Қазақстандық күрд ұлтының өкілдері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Қазақстандық күрд ұлтының өкілдері

Күрдтер - Кіші Азияның шығысындағы таулы аудандары мен оңтүстік-шығысының байырғы тұрғылықты халқы екенін айттық. Олар өздерін «күрд», «курманж» деп атайды. Күрд этносы ирандық және басқа да тайпалардың негізінде қалыптасты. Ислам дінін қабылдағанға дейін 5 мың жыл бұрын күрдтер қазіргі Күрдістан территориясында, яғни Кіші Азияның таулы аудандарына қоныстанады. Бүгінгі таңда олар төрт мемлекеттің - Түркия, Иран, Ирак және Сирия территориясында өмір сүріп жатыр. Осы мемлекеттермен шектесетін Ауғанстанда, Арменияда, Грузияда, Әзірбайжанда да тұрады. Сонымен қатар постсоветті Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан сынды дамушы мемлекеттер де қоныстанған. Дүние жүзінде жалпы саны - 40 миллион шамасында. Өздерін курд деп атайды, бірақ бұрын Бұл халықтың тайпаларын гутеи, кутеи, куртии, карди, кардуһи деп атаған.

Басқа да елдер - 5, 2 млн

Ирак - 6, 5 млн

Түркия - 18 млн

40 млн Күрд халқы қайда тұрады?

2019 жылдың басында Қазақстан территориясындағы күрдтердің саны 46 348 адамды құрады. Алайда күрд диаспорасының өзі олардың саны 100 мыңнан асады деп санайды. Деректердегі осындай үлкен айырмашылықты «Барбанг» («Расцвет») қауымдастығының төрағасы Князь Мирзоев :

«Бейресми деректерге сүйенсек, жер бетінде 50 млн-ға жуық күрд халқы бар. Ал осылардың ішінде ең үлкен күрд халқының диаспораларының бірі Қазақстан мемлекетінде. Алтай мен Атырауға дейінгі алып мекенді алып жатқан ұланғайыр қазақ елінде шамамен 100 мыңға жуық күрд ұлтының өкілдері күн кешіп жатыр. Ресми деректер бойынша олар 48 мыңға жуық деп есептелінеді, ал бейресми ақпараттар бойынша жоғарыда айтқанымдай 100 мыңға жуық. Себебі жер аударылған күрд халқының көпшілігі өз-өздерін құжаттарға басқа ұлт өкілдері ретінде таныстырған һәм жаздырған.

Күрділер Жамбыл, Алматы және Түркістан облыстарында кеңінен қоныстанған. Еліміздің солтүстігінде - Солтүстік Қазақстан облысында және Нұр-Сұлтан қаласында күрділер санының өскенін де атап көрсету қажет.

2020 жылғы Күрд ұлт өкілдерінің жиі шоғырланған өңірлердегі халық саны

Жамбыл облысы бойынша - 15 596

Тараз қаласы

2 104

Тараз қаласы: Байзақ ауданы

2 104: 1 230

Тараз қаласы: Жамбыл ауданы

2 104: 5 115

Тараз қаласы: Жуалы ауданы

2 104: -

Тараз қаласы: Қордай ауданы

2 104: 414

Тараз қаласы: Т. Рысқұлов ауданы

2 104: 1

Тараз қаласы: Меркі ауданы

2 104: 388

Тараз қаласы: Мойынқұм ауданы

2 104: 309

Тараз қаласы: Сарысу ауданы

2 104: 487

Тараз қаласы: Талас ауданы

2 104: 2 350

Тараз қаласы: Шу ауданы

2 104: 3 198

Шымкент қаласы бойынша : 3 226

Абай ауданы

154

Абай ауданы: Әл-Фараби

154: 405

Абай ауданы: Еңбекші

154: 2 176

Абай ауданы: Қаратау

154: 491

Алматы облысы бойынша : 15 219

Талдықорған

Талдықорған: Қапшағай

9: 39

Талдықорған: Текелі

9: 3

Талдықорған: Ақсу

9: 1

Талдықорған: Алакөл

9: 2

Талдықорған: Еңбекшіқазақ

9: 3 833

Талдықорған: Жамбыл

9: 394

Талдықорған: Кеген

9: 2

Талдықорған: Кербұлақ

9: 1

Талдықорған: Көксу

9: 1

Талдықорған: Қаратал

9: 2 137

Талдықорған: Қарасай

9: 3 415

Талдықорған: Панфилов

9: 3

Талдықорған: Сарқан

9: 1

Талдықорған: Талғар

9: 1 559

Талдықорған: Ескелді

9: 3

Талдықорған: Ұйғыр

9: 3

Талдықорған: Іле

9: 3 813

Депортация және иммиграция

Күрдтер Қазақстанға үш кезеңмен депортацияланған. Бірінші кезең - КСРО басшылығымен Кавказдан Қазақстан, Қырғызстан, Сібірге мемлекеттің оңтүстік шекараларын «күшейту» мақсатында аз халық өкілдерін жаппай күштеп қоныс аударуға шешім қабылдағаннан кейінгі қасірет 1937-1938 жылдардағы құжаттарда Кавказ аймағында «шекаралық аймақтарды тазарту» деп көрсетілген.

Екінші кезең - 1944 жылы күрдтерді Солтүстүк Кавказ халықтары құрамында 1944 жылы 31 шілдедегі «Аса құпия» деген грифпен МҚК Қаулысы Қазақстан үкіметіне Грузиядан 40 мың арнайы қоныс аударылғандарды орналастыруды жүктеді. Грузияның Түркиямен шекаралас аудандарынан (соның ішінде шамамен 20 мыңға жуық күрдтер болды) .

Үшінші кезеңде Қазақстанға күрдтердің қоныс аударуы - 1988 жылы Армения мен Әзербайжан Таулы Қарабақ автономиялық республикасы үшін болған қарулы қақтығыс кезінде 200 мыңға жуық күрдтер үйлерін тастап кетуге мәжбүр болды. Олар 1992 жылға дейін жалғасқан соғыс өртінің ортасында болды. Күрдтер 1991 жылы Орта Азиядағы Ферғана мен Оштағы этно қақтығыстардан соң да босқындарға айналды.

Күрд халқының тілі

Күрді тілінің өзі үнді-еуропа тілдері тобының батыс ирандық тармағына жатады. Және парсы (иран), тәжік, осетин және басқа тілдерге жақын болып келеді. Күрді тілі бірқатар диалектілерге бөлінеді. Күрд әдебиеті негізінен солтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс диалектісінде дамиды. Сондай-ақ ғалымдар оларды «солтүстік» және «орталық» деп атайды. Бұл топтардың арасында сәйкестіктермен қоса негізгі лексиканың фонемикалық құрамының көп бөлігі және бірқатар грамматикалық формалар мен сөйлем құрылымының негізгі принциптерінде алшақтықтар да бар. Мұндай бөлінудің себебі мемлекеттіліктің және тіл саласындағы бірыңғай мемлекеттік саясаттың жоғалуы және ұзақ болмауынан болды. Күрділерде бірнеше диалектілер бар. Солтүстік-батыс диалектісінде (құрманджи) Солтүстік-Батыс, Солтүстік-Шығыс, Оңтүстік-Шығыс, сондай-ақ бұрынғы Кеңес Одағының күрділері сөйлейді. Бұл диалектін Дерсим күрділері де қолданады. Алайда олар қолданатын күрді тілінің арнайы диалектісі - заза. Басқа ұсақ диалектілері - гурани, лури және басқалары. Оңтүстік-шығыс диалектісінде (сорани) Мехабада, Секкеза, Бокана, Бане, Сенне, Керманшаха (Оңтүстік-Шығыс Күрдістан), сондай-ақ Мандали, Киркука, Эрбиля, Сулеймании, Ревандуза күрділері сөйлейді.

Күрділердің жазуы араб әліпбиі негізінде дами бастады. Содан кейін ХХ ғасырдың 30-жылдарында латын негізінде күрді әліпбиін құру бойынша алғашқы қадамдар жасалды. 1929 жылдан бастап Ереванда Армения күрділерінің диалектісі негізінде оқулықтар, көркем және мерзімді әдебиеттердің шығуы басталды.

1931 жылдан бастап Әзербайжан мен Түркменияда осы республикаларда тұратын күрділер үшін латын әліпбиі негізінде жазу үлгісі жасалды. Ал Қазақстанда тұратын күрд ұлтының өкілдері 2020 жылы Князь Мирзоевтің авторлығымен күрд әліпбиі латып қарпіне көшірілді.

Этномәдени орталықтар

1999 жылы «Якбун» Ассоциациясы «Барбанг» (Таңсәрі) деп өзгертілді. Әр уақыттарда Ассоциациялардың президенттері А. З. Алиев, Б. М. Сулейманов, Н. К. Надиров басқарса, қазіргі уақытта филология ғылымдарының докторы, Халықаралық ғылым академиясының жоғарғы мектебінің академигі, профессор К. И. Мирзоев басқарып келеді. Ұйымның мақсаты басқа мәдени орталықтар секілді, мәдениетін, тілі мен дәстүрін сақтау болып табылады. Қазіргі таңда Жамбыл, Алматы, Түркістан облыстарымен қатар, Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент, Талдықорған қалалары, Солтүстік Қазақстан, Атырау, Ақмола, Қарағанды облыстарында мәдени орталықтары жұмыс жасап келеді.

Сонымен қатар, Жамбыл облысында «Sterk» балалар ансамблі, Алматы қаласында «Бахар», Шымкент қаласында «Барбанг», Нұр-Сұлтан «Зазан» және т. б. мәдени ұйымдар мен ансамблдер, «Күрдістан» вокалды-инструменталды ансамблі, балалар хоры мен «Мидия» вокалды тобы бар. Орталық күрді тілін зерттеу мен жандандыру бағытында жұмыстар жүргізуде. Алматы қаласында және басқа да облыстарда Ассоциация филиалдарында күрд тілін зерттеумен айналысатын жексенбілік мектептер жұмыс істейді.

Қазақстан халқы Ассамблеясының қолдауымен әдеби-көркем, ғылыми және қоғамдық-ағартушылық журнал «Nubar» («Тұңғыш»), ай сайын шығатын газет «Жийна курд» («Курдтер өмірі») газеті шығады. ҚР Білім және ғылым министрлігінің мақұлдауымен жалпы білім беретін және жексенбілік мектептерге арналған КнязьМирзоевтің авторлығымен 2006 жылы тұңғыш рет курд тілінің оқулығы және курд тілінің мұғалімдеріне арналған оқу-әдістемелік кешен дайындалып, 2006 жылы жарыққа шықты. Әрине, мұндай айтулы еңбек ҚР Білім және ғылым министрлігі тарапынан өз жалғасын тапты. 2006 жылы «Zimanê Kurdî» деп аталатын 2-5 сыныпқа арналған оқулықтың басылымынан кейін, ізін ала сол жылы дәл осы кітаптың 6-9 сыныптарға арналған нұсқасы күрд тілін үйренуші оқушыларға жол тартты. Bername û mêtodîka hînbûna zimanê kurdî ( Ji bona mamosteyên dersğanê 2-9-a) мен «Alfabe» атты оқулығы 2020 жылы Алматы және Нұр-Сұлтан қалаларынан жарыққа шықты. Бір айта кетерлігі, бұл оқулықтар мен оқу құралдарының авторы қазіргі «Барбанг» күрд қауымдасытығының төрағасы Князь Мирзоев. Бұдан бөлек 1995 жылы А. З. Алиевтің «Қазақстандық күрдтер», 2003 жылы Нәдір Нәдіровтың «Біз, қазақстандық күрдтер» кітаптары басылып шыққан.

Салт-дәстүрлері мен ұлттық тағамдары

Күрдтердің үйлену тойлары той иесінің жағдайына байланысты үш күннен жеті күнге дейін созылады. Егерде қыз бен жігіттің туыстары алыс жақта тұратын болса, онда екі той болады. Ол жігіт жақтан да, қыз жақтан да той жасайды деген сөз. Ал олардың тұратын жерлері жақын болса, онда олар бірігіп бір той өткізеді. Той өткізу үлкен қаражатты талап етеді. Егерде көп туыстарын шақыратын болса - көп ақша керек. Сондықтан жігіттің үйлену тойына ақшаны ұзақ жылдар бойы жинайды. Тойға кеткен шығынды жабу үшін келген қонақтар жастарға ақшалай немесе қой береді. Әдетте бұл той шығын жабуға жеткілікті еді. Негізінен тойды көктемде жасайды. Шатырдың немесе үйдің бір бұрышына шымылдық құрып, қалыңдық пен жігіт алғашқы үйлену түнін өткізеді.

Ұлттық тағамдарына ет, сүт және өсімдіктерден жасалған тағамдар жатады. Күнделікті тұтынатын өнімдерінің құрамына: май, сүзбе ірімшік, ірімшік, көкөніс, жуа, тағы басқа заттар кіреді. Сондай-ақ бидай, күріш, ноқат, үрме бұршақ дақылдары кең түрде пайдаланылады. Дәстүрлі ет тағамдарына: кали, селакали, тандырда немесе көмір шоғына пісірілген ірі ет бөліктері жатады. Ал тәтті өнімдерден бал, халва, мейіз, кептірілген өрікке басымдық беріледі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.