарлауға алдын қолданылған көрсеткіштер мен процедуралардың, мысалы, өндірілген өнімнің көлемінің құнының өнімнің өзіндік құнының жоғары болуы салдарынан жеңісті бәсекелестікке әкелмейтіндігі анықталады және бәсекелестердің пайда болуы дәстүрлі пайданы алуға кедергі келтіріп қана қоймайды, сонымен қатар кей жағдайларда пайданы ең төменгі деңгейге дейін жеткізеді.
Кәсіпорында басқару жүйесін жетілдіру, шығындарды төмендету, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануды басқарудың қажеттілігін кәсіпорын басшылары мен менеджерлері тез түсінеді. Бұл жерде туындайтын мәселе біреу ғана, ол осы шараларды қалай жүзеге асыру жолдарын қарастыруды талап ету, есептеу жолдарын жетілдіру. Өнімнің өзіндік құнын есептеу жолдарын жетілдіру, қолда бар қорылар бар жағдайында сатып алу көлемін қалай жоспарлау керек, қандай процестерді жетілдіруге ең алдымен қаражаттарды инвестициялау керек және т.б. осындай басты мәселелерді шешу диссертациялық жұмыстың негізгі өзекті мәселесі болып отыр.
Сонымен қатар, кәсіпорында әртүрлі деңгейдегі менеджерлерге нарықтың күшейген бәсекелестік жағдайында басқарушылық шешімді қабылдауға мүмкіндік беретін, қаржы ресурстарын басқару жүйесін жасаудың объективті қажеттілігі де бар.
Дипломдық жұмыс тақырыбының зерттелу дәрежесі. Қаржы ресурстарын басқару жүйесіннің тәжірибесі кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру процесін талдауға мүмкіндік береді. Қаржы ресурстары туралы ғылыми зерттеулер ұзақ уақыт бойы жүргізіліп келеді.
Осы мәселелерге төмендегі қаржы ресурстары мен оны басқару мәселелеріне қазақстандық келесі ғалымдар өз еңбектерін арнаған: Джуманов А.М., Жуйриков К, Ильясов К.К., Касенов М.Р., Купешов Ш.К., Мельников В.Д., Мырзалиев Б.С., Сатыбалдин А.С, Сабден О.С., Отаров Э.К., Тажибаев С.Д. және т.б.
Ресейдің келесі экономист ғалымдарының еңбектері де осы тақырыпты ашуға арналған: Большаков С.В, Балабанов И.Т, Докучаев М.В, Кочеткова А.И, Моляков Д.С, Родионова В.М., Сенчагов В.К, Стоянова Е.С, Уткин Э.А, Федотова М.А және т.б. Сонымен қатар ғылыми басылымдарда қаржы ресурстарының анықтамасы қаржы түсінігімен түсіндіріледі. Қаржыны басқару әлі де болса Кеңес Одағынан қалған тәсілдермен жүргізілуде, ал нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын басқаруға көп көңіл бөлу керек, өйткені қаржы ресурстарын басқарудың тиімді механизмін қалыптастырмай тұрып кәсіпорынның тиімді жұмысы туралы сөз қозғауға болмайды.
Сондықтан да нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын басқаруды қалыптастырудың экономикалық механизмін жетілдіру арнайы кешенді зерттеуді талап етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты - қаржыларды басқару мен ұйымдастырудың мақсаттары мен негізгі этаптарын анықтау, қаржыларды әлеуметтік-экономикалық үрдістерді реттеуде қолданудың қажеттілігін анықтау, нарықтық шаруашылықтың қаржылық құралдарын анықтау. Қаржылық бақылауды жүргізудің мәні мен қағидаларын қарастыру.
Қойылған мақсатқа сәйкес ғылыми зерттеуге мына міндеттері қойылды:
1. Қаржыны басқару түсінігі, қағидалары мен негізгі элементтеріне тоқталу;
2. Қазақстан Республикасында қаржыларды басқару және ұйымдастыру жағдайын;
3. Қаржыларды басқарудың автоматтандырылған жүйесін;
4. Кәсіпорын деңгейінде қаржыны басқаруды қарастыру болып табылады.
Зерттеу нысаны: Caspian contractors trust ЖШС кәсіпорнының қаржы ресурстары
Зерттеу пәні: кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру және пайдалану процесі.
Танымның диалектикалық тәсілі, жүйелі талдау, экономикалық талдау теориясы, экономика математикалық әдістер және т.б. зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі болды. Жұмысты зерттеу процесінде бухгалтерлік есептің стандарттары, өнеркәсіп кәсіпорындарында есепке алу мен есептілікті ұйымдастырудың нормативті құжаттары, сонымен қатар бухгалтерлік есеп және талдау облысындағы шетелдік және отандық ғалымдар мен мамандардың ғылыми еңбектерінің нәтижелері, кезеңдік басылымдардағы мақалалар, заңды актілер пайданылды.
Қаржы ресурстарын басқаруды талдау кезінде көлденең тәсіл, тік тәсіл, коэффициенттер талдауы (салыстырмалы шамалардың), салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
Қаржы ресурстарын басқаруды талдау кезінде көлденең тәсіл, тік тәсіл, коэффициенттер талдауы (салыстырмалы шамалардың), салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын басқаруды қалыптастырудың мәселелерін кешенді, жүйелі зерттеу және оның экономикалық механизмін ұйымдастыруды жетілдіру бойынша нұсқау беру.
Ғылыми зерттеу жұмыстың аса маңызды жаңалығы төмендегіше:
1) кәсіпорынның қаржы ресурстарын басқарудың қалыптастырудың теориялық негіздері дамытылды;
2) нарықтық экономика жағдайында, бәсекелестік қабілеттілікті арттыруда, пайда алуды, рентабельділікті көтеруді ең жоғарғы деңгейге жеткізуде басты орынды алатын қаржылық ресурстарды басқаруды талдаудың методологиясы жетілдірілді;
3) кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын пайдаланудың қазіргі заманғы жүйесінің ішкі резервтері анықталды;
Жұмыстың көлемі мен құрылымы.Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1. Қаржыны басқару және оның ұйымдастырылуы
1.1 Қаржыны басқару түсінігі, қағидалары мен негізгі элементтері
Қаржыларды басқару - қаржылық және аралас экономикалық үрдістерге оларды дамыту мақсатында әсер ету үрдісі. Осы мақсатта қажетті нәтижеге жету үшін арнайы әдістер мен тәсілдер қолданылады.
Қаржыны басқару - бұл қаржыны әлеуметтік шектеушісі эканомикалық және әлеуметтік жүйелерге, олардың жетілдіру және дамыту мақсаты мен ықпал жасау процесі және қаржылық қатынастың барлық жиынтығының тиімді жұмыс істеуге жетуді және қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету жөнәндегі мемлекет шаруашылық жиынтығын, оны басқару бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты. Қаржы механизмі бұл жетілдірудің құралы, саясатты қаржыны басқарудың тиісті процесінің тиімділікті қалыптастырады.
Қаржылық басқару жүйесі қаржылық механизмнің әдістері, санкциялары және тетіктері арқылы жүзеге асырылады. Қаржыларды басқару келесі қағидалар негізінде жүзеге асырылады:
- Басқаруда тәуелсіздік пен еркіндік;
- Қаржылық сұрақтарға саяси көзқарастарды ұстану;
- Басқаруды әкімшілдік және экономикалық әдістерге сәйкестендіру;
- Басқару ғылымның қолданылуы;
- Басқарудың аймақтық, орталықтандырылған және аймақтық келісімділік негізде жүзеге асырылуы;
- Басқаруда жауапкершіліктің болуы;
- Шаруашылық шешімдердің тиімділігі.
Қаржыларды басқарудың екі аспектісін атап көрсетуге болады: біріншіден, мемлекет қаржыны қоғамдық өндіріс үрдісіне, экономикалық және әлеуметтік аяны басқару құралы ретінде пайдаланылады;
Екіншіден, қаржылардың өзі- басқару объектісі болып табылады себебі, қаржы қатынастары, ақшалай қаражаттардың қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы мекемелері толығымен басқарылады.
Қаржыларды басқаруда келесі элементтер өзара байланыста болады: ақпарат, жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу және басқару.
Қаржылық ақпараттардың барлық қаржы процесін оперативті басқаруда зор маңызы бар. Қаржылық ақпарат - берілген стстистиклық және оперативті есепке беруді негіздейді.
Қаржылық ақпарат барлық қаржы үрдісін тиімді бсқару мен жоспарлау үшін қолданылатын шешім қабылдауда үлкен рол атқарады. Қаржылық ақпарат бухгалтерлік, статистикалық және жедел ақпарат түрінде жүзеге асырылады. Қаржылық басқаруда басқару орталығына жоспарлау жатады. Ол материалдық, еңбек және қаржы ресурстарының теңгерімділігін, өндірістік және қаржы көрсеткіштерінің өзара байланысын және халық шаруашылығының барлық деңгейлерінде қаржылық жоспарлардың кірістері мен шығыстарын қамтамасыз етуге бағытталған.
Қаржы ақпараты - осы элементтер арқылы қаржыны басқарудағы қаржы ақпараты барлық қаржылық процестерді шешім қабылдауда үлкен мағыасы бар ғылыми түрде жоспарланған болады. Дәлме- дәл ақпарат арқылы оқиғалар барысын, олардың бет алысын таңдауға болады.
Қаржы ақпаратын жүзеге асыратын құжаттар:
oo бухгалтерлік есеп;
oo Бухгалтерлік құжат - шаруашылық операциялардың жазбаша дәлелдемесі; бухгалтерлік шоттарда көрсетілуге тиіс ақпарат.
oo статистикалық есеп;
oo Сапасы жағынан біртекті бұқаралық әлеуметтік - экономикалық құбылыстарды тіркеу, қорытындылау және зерделеу жүйесі.
оперативтік есеп;
oo Белгілі бір шаруашылық операцияларын тікелей жүзеге асырылып жақтан жерде және сәтте болып табылатын шаруашылық есебінің түрі;
oo тауарлар өндіру , жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету барысында басқарушылық және экономикалық шешімдер қабылдау үшін фирма басшылығын кірісу ақпаратымен қамтамасыз ету мақсатында жүргізілген өндірістің, шығындардың, ақшалай, несиелік ресурстардың т.б. есебі.
Жоспарлау - қаржыны басқару жүйесінде маңызды орын алады. Бұл жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақша қаржылық мөлшерін және оның көздерің анықтау. Сонымен қатар ресурстарды пайдаланумен нақты бағыттарын аныөтау.
Ұйымдастыру қаржылық басқару аппаратының барлық деңгейіндегі нәтижелікті, жауапкершілікті сипаттайды.
Ұйымдастыру - басқарудың барлық буындарың жеке салынғандарын айқындау, қаржы ақпаратын жоғары нәтежесін басқару қызметінің жауапкершілігімен тәртіптілігін білдіреді.
Қаржылық реттеу - жоспарлы тапсырманы орындауда қаржы ресурстарының бөлістірілуіне бақылау жасайды. Реттеу - бұл жоспарлы тапсырмалардың орындалуы үшін қаржы ресурстарын икемді шебер жұмсау және белгіленген нәтежеден теріс ауытқуларын барлық түрін алдын-алуға және жоюға бағытталған.
Қаржылық реттеу деп - экономикалық жүйе шеңберінде қаржы ресурстарын ше-бер пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету шараларының кешенін айтады.
Қаржылық реттеудің түрлері: салықтық, бюджеттік, мемлекеттік - несиелік, кедендік- тарифтік, валюталық- қаржылық, ішкі шаруашылық.
Қаржылық реттеудің басты мазмұны тиісті фискалдық саясатты мемлекеттің шығындары мен салық саясатын жүргізуді қамтамасыз етуде затталады.
Бақылау- басқарудың элементі ретінде жоспарлау рпоцесінде де сонымен бірге оперативтік басқару стадияда жүзеге асырады. Ол қоғамда барлық процестерін жүргізуді дұрыстылығын заңдылығымен тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржылық құқық нормаларын басшалыққа алып қаржы опаратын қызметін қамтиды.
Бақылау шаруашылық жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша ресурстарының қалыптасуы мен дамуына толығымен бақылау жүргізеді.
Қаржылық бақылау жалпы қоғамдық өнімнің ақшалай қорлар бойынша және оның белгілі бір мақсаттарға сәйкес пайдаланылуын бақылауды айтамыз.
Қаржылық бақылау - бұл заңдылықты және атқарушы билік органдарының барлық деңгейінің және арнайы құрылған мекемелердің экономикалық субъектлердің қаржылық қызметіне бақылау жүргізуі.
Бақылаушылық функцияның нәтижесінде қаржылық ресурстарды қалыптастыру, бөлістіру және пайдалану бойынша кемшіліктер анықталады.
Осыған сәйкес қаржылық бақылаудың ерекшелігіне - оның ақша нысанында жүзеге асырылуы жатады. Осыған сәйкес тексеру нысанына- кәсіпорындағы пайда, кірістер, рентабельділік, өзіндік құн, айналыс шығындары жатады.
Бақылаушылық функцияның міндеттеріне келесілер жатады:
- ақшалай қорлардың қалыптасуы, бөлістірілуі мен пайдаланылуына негізделген арақатынастың сақталуы;
- мемлекет тарапынан өндіріс, айналыс және материалдық игіліктерді тұтыну үрдістеріне әсер ету мүмкіндіктерін қалыптастыру.
Қаржылық бақылау келесі міндеттерді атқарады:
1. Қаржылық міндеттемелердің орындалуын тексеру
2. Ақшалай қаржаттардың дұрыс пайдаланылуын тексеру
3. Қаржылық операциялардың және ақшалай қаражаттарды сақтаудың дұрыс жүзеге асырылуын тексеру
4. Өндірістің ішкі резервтерінің - еңбек өнімділігін, айналым қаржаттарының айналымдылығының жеделдігін, ақшалай және материалдық қаражаттарды тиімді пайдлану жолдарын анықтау.
5. Қаржылық тәртіптің бұзылуын ескерту мен жою.
Қаржылық бақылаудың жіктелуі
Қаржылық бақылаудың жіктелуі субъектлердегі айырмашылықтарға, бақылау іс - қимылдарын жүргізудің уақытына, бақылауды жүргізудің тәсілдеріне негізделген. Осы белгілеріне қарай, қаржылық бақылау үш бағыт бойынша: түрлері, нысандары оны жүзеге асырудың әдістері бойынша жүзеге асырылады.
Бақылауды жүзеге асыратын субъектілерге қарай бақылаулар келесі түрлерге бөлінеді:
- жалпы мемлекеттік (мемлекеттік, ведомствалық, ішкі шаруашылықтық, парламенттік);
- қоғамдық (профсоюздік, партиялық және массалық қозғалыстар және т.б. )
Жалпы мемлекеттік бақылау кез-келген объектіге қатысты оның ведомстволық және меншіктік нысанына байланыссыз жүргізілетін бақылау.Оны мемлекеттік билік пен басқару органдары жүзеге асырады. Жалпы мемлекеттік бақылаудың келесідей түрлерін атап көрсетуге болады: салықтық, бюджеттік, валюталық және кедендік бақылау.
Ведомстволық қаржылық бақылау жеке министрліктің, ведоствоның өкілдіктері шегінде олардың жүйесіне кіретін шаруашылық жүргізуші субъектлердің қаржы-шаруашылық қызметіне жүргізіледі. Оның негізгі міндетіне мыналар жатады: жоспарлы тапсырмалардың орындалуын, материалдық және қаржы ресурстарын тиімді, үнемді пайдаланылуын, меншіктің сақталымдығын, бухгалтерлік есептің дұрыс жүргізілуін, бақылау - тексеріс жұмысының мән-жайын бақылау, заң бұзушылықтарды айқындау.
Ішкі шаруашылық бақылау кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтеріне экономикалық және қаржылық ұйымдарға жүргізіледі. Мұндай бақылаудың объектісіне шаруашылық және қаржылық қызмет жатады. Қоғамдық бақылау түрлі қоғамдық ұйымдар жүзеге асыратын бақылау түрі. Бұл бақылаудың объектісі олардың алдында тұрған міндеттерге байланысты.
Тәуелсіз бақылау арнайы мамандандырылған органдар арқылы - аудиторлық ұйымдар мен фирмалар арқылы жүргізіледі.Фирманың қаржылық ресурстары басқару объектісі ретінде қаржылқ міндеттемелерді орындауға арналған сыртқы түсім мен табыс нысанында байқалады.Алайда, қаржылық ресурстар нысандандыру көзіне байланысты жеке жұмылдырылған немесе қарыздық болып бөлінеді.Бұлардың арасындағы айырмашылық - кәсіпорын жабылатын жағдайда қаражат салымдарының заңды құқықтарында.Меншік қаржылық ресурстар жұмылдырылған және қарыздық ресурстармен есеп беру жүзеге асқаннан кейін барып өтеледі.
Меншік қаржылық ресурстар мыналарға байланысты қалыптасады:
1) Жарғылық капитал иесімен ұсынылатын капитал;
2) Кәсіпорын жинаған резервтер - ағымдағы кезеңнің үлестірілмеген табыстары, резервтік қорлардың әртүрлі жолдармен қалыптасқан және өткен кезеңнен жиналған үлестірілмеген табыс.
3) Басқа да заңды және жеке тұлғалардың салымдары(қаржыландыру, қайырымдылық салымдар және т.б.)
Жұмылдырылған және қарыздық қаржыландыру көздеріне жататындар:
1) Банктік ссудалар мен басқа да қаржы - несие саласындағы мекемелер
2) Қор нарығындағы операцияларды жүзеге асыру жолымен тартылған қаражаттар(ұзақ борышқорлық бағалы қағаздарды эмиссиялау мен орналастыру)
3) Несиегерлік берешектер.
Қаржылық көздерді ішкі және сыртқы деп бөлу кәсіпорынның өзіне қатынасымен шарттасылған, құрылтайшы мен акционерлермен тартылған қосымша қаражаттар да сыртқы қаржыландыру көздеріне жатады.
Сыртқы қаржылық ресурстарды меншік және қарыздық деп, екі топқа бөлуге болады.Бұндай бөлу кәсіпорын дамуындағы сыртқы қатысушылармен салынатын капитал нысанымен шарттасылған: кәсіпкерлік немесе ссудалық капитал.Сәйкесінще, кәсіпкерлік капиталды салу нәтижесі болып, ссудалық капиталды салу нәтижесіндегі тартылған меншік қаржылық ресурстарды құру табылады.
Кәсіпкерлік капитал дегеніміз - әртүрлі кәсіпорындарға пайда мен кәсіпорынды басқару құқығын алу мақсаында салынатын капитал.
Ссудалық капитал - бұл ақылылық және қайтарымдылық шартымен берілетін ақшалай капитал. Кәсіпкерлік капиталға қарағанда, ссудалық капитал фирмаға салынбайды, ол пайыз алу мақсатында уақытша қолдануға беріледі. Бұл бизнес түрімен арнайы қаржы - несие институттар(банктер, зейнетақы қорлары, инвестициялық қорлар және т.б.) айналысады.
Кәсіпор ын қызметін талдау мен бағалауда өзін ің тар ихи дамуын да бір н еше әдістемелер пайдалан ылады:
oo Көбін есе қолдан ылатын ан алитикалық қызмет бухгалтер лік есептеме. Бухгалтер лік балан с элемен тар лы үлгіде қызмет етеді. Бұл деген іміз кәсіпор ын р есур стар ы - матер иалдық, қар жылық, ақшалай активте ор н аласады, ал қар жылан дыр у көздер і пассивте болады. Пайда бойын ша есеп бер у кәсіпор ын н ың пайдасы мен шығын дар ын қалыптастыр у механ измі жатады. Ақша қар ажатын ың қозғалысы бойын ша есеп бер уге әр түр лі салалар дағы қызметті жүзеге асыр у жатады жән е сәйкесін ше, есеп бер у кезеңін де кәсіпор ын н ың саясаты тур алы қор ытын ды жасауға көмектеседі. Осыған ор ай бухгалтер лік есеп бер у компан иян ың қар жылық жағдайын зер ттеу үшін жақсы дер ек болып табылады.
oo Экон омикалық тәсіл кәсіпор ын ды өн дір іс фактор лар ын ың ұштастыр ылған ор талығы р етін де ан ықтайды.Ол келесідей көр сетіледі:
н ақты кір іс ағын н ақты шығыс ағын
Өн дір іс фактор лар ды
ұштастыр у
пр оцесі
қар жылық шығыс ағын қар жылық кір іс ағын
Е с к е р т у: - [1,216б].
Cур ет 1 - Кәсіпор ын өн дір іс фактор лар дың бір ігу ор талығы р етін де
Кәсіпор ын қызметі әр түр лі байлан ыстар ды тудыр ады, олар кәсіпор ын мен сыр тқы ор та ар асын да әр түр лі уақыт кезеңдер ін е жин ақталады.Бұл байлан ыстар қар жылық р есур стар ағын ы(шығыс ағын - шикізатты төлеу, қуат, жұмыс күші; кір іс ағын - қызмет көр сету мен өн імді өткізуден түсетін түсімдер ) жән е н ақты р есур стар ағын ы(кір іс ағын - шикізат пен матер алдар ды иелен у, жұмыс күші шығын дар ы, қуат; шығыс ағын - тауар ды сату, кәсіпор ын активтер ін сату) түр ін де көр ін еді.Әдетте қар жылық жән е н ақты ағын дар белгілі бір уақытта ажыр ауы мүмкін жән е кәсіпор ын н ың қар жылық опер ациялар ымен жүзеге асатын жеке қар жылық ағын дар мен толықтыр ылуы мүмкін .
Ұйымдастыр ушылық тәсіл бұл - фир ман ы белгілі бір экон омикалық мақсаттар ы бар адамдар бір лестігі р етін де қар астыр ады.Бұл деген іміз кәсіпор ын өзін ің қызметін де экон омикалық пар аметр лер ден басқа әлеуметтік жән е еңбек пар аметр лер ін ескер еді.Осыған ор ай кәсіпор ын н ың ақпар аттық жән е коммун икациялық саясаты стр атегиян ың басты фактор ы болып сан алады, ал кәсіпор ын н ың қызметі басқар ушылық құбылыс р етін де талқылан ады.Ұйымдастыр ушлық тәсіл гипотезасыкөптеген фактор лар ды ажыр атады жән е заңдар дың тұр ақсыздығы мен жеткіліксіздігін ің әсер етуін қадағалау қиын н емесе тіпті мүмкін емес.Ұйымдастыр ушылық тәсіл бойын ша фр ма қызметін е жалпы талдау жасаудың сыр тқы ор та мен шешім қабылдауға әсер н тигзетін тұлғалар ды зер ттеуде жән е де кәсіпор ын дамуын а стр атегия құр уда маңызы зор [1,218б].
1.2 Қаржы ресурстарын басқарудың мәні, құрамы және құрылымы
Қазір гі таңда өн ер кәсіп шеңбер ін дегі кәсіпор ын дар дың н егізгі мақсаты пайда табу ған а емес, оған қоса н ар ықта сұр ан ысқа әсер ете алатын жән е бәсекелестікке қабілетті бизн есті құр у. Сон ымен қатар экон омикан ың н ақты сектор ын ың субъектісі бола отыр ып, өн ер кәсіптік кәсіпор ын дар мақсаттар ын а жету үшін қар жын ы икемді басқар а білуі тиіс, оған қоса тұтын ушылыр қажеттіліктер ін қан ағаттан дыр у үшін тар тымды өн ім үлгілер ін шығар а білген жөн .
Қар жы ақша ағымын басқар уды қар астыр атын ғылым. Кәсіпор ын н ың қар жылық саясаты қар жылық р есур стар ды мобилизациялауға, кәсіпор ын н ың н е болмаса жеке жұмысшылар мақсатын а жету үшін бағытталған . Көптеген ғалымдар дың пікір і бойын ша кәсіпор ын н ың қар жылық р есур стар ы-бұл жеке ақша табыстар ы мен тар тылған құр алдар дың жиын тығы, ол кәсіпор ын н ың қар жылық мін деттемелер ін , қар жылық жән е өн дір істі кеңейтумен байлан ысты шығын дар деп көр сетеді. [1]
Қар жылық басқар уды тиімді жүзеге асыр у, кәсіпкер лікті жоғар латуға бағытталған жән е бизн естің табыстылығын максималдауға, кәсіпор ын қызметін басқар удың опер ативті қар жылық моделін көр сетеді. Аталған модель қар жылық басқар у р есур стар ын ың ағымдар ын қамтамасыз етеді, табыстар жән е шығын дар , кәсіпор ын қызметін ің ағымдық бағалау н әтижесін жән е құр ылымдық бөлімшелер дің жұмыстар ын р еттеп отыр ады.
Басқар уда екі топ р есур с объектісін бөліп көр сетуге болады:
Кәсіпор ын н ың қар жылық р есур стар ы:
-Сатудан түскен табыс;
-Кәсіпкер лік капитал;
-Амор тизациялық аудар ымдар ;
-Пайда.
Кәсіпор ын қолдан ысын дағы қар жылық р есур стар :
-Бюджеттік түсімдер ;
-Ин вестициялар ;
-Қар жылық салымдар дан табыстар ;
-Сақтан дыр у;
-Қор н ар ығын ан алын ған құр алдар ;
-Қар ыз құр алдар ы.
Дамыған экон омикада қар жылық р есур стар , яғн и ақшалай шығын дар дың элемен ттер і болатын , кәсіпор ын н ың бизн ес опер ациялар ын жүзеге асыр уға жұмсалатын шығыстар . Ол қар жылық механ измен жүзеге асыр ылады. Отан дық әдебиттер де қар жылық механ изм бір ыңғай талдан байды. Экон омист ғалымдар дың бер ген талдамалар ын ан кәсіпор ын н ың қар жылық механ измі-кәсіпор ын н ың қар жысын басқар у жүйесі қар жы әдісі мен қар жылық тұтқалар ар қылы жүзеге асады. Қар жылық әдістер көмегімен қар жылық р есур стар қозғалысын басқар у жүзеге асады жән е олар ды пайдалан у тиімділігін бағалау жүр гізіледі. [2]
Ал ор ыс ғалымы Л.М. Бур мистр ован ың еңбегін де мүлдем басқаша айтылған - кәсіпор ын н ың қар жылық механ измі пайда табу мақсатын дағы қар жын ы басқар у жүйесі делін еді. Мұн да дискуссиялық сұр ақ болып, максималды пайда болып отыр , кәсіпор ын н ар ықты экон омика жағдайын да тек ған а максималды пайда ған а емес, н ар ықта лидер болуға ұмтылады. Бір ақ бұл ан ықтамада бастысы болып, қар жын ы басқар а білу қажет.
Кәсіпор ын н ың (ұйымн ың) қар жысы - бұл ақша құр алдар ын қалыптастыр у пр оцессін де пайда болатын қатын ас, олар дың бөлістір ілуі жән е пайдалан ылуы.
Өн дір іс ішілік ақша қатын астар ы, кәсіпор ын қар жысын құр аушылар , бір ыңғай топқа бір іктір уге болады. Кәсіпор ын қар жылар ын ан бәсекелестікке қабілетті өн ім пайда болады жән е олар ды н ар ықтар ға бөлістір у жүзеге асады. Кез-келген кәсіпор ын н ың қар жылар ын басқар у жалпы басқар удың бір элемен ті р етін де қар астыр ылады. Кор пор ативтік құр ылымда қар жын ы басқар у р өлі жоғар лайды, сол сияқты кәсіпор ын қар жысын басқар удан тбасқа топтар дан шоғыр лан ған ақша қор ын басқар а білу қажет. [3]
Н ар ықтық экон омика жағдайын да кәсіпор ын ды дұр ыс басқар а білу кәсіпор ын н ың қар жылық р есур сын тиімді басқар уды ұсын ады. Бұл жағдайда қар жылық р есур стар ды тиімді басқар у жоғар лайды, сол себептен н егізгі жән е айн алым капиталын ың тиімді жұмыс жасауы, жұмыс күшін ің тұр ақтан уы, кәсіпор ын н ың қар жылық жағдайы да соған байлан ысты жасақталады. Бір жағын ан кәсіпор ын қар жысын басқар уды үйр ен у, әр түр лі сала бойын ша экон омикан ы қалыптастыр уға мүмкін дік бер еді.
Кәсіпор ын қар жысын басқар уда өзге жолды ұсын уға болады
Е с к е р т у - [3] н егізін де автор мен құр астыр ылған
Сур ет 2 - Кәсіпор ын қар жылар ын басқар у әдісі
2 Сур еттен көр іп отыр ған дай кәсіпор ын қар жысын басқар уда екі н егізгі элемен тті бөліп көр сетілген , бір ін шісі - ішкі бөлімшелер көмегімен қар жын басқар уды, ал екін шісі басқа кәсіпор ын дар дың көмегімен тар тылаты қар жылық р есур стар ды басқар у көр сетілген . [4]
Ішкі қар жылық басқар у ішкі бөлімшелер жұмысын ан экон омикалық тиімділікті көр сетеді. Бұл шығын дар ды азайту жән е өн дір істік емес төлемдер жән е төлеу уақытын өзгер ту, шикізатты алуда қосымша төмен бағалар , өн імге шығын дар ды төмен дету. Екін ші типтегі басқар у кәсіпор ын н ың стр атегиялық дамуын а әкеледі. Бұл жағдайда маңызды элемен ттер ин вестициян ы уақтылы бағалауға, акциян ы сату, мемлекеттік қолдау, кәсіпкер лік капиталын ан , қар жылық салымдар табыстар ын ан тұр ады. Аталған сәйкестік кәсіпор ын да іс жүзін де қар жылық служба құр ылымын құр ған да пайдалан ылады. Кез-келген экон омикалық жүйеде қар жын ы басқар у пр оцессі басқар ушы жән е басқар ылатын жүйелер ден тұр ады (сур ет 2).
Сур ет 3 - Кәсіпор ын да қар жын ы басқар у жүйесін ің жұмыс істеу құр ылымы
2 Сур еттен көр іп отыр ған дай басқар у объектісін ің н егізгісі болып адамдар емес, ақпар аттар мен ақша ағымдар ы болып табылады. Н ар ықтық экон омика жағдайын да қар жылық р есур стар ды пайдалан у мен басқар у, шығын дар элемен ті болып табылатын кәсіпор ын н ың бизн ес опер ациялар ын жасақтау қар жылық механ измен жүзеге асады. Он ың н егізін де өн дір іске кеткен қар жылық шығын дар деңгейін бақылау. Қар жылық есеп басқар у механ измі тәр ізді қар жылық шығын ар жән е кәсіпор ын қызметі мен бөлек бөлімшелер дің қызметі н әтижелер ін ен жасақталады, оған қоса қар жылық р есур стар ды тиімді пайдалан уға әсер етеді. [5]
Бәсекелестік туын даған да қар жылық есеп кәсіпор ын н ың ішкі қайшылықтар ын жояды. Н егізгі қайшылықтар дың бір і болып, опер ативтік басқар у болып табылады: жоспар лау-есеп-талдау. Н ар ықтық экон омикадағы
жоспар лау н ар ықтағы статистикалық әдістер ді зер ттеу н егізін де жүзеге асады. Қар жын ы басқар уда маңызды н ұсқалар дың бір і болып, пайдалылық көр сеткіші болмақ. Басқар удың тиімділігі кәсіпор ын н ың пайдалылық көр сеткішін е қар ай ан ықталуы дұр ыс емес. Бір ін шіден құр ылымдық бөлімшелер әу бастан мин ималды жоспар лан ған тапсыр малар ды алуға ұмтылады. Екін шіден пайдалылық көр сеткіші н ар ықтағы сұр ан ысты қан ағаттан дыр майды жән е бөлек өн дір істік бөлімшелер дің салымын қар астыр майды, тек ған а пайда мен шығын дар ды р еттеп отыр ады. Үшін шіден бұн дай басқар у бөлімшелер дің мотивациясын төмен детеді. Бәсекелтіктің күшеюі кәсіпор ын дар дың сыр тқы жағдайын өзгер теді, қар жылық басқар у механ измін одан әр і күшейте түседі. Сон ымен қатар қар жылық мехн изм н егізін е статистикалық әдістер ған а емес, алкәсіпор ын н ың қар жылық жоспар ы н ар ықтық ор таға сай жасақталуы тиіс. Қар жылар ды басқар у кез-келген кәсіпор ын да жүзеге асуы тиіс. Қар жын ы басқар у қар жылық талдау ақша қар ажаттар ын жоспар лау, есеппен , бақылау жән е р еттеумен жүзеге асуы тиіс. Қар жын ы басқар у жүйесі бизн есті дамытуда қосымша р есур с болмақ. [6]
Қар жылық р есур стар ды басқар у кәсіпор ын н ың қар жылық тұр ақтылығын қамтамасыз етудің, ағымдағы жән е келешек қар жылық қызметті басқар удың, қар жылан дыр у көздер ін іздестір удің жән е он ың атаулы құр ылымын ан ықтаудың, кәсіпор ын активтер ін ің оптималды құр амы мен көлемін е байлан ысты сұр ақтар ды шешу жүйесін ің басты жүйесі болып табылады.
Кәсіпор ын н ың қар жылық қызметін ің осы уақытқа дейін ешқан дай мағын асы болмаған .Он ың жұмыстар ы қатаң белгілі бір фор малар мен есеп айыр ысулар жән е элемен тар лы қар жылық жоспар мен есеп бер улер ді құр уға бағытталған болатын .Қар жылық жұмыстар бухгалтер ия бөлімін ің шеңбер ін де бір қызметімен бір лескен болатын .Әр ин е екі әр түр лі кәсіптің ар асын да тығыз байлан ыс бар : бухгалтер бер ілген тр ан сакциялар дың ашалай мағын асын тір кеп, қор ытын ды бухгалтер лік балан с құжатын а ен гізеді; қар жыгер көптеген белгісіздер дің ар асын ан осын ың мағын асын қалыптастыр ады.
Басшы н емесе қар жылық мен еджер дің жұмысы белгісіздік жағдайда шн шім қабылдаумен байлан ысты, бұл шығар машылық қасиетті, жоғар ы тәуекелге бар у жән е тәуекел деңгейін бағалауды, сыр тқы ор тада жаңашылдықты қабылдай білуді қажет етеді.
Шар уашылық жүр гізуші субъектілер дің қар жылық басқар у жүйесін ің ұйымдастыр ушылық құр ылымы жән е де он ың кадр лық құр амы кәсіпор ын қызмет түр і мен көлемін е байлан ысты әр түр лі тәсілдер імен құр ылуы мүмкін .Ір і компан иялар ға ар н айы қар жы дир ектор ын тағайын дау тән .Шағын кәсіпор ын дар да қар жы мен еджер қызметін бір ін ші басшы н емесе бас бухгалтер атқар ады.
Қар жы мен еджер қызметі н егізін е төр т н егізгі фун кциялар кір еді: жоспар лау, ұйымдастыр у, ын талан дыр у жән е бақылау.Осы фун кциялар дың қосымша объектісі болып қар жылық кәсіпор ын дар , ал ын талан дыр у объектісі болып мен еджер дің өзі табылады.
Н ар ықтық экон омикада кәсіпор ын қызметі көптеген фактор лар мен ан ықталады.Осы фактор лар объективті, кәсіпор ын ға тәуелді емес жән е басқар ушы коман да жағын ан бақылан атын ішкі болып н егізгі топқа бөлін еді.Бүкіл осы фактор лар дың әсер етуі жан -жақты бағытта болады, сон дықтан фир ма басшылығы қызметін ің н егізгі мотиві болып мүмкін болатын өзгер істер ді алдын ала болжау мен бар лық мүмкін шіліктер ді қолдан у табылады[5,24б].
Н ар ықтық экон омикада кәсіпор ын қызметін ің үш н егізгі мақсаты бөліп көр сетеді: 1)тір шілік; 2)пайда алу; 3)фир ма дамуын дағы экон омикалық өсу.Қар жылық кон тексте бұл мақсаттар :1)кәсіпор ын шар уашылық жүр гізуші бір лестік р етін де тір шілік етуін е қажетті шар т-қар жылыққа тұр ақтылық; 2)р ен табелділік; 3)экон омикалық өсу.
Осыған ор ай кәсіпр ын н ың қар жылық тұр ақтылығын а жетудің бір ін ші кезекті мәселесі болып табылады.
Қар жылық тұр ақтылық түсін ігі кәсіпор ын қызметін дегі тұлғалар топтар ын ың әр түр лі пікір лер мен түсін дір іледі, акцион ер лер ді көбін есе кәсіпор ын н ың кер екті табыс табу қабілеті қызықтыр ады, егер де мен шік иесі мен басшылар дың фун кциялар ын бөлетін болса, он да кәсіпор ын қызметін е аз көңіл бөледі.Н есие бер ушілер кәсіпор ын ға бер ілген қар ажаттар ды уақытын да қайтар у бойын ша сұр ақтар ға көп көңіл бөледі.Фир ман ың қар жылық жағдайын ың өзгер істер імен көбін есе басқар ушы пер сон ал топтар ы айн алысады.Олар кәсіпор ын қызметін көптеген ақпар атпен қамтамасыз етеді.
Кәсіпор ын дағы басшылық қызметі өте әр қилы болады жән е де олар күн делікті көптеген әр түр лі сипаттағы шешімдер қабылдайды.Деген мен , кез келген басқар у шешімдер і қар жылық р есур стар дың өзгер уін е алып келеді - пер сон ал жұмысын ың қысқар уы мен жұмысқа қабылдау тур алы шешімдер ге қатысты ма, әлде өн дір іс көлемін ің ұлғаюы тур алы шешімдер ге қатысты ма, н емесе кер ісін ше, сұр ан ысы жоқ өн імдер ді шығар у ма... Бұл жер де кер і байлан ыс байқалады:кез келген басқар у шешімдер ін қабылдау мен он ы іске асыр у мүмкін шілігі кәсіпор ын н ың қар жылық р есур стар ы мен мен шіктен ушін ің қар ыз қар ажаттар көлемін е байлан ысты шектеледі.Осы шектеулер ге байлан ысты кәспор ын н ың қайта ұйымдастыр ылуы н емесе жабылуын а дейін жағдайы н ашар лауы мүмкін .
Алайда, кәсіпор ын да қар жылық р есур стар дың белгілі бір р езер втік қор ы болуы кер ек.Олар кәсіпор ын н ың стр атегиялық мақсаттар ын жүзеге асыр у, сон дай-ақ, он ың күн делікті жән е ағымдағы мін деттер ін ор ын дау үшін қажет.Кәсіпор ын активтер ін тиімді пайдалан у мүмкін шіліктер і мен р есур стар дың р езер втік қор ын қалыптастыр уға бір қатар фактор лар әсер ін тигізеді - тұтастай экон омика мен әлемдік экон омика тен ден циялар ы.
Н ар ықтық экон омикадағы кез келген кәсіпор ын , он ың қызметін ің өзін дік ер екшелігін е қар амастан , басқар у шешімдер дің көмегімен іске асатын ақша қар ажаттар қозғалысы мен қар жылық қатын астар жүйесі р етін де сипатталуы мүмкін .Бұл тәсіл 90 жылдар да ер екше мән ге ие болатын ,сон дай-ақ фир ман ың акцион ер лік құн ын құр у кон цепциясы р етін де қолдан ылған .Акцион ер лік құн ды құр у ин вестор лар күткен ақша қар ажаттар ағын ын ан көп болуын а байлан ысты.Сәйкесін ше, кәсіпор ын ойдағыдай басқар ылатын жүйе р етін де болашақта да оң ақша ағын ын әкеледі.
Н ақты өмір де жұмыс істейтін фир малар да қар жы р есур стар ы мен капиталдың теңдігі болмайды. Қар жылық есептілік қар жылық р есур стар мен капиталдың ар асын дағы айыр машылықты ан ықтай алмайтын дай етіп құр ылады. Өйткен і, стан дар тты есептілікте қар жылық р есур стар емес, олар дың айн алған түр лер і - мін деттемелер мен капитал сипатталады.
Фир ман ың қар жы р есур стар ы мен капитал ар асын дағы айыр машылық келесіде: кез - келген уақытта фир ман ың қар жы р есур стар ы капитал көлемін е тең н емесе одан көп. Сон ымен қатар теңдік фир ман ың ешқан дай қар жылық мін деттемесін ің жоқ екен дігін жән е бар лық қар жы р есур сын ың айн алымға салын ған дығын сипаттайды. Бір ақ бұл капиталдың көлемі фир ман ың қар жы р есур стар ын ың көлемін е жақын даған сайын фир ма тиімді жұмыс істейді деген ді білдір мейді.
Кәсіпор ын дар дың қар жылық қатын асы кәсіпор ын н ың мен шікті қар ажаттар ын ың, он ың кір ісін ің құр алуы, шар уашылық қызметті қар жылан дыр удың қар ыз қайн ар көздер ін тар туы, осы қызмет н әтижесін де пайда болған кір істер ді бөлуі, олар ды кәсіпор ын н ың даму мақсатын да пайдалан уы ақшалай н егізде жүзеге асқан кезде пайда болады.
Кез келген ғылыми жұмыс зер ттеу пән ін ің қалыптасу жән е даму тар ихын зер ттеуден , зер ттеудің мақсаты мен мін деттер ін қою мен он ы шешудің әр түр лі пікір лер і мен тәсілдер і келтір ілген ар н айы әдебиет пен кезеңдік басылымдар мен тан ысудан басталады.
Қар жы р есур стар ы мен капитал түсін іктер і ар н айы экон омикалық әдебиеттер де жән е кезеңдік басылымдар да, сон ымен қатар кәсіпкер лік бойын ша н ұсқаулар да ер кін талқылан ады. Категор иялық аппар атты жетік игер меу қар жы жүйесі мен қар жы механ измін ің түсін ігін бұр малауға әкеліп соқтыр ады.
Сон ымен қатар , экон омист-теор етиктер қар астыр ылып отыр ған категор иялар ды талқылаудың бір іңғай жүйесін е әлі де болса келмеген . Осы ор айда біз қар жы р есур стар ын ың ан ықтамасын әр түр лі позицияда бағалап көр еміз. Он да біз осы мәселе бойын ша әр түр лі көзқар асты бер етін , жалпы тен ден циялар ды ан ықтайтын методологиялық ар тықшылықтар ға тоқталамыз.
Қар жы р есур стар ы категор иясын а бір мән ді жән е н егізделген талқылама жасау деген іміз - он ың қар жы қатын астар ын ың матер иалды тасымалдаушысы р етін дегі, қар жы р есур стар ын а тән ішкі мазмұн ын , кәсіпор ын н ың қар ажаттар айн алымын дағы олар дың р олін , қызметтер ін ан ықтауды білдір еді.
Қар жы р есур стар ы категор иясын қар астыр у кезін де кр итер ийлер дің н егізделуі есепке алын уы кер ек. Кәсіпор ын экон омикасы жән е қар жы бойын ша ар н айы әдебиеттер де қар астыр ылып отыр ған мәселен ің н егізгі үш жалпы ғылыми әдістемелік тәсілі кездеседі.
Бір қатар экон омистер қар жы р есур стар ын ан ықтау кезін де н егізгі кезең р етін де олар дың айн алыс шегін н емесе н ақтыр ақ айтқан кезде - олар объектісі болып сан алатын , басқар у деңгейін қабылдайды, олар дың қатар ын а: мемлекеттің жалпы қар жы р есур стар ын , кәсіпор ын мен мекемемелер дің қар жы р есур стар ын жән е т.б. жатқызуға болады.
Кәсіпор ын н ың қар жы р есур стар ын қалыптастыр уды ұйымдастыр удың пр ин циптер і р етін де олар дың өмір сүр уін е тән ер екше фор малар ды түсін уі тән .
Қар жы р есур стар ын қалыптастыр уды ұйымдастыр у олар дың тиімділігін қамтамасыз етудің жалпы кешен ін ің н егізін қалаушы болып табылады. Қар жы р есур стар ын қалыптастыр уды ұйымдастыр удың жалпы қағидаттар ы төмен дегіше:
1. қар жы р есур стар ын ың құр амы мен құр ылымы;
2. мақсатты жән е көп мақсатта пайдалан ылатын қар жы р есур стар ы
3. кәсіпор ын н ың қар жы р есур стар ын а деген қажеттіліктер ін белгілеу;
4. қар жы р есур стар ын олар дың тағайын далуын а сәйкес мақсатты пайдалан у;
5. қар жы р есур стар ын ың сақталуы;
Қар жы р есур стар ын ың құр амы деп олар ды құр айтын кір істер дің жиын тығы түсін іледі. Қар жы р есур стар ын ың құр ылымы қар жы р есур стар ын ың жекелеген элмен ттер ін ің қатын асын көр сетеді, яғн и кәсіпор ын н ың қар жы р есур стар ын ың жалпы көлемін дегі әр бір элемен ттің үлесін .
Біздің пікір імізше, қар жы р есур стар ын ан ықтаудағы ең қолайлы н егізгі пр ин цип болып, олар ды түр лер ге жатқызу болып табылады, яғн и қар жылық қайта бөлуден өте отыр ып жиын тық қоғамдық өн ім өткізілетін фор ма: амор тизациялық аудар ым, жиын тық кір іс (пайда), айн алым қар ажаттар ын ың қалыптасқан ар тық көлемі, тұр ақты пассивтер жән е т.б, сон ымен қатар олар дың кәсіпор ын н ың қар ажаттар айн алымы пр оцесін дегі р олін н ақты айқын дау кер ек.
Кәсіпор ын н ың дамуын а бағытталатын қар жылық р есур стар келесілер дің есебін ен түзеледі: амор тизациялық аудар ымдар ; шар уашылық жән е қар жылық қызметтер дің бар лық түр ін ен алын атын пайда; сер іктестіктер ге қатысушылар дың қосымша пай жар н алар ы; облигациялар ды шығар удын алын атын қар ажаттар ; ашық жән е жабық акцион ер лік қоғам акциялар ын шығар у жән е ор н аластыр у көмегімен ор н аластыр ылған қар ажаттар ; басқа кр едитор лар дың ұзақ мер зімді н есиелер і (облигациялық заемдар дан басқа); басқа заңды қайн ар көздер (мысалы, кәсіпор ын дар дың, ұйымдар дың, азаматтар дың өз ер кімен бер ген қайтар ымсыз жар н алар ы).
Өзін өзі қар жылан дыр у пр ин ципі тұтын ушыға қажетті өн ім өн дір ісін үлкен шығын дар мен шығар атын жән е әр түр лі объективті себептер ге байлан ысты тиімділіктің жоғар ғы деңгейін қамтамасыз ете алмайтын кәсіпор ын дар үшін әлі де болса қамтамасыз етілмеген . Олар ға коммун алдық тұр ғын үй, жолаушылар тр ан спор ты, ауыл шар уашылығы жән е бюджеттен ассигн ация алатын басқа да кәсіпор ын дар жатады. Осын дай жағдай сон ымен қатар шар уашылық қызметі кәсіпкер лік деп есептелмейтін қор ған ыс мағын асын дағы кәсіпор ын дар ға да тән жән е олар өн імді өткізуден түскен қар ажаттар есебін ен қар жылан дыр ылады.
Қар жылық жоспар лау - бұл кәсіпор ын н ың дамуын қамтамасыз ету үшін он ың бар лық кір істер і мен ақшалай қар ажаттар ын ың шығын далу бағыттар ын жоспар лау болып табылады. Қар жылық жоспар лау жоспар лаудың тапсыр малар ы мен объектілер ін е байлан ысты әр түр лі мазмұн мен бағыттағы қар жылық жоспар лар ды құр у көмегімен жүр гізіледі.
Қар жылық р есур стар ды жоспар лаудың мақсаты әр түр лі кәсіпор ын дар да әр қалай болуы мүмкін . Қар жылық р есур стар ды жоспар лау қызметтер ін е кәсіпор ын н ың түр і мен көлемін е байлан ысты әр түр лі мән бер ілуі мүмкін .
oo Бюджет экон омикалық болжау р етін де.
oo Бюджет бақылау н егізі р етін де
oo Бюджеттік тапсыр ман ың қойылу н егізі.
oo Бюджет өкілетті делегатын жібер у құр алы р етін де.
Жоспар лауды ұйымдастыр у кәсіпор ын н ың көлемін е байлан ысты болады. Өте кіші кәсіпор ын дар да басқар ушылық қызметтер ді бөлу болмайды жән е басшылар осы мәселелер дің бар лығын жеке шешеді. Ір і кәсіпор ын дар да бюджеттер ді (жоспар лар ды) құр у бойын ша жұмыстар ор талықтан дыр ылып жасалуы кер ек. Өйткен і өн дір іс, сатып алу, өткізу, жедел басқар у жән е т.б. салалар ын да тәжір ибесі мол маман дар бөлімшелер деңгейін де шоғыр лан ған . Сон дықтан бөлімшелер де болашақта жасалуы мақсатты болатын әр екеттер ұсын ысы жасалын ады.
Кәсіпор ын дар да қар жылық р есур стар ды жоспар лау тур алы әдебиеттер де бюджеттер ді (жоспар ) құр у бойын ша жұмыстар ды ұйымдастыр удың екі сызбасын ер екшелейді: break-down тәсілі бойын ша (жоғар ыдан төмен ге) жән е build-up (төмен н ен жоғар ыға).
Break-down тәсілі бойын ша бюджетті құр у бойын ша жұмыстар жоғар ыдан басталады, яғн и кәсіпор ын н ың басшылығы мақсаттар мен тапсыр малар ды, он ың ішін де пайда бойын ша жоспар лы көр сеткіштер ді ан ықтайды. Осыдан кейін көр сеткіштер бөлшекті түр де, кәсіпор ын н ың құр ылымын ың төмен гі деңгейлер ін е қозғалуы дәр ежесін е байлан ысты бөлімшелер дің жоспар лар ын а қосылады. Build-up тәсілін де кер ісін ше. Мысалы, өткізу көр сеткіштер ін ің есебін жекелеген өткізу бөлімшелер і бастайды жән е осыдан кейін кәсіпор ын н ың өткізу бөлімін ің басшысы осы көр сеткіштер ді бір іңғай бюджетке (жоспар ға) жин ақтайды, ал ол осыдан кейін кәсіпор ын н ың жалпы бюджетін ің (жоспар ын ың) құр амдас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz