Алматы облысының жазық бөлігінің қоңыр топырағының құнарлығымен жүгері өнімділігіне тыңайту жүйелерінің әсері
Алматы облысының жазық бөлігінің қоңыр топырағының құнарлығымен жүгері өнімділігіне тыңайту жүйелерінің әсері
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АНЫҚТАМАЛАР
КІРІСПЕ
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
I
ЗЕРТТЕУ АУМАҒЫ ТУРАЛЫ МАҒЛҰМАТТАР
1.1
Алматы облысы, Ұйғыр ауданы жазық бөлігінің топырақ жамылғысына шолу
1.2
Топырақ құнарлығы мен түрлері
1.3
Тыңайтқыштардың топырақ құнарлығына әсері
1.4
Жүгері дақылына жалпы сипаттама
1.5
Тыңайтқыштардың жүгері дақылының өнімділігіне әсері
II
АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ТОПЫРАҚ-КЛИМАТТЫҚ
ЖАҒДАЙЛАРЫ МЕН ЗЕРТТЕУ БАҒДАРЛАМАСЫ
2.1
Климат жағдайы
2.2
Топырақ түзуші жыныстар мен жер бедері
2.3
Алматы облысы жазық бөлігінің қоңыр топырағының сипаттамасы
III
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
3.1
Топырақты агрохимиялық зерттеу нәтижелері
3.2
Топырақтың минералды және органикалық тыңайтқыштарға қажеттілігін анықтау
3.3
Топырақ құрамындағы қара шірінді мөлшері
IV
ЖҮГЕРІ ДАҚЫЛЫНЫҢ ӨНІМДІЛІГІ МЕН САПАСЫНА ТЫҢАЙТҚЫШТАРДЫҢ ӘСЕРІ
4.1
Жүгері дақылының даму сатылары
4.2
Жүгері дақылының әр түрлі даму кезеңдерінде тыңайтқышты қажетсінуі
4.3
Жүгері дақылына тыңайтқыштардың ұсынылған дозалары
V
ЖҮГЕРІ ДАҚЫЛЫ ЕГІСТІГІНЕ
ТЫҢАЙТҚЫШ ҚОЛДАНУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІ
5.1
Қоңыр топырақ пен жүгері дақылы егістігіне тыңайтқыш қолданудың экономикалық тиімділігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Топырақтың құнарлылығын сақтау және көбейту проблемасы Қазақстандағы ауылшаруашылық өндірісіндегі басты проблемалардың бірі болып қала береді. Қалдықтарды кәдеге жарату мәселесін оларды экологиялық, экономикалық және энергияны үнемдейтін маңызы зор материалдық айналымға қайтару арқылы шешуге болады. Ауылшаруашылық дақылдарын өсіруде дәстүрлі емес тыңайтқыштар ретінде әр түрлі салалардың органикалық қалдықтарын қолданған жөн деп саналады.
Соңғы жылдары әлемдік нарықтағы бағаларға көшуге байланысты жүгері астығын сыртқы нарыққа экспорттауға мүмкіндік туды. Бұл көптеген елдерде жүгерінің егіс алқаптарының кеңеюіне, өнімділігі жоғары будандарды пайдалануға, өсірудің заманауи технологияларын қолдануға түрткі болды және олардың астық өнімін едәуір арттыруға мүмкіндік берді. [1].
Жүгері - ең өнімді дақылдардың бірі [2]. Үнемі жоғары өнім алу үшін ауыспалы егістің барлық салаларында жоғары сапалы тұқымдарды қолданатын заманауи технологияларды, өсіру мен жинауға арналған жоғары технологиялық жабдықтарды, өсімдіктерді қорғаудың тиімді құралдары мен әрине, оңтайлы ставкаларды әзірлеу қажет. минералды тыңайтқыштар және оларды қолдану әдістері [3].
Соңғы жылдары Қазақстанда құрылған жүгері будандары ғылыми негізделген өсіру технологияларын сақтай отырып, гектарына 80-100 және одан да көп центнер астық түзуге қабілетті. Жаңа будандар өсу жағдайына жоғары жауап береді. Минералды қоректену және суға қол жетімділік шарттары будандардың әлеуетін толығырақ іске асыруға және олардың өнімділігін арттыруға ықпал ететін маңызды факторлар болып табылады [4].
Жүгері дәнінің өнімін арттыру және сапасын жақсарту үшін оны өсімдіктердің қажеттіліктеріне сәйкес өсу кезеңінде қоректік заттармен қамтамасыз ету қажет. Сонымен қатар, республикада қолданылатын тыңайтқыштар көлемінің азаюы топырақты қоректік заттармен қамтамасыз етудің нашарлауына әкеліп соқтырғанын есте ұстаған жөн. Тыңайтқыштарды қолдануды қажет ететін егістік алқаптарының ауданы едәуір өсті. Сондықтан тыңайтқыштардың өнімділігі мен өтелуін жоғарылатуды қамтамасыз ететін тыңайтқыштарды қолданудың экономикалық әдістерін, әдістерін әзірлеу және жетілдіру, әсіресе тыңайтқыштарға жоғары жауап беретін жаңа жүгері будандарының пайда болуына байланысты өзекті болып табылады. вегетациялық кезең. Ауылшаруашылық тауар өндірушілерін тыңайтқыштармен жеткіліксіз қамтамасыз ету жағдайында топыраққа енгізілген қоректік заттардың әрбір килограмы өнімге жоғары төлемді қамтамасыз етуі маңызды. Сондықтан ресурстарды үнемдеуге және жүгері дәнінен жоғары және тұрақты өнімділікті қамтамасыз етуге негізделген тыңайтқыштарды енгізу әдістерін қолдану қажет болады [4,5,6,7]. Тыңайтқыштардан алынатын қоректік заттарды тиімді қолдану оларды қолданудың жергілікті әдісімен жүзеге асырылады. Сонымен бірге тыңайтқыштар тамыр жүйесінің жанына орналастырылады және күзде енгізілген негізгі тыңайтқыштың қоректік заттарымен салыстырғанда жас өсімдіктерге оңай қол жетімді [8].
Осыған байланысты, топырақтың құнарлылығын арттырудың және өсімдіктердің қоректенуін жақсартудың маңызды резервтерінің бірі ретінде тыңайтқыштарға назар аударылуда.
Қоректік заттардың жоғалуын азайтуға, тыңайтқыштардың өтелуін арттыруға бағытталған жоғары экономикалық тиімділікті қамтамасыз ететін ресурстарды үнемдейтін технологияларды жасау маңызды ғылыми және практикалық қызығушылық тудырады.
Осыған байланысты, топырақты өңдеудің, органикалық және минералды тыңайтқыштардың дозаларының дәнді жүгерінің өнімділігі мен топырақтың құнарлылығына әсерін жан-жақты зерттеу қажет болды.
Жұмыстың мақсаты - Алматы облысының жазық бөлігінің қоңыр топырақ құнарлылығы мен жүгері өнімділігіне тыңайту жүйелерінің әсерін анықтау.
Негізгі міндеттер
- қоңыр топырағының агрохимиялық талдау жасау;
- жүгері дақылының қоңыр топырақтағы өнімділігі;
- қоңыр топыраққа азотты, фосфорлы, калийлі тыңайтқыштардың әсерін анықтау;
- жүгері дақылының тыңайтқыш мөлшеріне азот, фосфор және калийді пайдалану анықтау;
- топырақты негізгі өңдеу әдістерінің, қолданылған тыңайтқыштардың жүгері өсірудің экономикалық тиімділігіне әсерін анықтау;
І ЗЕРТТЕУ АУМАҒЫ ТУРАЛЫ МАҒЛҰМАТТАР
1.1 Алматы облысы, Ұйғыр ауданы жазық бөлігінің топырақ жамылғысына шолу
Алматы облысы Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысында орналасқан. Алматы облысының аумағында 16 аудан, 10 қала, соның ішінде облыстық маңызы бар 3 қала (Талдықорған, Қапшағай, Текелі), аудандық маңызы бар 7 қала, 770 елді-мекендер орналасқан (1-сурет).
1-сурет - Алматы облысының аудандары
Ұйғыр ауданы - Алматы облысының оңтүстік-шығысында орналасқан әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы - Чунджа ауылы.
Ұйғыр аймағы 14 ауылдық округтен тұрады, онда 25 ауылдық елді мекен бар
Ұйғыр ауданының тұрғындары 01.12.2020 жылғы жағдай бойынша - 62 575 мың адам.
Ұйғыр ауданы Алматы облысының Кетпен жотасының маңында, тау бөктерінде және Іле ойысында орналасқан. Ландшафттың барлық түрлері кездеседі, топырақ зоналары − биік таудың қара топырағынан дала топырағына дейін таралған. Аудан аумағында Шарын шаған шоқтары бар, оның ауданы 5014 га − ерекше қорғалатын табиғи ескерткіш болып табылады.
Пайдалы қазба кен орындары: Көлжат көмір кен орны, Шонжы − әктастары, Албан-Арасанда термоминералды су қорлары бар. Аудан экономикасының басты салалары − суармалы және тәлімі егіншілік, қой шаруашылығы мен етті ірі қара мал шаруашылығы. Дәнді дақылдардан жүгері көбірек өсіріледі. Климаттық жағдайы бақташылық пен жүзім шаруашылығын дамытуға өте қолайлы.
Жер бедері. Ауданның көпшілік бөлігі көтеріңкі жазық. Батысының Еңбекшіқазақ ауданымен шектесетін тұсында аласа келген Бұғыты татары, Сөгеті жазығы, оңтүстік-батысы Торайғыр тауларымен шектелген. Көтеріңкі келген оңтүстік бөлігін батыстан шығысқа қарай созылған Кетпен (Ұзынқара) жотасы алып жатыр. Ауданның ең биік жері де осында (Аспантау, 3652 м). Оның солтүстік беткейіңде шырша, қайың, тал өскен орман қалыптасқан. Жер қойнауында Көлжат (Қалжат) тас көмір кені, радиоактивті кені, Шонжы әк тас кені барланып, өндірілуде. Сонымен бірге жер асты ыстық су көздері де (Албан-Арасан) бар.
Ауданның климаты тым континенттік, кысы суық, аязды, жазы ыстық. Қаңтар айындағы жылдық орташа температурасы -6-8°С, шілдеде 22-24°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері - 250- 300 мм, таулы бөлігінде 400-500 мм. Климат қалыптастырушы факторлардың үйлесуі ауа температурасының күрт маусымдық және тәуліктік ауытқуымен ыстық құрғақ ауа райының басым болуын анықтайды. Жазы ыстық, қысы орташа суық және жұмсақ.
Аудан жерімен Іле, Шарын өзендері және Кетпен жотасынан бастау алатын Шошанайсай, Ақсу, т.б. шагын өзеңдер ағады. Олардың кейбірі Ілеге жетсе, кейбірі құмға, жерге сіңіп кетеді. Ағаш, Тұзкөл көлдері Шарын өзенінің сағасында орналасқан. Жерінің басым бөлігінің топырағы сұр, қиыршықты сұр, Іле аңғарында шалғынды сұр, сортаң топырақ дамыған. Тауалды жазығында бозғылт қоңыр, қоңыр, карбонатты қоңыр топырақ қалыптасқан. Тау баурайында таудың шымды қоңыр топырағы, шалғынды-қошқыл топырақ орын алған. Өсімдік жамылғысында жусан, көкпек, ши, жыңғыл, қамыс, құрақ, сексеуіл, арша, шырша, Шарын өзенінің аңғарында табиғат ескерткіштері саналатын аумағы 5014 га реликті шетен тоғайы өседі. Согдиан ерені, емен, тораңғы, Іле итмұрыны, Іле қарақаты, Михельсон кермегі сияқты өсімдіктер Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Жануарлардан: Тянь Шань қоңыр аюы, таутеке, шошқа (доңыз), елік, борсық, суыр, қасқыр, түлкі, қоян, ақтиін, ондатра; құстардан: ұлар, кекілік, қырғауыл, бұлдырық, көгершін, бүркіт, сұңқар, қырғи, т.б. мекендейді.
Ауа температурасының жылдық жүрісі қыстың жұмсақ болуымен, көктемгі маусымда жылудың және жазда ыстықтың қарқынды өсуімен сипатталады (кесте 1).
Кесте 1 - Ауаның орташа айлық және жылдық температурасы
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жыл
-7,5
-4,2
4,4
13,3
18,6
22,8
24,4
23,1
17,9
10,5
2,7
-4,2
10,2
Кестеден көріп отырғанымыздай, жылдың ең суық айы, қаңтардың орташа айлық температурасы -7,5 градус аяз, ал ең жылы шілде +24,4 градус ыстық.
Кейбір, өте қатты қыста (1951) температура -42,3 градусқа дейін төмендеуі мүмкін, бірақ мұндай температураның ықтималдығы 5% -дан аспайды.
Ыстық күндері температура Цельсий бойынша +31,9 градусқа дейін көтерілуі мүмкін. Ең суық бес күндік кезеңнің есептелген ауа температурасы -23,6 градус, ең ыстық бес күндік кезеңдегі ауа температурасы +25,5 градус, жылыту маусымының басы 22 қазан, жылыту маусымы - 30 наурыз, жылыту маусымының орташа ұзақтығы - 161 күн.
Жауын-шашынның бір жылдағы орташа мөлшері 199 мм. Жыл мезгілдеріне сәйкес жауын-шашын біркелкі бөлінбейді, жауын-шашынның ең көп мөлшері сәуір-қазан айларының жылы мезгілінде. Қараша-наурыз айларында жауын-шашынның орташа мөлшері 65 мм құрайды.
Қыс мезгіліндегі ең үлкен онкүндіктің орташа мәні - қар жамылғысының биіктігі - 10,4 см, ең көп онкүндіктегі қар жамылғысының максималды биіктігі - 31,0. Тұрақты қар жамылғысының ұзақтығы - 68 күн.
Жауын-шашынның жыл бойына біркелкі таралмауы тән: жылдық жауын-шашынның шамамен 67% -ы жылы мезгілге (IV-X) түседі және жылдық жауын-шашынның тек 33% -ы суық мезгілде түседі (XI-III). Жауын-шашынның ең көп мөлшері, әдетте, шілдеде, минимумы - ақпанда байқалады. Жылы кезеңдегі жауын-шашын негізінен қарқындылығы төмен қысқа жаңбыр түрінде түседі және булануға және сүзуге жұмсалады.
Қарастырылып отырған аумақтың жазық рельефі жел белсенділігінің дамуына ықпал етеді.
Желдің орташа жылдық жылдамдығы 1,7-3,5 м с аралығында өзгереді. Желдің жылдамдығы айдан-айға шамалы өзгереді, бірақ оның ең жоғары деңгейі қыс мезгіліне сәйкес келеді. Сирек жағдайда қыста желдің жылдамдығы 10 мс-тан асады. Көктемде кейде шығыс бағытта құрғақ желдер болады.
2.2 Топырақ түзуші жыныстар мен жер бедері
Алматы облысының әр түрлі физикалық-географиялық жағдайлары шөлдерден биік тауларға дейінгі табиғи зоналардың үлкен жиынтығын анықтады. Солтүстік бөлігі құмды, әлдеқайда аз сазды шөлдермен ұсынылған. Оңтүстіктегі құмдар еңісті пьемонт жазығымен алмастырылады; әрі қарай тау етектері кеңінен таралып, Жоңғар мен Іле Алатауының биік тауларына өтеді. Соңғылары Іле ойпатымен бөлінеді. Топографияның әртүрлілігі, аналық жыныстар, әртүрлі климаттық жағдайлар топырақ пен өсімдік түрлерінің үлкен жиынтығын анықтады. Топырақ жамылғысының қалыптасуында генетикалық тұрғыдан гетерогенді топырақ түзуші жыныстар (мұздық, аллювиалды, пролювиалды, делювиалды) негізгі рөл атқарады. Орналасқан жеріне, климаттық жағдайына, облыс аумағындағы рельефіне байланысты топырақтардың келесі негізгі типтері мен кіші типтері қалыптасты: сұр-қоңыр шөл; тақырлар мен тақырлар; жеңіл және қарапайым сиерозема; қоңыр шөл дала; пьемонт қара каштан және ашық каштан; подзолизденген және шайылған таулы қараөземдер; күңгірт және қою сұр таулы орман; таулы шалғынды альпі және субальпі. Шалғынды, шалғынды-батпақты, жайылмалы-шалғынды топырақтар, сортаңдар, сортаңдар, сондай-ақ топырақты емес түзілімдер (құмдар, мұздықтар, тау жыныстарының тасты жерлері) барлық жерде кездеседі. Механикалық құрамы бойынша барлық топырақ сорттары: құмды, құмды сазды, сазды және сазды болып бөлінеді [9]. Сұр-қоңыр топырақтар (қоңыр түрі) құрғақ жағдайларда оңтүстіктің аллювиалды және аллювиальды-пролювиалды шөгінділерінде және жіңішке, солтүстігінде Балқаш аймағының тығыз жыныстарының үйінділері делювиалды-пролювиалды шөгінділерінде қалыптасқан. Соңғыларының шегінде ойпаттар бойында және кішігірім өзендердің террасаларында сортаңдары бар кешенде шалғынды-қоңыр топырақтар қалыптасты. Қоңыр шөл, шалғынды-қоңыр және сұр-қоңыр топырақтар табиғи ылғалдылығы төмен болғандықтан құнарлылығы аз және ерте көктемгі жайылым ретінде қолданылады. Балқаштың оңтүстігінде алювийлік жазықтықтың эолдық процестермен қайта өңделген және СарыЕсік Атырау мен Таукумның құмды массивтері алып жатқан кең аймақтары қазіргі өзен аңғарларымен кесілген. Тау аралық ойпаттардағы эолдық жер бедерінің арасында тақыр тәрізді, батпақты және сортаңды сорттары ұсақ-түйек болып оқшауланған. Агромелиоративті қасиеттерге арналған аймақтық және аймақішілік топырақтар оларды жайылымға пайдалануға мүмкіндік береді. Іле өзенінің биік террасалары шегінде үздіксіз массивтерде де, такырлармен, сортаңдармен, құмдармен және т.б. әр түрлі комбинациялар түрінде орналасқан такыр тәрізді топырақтар кең таралған. Оңтүстік Балқаш аймағының, балқаш-алакөл ойпатының және өзеннің ежелгі атырауының такырлары мен такыр тәрізді топырақтар. Шілтер ауылшаруашылық айналымына қатыспайды, бірақ табиғи орман қоры ретінде қолданылады [10]. Сұр топырақтар (ашық және қарапайым) шөлді пьемонт аймағына тән, олар 300 600 м абс. Шегінде лесс және лесс тәрізді саздақтардан тұрады. биіктіктер. Интразональды топыраққа өтпелі ретінде сол типтегі сортаң тұқымдасы ажыратылады. Жетісудың барлық сероземалары Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанның типтік сиероземасынан айырмашылығы төмен карбонатты категорияға жатады. Ашық сұр топырақтар гипсометриялық деңгейді 300 350 м абс құрайды. биіктігі және топырақ түзетін жеңіл жыныстарда пайда болады (жеңіл саздақтар, сондықтан ауылшаруашылық айналымында суармалы егіншілікке қолданылады. Суарылмайтын жерлер көктемгі және қысқы жайылымдарға пайдаланылады. Интразональды топырақтарға өтпелі ретінде сол сорт тұқымдасы түрі ерекшеленеді.Топырақ сортаң емес, құмды саз). Қарапайым серозем Іле Алатауының таулы жазықтарының батыс және орталық бөлігінде кең таралған, ұсақ жерлерде олар Жоңғар Алатауының бөктерінде кездеседі. Топырақтар қарашірік горизонтының орташа қалыңдығымен (4050 см) сипатталады, оның құрамындағы гумустың мөлшері 1,52% -ке дейін, сортаң емес және суармалы егіншілік үшін қанағаттанарлық егістік жерлер болып табылады. Суармалы емес трактаттар өнімділігі төмен жайылым ретінде қолданылады. 600-1000 м-ге дейінгі абсолютті биіктіктердегі жазық далада қоңыр шөлді-дала топырағы қалыптасқан.Сор горизонтының болмауы, гумустың көкжиегінің әлсіз боялуы, әлсіз берік түйіршікті құрылым және аз карбонатты құрамы топырақ типі. Қалыңдығы 1520 см болатын қарашірік горизонтында гумустың аз мөлшері бар, тек 11,5%. Шөл дала пьемонт аймағына ішінара саз жолағы кіреді.
Беткі қабатының құрылымы бойынша аймақ екі күрт әр түрлі бөліктерге бөлінеді: оңтүстік - таулы және солтүстік - жазық. Аймақтың оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында тау жоталары - қуатты Тянь-Шань тау жүйесінің солтүстік сілемдері орналасқан. Аймақтың солтүстігі мен солтүстік-батысын Балқаш шөлдері алып жатыр.
Геоморфологиялық тұрғыдан алғанда, бұл аймақ Іле Алатауы мен Күнгей Алатау жоталарының биік таулы беткейлеріндегі шөлді алқапқа және тау аралық ойпатқа айналатын тегіс емес пьемонт соққысы. Шарын каньонының қорғалатын аймақтарының бір бөлігі аудан аумағында орналасқан. Жақыннан ағатын ең ірі өзендер - көптеген салалары бар Шарын және Шелек.
Солтүстік-батысы - Алматы облысының жазық бөлігі. Оның көп бөлігін Сарыышық-Отрау, Таукум және Қорғанқұм құмдары алып жатыр. Бұл құмдардың рельефінің негізгі элементтері - жоталар мен дөңдер. Олардың биіктігі 80 м-ден аспайды.
Өзеннің атырау бөлігінде. Немесе Баканас деп аталатын ежелгі ағын сулардың көптеген құрғақ арналары арқылы бөлінген Бақанас тақырына ұқсас кең жазықтар.
Тұзды батпақтардың кең дамуы такыр тәрізді сазды жазыққа тән. Ақ толы тұзды жабу қар жамылғысының әсерін береді.
1.2 Топырақ құнарлығы мен түрлері
Әкімшілік жағынан оқу орны ауылдағы құс фабрикасының орнында орналасқан. Алматы облысының Ұйғыр ауданындағы Чунджа.
Геоморфологиялық тұрғыдан алғанда, бұл аймақ Іле Алатауы мен Күнгей Алатау жоталарының биік таулы беткейлеріндегі шөлді алқапқа және тау аралық ойпатқа айналатын тегіс емес пьемонт соққысы. Шарын каньонының қорғалатын аймақтарының бір бөлігі аудан аумағында орналасқан. Жақыннан ағатын ең ірі өзендер - көптеген салалары бар Шарын және Шелек.
Аймақтың литологиялық құрылымы, бетінен бастап, Іле Алатауы жотасынан шыққан су ағындары арқылы жүзеге асқан және аллювиалды-пролювиалды генезистің (типтегі) дисперсті төрттік шөгінділерінің қалың қабатымен ұсынылған және тау етегіндегі жартылай шөлді жазық. Топырақтың бұл кешені құрамы жағынан алуан түрлі, сазды-құмдыдан бастап ірі түйіршіктіге дейін және оның астында палеоген-неоген дәуіріндегі сазды шөгінділер жатыр, оларды сазбалшықтар мен әктастардың қабаттары бар қызыл саздар, лай тастар мен құмтастар ұсынады. Төменде әртүрлі композициялық порфириттері бар туфасты құмтастар мен құмтастардың палеозойлық жертөлесі, сондай-ақ кварц порфирі, гранит порфирі және гранодиорит интрузиялары жатыр.
Жалпы техногендік жамылғыға топырақ қабаты бұзылған, тұрғын үйлер, әкімшілік ғимараттар, өндірістік нысандар, жолдар, алаңдар және т.б. әртүрлі құрылымдардың негізі ретінде қызмет ететін жер.
Топырақ жамылғысы жұмыс істейтін жерлерге өзен арналары бойындағы жағалау аймақтары жатады. Мұнда әр түрлі қара каштан әктасты таяз орта саздақ топырақтар қалыптасты.
Техногендік әсер ету нәтижесінде топырақтың деградациясы сызықтық бұзылулар түрінде көрінеді және ереже бойынша, бастапқы микро- және нанорельефтің бұзылуымен топырақ жамылғысының толық бұзылуымен сипатталады. техногендік турбациямен (көлденең стратификацияның жоғалуы, әр түрлі горизонттағы субстраттардың араласуы) жүретін оң (жағалаулар, біліктер) және теріс (қазбалар, траншеялар) формаларының техногендік рельефін қалыптастыру, денудация (бейіні толық емес немесе қысқартылған) және топырақтың жер бетіне шығарылған жыныстармен көмілуі.
1.3 Тыңайтқыштардың топырақ құнарлығына әсері
Тыңайтқыштардың топырақ құнарлылығына және егіннің өнімділігіне әсері бүкіл әлем ғалымдарының назарын аударуда. Көптеген зерттеулердің нәтижелері бойынша минералды және органикалық тыңайтқыштарды қолдану ережелері мен ережелерін сақтау нәтижесі әрдайым экономикалық тұрғыдан ақталатындығы анықталды. Р.Ф. Макарова (2001) алдыңғы дақылдар үшін топырақты өңдеу мен тыңайтқыштың жоғарылауы жүгеріге қолданылатын тыңайтқыштардың тиімділігін төмендетеді деп атап өтті.
Ауыл шаруашылығындағы отандық және шетелдік тәжірибе көрсеткендей, топырақ құнарлылығын арттырудың негізгі көзі органикалық тыңайтқыштарды қолдану болып табылады, оның мәні топырақ құнарлылығының барлық факторларына кешенді әсер етуімен анықталады: агрохимиялық, агрофизикалық және биологиялық. Сонымен қатар, органикалық тыңайтқыштар - топырақтағы гумустың көбеюінің қуатты құралы, материал микроорганизмдер, өсімдіктердің қоректену көзі және топырақтың барлық агрономиялық құнды қасиеттерін реттеудің маңызды құралы.
Органикалық тыңайтқыштарды енгізу топырақтағы гумустың құрамына, оның көбеюінің қуатты құралы бола отырып, топырақты өсімдік қоректік заттарымен қамтамасыз етуге, сондай-ақ топырақтың барлық бағалы агрономиялық қасиеттерін реттеуге оң әсер етеді.
Ауыл шаруашылығында қарапайым көбею үшін есептелген дозаларда органикалық тыңайтқыштарды енгізу адамның қоректік заттар циклына әсер етуіне мүмкіндік беретін негізгі әдіс деп санауға болады.
Органикалық заттардың минералдану процесінде көмірқышқыл газы бөлініп шығады, осылайша өсімдіктердің тамырымен де, ауамен де қоректенуі жақсарады.
Органикалық тыңайтқыштарды энергетикалық материал, топырақты мекендейтін микроорганизмдердің қоректену көзі деп санауға болады. Органикалық тыңайтқыштардың кейбір түрлері микрофлораның көзі болып табылатындығын, оларды топыраққа енгізген кезде оның осы компонентпен байытылатындығын атап өткен жөн.
Органикалық тыңайтқыштар топырақтың қоректік заттарымен қанықтыру көзі ғана емес, сонымен қатар оны органикалық заттармен байытудың қуатты құралы болып табылады. Көңнің гумустың құрамын ұлғайтуға және оның сапалық құрамын жақсартуға оң әсері әр түрлі құнарлылық деңгейіндегі топыраққа жүргізілген зерттеулермен расталды.
Органикалық тыңайтқыштарды енгізу топырақтың құрылымына, топырақта тіршілік ететін макро- және микроорганизмдердің тіршілік әрекетіне, су мен ауа режиміне оң әсер етеді. Сонымен қатар, олар жүгері дәнді дақылдарға қарағанда жақсы қолданатын қоректік заттардың көзі болып табылады. Егін жинағаннан кейін ол басқа дақылдарға қарағанда топырақта аз нитрат азотын қалдырады.
1.4 Жүгеріні өсірудің жалпы мәселелері
Қазіргі заманғы егіншілікте минералдық тыңайтқыштар жүгерінің өнімділін арттырудың өте қымбат құралы болып табылады. Осыған байланысты тыңайтқыштардың түрін, негізделген дозаларын және енгізу тәсілдерін дұрыс таңдау есебінен олардың тиімділігін және қосымша өніммен қайтарымын арттыру өзекті болып отыр.
Дәннің өнімділігіне тыңайтқыштардың әсері ауа-райы жағдайларына байланысты болды. Басқа жылдарға қарағанда тыңайтқыштардың әсері жоғары болды және алынған қосымша өнім айтарлықтай көп болды.
Тамырларының өсуі мен дамуының бастапқы кезеңінде жүгері өсімдігі топырақтың табиғи қорынан қоректік заттар мөлшерін жеткілікті игере алмайды. Бірақ 5-6 жапырақ фазасында жүгерінің тамыр жүйесінің көлемі жеткілікті мөлшерде ұлғаяды, өсімдік тұқымындағы қосымша қоректік заттар есебінен қоректенуді тоқтатады. Тәжірибе варианттарында топырақтағы қоректік элементтер мөлшері жүгерінің сүттеніп пісу фазасында және вегетация соңында зерттеу жүргізілген жылдар бойынша біркелкі болмады. Зерттеу жүргізілген жылдары жүгерінің өнімділігі вегетация кезеңіндегі ауа-райы жағдайларына байланысты өзгеріп тұрды. Жүгеріні дәнге өсіргенде 5-6 жапырақ фазасында минералдық тыңайтқыштардың N30 Р20 және N30Р20К20 дозасында өсуге, дамуға және өнімділікке жақсы жағдайлар туғызды және дәннің өнімділігінің артуына әкелді.
Жүгері егісіне тамырға үстеп қоректендіру әсерінен жалпы су пайдалануы айтарлықтай артқан жоқ, бірақ топырақтағы ылғадылық қорын үнемдеп пайдалану мен мерзімдік жауын-шашын жауып тұруына байланысты су пайдалану коэфиценті айтарлықтай азайды. Жүгерінің өнімділігі зерттеу жүргізілген жылдарда вегетациядық кезең жағдайларына байланысты өзгеріп тұрды: ең тиімді алынған дәндер азотты-фосфорлы тыңайтқыштарды бірге тамырларға үстеп қоректендірген варианттарда болды [11].
Зерттеу жүргізілген үш жылда орташа есеппен максималды өнімділік аммиак селитрасынан алынды. Культивациялағанда және төмендетілген дозада себу кезінде нитраммофоска енгізу айтарлықтай айырмашылықсыз бірдей қосымша өнім берді. Қоректік элементтердің балансы тең болмағауына байланысты бұл көрсеткіш аммофосты қолданғанда төмен болды. Осылайша, жүгеріні тәлімі жерлерде өсіргенде, N30 дозалы аммиак селитрасын немесе себуге дейін культувация астына N30Р30К30 дозасында нироаммофоска енгізуден тұрақты тиімділік күтуге болады [12].
Жүгері өсімдігіндегі негізгі қоректік элементтердің ең көп мөлшері басында байқалды және даму мен вегетативтік массасының өсуіне байланысты ол кеми түсті. 3-4 жапырақ кезеңінен сүттеніп пісу кезеңіне дейін тыңайтқышсыз вариантта өсімдіктердігі азот мөлшері 3,0-тен 0,7% дейін, фосфор - 0,9-дан 0,4% дейін, калий - 3,4-тен 1,1% дейін кеміді. Жүргізілген зерттеулер органикалық және минералдық тыңайтқыштардың дозасын арттырған сайын жүгеріге азот, фосфор және калийдің түсуі артқандығын және өсімдіктің өсу және даму фазаларына байланысты болатындығын көрсетті. Жүгерінің 75-80 цга дән өнімін қалыптастыруы үшін. Органикалық және минералдық тыңайтқыштардың оптималды дозаларын қолдану жүгері дәнінің жоғары азықтық сапамен қамтамасыз етті: күл мөлшері - 1,8, клетчатка - 2,2, май - 4,0, азотсыз экстра белсенді заттар - 71,0, протеин - 11,4% болды [13].
Жүгерінің жасыл массасы өніміне азот, фосфор және калий тыңайтқыштарының әсері топырақ құнарлылығының тиімділігіне тікелей байланысты болды. Өсімдіктер фосфор және калийдің жылжымалы түрлерімен топырақ есебінен жеткілікті қамтамасыз етілгенде, енгізілген калий және фосфор тыңайтқыштарының жасыл масса өнімділігіне оң әсері байқалмады. Зертеу жүргізілген жылдарда табиғи фонда жүгерінің құрғақ затының өнімділігі орташа 5,6 тга құрады, ауа-райы жағдайларына байланысты 3,7-ден 8,6 тга ауытқыды. Жүгеріге енгізілген тыңайтқыштардан азот, фосфор және калийді қолдануда өсімдіктердің басқа қоректік элементтермен қамтамасыз етілуіне және керсінше - олардың әрқайсысының дозаларына тікелей байланысты екендігі байқалды. Жүгерінің қажеттілігіне байланысты оларды енгізудің дазасын жоғарылатқан сайын пайдалану проценті төмендеді, және керсінше. Әрбір элементті жекелеп енгізуге қарағанда қосарлап енгізу, сосын үшеуінің біріккен 60 кгга дозасында енгізгенде тыңайтқыштардан азот, фосфор және калийді пайдалану коэфиценті жоғарылады [14].
Қазақстанда жүгерінің тыңайтқыш жүйесін жасау көптеген ғалымдармен әртүрлі жылдары жүргізілді. Aшық қарақоңыр топырақтарда Р90 енгізу жүгері дәнінің өнімділігін 14,3 цга арттырды, бұл азот тыңайтқышын енгізуге қарағанда екі есе жоғары.
Қазақстанның оңтүстік-шығысында ашық қарақоңыр топырақтарда фосфор тыңайтқышын енгізу тиімді болды. Жүгерінің көк балаусасының максималды өнімі N65P90K40 енгізгенде алынды.
Жамбыл облысының шалғынды-сұр топырақ жағдайында азот және фосфор тыңайтқыштарын жекелеп енгізгенде олардың бірдей тиімділігін анықтаған. Ашық қарақоңыр топырақтарға N65P90K90, ал шалғынды-сұр топырақтарға N90-120P60K60 дозасындағы толық минералдық тыңайтқыш енгізгенде дәннің максималды қосымша өнімі алынды.
Қазақстанның оңтүстік-шығысының жылжымалы фосфор мөлшері орташа кәдімгі сұр топырақтарында жүргізілген 8 тәжірибенің нәтижелерін талдай келе, жүгерінің толық минералдық тыңайтқыш енгізуге талғампаздығы анықталды. Жүгерінің көк балауса өнімділігі бақылауда 156 цга болғанда N130P100K70 енгізсе 319 цга арттады.
Суармалы сұр топырақтарда минералдық тыңайтқыш енгізу тыңайтқыштың құрамы мен дозасына байланысты жүгерінің көк балауса өнімділігін 239-дан 527 цга арттырады, максималды өнімділік - 583 цга N120P120K100 и 40 т көңді бірге енгізуден алынды [15].
Сонымен қатар өнімділікті арттыру негізінде алынатын жүгері дәнінің жалпы өнімін жоғарылатудың тағы бір резерві, алыс және жақын шетелдердің, Қазақстанның ғалым селекционерлерінің жасап шығарып жатқан жаңа және болашағы бар будандарының генетикалық мүмкіншіліктерін тиімді пайдалану болып табылады. Осыдан будандардың минералдық қоректенудің әртүрлі жағдайларына талғампаздығын зерттеу үлкен рөл атқарады, өйткені шығарылған будандардың интенсивтігі және пісу мерзімі ерте топтар бойынша ерекшеленеді. Тәжірибедегі өсімдіктердің өсуінің динамикасына жүргізілген бақылау, енгізілген тыңайтқыштар олардың дамуына оң әсерін тигізгендігін көрсетті. Гүлдену фазасына тыңайтқыш енгізу арқасында өсімдіктердің бойының өсуі барлық будандарда байқалды. Тыңайтқыштарға ең әсерлігі жүгерінің будандары пісу мерзімі әртүрлі топтарға жатады, сондықтан қоректенудегі қажеттілік буданның генетикалық ерекшеліктерімен анықталды және тіршілік кезеңінің ұзақтығына байланысты болмады. [16].
Пенза облысының сілтісізденген қара топырақтары жағдайында минералдық тыңайтқыштар енгізгенде фаза аралық кезеңдердің ұзақтығы ұлғаятындығы анықталды. Азот тыңайтқыштарын бөліп енгізу өсудің келесі фазаларының келу мерзімінің қысқаруына жағдай жасады және ФАО 150-200 және 200-250 будандары өсімдіктерінде бір рет енгізумен салыстырғанда 1-4 күнге қысқартты. Қоректену режимін жақсарту өсімдіктердің қуаттырақ өсуіне, жапырақ беті көлемінің ұлғаюына және егіннің фотосинтетикалық қызметінің жоғарылауына жағдай жасады. ФАО 150-200 тобының будандары жылдар бойынша жоғары, ал ФАО 200-250 топтарының будандары төменгі фотосинтез өнімділігімен сипатталады.
Пісу бойынша барлық топтағы жүгері будандарын минералдық тыңайтқыштарды бір реттік және бөліп енгізу фонында өсіргенде өсімдіктердің жеке өнімділігін қалыптастыруы собықтың массасымен: дәннің санымен, қатар санымен және собықтың ұзындығымен анықталады. Сондықтан пісу тобына тәуелсіз жүгері будан бір собықтық айқын белгілерімен болуы керек.
Будандардың өнімділік мәліметтерін талдай отырып, минералдық қоректену деңгейіне және тыңайтқыш қолдану тәсілдеріне біркелкі жауап бермейді деп тұжырымдауға болады. Ылғалмен әртүрлі деңгейде қамтамасыз етілген жағдайларда максималды өнімділік минералдық тыңайтқыштарды бір рет енгізген бақылау нұсқасындағы будандардан алынды. Тыңайтқышсыз фонда және дәнінің өнімділігі бойынша ФАО 150-200 тобына жататын будандар ерекшеленді. Тыңайтқыштың барлық дозасын себу алдында енгізгенде ең жоғары өнімділік ФАО 100-150 және 150-200 топтарының будандарында болды. Ылғалмен қамтамасыз етілуі жеткілікті жағдайларда ФАО 150-200 тобының будандары өнімділігі жоғары болды. Минералдық тыңайтқыштарды бір рет енгізу фонында дәннің максималды өнімі ерте пісетін будандардан алынған болатын. Яғни жүгерінің ФАО 100-150 будандарынан дәннің жоғары өнімін алу үшін минералдық тыңайтқыштарды бір реттік N100P70K45 дозасында енгізу керек. Пісу бойынша 150-200 және 200-250 топтарының будандары N70+30P70K45 тыңайтқыштарын бөліп енгізгенде ең жоғары өнімділік қалыптастырады [17].
Фенологиялық бақылаулар нәтижелері бойынша минералдық тыңайтқыш қолдану өскінің шығу жылдамдығына әсер етпеді, бірақ дамудың келесі сатыларына көшуін тездететіндігін байқатты. Осылайша, минералдық тыңайтқыш қолдану өсу процестеріне және пісу мерзімі әртүрлі топтардағы жүгері будандарының өнімділігіне әсер етті.
Өскіннің шығу жылдамдығы өзгермеді, бірақ тыңайтқыш қолдану буданның пісу мерзіміне байланысты тіршілік ету кезеңін 4-8 тәулікке ұзартты. Толық минералдық тыңайтқыш қолдану жүгері өсімдігінің орташа биіктігін 24 см жоғары болуына жағдай жасады. Тәжірибеде минералдық тыңайтқыш қолданудан алынған қосымша өнім орташа есеппен 23,9 цга құрады.Осылайша, жүгеріге тыңайтқыш қолданған көптеген жағдайларда жүгері дәнінің өнімділігін де және 1 га жыртылатын жерден түскен пайданың да көбейетіндігін көрсетті [18].
Құнарлылық деңгейі бойынша айырмашылығы бар топырақтарда және минералдық қоректену дегейі әртүрлі жағдайда өсіргенде жүгері будандарының өнімділігінің өзгеруі, минералдық тыңайтқыштарды қолданудың тиімділігінің біркелкі болмағандығын көрсетеді. Кәдімгі қара топырақтарда дәннің өнімділік мөлшері негізінен фосфор және азот тыңайтқыштарының дозасымен анықталды. Минералдық қоректену жағдайлары жүгері дәнінің сапасына (протеин, май, крахмалдың құрамы). Дәннің құрамындағы протеиннің мөлшеріне азот тыңайтқыштары көп әсерін тигізді.
Фосфорлы-калийлі тыңайтқыштар азот тыңайтқышына қарағанда тиімділігі жағынан жол берді. Өсімдіктерге РК тыңайтқыштарын енгізу тыңайтқышсыз нұсқамен салыстырғанда шикі протеиннің мөлшерін 0,15-0,18% төмендетті. Шикі протеиннің мөлшері Р60К30 және Р90К60 фондарында N90 және N120 дозасында азот тыңайтқышын енгізген нұсқаларда ең көп болды [19].
Жүгеріде шаруашылық құнды өнімді жүгерінің дәніне және басқа да бөліктеріне келетін жалпы биомасса өнімінің сомасын алғандағы нәтиже көрсетеді. Біз оны азот тыңайтқышын анағұрлым тиімдірек қолдану арқылы, яғни аммиак селитрасын калий гуматымен бірге себу кезінде енгізу және өсімдіктердің тіршілік ету кезеңінде үстеп қоректендіру арқылы жоғарылата алдық. А.А. Ничипорович айтып кеткендей, биомассаның жиналуының өсуін талдау әдістері тыңайтқыштардың ұзақ мерзімдік әсерінің тиімділін бақылау үшін анағұрлым жарамдырақ. Біздің зерттеулеріміз жүгері будандарын себу кезінде 30 кгга аммиак селитрасын енгізу, өсімдіктердің бойының айтарлықтай белсенді өсуіне жағдай жасайтындығын көрсетті. Бұл 5-6 жапырақ фазасынан бастап-ақ барлық зерттеліп жатқан будандарда байқалды. Мұндай дозаға ерте орташа және орташа пісетін будандар талғампаз болып шықты. Жүгерінің өнімділік көрсеткіші фотосинтетикалық потенциал бірлігіне келетін биомассаның жиналуы және шаруашылық тиімділігінің коэфиценті екендігі белгілі [20].
Жүгерінің потенциалдық мүмкіншіліктерін жүзеге асырудың маңызды қоры (резерв) - агрофонға байланысты жаңа будандар үшін қоректенудің оңтайлы көлемін орнату. Табиғи фонда жүгерінің жасыл массасының жоғары өніміне қарамастан, N90Р60К60 енгізу өнімділікті айтарлықтай арттырды. Толық минералдық тыңайтқыш енгізу егістің қалыңдығына қарамастан будан бойынша жүгері дәнінің өнімділігін көтерді. Минералдық тыңайтқыштарға талғампаздығы бойынша зерттелген будандар бір-бірінен айырмашылығы болмады [21].
1.5 Тыңайтқыштардың жүгері дақылының өнімділігіне әсері
Жүгерінің өнімділігін жоғарылатудың ең әрекетті тәсілдерінің бірі тыңайтқыш қолдану болып табылады. Бірақ соңғы жылдары минералдық тыңайтқыштардың бағасы көтерілді, бұл фермерлер мен шаруашылықтардың оларды сатып алуына қиындық туғызады. Гүлдену фазасында жаздық арпадан кейін егілгенге қарағанда, күздік бидайдан соң егілген жүгерінің барлық будандарының өсімдіктерінің бойы биік болды. Өсімдіктің өсуі минералдық тыңайтқыш енгізгенде, көң қолдануға қарағанда жоғары болды. Бұл заңдылық жүгерінің алғы дақылының екеуінде де байқалды. Тыңайтқыштардың есебінен жүгері өсімдігінің құрғақ зат жиналуы артты. Органикалық және минералдық тыңайтқыштардың өсімдіктің өсуіне, жапырақ бетінің ұлғаюына және құрғақ зат қалыптасуына оң әсерін тигізді, нәтижесінде жүгерінің өнімділігінің едәуір артқандығы байқалды. Жүгеріні күздік бидайдан соң өсіргенде жүгерінің өнімділігі және дәннің қосымша өнімі жоғары болды. Зерттелген будандардың ішінде минералдық және органикалық тыңайтқыштарға талғампаз болғаны орташа кеш пісетін будан Эрик болды. Тыңайтқыштардан минералдық тыңайтқыш тиімдірек, ол күздік бидайдан соң өсірілген Эрик буданының дәнінен 29,6% қосымша өніммен қамтамасыз етті [22].
Жүгері будандарын дәнге өсіргенде минералдық тыңайтқыштарды енгізудің ғылымға негізделген дозалары мен тәсілдерін әрқашан ескере бермейді. Бұл дақыл қоректі шашақтану және собық қалыптастыру фазаларында максималы пайдаланып, бүкіл вегетация кезеңінде көтеріңкі минералдық қоректенуді талап етеді деген пікір бар. Тек азот тыңайтқыштарын жүгеріні себуден бұрын себу алдында өңдеу астына енгізу дәннің өніміне кешенді минералдық тыңайтқыштар енгізген сияқты бірқалыпты әсер етті, және дәннің өнімі тек минералдық азотты қолдану дозасымен ғана анықталды, оны мүмкіндігінше көктемде дымқыл топыраққа енгізген абзал. Сонымен қатар, азот енгізудің дозасы мен тәсілін жүгері буданының пісу мерзіміне байланысты анықтау қажет. Минералдық тыңайтқыш енгізу жүгері буданы дәнінің өнімділігінің айтарлықтай артуына әкелді. Құнарлылықтың табиғи фонында амофосканы тұқыммен бірге және үстеп қоректендірде көрсетілген дозада енгізу бұл көрсеткішті айтарлықтай арттырмағандығын айта кету керек, бұл тұқымды тереңге енгізбеуге және нәтижесінде топырақтың беткі қабатының құрғап кетуімен байланысты болуы мүмкін. Жалпы, минералдық тыңайтқышты енгізу дозалары мен тәсілдеріне тәуелсіз жүгерінің орташа ерте пісетін буданы ерте пісетінге қарағанда дәннің өнімділігі едәуір жоғары болды [23].
Өзінің биологиялық ерекшеліктері бойынша жүгері ауыстырмай өсіруге төзімді дақылдарға жатады, сондықтан көптеген елдерде жүгерінің монодақылы ауыспалы егіс жүйесіне қарағанда экономикалық жағынан едәуір тиімдірек деп есептейді, және болашақта бұл дақылды ауыстырмай өсіру артуы мүмкін деп болжайды.
Жүргізілген отандық және шетелдік зерттеулердің нәтижелерін талдау жүгерінің өнімділігі жайлы оның орналасуы және тыңайтқыш енгізуге байланысты екендігіне біржақты шешім шығаруға мүмкіндік бермейді [24-28].
Бірқатар зерттеушілердің пікірі бойынша, жүгеріге ұзақ уақыт суперфосфат қолданудың теріс әсері тек фосфорлы қоректенудің қолайсыз әсерімен ғана емес, сонымен қатар микрроэлементтерді пайдалану деңгейінің төмендеуімен, сонымен бірге топырақта және өсімдіктерде фтордың жиналуымен түсіндіріледі [29,30].
Ресейдің еуропалық бөлігінде силосқа өсірілетін жүгеріге жүргізілген 140 далалық тәжірибелердің мәліметтерін талдау, жүгерінің өнімділік қалыптастыруында толық минералдық тыңайтқыштың қосарлап бірге енгізудің күдіксіз басымдығын дәлелдеді [31].
Жүгеріні ыдыстарға егіп және құрылым түзгіштермен өңдеп және топырақтың ылғалдығын 80 және 50% деңгейінде ұстап тұрды. Өскіндердің алып кетуін, өсімдіктердің ары қарай өсуін бақылады және ылғалды пайдалану тиімділігін анықтады. Топырақ бетін жабындау өсімдіктердің алып кетуіне жақсы әсерін тигізді, топырақтан ылғалдың буланып жоғалуын төмендетті. Топырақтың жоғары ылғалдығы өсімдіктердің өсуіне жақсы әсер етті [32].
Әртүрлі топырақтарда өсіргенде жүгеріге берілген азот тыңайтқыштарының дозалары және суарудың тиімділігін анықтау үшін жүргізілген тәжірибелердің нәтижелері жинақталды. Жүгері өнімі (дәні жене жасыл биомассасы) мен эвапотранспирация арасындағы экспонеттік байланыс бойынша үлгі дайындалды. Ең жоғарғы өнім барлық зерттелген топырақтарда максималды потенциалды өнімнің ~80% құрады. Эвопотранспирацияның барлық мәнінде дән бойынша шаруашылық коэффицент құрғақ биомассаның ~50% құрады. жүгері өнімінің азот тыңайтқышы мен суаруға тәуелділігінің үлгісі құрастырылды; бұл үлгі жүгері өнімінің ылғалмен қамтамасыз етілуге тәуелділік үлгісінен анағұрлым толығырақ [33].
Жүгеріні хариф маусымында суарусыз, құрамында қолжетімді азот, фосфор және калий сәйкесінше 251, 48 және 417 кгга құрайтын құмбалшықты топырақта өсірілді. N100P100 фонында Р0, 20, 40 және 60 тиімділігін зерттеді. Фосфор тыңайтқыштарының дозасын арттырумен өсімдіктің бойы биіктеді, га есептелген собық саны, собық ұзындығы, 1000 дәннің салмағы жоғарылады. Нәтижесінде дәннің өнімі екі еселенді. Агроклиматтық аймақ жағдайында Р40 дозасымен шектелген экономикалық жағынан тиімді [34].
Жүгері өсімдіктерінің алдыңғы жылы күзде қатар аралықтарына енгізілген 200 кгга фонға азот тыңайтқыштарының дозаларына және беру мерзіміне реакциясын зерттеді. Өсімдік бойы 45 см сатысында азот тыңайтқыштарының сұйық 28% ертіндісі түрінде 45 кгга дозасында үтеп қоректендіргенде жүгері сабықтарындағы және дән өніміндегі нитраттар мөлшерінде айтарлықтай айырмашылықтар болмады. Дегенмен азотты күзде енгізу бұл элементтің біршама жоғалуы мүмкін екендігімен байланысты болғанымен, жалпы жоғары фон азотпен қоректенуге тыңайтқыштың дозасы және мерзімі тұрғысынан көктемгі үстеп қоректендірудің әсерін анықтауға мүмкіндік бермеді [35].
Жылжымалы фосфаттардың жоғары мөлшерін және ұзақ уақыт құс саңғырығын пайдалану әсерінен қалыптасқан топырақ қасиеттерінің басқа да ерекшеліктерінің жүгерінің өнімділігене және топырақ пен органикалық тыңайтқыштардан фосфорды пайдалану коэффицентіне әсерін анықтағанда. Ұзақ уақыт құс саңғырығын пайдалану нәтижесінде пайда болған, жоғары дәрежеде антропогендік өзгерістерге ұшыраған топырақтарда, аталған органикалық тыңайтқыштан қоректік элементтерді пайдалану коэффиценті жоғарылайтындығы анықталды [36].
Жүгеріні жылжымалы фосфор мөлшрі төмен және алмаспалы калий мөлшері жоғары ауыр құмбалшықты карбонатты кәдімгі қара топырақтарда өсірді. N60P40, N60P40K60, N60P40K120, N60 және N60P60 нұсқаларында тәжірибе жылдарындағы орташа өнім сәйкесінше 70,4, 74,2, 72,9, 62,2 және 69,5 цга құрады. Вегетативтік және жыныс мұшелерінің қалыптасуына, собық салмағының артуына және собықтағы дәннің санын арттыруға калий тыңайтқыштарының оң әсері анықталды. Тыңайтқыштарды N60P40K60 дозасымен енгізу ұсынылды. Дер кезінде топырақтың ылғалдылығын және ауылшаурашылығы дақылдарының өнімін бағалау, әсіресе шөлейтті және жартылай шөлейтті аймақтарда оңтайлы суару режимін жоспарлауға мүмкіндік береді. Үлгілерді біріктіру негізінде топырақтың болжалған ылғадылығы қорын және топырақтың ылғалмен қамтамасыз етілуінен жүгерінің қосымша өнімін дер кезінде бағалау үлгісі құрастырылды. Құрғақ биомасса және дән өнімінің үлгісі өнім мен топырақ ылғалдылығы арасындағы қызметтік байланысты пайдалану арқылы жасалды [37].
Жүгеріні силосқа және дәнге өсіргенде топырақ өңдеудің, себу мерзімінің, тұқымды орналастыру тереңдігінің және өсімдіктердің қалыңдығының жүгері өнімділігіне әсері зерттелді. Жүгеріні дәнге өсіргенде өсімдік қалыңдығы 56,8 мың өсімдікга, силосқа өсіргенде - 71,4 мың өсімдікга нұсқаларында ең жақсы нәтижелер көрсетті. Себу мерзімі ең оңтайлы уақыт 12 мамыр болды. 30 сәуірде және оңтайлы мерзімнен кешірек сепкенде дәннің өнімі едәуір төмен болды. Себу мерзімін есепке ала отырып, тұқымды орналастырудың оңтайлы тереңдігін ұстап тұру керек [38].
Жүгеріге тыңайтқыш беруді жоспарлағанда өсімдіктерді минералдық қоректену элементтерімен қамтамасыз етуді, өнімділікті және экономикалық көрсеткіштерді жоғарылатуды және қоршаған ортаны қорғауды бір мезетте оңтайландыру қажеттігін ескеру керек. Қазіргі таңда көптеген жағдайда қоршаған ортаны қорғаубірінші орынға шығып отыр. Бұл ең алдымен азот тыңайтқыштарына қатысты. Бірқатар шаруашылықтардың мысалында 2-6 жапырақ фазасында азот тыңайтқыштарын Nм түрінде енгізу арқылы азоттың шығынын төмендетуге болатындығы көрсетілген. Карбонатты кәдімгі қара топырақтарда далалық тәжірибеде пісу мерзімі әртүрлі топтағы жүгері будандарының, дәннің өніміне есептелген минералдық тыңайтқыштардың жоғары дозаларына талғампаздығын зерттеген болатын. Будандардың жасыл масса және дәннің әртүрлі өнімділігін беретіндігі анықталған. Тыңайтқыштардың талғампаздығы будандардың пісу мерзіміне байланысты еместігі, сорттың генетикалық ерекшеліктерімен анықталатындығы дәлелденді [39].
Жүгері дәнінің кепіледендірілген жоғары өнімін алу тек, өнім қалыптастыруға оң әсер ететін бүкіл агротехникалық шаралар кешенін (жоғары өнімділікті будандарды пайдалану және өсіру технологиясының оптималды деңгейі) сақтағанда ғана алуға болады. Жүгерінің қолайлы ауа-райы жағдайында құнарлы топырақтарда тыңайтқышсыз жоғары өнім беру қабілеті, бұл дақылды минералды қоректенуді аз талап етеді деп есептеуге негіз болады. Бірақ дәннің максималды өнімін тек тыңайтқыш берілген топырақтарда ғана алуға болады [40-41].
Үлкен органикалық масса қалыптастыра отырып, жүгері топырақтан көп минералдық қоректік заттарды алады. Сондықтан дәннің максималды өнімін толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АНЫҚТАМАЛАР
КІРІСПЕ
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
I
ЗЕРТТЕУ АУМАҒЫ ТУРАЛЫ МАҒЛҰМАТТАР
1.1
Алматы облысы, Ұйғыр ауданы жазық бөлігінің топырақ жамылғысына шолу
1.2
Топырақ құнарлығы мен түрлері
1.3
Тыңайтқыштардың топырақ құнарлығына әсері
1.4
Жүгері дақылына жалпы сипаттама
1.5
Тыңайтқыштардың жүгері дақылының өнімділігіне әсері
II
АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ТОПЫРАҚ-КЛИМАТТЫҚ
ЖАҒДАЙЛАРЫ МЕН ЗЕРТТЕУ БАҒДАРЛАМАСЫ
2.1
Климат жағдайы
2.2
Топырақ түзуші жыныстар мен жер бедері
2.3
Алматы облысы жазық бөлігінің қоңыр топырағының сипаттамасы
III
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
3.1
Топырақты агрохимиялық зерттеу нәтижелері
3.2
Топырақтың минералды және органикалық тыңайтқыштарға қажеттілігін анықтау
3.3
Топырақ құрамындағы қара шірінді мөлшері
IV
ЖҮГЕРІ ДАҚЫЛЫНЫҢ ӨНІМДІЛІГІ МЕН САПАСЫНА ТЫҢАЙТҚЫШТАРДЫҢ ӘСЕРІ
4.1
Жүгері дақылының даму сатылары
4.2
Жүгері дақылының әр түрлі даму кезеңдерінде тыңайтқышты қажетсінуі
4.3
Жүгері дақылына тыңайтқыштардың ұсынылған дозалары
V
ЖҮГЕРІ ДАҚЫЛЫ ЕГІСТІГІНЕ
ТЫҢАЙТҚЫШ ҚОЛДАНУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІ
5.1
Қоңыр топырақ пен жүгері дақылы егістігіне тыңайтқыш қолданудың экономикалық тиімділігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Топырақтың құнарлылығын сақтау және көбейту проблемасы Қазақстандағы ауылшаруашылық өндірісіндегі басты проблемалардың бірі болып қала береді. Қалдықтарды кәдеге жарату мәселесін оларды экологиялық, экономикалық және энергияны үнемдейтін маңызы зор материалдық айналымға қайтару арқылы шешуге болады. Ауылшаруашылық дақылдарын өсіруде дәстүрлі емес тыңайтқыштар ретінде әр түрлі салалардың органикалық қалдықтарын қолданған жөн деп саналады.
Соңғы жылдары әлемдік нарықтағы бағаларға көшуге байланысты жүгері астығын сыртқы нарыққа экспорттауға мүмкіндік туды. Бұл көптеген елдерде жүгерінің егіс алқаптарының кеңеюіне, өнімділігі жоғары будандарды пайдалануға, өсірудің заманауи технологияларын қолдануға түрткі болды және олардың астық өнімін едәуір арттыруға мүмкіндік берді. [1].
Жүгері - ең өнімді дақылдардың бірі [2]. Үнемі жоғары өнім алу үшін ауыспалы егістің барлық салаларында жоғары сапалы тұқымдарды қолданатын заманауи технологияларды, өсіру мен жинауға арналған жоғары технологиялық жабдықтарды, өсімдіктерді қорғаудың тиімді құралдары мен әрине, оңтайлы ставкаларды әзірлеу қажет. минералды тыңайтқыштар және оларды қолдану әдістері [3].
Соңғы жылдары Қазақстанда құрылған жүгері будандары ғылыми негізделген өсіру технологияларын сақтай отырып, гектарына 80-100 және одан да көп центнер астық түзуге қабілетті. Жаңа будандар өсу жағдайына жоғары жауап береді. Минералды қоректену және суға қол жетімділік шарттары будандардың әлеуетін толығырақ іске асыруға және олардың өнімділігін арттыруға ықпал ететін маңызды факторлар болып табылады [4].
Жүгері дәнінің өнімін арттыру және сапасын жақсарту үшін оны өсімдіктердің қажеттіліктеріне сәйкес өсу кезеңінде қоректік заттармен қамтамасыз ету қажет. Сонымен қатар, республикада қолданылатын тыңайтқыштар көлемінің азаюы топырақты қоректік заттармен қамтамасыз етудің нашарлауына әкеліп соқтырғанын есте ұстаған жөн. Тыңайтқыштарды қолдануды қажет ететін егістік алқаптарының ауданы едәуір өсті. Сондықтан тыңайтқыштардың өнімділігі мен өтелуін жоғарылатуды қамтамасыз ететін тыңайтқыштарды қолданудың экономикалық әдістерін, әдістерін әзірлеу және жетілдіру, әсіресе тыңайтқыштарға жоғары жауап беретін жаңа жүгері будандарының пайда болуына байланысты өзекті болып табылады. вегетациялық кезең. Ауылшаруашылық тауар өндірушілерін тыңайтқыштармен жеткіліксіз қамтамасыз ету жағдайында топыраққа енгізілген қоректік заттардың әрбір килограмы өнімге жоғары төлемді қамтамасыз етуі маңызды. Сондықтан ресурстарды үнемдеуге және жүгері дәнінен жоғары және тұрақты өнімділікті қамтамасыз етуге негізделген тыңайтқыштарды енгізу әдістерін қолдану қажет болады [4,5,6,7]. Тыңайтқыштардан алынатын қоректік заттарды тиімді қолдану оларды қолданудың жергілікті әдісімен жүзеге асырылады. Сонымен бірге тыңайтқыштар тамыр жүйесінің жанына орналастырылады және күзде енгізілген негізгі тыңайтқыштың қоректік заттарымен салыстырғанда жас өсімдіктерге оңай қол жетімді [8].
Осыған байланысты, топырақтың құнарлылығын арттырудың және өсімдіктердің қоректенуін жақсартудың маңызды резервтерінің бірі ретінде тыңайтқыштарға назар аударылуда.
Қоректік заттардың жоғалуын азайтуға, тыңайтқыштардың өтелуін арттыруға бағытталған жоғары экономикалық тиімділікті қамтамасыз ететін ресурстарды үнемдейтін технологияларды жасау маңызды ғылыми және практикалық қызығушылық тудырады.
Осыған байланысты, топырақты өңдеудің, органикалық және минералды тыңайтқыштардың дозаларының дәнді жүгерінің өнімділігі мен топырақтың құнарлылығына әсерін жан-жақты зерттеу қажет болды.
Жұмыстың мақсаты - Алматы облысының жазық бөлігінің қоңыр топырақ құнарлылығы мен жүгері өнімділігіне тыңайту жүйелерінің әсерін анықтау.
Негізгі міндеттер
- қоңыр топырағының агрохимиялық талдау жасау;
- жүгері дақылының қоңыр топырақтағы өнімділігі;
- қоңыр топыраққа азотты, фосфорлы, калийлі тыңайтқыштардың әсерін анықтау;
- жүгері дақылының тыңайтқыш мөлшеріне азот, фосфор және калийді пайдалану анықтау;
- топырақты негізгі өңдеу әдістерінің, қолданылған тыңайтқыштардың жүгері өсірудің экономикалық тиімділігіне әсерін анықтау;
І ЗЕРТТЕУ АУМАҒЫ ТУРАЛЫ МАҒЛҰМАТТАР
1.1 Алматы облысы, Ұйғыр ауданы жазық бөлігінің топырақ жамылғысына шолу
Алматы облысы Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысында орналасқан. Алматы облысының аумағында 16 аудан, 10 қала, соның ішінде облыстық маңызы бар 3 қала (Талдықорған, Қапшағай, Текелі), аудандық маңызы бар 7 қала, 770 елді-мекендер орналасқан (1-сурет).
1-сурет - Алматы облысының аудандары
Ұйғыр ауданы - Алматы облысының оңтүстік-шығысында орналасқан әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы - Чунджа ауылы.
Ұйғыр аймағы 14 ауылдық округтен тұрады, онда 25 ауылдық елді мекен бар
Ұйғыр ауданының тұрғындары 01.12.2020 жылғы жағдай бойынша - 62 575 мың адам.
Ұйғыр ауданы Алматы облысының Кетпен жотасының маңында, тау бөктерінде және Іле ойысында орналасқан. Ландшафттың барлық түрлері кездеседі, топырақ зоналары − биік таудың қара топырағынан дала топырағына дейін таралған. Аудан аумағында Шарын шаған шоқтары бар, оның ауданы 5014 га − ерекше қорғалатын табиғи ескерткіш болып табылады.
Пайдалы қазба кен орындары: Көлжат көмір кен орны, Шонжы − әктастары, Албан-Арасанда термоминералды су қорлары бар. Аудан экономикасының басты салалары − суармалы және тәлімі егіншілік, қой шаруашылығы мен етті ірі қара мал шаруашылығы. Дәнді дақылдардан жүгері көбірек өсіріледі. Климаттық жағдайы бақташылық пен жүзім шаруашылығын дамытуға өте қолайлы.
Жер бедері. Ауданның көпшілік бөлігі көтеріңкі жазық. Батысының Еңбекшіқазақ ауданымен шектесетін тұсында аласа келген Бұғыты татары, Сөгеті жазығы, оңтүстік-батысы Торайғыр тауларымен шектелген. Көтеріңкі келген оңтүстік бөлігін батыстан шығысқа қарай созылған Кетпен (Ұзынқара) жотасы алып жатыр. Ауданның ең биік жері де осында (Аспантау, 3652 м). Оның солтүстік беткейіңде шырша, қайың, тал өскен орман қалыптасқан. Жер қойнауында Көлжат (Қалжат) тас көмір кені, радиоактивті кені, Шонжы әк тас кені барланып, өндірілуде. Сонымен бірге жер асты ыстық су көздері де (Албан-Арасан) бар.
Ауданның климаты тым континенттік, кысы суық, аязды, жазы ыстық. Қаңтар айындағы жылдық орташа температурасы -6-8°С, шілдеде 22-24°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері - 250- 300 мм, таулы бөлігінде 400-500 мм. Климат қалыптастырушы факторлардың үйлесуі ауа температурасының күрт маусымдық және тәуліктік ауытқуымен ыстық құрғақ ауа райының басым болуын анықтайды. Жазы ыстық, қысы орташа суық және жұмсақ.
Аудан жерімен Іле, Шарын өзендері және Кетпен жотасынан бастау алатын Шошанайсай, Ақсу, т.б. шагын өзеңдер ағады. Олардың кейбірі Ілеге жетсе, кейбірі құмға, жерге сіңіп кетеді. Ағаш, Тұзкөл көлдері Шарын өзенінің сағасында орналасқан. Жерінің басым бөлігінің топырағы сұр, қиыршықты сұр, Іле аңғарында шалғынды сұр, сортаң топырақ дамыған. Тауалды жазығында бозғылт қоңыр, қоңыр, карбонатты қоңыр топырақ қалыптасқан. Тау баурайында таудың шымды қоңыр топырағы, шалғынды-қошқыл топырақ орын алған. Өсімдік жамылғысында жусан, көкпек, ши, жыңғыл, қамыс, құрақ, сексеуіл, арша, шырша, Шарын өзенінің аңғарында табиғат ескерткіштері саналатын аумағы 5014 га реликті шетен тоғайы өседі. Согдиан ерені, емен, тораңғы, Іле итмұрыны, Іле қарақаты, Михельсон кермегі сияқты өсімдіктер Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Жануарлардан: Тянь Шань қоңыр аюы, таутеке, шошқа (доңыз), елік, борсық, суыр, қасқыр, түлкі, қоян, ақтиін, ондатра; құстардан: ұлар, кекілік, қырғауыл, бұлдырық, көгершін, бүркіт, сұңқар, қырғи, т.б. мекендейді.
Ауа температурасының жылдық жүрісі қыстың жұмсақ болуымен, көктемгі маусымда жылудың және жазда ыстықтың қарқынды өсуімен сипатталады (кесте 1).
Кесте 1 - Ауаның орташа айлық және жылдық температурасы
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жыл
-7,5
-4,2
4,4
13,3
18,6
22,8
24,4
23,1
17,9
10,5
2,7
-4,2
10,2
Кестеден көріп отырғанымыздай, жылдың ең суық айы, қаңтардың орташа айлық температурасы -7,5 градус аяз, ал ең жылы шілде +24,4 градус ыстық.
Кейбір, өте қатты қыста (1951) температура -42,3 градусқа дейін төмендеуі мүмкін, бірақ мұндай температураның ықтималдығы 5% -дан аспайды.
Ыстық күндері температура Цельсий бойынша +31,9 градусқа дейін көтерілуі мүмкін. Ең суық бес күндік кезеңнің есептелген ауа температурасы -23,6 градус, ең ыстық бес күндік кезеңдегі ауа температурасы +25,5 градус, жылыту маусымының басы 22 қазан, жылыту маусымы - 30 наурыз, жылыту маусымының орташа ұзақтығы - 161 күн.
Жауын-шашынның бір жылдағы орташа мөлшері 199 мм. Жыл мезгілдеріне сәйкес жауын-шашын біркелкі бөлінбейді, жауын-шашынның ең көп мөлшері сәуір-қазан айларының жылы мезгілінде. Қараша-наурыз айларында жауын-шашынның орташа мөлшері 65 мм құрайды.
Қыс мезгіліндегі ең үлкен онкүндіктің орташа мәні - қар жамылғысының биіктігі - 10,4 см, ең көп онкүндіктегі қар жамылғысының максималды биіктігі - 31,0. Тұрақты қар жамылғысының ұзақтығы - 68 күн.
Жауын-шашынның жыл бойына біркелкі таралмауы тән: жылдық жауын-шашынның шамамен 67% -ы жылы мезгілге (IV-X) түседі және жылдық жауын-шашынның тек 33% -ы суық мезгілде түседі (XI-III). Жауын-шашынның ең көп мөлшері, әдетте, шілдеде, минимумы - ақпанда байқалады. Жылы кезеңдегі жауын-шашын негізінен қарқындылығы төмен қысқа жаңбыр түрінде түседі және булануға және сүзуге жұмсалады.
Қарастырылып отырған аумақтың жазық рельефі жел белсенділігінің дамуына ықпал етеді.
Желдің орташа жылдық жылдамдығы 1,7-3,5 м с аралығында өзгереді. Желдің жылдамдығы айдан-айға шамалы өзгереді, бірақ оның ең жоғары деңгейі қыс мезгіліне сәйкес келеді. Сирек жағдайда қыста желдің жылдамдығы 10 мс-тан асады. Көктемде кейде шығыс бағытта құрғақ желдер болады.
2.2 Топырақ түзуші жыныстар мен жер бедері
Алматы облысының әр түрлі физикалық-географиялық жағдайлары шөлдерден биік тауларға дейінгі табиғи зоналардың үлкен жиынтығын анықтады. Солтүстік бөлігі құмды, әлдеқайда аз сазды шөлдермен ұсынылған. Оңтүстіктегі құмдар еңісті пьемонт жазығымен алмастырылады; әрі қарай тау етектері кеңінен таралып, Жоңғар мен Іле Алатауының биік тауларына өтеді. Соңғылары Іле ойпатымен бөлінеді. Топографияның әртүрлілігі, аналық жыныстар, әртүрлі климаттық жағдайлар топырақ пен өсімдік түрлерінің үлкен жиынтығын анықтады. Топырақ жамылғысының қалыптасуында генетикалық тұрғыдан гетерогенді топырақ түзуші жыныстар (мұздық, аллювиалды, пролювиалды, делювиалды) негізгі рөл атқарады. Орналасқан жеріне, климаттық жағдайына, облыс аумағындағы рельефіне байланысты топырақтардың келесі негізгі типтері мен кіші типтері қалыптасты: сұр-қоңыр шөл; тақырлар мен тақырлар; жеңіл және қарапайым сиерозема; қоңыр шөл дала; пьемонт қара каштан және ашық каштан; подзолизденген және шайылған таулы қараөземдер; күңгірт және қою сұр таулы орман; таулы шалғынды альпі және субальпі. Шалғынды, шалғынды-батпақты, жайылмалы-шалғынды топырақтар, сортаңдар, сортаңдар, сондай-ақ топырақты емес түзілімдер (құмдар, мұздықтар, тау жыныстарының тасты жерлері) барлық жерде кездеседі. Механикалық құрамы бойынша барлық топырақ сорттары: құмды, құмды сазды, сазды және сазды болып бөлінеді [9]. Сұр-қоңыр топырақтар (қоңыр түрі) құрғақ жағдайларда оңтүстіктің аллювиалды және аллювиальды-пролювиалды шөгінділерінде және жіңішке, солтүстігінде Балқаш аймағының тығыз жыныстарының үйінділері делювиалды-пролювиалды шөгінділерінде қалыптасқан. Соңғыларының шегінде ойпаттар бойында және кішігірім өзендердің террасаларында сортаңдары бар кешенде шалғынды-қоңыр топырақтар қалыптасты. Қоңыр шөл, шалғынды-қоңыр және сұр-қоңыр топырақтар табиғи ылғалдылығы төмен болғандықтан құнарлылығы аз және ерте көктемгі жайылым ретінде қолданылады. Балқаштың оңтүстігінде алювийлік жазықтықтың эолдық процестермен қайта өңделген және СарыЕсік Атырау мен Таукумның құмды массивтері алып жатқан кең аймақтары қазіргі өзен аңғарларымен кесілген. Тау аралық ойпаттардағы эолдық жер бедерінің арасында тақыр тәрізді, батпақты және сортаңды сорттары ұсақ-түйек болып оқшауланған. Агромелиоративті қасиеттерге арналған аймақтық және аймақішілік топырақтар оларды жайылымға пайдалануға мүмкіндік береді. Іле өзенінің биік террасалары шегінде үздіксіз массивтерде де, такырлармен, сортаңдармен, құмдармен және т.б. әр түрлі комбинациялар түрінде орналасқан такыр тәрізді топырақтар кең таралған. Оңтүстік Балқаш аймағының, балқаш-алакөл ойпатының және өзеннің ежелгі атырауының такырлары мен такыр тәрізді топырақтар. Шілтер ауылшаруашылық айналымына қатыспайды, бірақ табиғи орман қоры ретінде қолданылады [10]. Сұр топырақтар (ашық және қарапайым) шөлді пьемонт аймағына тән, олар 300 600 м абс. Шегінде лесс және лесс тәрізді саздақтардан тұрады. биіктіктер. Интразональды топыраққа өтпелі ретінде сол типтегі сортаң тұқымдасы ажыратылады. Жетісудың барлық сероземалары Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанның типтік сиероземасынан айырмашылығы төмен карбонатты категорияға жатады. Ашық сұр топырақтар гипсометриялық деңгейді 300 350 м абс құрайды. биіктігі және топырақ түзетін жеңіл жыныстарда пайда болады (жеңіл саздақтар, сондықтан ауылшаруашылық айналымында суармалы егіншілікке қолданылады. Суарылмайтын жерлер көктемгі және қысқы жайылымдарға пайдаланылады. Интразональды топырақтарға өтпелі ретінде сол сорт тұқымдасы түрі ерекшеленеді.Топырақ сортаң емес, құмды саз). Қарапайым серозем Іле Алатауының таулы жазықтарының батыс және орталық бөлігінде кең таралған, ұсақ жерлерде олар Жоңғар Алатауының бөктерінде кездеседі. Топырақтар қарашірік горизонтының орташа қалыңдығымен (4050 см) сипатталады, оның құрамындағы гумустың мөлшері 1,52% -ке дейін, сортаң емес және суармалы егіншілік үшін қанағаттанарлық егістік жерлер болып табылады. Суармалы емес трактаттар өнімділігі төмен жайылым ретінде қолданылады. 600-1000 м-ге дейінгі абсолютті биіктіктердегі жазық далада қоңыр шөлді-дала топырағы қалыптасқан.Сор горизонтының болмауы, гумустың көкжиегінің әлсіз боялуы, әлсіз берік түйіршікті құрылым және аз карбонатты құрамы топырақ типі. Қалыңдығы 1520 см болатын қарашірік горизонтында гумустың аз мөлшері бар, тек 11,5%. Шөл дала пьемонт аймағына ішінара саз жолағы кіреді.
Беткі қабатының құрылымы бойынша аймақ екі күрт әр түрлі бөліктерге бөлінеді: оңтүстік - таулы және солтүстік - жазық. Аймақтың оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында тау жоталары - қуатты Тянь-Шань тау жүйесінің солтүстік сілемдері орналасқан. Аймақтың солтүстігі мен солтүстік-батысын Балқаш шөлдері алып жатыр.
Геоморфологиялық тұрғыдан алғанда, бұл аймақ Іле Алатауы мен Күнгей Алатау жоталарының биік таулы беткейлеріндегі шөлді алқапқа және тау аралық ойпатқа айналатын тегіс емес пьемонт соққысы. Шарын каньонының қорғалатын аймақтарының бір бөлігі аудан аумағында орналасқан. Жақыннан ағатын ең ірі өзендер - көптеген салалары бар Шарын және Шелек.
Солтүстік-батысы - Алматы облысының жазық бөлігі. Оның көп бөлігін Сарыышық-Отрау, Таукум және Қорғанқұм құмдары алып жатыр. Бұл құмдардың рельефінің негізгі элементтері - жоталар мен дөңдер. Олардың биіктігі 80 м-ден аспайды.
Өзеннің атырау бөлігінде. Немесе Баканас деп аталатын ежелгі ағын сулардың көптеген құрғақ арналары арқылы бөлінген Бақанас тақырына ұқсас кең жазықтар.
Тұзды батпақтардың кең дамуы такыр тәрізді сазды жазыққа тән. Ақ толы тұзды жабу қар жамылғысының әсерін береді.
1.2 Топырақ құнарлығы мен түрлері
Әкімшілік жағынан оқу орны ауылдағы құс фабрикасының орнында орналасқан. Алматы облысының Ұйғыр ауданындағы Чунджа.
Геоморфологиялық тұрғыдан алғанда, бұл аймақ Іле Алатауы мен Күнгей Алатау жоталарының биік таулы беткейлеріндегі шөлді алқапқа және тау аралық ойпатқа айналатын тегіс емес пьемонт соққысы. Шарын каньонының қорғалатын аймақтарының бір бөлігі аудан аумағында орналасқан. Жақыннан ағатын ең ірі өзендер - көптеген салалары бар Шарын және Шелек.
Аймақтың литологиялық құрылымы, бетінен бастап, Іле Алатауы жотасынан шыққан су ағындары арқылы жүзеге асқан және аллювиалды-пролювиалды генезистің (типтегі) дисперсті төрттік шөгінділерінің қалың қабатымен ұсынылған және тау етегіндегі жартылай шөлді жазық. Топырақтың бұл кешені құрамы жағынан алуан түрлі, сазды-құмдыдан бастап ірі түйіршіктіге дейін және оның астында палеоген-неоген дәуіріндегі сазды шөгінділер жатыр, оларды сазбалшықтар мен әктастардың қабаттары бар қызыл саздар, лай тастар мен құмтастар ұсынады. Төменде әртүрлі композициялық порфириттері бар туфасты құмтастар мен құмтастардың палеозойлық жертөлесі, сондай-ақ кварц порфирі, гранит порфирі және гранодиорит интрузиялары жатыр.
Жалпы техногендік жамылғыға топырақ қабаты бұзылған, тұрғын үйлер, әкімшілік ғимараттар, өндірістік нысандар, жолдар, алаңдар және т.б. әртүрлі құрылымдардың негізі ретінде қызмет ететін жер.
Топырақ жамылғысы жұмыс істейтін жерлерге өзен арналары бойындағы жағалау аймақтары жатады. Мұнда әр түрлі қара каштан әктасты таяз орта саздақ топырақтар қалыптасты.
Техногендік әсер ету нәтижесінде топырақтың деградациясы сызықтық бұзылулар түрінде көрінеді және ереже бойынша, бастапқы микро- және нанорельефтің бұзылуымен топырақ жамылғысының толық бұзылуымен сипатталады. техногендік турбациямен (көлденең стратификацияның жоғалуы, әр түрлі горизонттағы субстраттардың араласуы) жүретін оң (жағалаулар, біліктер) және теріс (қазбалар, траншеялар) формаларының техногендік рельефін қалыптастыру, денудация (бейіні толық емес немесе қысқартылған) және топырақтың жер бетіне шығарылған жыныстармен көмілуі.
1.3 Тыңайтқыштардың топырақ құнарлығына әсері
Тыңайтқыштардың топырақ құнарлылығына және егіннің өнімділігіне әсері бүкіл әлем ғалымдарының назарын аударуда. Көптеген зерттеулердің нәтижелері бойынша минералды және органикалық тыңайтқыштарды қолдану ережелері мен ережелерін сақтау нәтижесі әрдайым экономикалық тұрғыдан ақталатындығы анықталды. Р.Ф. Макарова (2001) алдыңғы дақылдар үшін топырақты өңдеу мен тыңайтқыштың жоғарылауы жүгеріге қолданылатын тыңайтқыштардың тиімділігін төмендетеді деп атап өтті.
Ауыл шаруашылығындағы отандық және шетелдік тәжірибе көрсеткендей, топырақ құнарлылығын арттырудың негізгі көзі органикалық тыңайтқыштарды қолдану болып табылады, оның мәні топырақ құнарлылығының барлық факторларына кешенді әсер етуімен анықталады: агрохимиялық, агрофизикалық және биологиялық. Сонымен қатар, органикалық тыңайтқыштар - топырақтағы гумустың көбеюінің қуатты құралы, материал микроорганизмдер, өсімдіктердің қоректену көзі және топырақтың барлық агрономиялық құнды қасиеттерін реттеудің маңызды құралы.
Органикалық тыңайтқыштарды енгізу топырақтағы гумустың құрамына, оның көбеюінің қуатты құралы бола отырып, топырақты өсімдік қоректік заттарымен қамтамасыз етуге, сондай-ақ топырақтың барлық бағалы агрономиялық қасиеттерін реттеуге оң әсер етеді.
Ауыл шаруашылығында қарапайым көбею үшін есептелген дозаларда органикалық тыңайтқыштарды енгізу адамның қоректік заттар циклына әсер етуіне мүмкіндік беретін негізгі әдіс деп санауға болады.
Органикалық заттардың минералдану процесінде көмірқышқыл газы бөлініп шығады, осылайша өсімдіктердің тамырымен де, ауамен де қоректенуі жақсарады.
Органикалық тыңайтқыштарды энергетикалық материал, топырақты мекендейтін микроорганизмдердің қоректену көзі деп санауға болады. Органикалық тыңайтқыштардың кейбір түрлері микрофлораның көзі болып табылатындығын, оларды топыраққа енгізген кезде оның осы компонентпен байытылатындығын атап өткен жөн.
Органикалық тыңайтқыштар топырақтың қоректік заттарымен қанықтыру көзі ғана емес, сонымен қатар оны органикалық заттармен байытудың қуатты құралы болып табылады. Көңнің гумустың құрамын ұлғайтуға және оның сапалық құрамын жақсартуға оң әсері әр түрлі құнарлылық деңгейіндегі топыраққа жүргізілген зерттеулермен расталды.
Органикалық тыңайтқыштарды енгізу топырақтың құрылымына, топырақта тіршілік ететін макро- және микроорганизмдердің тіршілік әрекетіне, су мен ауа режиміне оң әсер етеді. Сонымен қатар, олар жүгері дәнді дақылдарға қарағанда жақсы қолданатын қоректік заттардың көзі болып табылады. Егін жинағаннан кейін ол басқа дақылдарға қарағанда топырақта аз нитрат азотын қалдырады.
1.4 Жүгеріні өсірудің жалпы мәселелері
Қазіргі заманғы егіншілікте минералдық тыңайтқыштар жүгерінің өнімділін арттырудың өте қымбат құралы болып табылады. Осыған байланысты тыңайтқыштардың түрін, негізделген дозаларын және енгізу тәсілдерін дұрыс таңдау есебінен олардың тиімділігін және қосымша өніммен қайтарымын арттыру өзекті болып отыр.
Дәннің өнімділігіне тыңайтқыштардың әсері ауа-райы жағдайларына байланысты болды. Басқа жылдарға қарағанда тыңайтқыштардың әсері жоғары болды және алынған қосымша өнім айтарлықтай көп болды.
Тамырларының өсуі мен дамуының бастапқы кезеңінде жүгері өсімдігі топырақтың табиғи қорынан қоректік заттар мөлшерін жеткілікті игере алмайды. Бірақ 5-6 жапырақ фазасында жүгерінің тамыр жүйесінің көлемі жеткілікті мөлшерде ұлғаяды, өсімдік тұқымындағы қосымша қоректік заттар есебінен қоректенуді тоқтатады. Тәжірибе варианттарында топырақтағы қоректік элементтер мөлшері жүгерінің сүттеніп пісу фазасында және вегетация соңында зерттеу жүргізілген жылдар бойынша біркелкі болмады. Зерттеу жүргізілген жылдары жүгерінің өнімділігі вегетация кезеңіндегі ауа-райы жағдайларына байланысты өзгеріп тұрды. Жүгеріні дәнге өсіргенде 5-6 жапырақ фазасында минералдық тыңайтқыштардың N30 Р20 және N30Р20К20 дозасында өсуге, дамуға және өнімділікке жақсы жағдайлар туғызды және дәннің өнімділігінің артуына әкелді.
Жүгері егісіне тамырға үстеп қоректендіру әсерінен жалпы су пайдалануы айтарлықтай артқан жоқ, бірақ топырақтағы ылғадылық қорын үнемдеп пайдалану мен мерзімдік жауын-шашын жауып тұруына байланысты су пайдалану коэфиценті айтарлықтай азайды. Жүгерінің өнімділігі зерттеу жүргізілген жылдарда вегетациядық кезең жағдайларына байланысты өзгеріп тұрды: ең тиімді алынған дәндер азотты-фосфорлы тыңайтқыштарды бірге тамырларға үстеп қоректендірген варианттарда болды [11].
Зерттеу жүргізілген үш жылда орташа есеппен максималды өнімділік аммиак селитрасынан алынды. Культивациялағанда және төмендетілген дозада себу кезінде нитраммофоска енгізу айтарлықтай айырмашылықсыз бірдей қосымша өнім берді. Қоректік элементтердің балансы тең болмағауына байланысты бұл көрсеткіш аммофосты қолданғанда төмен болды. Осылайша, жүгеріні тәлімі жерлерде өсіргенде, N30 дозалы аммиак селитрасын немесе себуге дейін культувация астына N30Р30К30 дозасында нироаммофоска енгізуден тұрақты тиімділік күтуге болады [12].
Жүгері өсімдігіндегі негізгі қоректік элементтердің ең көп мөлшері басында байқалды және даму мен вегетативтік массасының өсуіне байланысты ол кеми түсті. 3-4 жапырақ кезеңінен сүттеніп пісу кезеңіне дейін тыңайтқышсыз вариантта өсімдіктердігі азот мөлшері 3,0-тен 0,7% дейін, фосфор - 0,9-дан 0,4% дейін, калий - 3,4-тен 1,1% дейін кеміді. Жүргізілген зерттеулер органикалық және минералдық тыңайтқыштардың дозасын арттырған сайын жүгеріге азот, фосфор және калийдің түсуі артқандығын және өсімдіктің өсу және даму фазаларына байланысты болатындығын көрсетті. Жүгерінің 75-80 цга дән өнімін қалыптастыруы үшін. Органикалық және минералдық тыңайтқыштардың оптималды дозаларын қолдану жүгері дәнінің жоғары азықтық сапамен қамтамасыз етті: күл мөлшері - 1,8, клетчатка - 2,2, май - 4,0, азотсыз экстра белсенді заттар - 71,0, протеин - 11,4% болды [13].
Жүгерінің жасыл массасы өніміне азот, фосфор және калий тыңайтқыштарының әсері топырақ құнарлылығының тиімділігіне тікелей байланысты болды. Өсімдіктер фосфор және калийдің жылжымалы түрлерімен топырақ есебінен жеткілікті қамтамасыз етілгенде, енгізілген калий және фосфор тыңайтқыштарының жасыл масса өнімділігіне оң әсері байқалмады. Зертеу жүргізілген жылдарда табиғи фонда жүгерінің құрғақ затының өнімділігі орташа 5,6 тга құрады, ауа-райы жағдайларына байланысты 3,7-ден 8,6 тга ауытқыды. Жүгеріге енгізілген тыңайтқыштардан азот, фосфор және калийді қолдануда өсімдіктердің басқа қоректік элементтермен қамтамасыз етілуіне және керсінше - олардың әрқайсысының дозаларына тікелей байланысты екендігі байқалды. Жүгерінің қажеттілігіне байланысты оларды енгізудің дазасын жоғарылатқан сайын пайдалану проценті төмендеді, және керсінше. Әрбір элементті жекелеп енгізуге қарағанда қосарлап енгізу, сосын үшеуінің біріккен 60 кгга дозасында енгізгенде тыңайтқыштардан азот, фосфор және калийді пайдалану коэфиценті жоғарылады [14].
Қазақстанда жүгерінің тыңайтқыш жүйесін жасау көптеген ғалымдармен әртүрлі жылдары жүргізілді. Aшық қарақоңыр топырақтарда Р90 енгізу жүгері дәнінің өнімділігін 14,3 цга арттырды, бұл азот тыңайтқышын енгізуге қарағанда екі есе жоғары.
Қазақстанның оңтүстік-шығысында ашық қарақоңыр топырақтарда фосфор тыңайтқышын енгізу тиімді болды. Жүгерінің көк балаусасының максималды өнімі N65P90K40 енгізгенде алынды.
Жамбыл облысының шалғынды-сұр топырақ жағдайында азот және фосфор тыңайтқыштарын жекелеп енгізгенде олардың бірдей тиімділігін анықтаған. Ашық қарақоңыр топырақтарға N65P90K90, ал шалғынды-сұр топырақтарға N90-120P60K60 дозасындағы толық минералдық тыңайтқыш енгізгенде дәннің максималды қосымша өнімі алынды.
Қазақстанның оңтүстік-шығысының жылжымалы фосфор мөлшері орташа кәдімгі сұр топырақтарында жүргізілген 8 тәжірибенің нәтижелерін талдай келе, жүгерінің толық минералдық тыңайтқыш енгізуге талғампаздығы анықталды. Жүгерінің көк балауса өнімділігі бақылауда 156 цга болғанда N130P100K70 енгізсе 319 цга арттады.
Суармалы сұр топырақтарда минералдық тыңайтқыш енгізу тыңайтқыштың құрамы мен дозасына байланысты жүгерінің көк балауса өнімділігін 239-дан 527 цга арттырады, максималды өнімділік - 583 цга N120P120K100 и 40 т көңді бірге енгізуден алынды [15].
Сонымен қатар өнімділікті арттыру негізінде алынатын жүгері дәнінің жалпы өнімін жоғарылатудың тағы бір резерві, алыс және жақын шетелдердің, Қазақстанның ғалым селекционерлерінің жасап шығарып жатқан жаңа және болашағы бар будандарының генетикалық мүмкіншіліктерін тиімді пайдалану болып табылады. Осыдан будандардың минералдық қоректенудің әртүрлі жағдайларына талғампаздығын зерттеу үлкен рөл атқарады, өйткені шығарылған будандардың интенсивтігі және пісу мерзімі ерте топтар бойынша ерекшеленеді. Тәжірибедегі өсімдіктердің өсуінің динамикасына жүргізілген бақылау, енгізілген тыңайтқыштар олардың дамуына оң әсерін тигізгендігін көрсетті. Гүлдену фазасына тыңайтқыш енгізу арқасында өсімдіктердің бойының өсуі барлық будандарда байқалды. Тыңайтқыштарға ең әсерлігі жүгерінің будандары пісу мерзімі әртүрлі топтарға жатады, сондықтан қоректенудегі қажеттілік буданның генетикалық ерекшеліктерімен анықталды және тіршілік кезеңінің ұзақтығына байланысты болмады. [16].
Пенза облысының сілтісізденген қара топырақтары жағдайында минералдық тыңайтқыштар енгізгенде фаза аралық кезеңдердің ұзақтығы ұлғаятындығы анықталды. Азот тыңайтқыштарын бөліп енгізу өсудің келесі фазаларының келу мерзімінің қысқаруына жағдай жасады және ФАО 150-200 және 200-250 будандары өсімдіктерінде бір рет енгізумен салыстырғанда 1-4 күнге қысқартты. Қоректену режимін жақсарту өсімдіктердің қуаттырақ өсуіне, жапырақ беті көлемінің ұлғаюына және егіннің фотосинтетикалық қызметінің жоғарылауына жағдай жасады. ФАО 150-200 тобының будандары жылдар бойынша жоғары, ал ФАО 200-250 топтарының будандары төменгі фотосинтез өнімділігімен сипатталады.
Пісу бойынша барлық топтағы жүгері будандарын минералдық тыңайтқыштарды бір реттік және бөліп енгізу фонында өсіргенде өсімдіктердің жеке өнімділігін қалыптастыруы собықтың массасымен: дәннің санымен, қатар санымен және собықтың ұзындығымен анықталады. Сондықтан пісу тобына тәуелсіз жүгері будан бір собықтық айқын белгілерімен болуы керек.
Будандардың өнімділік мәліметтерін талдай отырып, минералдық қоректену деңгейіне және тыңайтқыш қолдану тәсілдеріне біркелкі жауап бермейді деп тұжырымдауға болады. Ылғалмен әртүрлі деңгейде қамтамасыз етілген жағдайларда максималды өнімділік минералдық тыңайтқыштарды бір рет енгізген бақылау нұсқасындағы будандардан алынды. Тыңайтқышсыз фонда және дәнінің өнімділігі бойынша ФАО 150-200 тобына жататын будандар ерекшеленді. Тыңайтқыштың барлық дозасын себу алдында енгізгенде ең жоғары өнімділік ФАО 100-150 және 150-200 топтарының будандарында болды. Ылғалмен қамтамасыз етілуі жеткілікті жағдайларда ФАО 150-200 тобының будандары өнімділігі жоғары болды. Минералдық тыңайтқыштарды бір рет енгізу фонында дәннің максималды өнімі ерте пісетін будандардан алынған болатын. Яғни жүгерінің ФАО 100-150 будандарынан дәннің жоғары өнімін алу үшін минералдық тыңайтқыштарды бір реттік N100P70K45 дозасында енгізу керек. Пісу бойынша 150-200 және 200-250 топтарының будандары N70+30P70K45 тыңайтқыштарын бөліп енгізгенде ең жоғары өнімділік қалыптастырады [17].
Фенологиялық бақылаулар нәтижелері бойынша минералдық тыңайтқыш қолдану өскінің шығу жылдамдығына әсер етпеді, бірақ дамудың келесі сатыларына көшуін тездететіндігін байқатты. Осылайша, минералдық тыңайтқыш қолдану өсу процестеріне және пісу мерзімі әртүрлі топтардағы жүгері будандарының өнімділігіне әсер етті.
Өскіннің шығу жылдамдығы өзгермеді, бірақ тыңайтқыш қолдану буданның пісу мерзіміне байланысты тіршілік ету кезеңін 4-8 тәулікке ұзартты. Толық минералдық тыңайтқыш қолдану жүгері өсімдігінің орташа биіктігін 24 см жоғары болуына жағдай жасады. Тәжірибеде минералдық тыңайтқыш қолданудан алынған қосымша өнім орташа есеппен 23,9 цга құрады.Осылайша, жүгеріге тыңайтқыш қолданған көптеген жағдайларда жүгері дәнінің өнімділігін де және 1 га жыртылатын жерден түскен пайданың да көбейетіндігін көрсетті [18].
Құнарлылық деңгейі бойынша айырмашылығы бар топырақтарда және минералдық қоректену дегейі әртүрлі жағдайда өсіргенде жүгері будандарының өнімділігінің өзгеруі, минералдық тыңайтқыштарды қолданудың тиімділігінің біркелкі болмағандығын көрсетеді. Кәдімгі қара топырақтарда дәннің өнімділік мөлшері негізінен фосфор және азот тыңайтқыштарының дозасымен анықталды. Минералдық қоректену жағдайлары жүгері дәнінің сапасына (протеин, май, крахмалдың құрамы). Дәннің құрамындағы протеиннің мөлшеріне азот тыңайтқыштары көп әсерін тигізді.
Фосфорлы-калийлі тыңайтқыштар азот тыңайтқышына қарағанда тиімділігі жағынан жол берді. Өсімдіктерге РК тыңайтқыштарын енгізу тыңайтқышсыз нұсқамен салыстырғанда шикі протеиннің мөлшерін 0,15-0,18% төмендетті. Шикі протеиннің мөлшері Р60К30 және Р90К60 фондарында N90 және N120 дозасында азот тыңайтқышын енгізген нұсқаларда ең көп болды [19].
Жүгеріде шаруашылық құнды өнімді жүгерінің дәніне және басқа да бөліктеріне келетін жалпы биомасса өнімінің сомасын алғандағы нәтиже көрсетеді. Біз оны азот тыңайтқышын анағұрлым тиімдірек қолдану арқылы, яғни аммиак селитрасын калий гуматымен бірге себу кезінде енгізу және өсімдіктердің тіршілік ету кезеңінде үстеп қоректендіру арқылы жоғарылата алдық. А.А. Ничипорович айтып кеткендей, биомассаның жиналуының өсуін талдау әдістері тыңайтқыштардың ұзақ мерзімдік әсерінің тиімділін бақылау үшін анағұрлым жарамдырақ. Біздің зерттеулеріміз жүгері будандарын себу кезінде 30 кгга аммиак селитрасын енгізу, өсімдіктердің бойының айтарлықтай белсенді өсуіне жағдай жасайтындығын көрсетті. Бұл 5-6 жапырақ фазасынан бастап-ақ барлық зерттеліп жатқан будандарда байқалды. Мұндай дозаға ерте орташа және орташа пісетін будандар талғампаз болып шықты. Жүгерінің өнімділік көрсеткіші фотосинтетикалық потенциал бірлігіне келетін биомассаның жиналуы және шаруашылық тиімділігінің коэфиценті екендігі белгілі [20].
Жүгерінің потенциалдық мүмкіншіліктерін жүзеге асырудың маңызды қоры (резерв) - агрофонға байланысты жаңа будандар үшін қоректенудің оңтайлы көлемін орнату. Табиғи фонда жүгерінің жасыл массасының жоғары өніміне қарамастан, N90Р60К60 енгізу өнімділікті айтарлықтай арттырды. Толық минералдық тыңайтқыш енгізу егістің қалыңдығына қарамастан будан бойынша жүгері дәнінің өнімділігін көтерді. Минералдық тыңайтқыштарға талғампаздығы бойынша зерттелген будандар бір-бірінен айырмашылығы болмады [21].
1.5 Тыңайтқыштардың жүгері дақылының өнімділігіне әсері
Жүгерінің өнімділігін жоғарылатудың ең әрекетті тәсілдерінің бірі тыңайтқыш қолдану болып табылады. Бірақ соңғы жылдары минералдық тыңайтқыштардың бағасы көтерілді, бұл фермерлер мен шаруашылықтардың оларды сатып алуына қиындық туғызады. Гүлдену фазасында жаздық арпадан кейін егілгенге қарағанда, күздік бидайдан соң егілген жүгерінің барлық будандарының өсімдіктерінің бойы биік болды. Өсімдіктің өсуі минералдық тыңайтқыш енгізгенде, көң қолдануға қарағанда жоғары болды. Бұл заңдылық жүгерінің алғы дақылының екеуінде де байқалды. Тыңайтқыштардың есебінен жүгері өсімдігінің құрғақ зат жиналуы артты. Органикалық және минералдық тыңайтқыштардың өсімдіктің өсуіне, жапырақ бетінің ұлғаюына және құрғақ зат қалыптасуына оң әсерін тигізді, нәтижесінде жүгерінің өнімділігінің едәуір артқандығы байқалды. Жүгеріні күздік бидайдан соң өсіргенде жүгерінің өнімділігі және дәннің қосымша өнімі жоғары болды. Зерттелген будандардың ішінде минералдық және органикалық тыңайтқыштарға талғампаз болғаны орташа кеш пісетін будан Эрик болды. Тыңайтқыштардан минералдық тыңайтқыш тиімдірек, ол күздік бидайдан соң өсірілген Эрик буданының дәнінен 29,6% қосымша өніммен қамтамасыз етті [22].
Жүгері будандарын дәнге өсіргенде минералдық тыңайтқыштарды енгізудің ғылымға негізделген дозалары мен тәсілдерін әрқашан ескере бермейді. Бұл дақыл қоректі шашақтану және собық қалыптастыру фазаларында максималы пайдаланып, бүкіл вегетация кезеңінде көтеріңкі минералдық қоректенуді талап етеді деген пікір бар. Тек азот тыңайтқыштарын жүгеріні себуден бұрын себу алдында өңдеу астына енгізу дәннің өніміне кешенді минералдық тыңайтқыштар енгізген сияқты бірқалыпты әсер етті, және дәннің өнімі тек минералдық азотты қолдану дозасымен ғана анықталды, оны мүмкіндігінше көктемде дымқыл топыраққа енгізген абзал. Сонымен қатар, азот енгізудің дозасы мен тәсілін жүгері буданының пісу мерзіміне байланысты анықтау қажет. Минералдық тыңайтқыш енгізу жүгері буданы дәнінің өнімділігінің айтарлықтай артуына әкелді. Құнарлылықтың табиғи фонында амофосканы тұқыммен бірге және үстеп қоректендірде көрсетілген дозада енгізу бұл көрсеткішті айтарлықтай арттырмағандығын айта кету керек, бұл тұқымды тереңге енгізбеуге және нәтижесінде топырақтың беткі қабатының құрғап кетуімен байланысты болуы мүмкін. Жалпы, минералдық тыңайтқышты енгізу дозалары мен тәсілдеріне тәуелсіз жүгерінің орташа ерте пісетін буданы ерте пісетінге қарағанда дәннің өнімділігі едәуір жоғары болды [23].
Өзінің биологиялық ерекшеліктері бойынша жүгері ауыстырмай өсіруге төзімді дақылдарға жатады, сондықтан көптеген елдерде жүгерінің монодақылы ауыспалы егіс жүйесіне қарағанда экономикалық жағынан едәуір тиімдірек деп есептейді, және болашақта бұл дақылды ауыстырмай өсіру артуы мүмкін деп болжайды.
Жүргізілген отандық және шетелдік зерттеулердің нәтижелерін талдау жүгерінің өнімділігі жайлы оның орналасуы және тыңайтқыш енгізуге байланысты екендігіне біржақты шешім шығаруға мүмкіндік бермейді [24-28].
Бірқатар зерттеушілердің пікірі бойынша, жүгеріге ұзақ уақыт суперфосфат қолданудың теріс әсері тек фосфорлы қоректенудің қолайсыз әсерімен ғана емес, сонымен қатар микрроэлементтерді пайдалану деңгейінің төмендеуімен, сонымен бірге топырақта және өсімдіктерде фтордың жиналуымен түсіндіріледі [29,30].
Ресейдің еуропалық бөлігінде силосқа өсірілетін жүгеріге жүргізілген 140 далалық тәжірибелердің мәліметтерін талдау, жүгерінің өнімділік қалыптастыруында толық минералдық тыңайтқыштың қосарлап бірге енгізудің күдіксіз басымдығын дәлелдеді [31].
Жүгеріні ыдыстарға егіп және құрылым түзгіштермен өңдеп және топырақтың ылғалдығын 80 және 50% деңгейінде ұстап тұрды. Өскіндердің алып кетуін, өсімдіктердің ары қарай өсуін бақылады және ылғалды пайдалану тиімділігін анықтады. Топырақ бетін жабындау өсімдіктердің алып кетуіне жақсы әсерін тигізді, топырақтан ылғалдың буланып жоғалуын төмендетті. Топырақтың жоғары ылғалдығы өсімдіктердің өсуіне жақсы әсер етті [32].
Әртүрлі топырақтарда өсіргенде жүгеріге берілген азот тыңайтқыштарының дозалары және суарудың тиімділігін анықтау үшін жүргізілген тәжірибелердің нәтижелері жинақталды. Жүгері өнімі (дәні жене жасыл биомассасы) мен эвапотранспирация арасындағы экспонеттік байланыс бойынша үлгі дайындалды. Ең жоғарғы өнім барлық зерттелген топырақтарда максималды потенциалды өнімнің ~80% құрады. Эвопотранспирацияның барлық мәнінде дән бойынша шаруашылық коэффицент құрғақ биомассаның ~50% құрады. жүгері өнімінің азот тыңайтқышы мен суаруға тәуелділігінің үлгісі құрастырылды; бұл үлгі жүгері өнімінің ылғалмен қамтамасыз етілуге тәуелділік үлгісінен анағұрлым толығырақ [33].
Жүгеріні хариф маусымында суарусыз, құрамында қолжетімді азот, фосфор және калий сәйкесінше 251, 48 және 417 кгга құрайтын құмбалшықты топырақта өсірілді. N100P100 фонында Р0, 20, 40 және 60 тиімділігін зерттеді. Фосфор тыңайтқыштарының дозасын арттырумен өсімдіктің бойы биіктеді, га есептелген собық саны, собық ұзындығы, 1000 дәннің салмағы жоғарылады. Нәтижесінде дәннің өнімі екі еселенді. Агроклиматтық аймақ жағдайында Р40 дозасымен шектелген экономикалық жағынан тиімді [34].
Жүгері өсімдіктерінің алдыңғы жылы күзде қатар аралықтарына енгізілген 200 кгга фонға азот тыңайтқыштарының дозаларына және беру мерзіміне реакциясын зерттеді. Өсімдік бойы 45 см сатысында азот тыңайтқыштарының сұйық 28% ертіндісі түрінде 45 кгга дозасында үтеп қоректендіргенде жүгері сабықтарындағы және дән өніміндегі нитраттар мөлшерінде айтарлықтай айырмашылықтар болмады. Дегенмен азотты күзде енгізу бұл элементтің біршама жоғалуы мүмкін екендігімен байланысты болғанымен, жалпы жоғары фон азотпен қоректенуге тыңайтқыштың дозасы және мерзімі тұрғысынан көктемгі үстеп қоректендірудің әсерін анықтауға мүмкіндік бермеді [35].
Жылжымалы фосфаттардың жоғары мөлшерін және ұзақ уақыт құс саңғырығын пайдалану әсерінен қалыптасқан топырақ қасиеттерінің басқа да ерекшеліктерінің жүгерінің өнімділігене және топырақ пен органикалық тыңайтқыштардан фосфорды пайдалану коэффицентіне әсерін анықтағанда. Ұзақ уақыт құс саңғырығын пайдалану нәтижесінде пайда болған, жоғары дәрежеде антропогендік өзгерістерге ұшыраған топырақтарда, аталған органикалық тыңайтқыштан қоректік элементтерді пайдалану коэффиценті жоғарылайтындығы анықталды [36].
Жүгеріні жылжымалы фосфор мөлшрі төмен және алмаспалы калий мөлшері жоғары ауыр құмбалшықты карбонатты кәдімгі қара топырақтарда өсірді. N60P40, N60P40K60, N60P40K120, N60 және N60P60 нұсқаларында тәжірибе жылдарындағы орташа өнім сәйкесінше 70,4, 74,2, 72,9, 62,2 және 69,5 цга құрады. Вегетативтік және жыныс мұшелерінің қалыптасуына, собық салмағының артуына және собықтағы дәннің санын арттыруға калий тыңайтқыштарының оң әсері анықталды. Тыңайтқыштарды N60P40K60 дозасымен енгізу ұсынылды. Дер кезінде топырақтың ылғалдылығын және ауылшаурашылығы дақылдарының өнімін бағалау, әсіресе шөлейтті және жартылай шөлейтті аймақтарда оңтайлы суару режимін жоспарлауға мүмкіндік береді. Үлгілерді біріктіру негізінде топырақтың болжалған ылғадылығы қорын және топырақтың ылғалмен қамтамасыз етілуінен жүгерінің қосымша өнімін дер кезінде бағалау үлгісі құрастырылды. Құрғақ биомасса және дән өнімінің үлгісі өнім мен топырақ ылғалдылығы арасындағы қызметтік байланысты пайдалану арқылы жасалды [37].
Жүгеріні силосқа және дәнге өсіргенде топырақ өңдеудің, себу мерзімінің, тұқымды орналастыру тереңдігінің және өсімдіктердің қалыңдығының жүгері өнімділігіне әсері зерттелді. Жүгеріні дәнге өсіргенде өсімдік қалыңдығы 56,8 мың өсімдікга, силосқа өсіргенде - 71,4 мың өсімдікга нұсқаларында ең жақсы нәтижелер көрсетті. Себу мерзімі ең оңтайлы уақыт 12 мамыр болды. 30 сәуірде және оңтайлы мерзімнен кешірек сепкенде дәннің өнімі едәуір төмен болды. Себу мерзімін есепке ала отырып, тұқымды орналастырудың оңтайлы тереңдігін ұстап тұру керек [38].
Жүгеріге тыңайтқыш беруді жоспарлағанда өсімдіктерді минералдық қоректену элементтерімен қамтамасыз етуді, өнімділікті және экономикалық көрсеткіштерді жоғарылатуды және қоршаған ортаны қорғауды бір мезетте оңтайландыру қажеттігін ескеру керек. Қазіргі таңда көптеген жағдайда қоршаған ортаны қорғаубірінші орынға шығып отыр. Бұл ең алдымен азот тыңайтқыштарына қатысты. Бірқатар шаруашылықтардың мысалында 2-6 жапырақ фазасында азот тыңайтқыштарын Nм түрінде енгізу арқылы азоттың шығынын төмендетуге болатындығы көрсетілген. Карбонатты кәдімгі қара топырақтарда далалық тәжірибеде пісу мерзімі әртүрлі топтағы жүгері будандарының, дәннің өніміне есептелген минералдық тыңайтқыштардың жоғары дозаларына талғампаздығын зерттеген болатын. Будандардың жасыл масса және дәннің әртүрлі өнімділігін беретіндігі анықталған. Тыңайтқыштардың талғампаздығы будандардың пісу мерзіміне байланысты еместігі, сорттың генетикалық ерекшеліктерімен анықталатындығы дәлелденді [39].
Жүгері дәнінің кепіледендірілген жоғары өнімін алу тек, өнім қалыптастыруға оң әсер ететін бүкіл агротехникалық шаралар кешенін (жоғары өнімділікті будандарды пайдалану және өсіру технологиясының оптималды деңгейі) сақтағанда ғана алуға болады. Жүгерінің қолайлы ауа-райы жағдайында құнарлы топырақтарда тыңайтқышсыз жоғары өнім беру қабілеті, бұл дақылды минералды қоректенуді аз талап етеді деп есептеуге негіз болады. Бірақ дәннің максималды өнімін тек тыңайтқыш берілген топырақтарда ғана алуға болады [40-41].
Үлкен органикалық масса қалыптастыра отырып, жүгері топырақтан көп минералдық қоректік заттарды алады. Сондықтан дәннің максималды өнімін толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz