ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ӨТІРІК ӨЛЕҢДЕР туралы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

Зерттеу жұмысының сипаттамасы. Қазақ халық ауыз әдебиетінің қалыптасып, даму тарихын зерттеу мәселесі, оның ішіне балалар фольклорының жанрылық құрамын айқындау қазақ фольклортану ғылымының өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Ғалымдар арасында балалар фольклоры терминінің ауқымына қандай шығармаларды сыйғызуға болады деген сауал төңірегінде көптеген пікірлер бар. Бірқатар ғалымдар балалар фольклорына тек балалар өздері айтып, өзддері орындайтын, бүлдіршіндер арасында ғана өмір сүретін шығармаларды енгізуді ұсынса, енді бірқатар зерттеушілер балалар фольклорына тікелей бала тәрбиелеуге қатысты барша шығармаларды жатқызу шарт, сондықтан оған үлкендердің балаларға арнап айтатын туындылары да енеді деген пікірді ұстанады. Тұтастай алғанда балалар фольклорын іштей топтап, жанрлық түрлерге саралауға біржола қалыптасқан, айнымас ұстам әлі жоқ. Бұл жалпы бүлдіршіндер мұрасының өзіндік табиғатының аса күрделілігінен болса керек. Ғалымдар екіұдай болғанымен, балалар фольклорында өзіндік орны айқын, бала тілін, ой-қиялын дамытуға, бала көңілін сергітіп, сөздің астарлы сырын ұғуға септігін тигізетін жанрлардың бірі - өтірік өлеңдер.
Қазақ жастары ұйымдастырған әдеби ойын-сауық кештері бұл жанрдың қалыптасуына негіз болды, яғни алғашқыда өтірік өлеңдер үлкендерге арналған шығармалардың бірі болса, ейіннен келе балалар арасынан көрініс тапты.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ баласының шыр етіп жерге түскенінен ер жеткенге дейінгі ғұмыры өлеңге толы. Қазақ баласының алғашқы еститіні - ана әлдиімен барлығы дерлік өлеңмен өрнектеліп келсе, бозбалалық шақ негізінен махаббат жырларына толы [1, 51], - деп М.Дулатов айтқандай, қазақ халық ауыз әдебиеті мұралары жетерлік. Баланың дүние есігін ашқанынан бастап, қартайғанға дейінгі өмірі, тұрмысында кездескен, басынан өткен жайларының бәрі де ауыз әдебиетінен көрініс табады. Осы мұраларды зерттеу, жинақтау, жариялау ісі әрқашан өзекті болып келеді. Сонымен қоса, өтірік өлеңдерді де бүгінгі ғылым жетістіктері тұрғысынан қарастырып, арнайы сөз ету қазақ фольклортану ғылымындағы көкейкесті мәселелердің бірі.
Өтірік өлеңде таудай нәрсе тарыдай, не керісінше таудай нәрсені тарыдай етіп көрсету қажет. Өмір шындығы өлең жолдарында фантастикалық дәрежеде көрсетілуі тиіс. Сонда ғана шығарманың тыңдарманы табылып, ол бала жанын еліктіріп, арман-қиялын қанаттандыра түседі, аса қызықты сипатта көрініп тұрған салыстыра білуге ынта-ықыласы артады. Баланың ойын оятып, зейін-зердесін кеңейту үшін ақын нағыз шебер болуы тиіс, күнделіктегі тұрмыс-тіршіліктегі таныс зат, құбылыстарды қарама-қарсы шендестіре, әсірелей суреттеуі, адам ойына келмейтін дәрежеде қиыстыруы тиіс.
Сонымен, өтірік өлеңдердің қалыптасып даму тарихын зерттеу, жинақталып, баспа бетінде жариялануы, әрі көркемдік ерекшеліктері мен жанрлық сипатын анықтау біздің жұмысымыздың өзектілігі болып табылады.
Зерттеу жұмыcының ныcaны. Ғалымдардың өтірік өлеңдердің зерттелу, жинақталу, жариялау жұмыстарының тиімділігін анықтау. Зерттеудің негізгі мaқcaты. Қазақ халық ауыз әдебиетіндегі өтірік өлеңдердің қалыптасуы мен дамуын, балалар фольклорында алатын орнын айқындау.
Зерттеудің негізгі міндеттері:
- Өтірік өлеңдердің зерттелуінің негізін көрсету;
- Өтірік өлеңдердің жиналуы мен жариялануын мысалдар арқылы практика жүзінде дәлелдеу;
- Өтірік өлеңдердің жанрлық және көркемдік ерекшеліктеріне сараптама жасау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Өтірік өлеңдердің ерекшеліктері мен қажеттіліктерін, тәрбиелік мәнін ашып көрсету.
Зерттеудің дереккөздері. М. Дулатов [1], А.Байтұрсынұлы [5], М.Ғабдуллин [7], К.Ісләмжанұлы [11] ғылыми еңбектері дереккөздер ретінде қолданылды.
Зерттеудің әдіcнамалық материалдары. Жұмыстың ғылыми негізі ретінде А.Байтұрсынұлы, З.Сейітжанұлы, З.Ахметов еңбектері алынды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Зерттеу жұмысында алынған нәтижелері халық ауыз әдебиеті пәнінің тәжірибелік мәселелерін қарастыруға көмектеседі.
Зерттеу жұмыcының құрылымы: Зерттеу жұмыcы кіріcпеден, екі тaрaудaн және қoрытынды мен пaйдaлaнғaн әдебиеттер тізімінен тұрaды.

І ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ӨТІРІК ӨЛЕҢДЕР

1.1.Өтірік өлеңдердің зерттелу тарихы
Халық ауыз әдебиеті - талай ғасырлар жемісі. Халық жыраулары, жыршылары, ертекшілері осы сонау ықылым заманнан рухани асыл қазына ретінде сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп, бүгінгі біздің дәуірімізге жеткізген. Адамзат өзінің сонау балаң кезінде, табиғаттың жұмбақ, тұңғиық сырына ойы жете алмаған кезінде сол табиғаттың сиқырлы алуан жұмбағын шешсем, оны өз игілігіме жаратсам, бағындырсам деген арманын өзінің ауыз әдебиетімен бейнелеген. Адамның табиғаттың дүлей, мылқау күшімен арпалысы да сол ауыз әдебиетінде өрнектелген. Қоғамдық, әлеуметтік, экономикалық өмірдің ілгерілеуіне, адамның ой-санасының өсуіне, өзін қоршаған табиғаттың сырына терең бойлауына байланысты ауыз әдебиеті де мазмұны, формасы жағынан байып, дамып отырған.
Халық ең асыл өнері - бай ауыз әдебиеті арқылы өзінің тарихын, халықтық рухын бейнелеген. Қорыта келгенде, ауыз әдебиетінің толып жатқан түрлерін эпостық, драмалық және лирикалық жанрдың маңына топтауға болады.
Жалпы фольклор ағылшын сөзі, халық даналығы деген ұғымды береді. Алайда, бұрынғы кеңестік елден басқа өркениетті елдерде фольклор кең мағынада түсіндірілген. Оған халық музыкасын, халық биін, халық өлеңін, халық театрын, халық әдебиетін, халық қолөнерін, ырымдар мен ғұрыптарды, салттар мен нанымдарды жатқызады.
Фольклордың қалыптасып даму тарихын, тектері мен түрлерін зерттеу ісі қай кезеңде болмасын әдебиетші ғалымдардың басты назарында болған. Фольклор ұлттың халық болып қалыптасуындағы басты тармақтардың бірі болып табылады.
Қазақ халық ауыз әдебиеті жайына көңіл аударып, ой-пікір білдіру ісі XVIII ғасырдан бастау алады. Қазан төңкерісінен бұрынғы фольклордың зерттелуін өз ішінен екі кезеңге бөліп қарастырамыз. Бірінші кезең XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың ортасына дейінгі уақытты, ал екінші кезең XIX ғасырдың II жартысы мен XX ғасырдың басына дейінгі уақытты қамтиды. Бірақ, XVIII ғасырда фольклор жеке бір ғылым ретінде зерттелмей, тек қазақ халқының тарихын, әдет-ғұрпын толығырақ білу мақсатында қосымша ретінде ғана қарастырылды. Сонымен, бұл кезеңде қазақ фольклорының жанрлық түрлері арнайы жиналып зерттеу нысаны болған жоқ [2, 10].
XIX ғасырдың I жартысында қазақ фольклорын зерттеу жұмыстары, негізінен алғанда, тарихи-этнографиялық сипатта болды. Қазақ фольклорының жанрлық жүйесі мен идеялық-көркемдік ерекшеліктерінен гөрі, өлең-жырлардың қай жерлерде, қандай себеппен айтылғандығы, ақын-жыраулардың өнері молырақ сөз болды. Зерттеушілер өз көздерімен көрген жәйттерді, содан алған әсерлерін қағаз бетіне түсірген. Бұл кезеңнің зерттеушілеріне Г.Ю.Клапрот, Г.Н.Спасский, Ф.Назаров, Г.Мейендорф, А.Каменский, т.б. зерттеушілерді жатқызамыз. Олардың еңбектері мақала және кітап түрінде жарық көріп отырған [3, 21].
Қазақ халық ауыз әдебиетіндегі өтірік өлеңдерді жүйелі, толығырақ зерттеу ісі, ғылыми мақсатта хатқа түсіп жариялана бастауы XIX ғасырдың II жартысынан басталады. Бұған себеп қазақ халқының Ресей құрамына толық еніп, қоғамдық-экономикалық, саяси-әлуметтік жағдайының өзгеруі. Бұл кезеңде қазақ фольклоры мен этнографиясын зерттеу екі бағытта жүзеге асты. Алғашқылары - әскери адамдар мен саяхатшылар. Олар қазақ жерінің топографиясы жасап, жер-су, тау-тас, мекен-жацына байланысты әңгіме-аңыздарды хатқа түсіру ісімен айналысты. Екіншілері - шенеуніктер мен миссионерлер. Олар қазақ тілін зерттеп, қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздіктер жасады, орыс әріпінде жазылған оқулықтар жазды. Сонымен қатар, ауыз әдебиеті шығармаларын да өз мақсаттарын пайдаланды. Сөйтіп, 80жылдардан бастап, әсіресе, 1890-1900 жылдар аралығында қазақ халық ауыз әдебиеті жөнінде ғылыми еңбектер мен библиографиялық көрсеткіштер жиі шыға бастады. В.В.Григорьев, В.В.Вельяминов-Зернов, Н.Ф.Костылецкий, И.К.Березин, Н.И. Ильминский, А.Е.Алектров, А.В.Васильев, П.М.Мелиоранский, А.П.Харузин, Н.И.Гродеков, Н.Ф.Катанов, Я.Я.Лютш, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов сынды т.б. зерттеушілер қазақ фольклоры мен этнографиясын жинауға ат салысты.
Мәселен, В.В.Радлов бастырған Түркі руларының халық әдебиеті нұсқалары жинағының үшінші томы түгелдей дерлік қазақтың ескі ауыз екі шығармаларынан тұрады. Мұнда ол қазақтың тұрмыс-салт жырлары мен өлеңдерін Үлгі сөз, Бата сөз, Ұзатқан қыздың өлеңі, Жоқтаған жыр, Қайым өлең, Бақсының сөзі, Қара өлең деп мазмұнына қарай бірнеше тоопқа бөледі. Барлығы отыз алты өлең. Соның он бірі - үлгі сөз, біреуі - бата сөз, сегізі - ұзатқан қыздың өлеңі, төртеуі - жоқтау жыр, төртеуі - қайым өлең, біреуі - бақсының сөзі, жетеуі - қара өлең. В.Радлов өтірік өлеңді Қара өлең деп аталатын бөлімге топтастырады және 12 шумақтан тұратын өтірік өлеңді мысалға келтіреді. Дәл осы нұсқаны фольклортанушы, әрі ақын М.Көпеев те жазып алған. Фольклорға тән заңдылық бойынша бұл екі нұсқаны салыстыру барысында кейбір өзгешеліктер байқалады [4, 12].
Жалпы әлемдік фольклортану ғылымында фольклорлық шығармаларды сюжеті, салт дәстүрге қатысы, айтылу мақсаты мен орнына қарай үлкен екі салаға бөлетіні белгілі. Олар: ғұрып фольклоры және көркем фольклор. Бұл жіктеу көптеген халықтар фольклортану ғылымында орныққан. Орыс фольклортану ғылымында оларды бытовой фольклор және художественный фольклор деп қарастырады. Ғұрып фольклоры дегеніміз тұрмыс-салт, наным-сенім, ұлттық дүниетаным негізінде туған сюжетсіз әрі синкретті сипаттағы халық поэзиясы болып табылады. Ғұрып фольклорына тұрмыс-салт жырлары, мұң-шер өлеңдері, үйлену салт жырлары және т.б. халық поэзия жанрлары жатады. Көркем фольклор деп мазмұны, тақырыптық-идеялық ерекшелігі, оқиғалар желісі, сюжеттік құрамы, композициялық құрылысы, образдар жүйесі және поэтикасы негізінде халық өмірін суреттеген сюжетті көркем шығармалар жиынтығын айтамыз.
Көркем фольклор құрамына қазақ эпостары, ертегілері, хикаялар және сол сияқты сюжетті халық поэзиясы мен проза жанрларын жатқызамыз.
Қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салушы, теоретик А.Байтұрсынов Әдебиет танытқыш еңбегінде жоғарыда аталған жалпы типологияға сүйеніп, қазақ фольклоры жанрларын үлкен 2 салаға топтайды. Алғашқысы - сарындама, екіншісі - сауықтама. Сарындама - фольклордың халықта өмір сүріп келе жатқан салт-санаға байланысты саласы. Осы сарындаманы өз ішінен салт өлең, ғұрып өлең және қалып сөз деп жіктейді. Ал, сауықтама деп барынша сауық үшін айтылатын жырларды атайды. Бұл жырлар да өз ішінен ермектеме, ертегі жыр және ертегісімек деп бөлінеді. Осының алғашқысы сауықтаманың ермектеме немесе ермек сөз деп аталатын торабына ертегі, жұмбақ, жаңылтпаш және өтірік өлеңді жатқызады. Біз қарастырып отырған жыр - өтірік өлеңнің қалай пайда болғандығы жайлы ғалым мынандай бір ертегіні мысалға келтіреді: Бір хан қиысын келтіріп, қырық ауыз өтірік өлең айтқан адамға қызын берем деген. Соған біреу қырық ауыз өлең айтып, қызын алған дейді [5, 384].
Өтірік өлеңге М.Ғабдуллин мынандай анықтама береді: Қазақтың ертедегі салты бойынша, ойын-сауық кездерінде айтылатын өлеңнің бір түрі. Бұл жанрдың ерекшелігін былай түсіндіреді: Нақтылы деректерді мол шеберлікпен үдеген фантастикалық дәрежеге жеткізу, адамның ойына келмейтін өтірік әңгімеге айналдыру қазақ ауыз әдебиетіндегі өтірік өлеңдер түрінің негізгі бір ерекшелігі болып табылады. Сонымен қоса, өтірік өлеңде тарыдай нәрсені таудай етіп, не керісінше таудай нәрсені тарыдай етіп көрсету қажеттігін де ескертеді. Себебі, сонда ғана ол бала жанын еліктіріп, арман-қиялын қанаттандыра түседі. Жалпы айтқанда, нақтылы деректерді мол шеберлікпе үндеген фантастикалық дәрежеге жеткізу өтірік өлеңдердің негізгі бір ерекшелігі болып келеді.
Осы тұста ғалым Б.Шалабаевтың мына бір пікірімен келіседі: Өтірік өлеңдер айтайын деген ойын суреттейін деген көріністерін тыңдаушыға әсірелеу, бейнелеу, шендестіру арқылы жеткізіп отырады [6, 211].
Өтірік өлеңді айту оңай болғанымен, шығару оңай емес деп есептейді М.Ғабдуллин. Ол ақыннан ақындық өнерді талап етумен қатар, қиял-ойдың мол болуын қажет етеді. Бұл ойды дәлелдеу үшін өтірік өлеңдерден мысал келтіреді:
Бір қоянды міндім де аспанға ұштым,
Екпініне шыдамай жерге түстім.
Алты күндей ақ боран соғып еді,
Жалғыз қурай түбіне ас қып іштім
Немесе:
Дүниенің ауыры үрген қарын,
Жалғыз өзім көтердім соның бәрін.
Алты атанға үш төстеп артып едім,
Көтере алмай жығылды атандарым.
Немесе:
Аспанға алты жерден тіреу қойдым,
Той қылып мың масаны сонда сойдым.
Жүрегін біреуінің төрт бөліп жеп,
Нансаңыз өмірімде бір-ақ тойдым.
Бұл келтірілген мысалдарда суреттелген көріністердің бәрі де әсірелеу, шендестіру ретімен берілген. Бір нәрсені екіншісіне салыстыра отырып әдемі бейнелер жасаған.Сонымен қатар, нақтылы шындықтан алынған жанды-жансыз деректерді тыңдаушыға қызықты түрде жеткізе алған. Бұлардың бәрін автор өз атынан, өзін қатыстыра айта отырып, адам сенбестік күлкілі әңгімелер тудырған. М.Ғабдуллин өтірік өлеңдердің авторларын жыршы-ақын деп атайды [7, 68].
Өтірік өлең - қазақ халқының тұрмыс салтына байланысты шығарылған ауыз әдебиетінің көне түрі. Біріне бірін шендестіре айту арқылы бір заттың екінші заттан өзгешелігін көрсету болып табылады [8, 211].
Ал, зерттеуші З.Ахметов өтірік өлеңге Өтірік өлең дегеніміз - қазақ ауыз әдебиетіндегі өмір құбылыстарын шындыққа жанаспайтындайй етіп айтатын өлең түрі. Негізінен алғанда өмірде бар нәрселер өлең қылып айтылады, бірақ сол нәрселердің сипат-ерекшеліктері, қимыл-әрекеттері табиғи қалпынан өзгертіліп, мүлдем нанымсыз етіп көрсетіледі. Сондай-ақ әртүрлі жануарларға, аң-құстарға, жәндіктерге адам істейтін әрекеттрер телініп айтылады немесе адамның істейтін істері шындықтан алшақталып сипатталады, - деген анықтама береді және мынандай өлеңді мысал етеді:
Бақа қызын беріпті көбелекке,
Жүгіріп қара шыбын жеңгелікке.
Құмырсқаның бір туын ұстап алып,
Той қылып, ат шаптырды төңірекке.
Немесе:
Ақ тышқанға күмістен таға қылдым,
Көр тышқанның терісін жаға қылдым.
Көбелектің терісін жыртпай сойып,
Он бес қарыс жиындық саба қылдым.
Он бес жігіт жиылып көтере алмай,
Енді саба қылмасқа тоба қылдым.
Сонымен қоса, зерттеуші З.Ахметов өтіріктердің халық ауыз әдебиетіндегі өзіндік ерекшелігін былай суреттейді: Өтірік өлең халық поэзиясында айрықша тапқырлықтың, өмір шындығын жақсы біле отырып оны өзгертіп, қисынсыз түрге келтіріп айтуға шеберліктің белгісі ретінде бағаланған. Асылында, қисынсыз нәрселерді қиыстырып айтып, өтірік өлең шығару да оп-оңай нәрсе емес және өтірік өлеңнің адамның ой-қиялына түрткі болып, көңілін көтеру жағынан да өзіндік мәні бар. Өйткені, өтірік өлең құлаққа тосын естілетін, ақылға қона қоймайтын қисынсыздығымен, тыңдаушысын, оқырманды елең еткізіп, таң қалдырып, айтылған жайларды зейінге алып, өтірік пен шындықтын арасын барлап, байқауға, ойлануға мәжбүр етеді. Қисынсыз нәрсенің сондайлық екені былай да ап-анық сияқты болғанымен, оның өтірік екені шындықты жақсы түсіну арқылы айқын аңғарылады, - дейді [9, 160]. Осы бір анықтама арқылы өтірік өлеңнің де өзіне тән танымдық мәні барын ұға аламыз.
Халық ұғымында бала бес жастан бастап өзінше дәурен кешеді және бұл жастағы баланы ойын баласы деп атаған. И.С.Кон осы жастағы балаларға қатысты: ..Барша халық бес пен жеті жас мөлшеріне ерекше мән береді. Бес, жеті жаста бала естияр болады деп есептеледі де, жаңа әлуметтік жүк арқалай алатындай орнықты мінезге ие болады, - дейді. И.С.Кон бұл жастағы балалардың әлуметтік қызметіне ата-аналардың балаларға өздерінен кішілерді бағып-қарауды, мал-жанға қарауды, басқа да үй ішілік жұмыстарды сеніп тапсыра бастауын, балалар бұл тараптағы міндеттерді өз мойнына жауапкершілікпен ала алатындығын айтады [10, 97].
Бұл жастағы балардың әлуметтік орны, ойнайтын ойыны, ойы мен сөзі және айтатын жыры өзгереді. Осыған сай, К.Ісләмұлы бұл жастағы балалар поэзиясын жеткіншектер поэзиясы деп атап, оны іштей маусымдық жырлар, арнау-тілек өлеңдері, тақпақтар, сұрамақтар, қызықтамалар, мазақтама және өтірік өлеңдер деп жіктейді. Өтірік өлеңге ғалым Қазақ халық поэзиясындағы ерекше қызғылықты, балалар құмарта тыңдап, қызыға жаттап алатын фольклорлық жанр деп анықтама береді. Сонымен қоса, өтірік өлеңді бүлдіршіндер ғана емес, үлкендер де сүйсіне тыңдайды, тіпті бүгінгі айтыста да бұл жанр тіріле, жаңа қырынан танылып жүргендігін тілге түйреу етеді. Сол сияқты халық Тазша баланың қырық өтірігі жөніндегі ертегіні де ұрпақтан-ұрпаққа қастерлей жеткізіп келетіндігі аян. Бұл өтірік өлеңнің қазақ халық ауыз әдебиетіндегі көне де, дәстүрлі жанр екендігінің айғағы болып табылады. Біз білетіндей, ел арасында өтіріктің қара сөзбен айтылатын түрлері де мол кездеседі. Тіпті, әр ауылдың өзінің қиыннан қиыстырып, өтірікті тыңдай, ақсақты тыңдай қылып әңгімелейтін адамдары болған. Бұл күндері белгілі Әлімжанның өтірігі, Судырахметтің өтірігі делінетін әңгімелер айқын айғақ [11, 81].
Өтірік өлеңді іштей үлкендерге арналған және балаларға арналған деп шартты түрде жіктейміз. Үлкендерге арналған өтірік өлеңдердің негізгі тақырыбы - өмір шындығын көрсету. Бұл шығармаларда қарама-қарсы жағдайлар баяндалып, келтіре ұйқастырылып отырады. Байдың сараңдығын, ханның қаталдығын күлдіре отырып қатты сыналады. Бұл ақындардан ерекше тапқырлықты қажет етеді. Халықтық өтірік өлеңдерде осы тапқырлық молынан кездеседі. Сонымен, мұндай өтіріктерде әрқашан әлуметтік салмақ жатады.
Балаларға арналған өтірік өлеңдерге келер болсақ, балалар репертуарындағы өтірік өлеңдердің ересектер жырынан үлкен ерекшеліктер бар. Ең алдымен, балалар өлеңдерінде үлкендер өтірік өлеңдеріндегі салмақты әлуметтік ой, терең мағына байқала бермейді. Олардың құрылысы қарапайым болыпкеледі. Көбінесе төрт жолдан тұратын қара өлең үлгісіндегі қысқа шумақтардан келеді және ұзақ сонар сюжет те жоқ. Өлеңдердегі жан-жануарлар да балаларға күнделікті өмірден таныс болып келеді. Мысалы:
Мініп алып құртқа,
Өрмеледім бұлтқа.
Алып келіп Айды,
Көрсеттім көп жұртқа.
Немесе:
Жасадым жұмыртқадан алтын табақ,
Сүңгі мұзды боршалап еттім тамақ.
Шегірткенің сирағын қасық жасап,
Ертеден кешке дейін іштім шалап.
Осы сынды қазіргі өтірік өлеңдердің табиғаты жайлы Ш.Ахметов былай дейді: ...біздің заманымызда туған өтірік өлеңдер балаларды мәз-мейрам етіп, көңіл-күйін өсірумен қатар, оларды қиял пырағына мінгізеді деп бағалап, адам қиялының, арманының өрісін кеңейтетін, қиыннан қиыстырып көп болжаулар жасауға мүмкіндік беретін және ұтымды пікір тудыратын қызықты жанр деп бағалайды. Ш.Ахметов - қазақ балалар әдебиетін зерттеуге үлкен үлес қосқан ғалымдардың бірі. Өзінің Қазақ балалар әдебиеті тарихының очерктері деп аталатын зерттеу еңбегінің Ауыз әдебиеті - балалар әдебиетінің алтын қоры атты тарауында алғаш рет балалар фольклоры терминін қолданады және ішкі жанрларға жіктейді [12, 35].
Фольклортанушы ғалым Шәкір Ыбыраев та зерттеу еңбектерінде өтірік өлеңге қатысты теориялық біраз мәліметтер айтып, ел арасынан жазылып алынған нұсқаларын да мысалға келтіреді. Бастау деген атаумен жарық көрген моногрфиялық еңбегінде ғалым Ауыз әдебиетінің байлығын, ұлттық ерекшеліктерін, бүкіл болмыс-бітімін анықтау үшін алдымен қазақ фольклорының жанрлық құрамын анықтаған жөн дей келе, мынандай өлең-жыр түрлерін мысалға келітеді: шежіре, мысал, нақыл, бата, алғыс, қарғыс, дуалау, көрісі, амандасу, арнау, мадақтау, тарихи өлеңдер, егіншілік жырлар. Ғалым арнайы бөліп қарастыратын балалр фольклорының он шақты түрін көрсетеді. Олар: бесік жыры, уатиу, сәбилік салт жырлар (тұсау кесу, бесікті аластау, т.б.), арнау-тілек өлеңдер, сұрамақ, тақпақтар, мазақтау, қорқыту, өтірік өлеңдер, ойын өлеңдері, есеп өлеңдері және т.б. Сонымен, Ш.Ыбыраев өтірік өлеңдерді балар фольклорының құрамында қарастырады [13, 64]. Байқасақ, дәл осындай ұстанымды К.Ісләмжанұлы да ұстанады.
Қазақ фольклорының тектері мен түрлерін классификациялаған, әрі фольклордың зерттелуіне ел назарын аударған ғалым Х.Досмұхамедұлының еңбегінде өтірік өлең жайы сөз етіледі. Зерттеуші өтірік өлеңді күлдіргі әдебиеттің құрамында қарастырады, бұл ретке жаңылтпаштарды да жатқызады. Өтірік өлеңдер өмірде болмайтын оқиғалар мен жағдаяттарды баяндайтын жанр деген анықтама береді.
З.Сейітжанұлы өтіріктерге қатысты былай анықтама береді: Өтірік өлеңдер - қазақ фольклорының ертеден келе жатқан қызық жанры. Бұл топтағы өлеңдер желісі шындықтан алыс, адам сенбейтін оқиға, көріністерге құрылатын күлкілі, қызықты болып келуі керек. Сонымен қоса, зерттеуші өтіріктің авторларының еңбегін былай бағалайды: Әрине, өмірде болатын ақиқатты керісінше мүлде жоққа шығарып, адам нанбайтындай етіп айту үлкен тапқырлық пен ұшқыр қиялды талап етеді. Шындықты бұрмалау шындық туралы түсінікті бекіте түседі. Ғалым бала тілінің, қиялының қалыптасуында өтірік өлеңдердің маңызды жанр болып табылатындығын түсінеді. Сол себепті, балаға ойға келмейтін өтірікті тыңағанда жақсы әсер алады, ой қалыптасатындын айтып кетеді. Мысалы:
Қаңтарда қар үстіне ағаш ектім,
Үйретіп қара қоңыз, арба шектім.
Шіркейдің ең жүйрігін таңдап мініп,
Өлшедім бірін қоймай жер мен көктің.
Немесе:
Ауыры бұл жалғанның үрген қуық,
Жығылдым көтере алмай әлім құрып.
Тең қойып қара нарға артып едім,
Тұрды ғой әрең зорға үш ұмтылып.
Ғалым осы мысалды келтіре отырып, өтірік өлеңдер мазмұны жағынан күлкілі болып келетінін айтады. Сонымен қатар, өтірік өлеңге мына шарт тән дейді. Ол: Күнделікті өмірдегі қалыпты жағдайды ешуақытта адам сенбейтіндей кереғар желіге құру. Күнделікті тұрмыс-тіршіліктегі таныс қарама-қарсы зат, құбылыстарды шендестіре суреттеу арқылы адам ойына келмейтін дәрежеде қиысуы керек. Мысалы:
Өрмекші ұясынан арқан естім,
Ағаштан бұрғы жасап тасты тестім.
Жаздағы қатқан мұздан ара жасап,
Жолы жоқ жан баспаған тауды кестім.
Бұл үзінді - тыңдарманды күлкіретін, нағыз тауып айтылған тапқырлық. Мұндай өтірік өлеңді тыңдаған баланың көңілі сергиді, сөздің астарлы сырын ұғады. Өтірік өлеңнің негізгі тыңдарманы - бала деп еспетейді З.Сейітжанұлы. Олай болса, бала үшін дүниенің бәрі құпия. Олар жұмбақ-сырды білуге құштар. Сондықтан да болар, халықтың тұрмыс-тіршілігімен сабақтасып жатқан өтірік өлеңдердегі мазмұн қызықтығы мен жымдаса қиысқан шеберлік жасөспірімдерді еріксіз өзіне баурайды.
Өтірік өлең арқылы бала аса қызықты сипатқа ие болған құбылыстарды салыстыра білуге ынта-ықыластары арта түседі. Сонысымен ол баланың ойын оятып, зейін-зердесін кеңейтеді. Оларды болжам жасап, ойлауға жетелейді. Шындық пен өтіріктің ара жігін аңғара білетін тапқырлыққа үйретеді, - дей отыра, ғалым өтірік өлеңдердің бала қиялын, ойын дамытуда үлкен рөл атқаратынын дәлелдейді. Бұл пікірмен, әрине, толығымен келісе аламыз. З.Сейітжанұлы балаларға арналған деген тағы да өтіріктен мына үзіндіні мысалға келтіреді:
Өгізім судан тайып таға қақтым,
Ойланбай осы ақылды дереу таптым.
Тағы да:
Қамысты жылқы ұстауға құрық қылдым,
Жусаннан үйге тіреу сырық қылдым.
Мына өтірік өлеңді тыңдаған баланың қиялы ғана емес, сонымен қатар түсінігі де жетіледі. Бір ғана осы үзіндіден таға, құрық, сырық сынды ұғымдармен таныса алады. Үзіндіден өтірік өлеңдердің алыстан емес, күндегі өмір шындығынан алынатындығын, әрі тұрмыс-салт өлеңдерімен де байланысты екеніне көз жеткізе аламыз.
З.Сейітжанұлы кейбір халық ауыз әдебиетінің түрлерін үлкендерге де, балаларға да ортақ болып келетінін айтады. Оның себебі, бұл жанрлық түрлерді әу баста үлкендер шығаруы мүмкін, алайда уақыт өте келе біртіндеп балалардың таным-түсініктеріне лайықталып өзгереді, өңделелді. Бұл жанрлық түрлерге ертегі, жұмбақ, төрт түлік жырлары, өтірік өлеңдер, т.б. жатқызады. Жалпы, балалар фольклоры да ұзақ тарихи дәуірлерді басынан өткергендіктен, өзгеріске ұшырайды. Уақыт өте келе, неғұрлым балалардың айтуына оңай, қызықты, жеңіл ұйқасқа құрылған өлең-тақпақтар бала жадында тез сақталады, бала тарапынан қолдауға ие болады. Балалар фольклорының, әсіресе, ойындар мен ойын өлеңдерін жеке-дара да6 топталып та айта беретіндіктен ұжымдық сипаты басым болып келеді. Сонымен, тәрбиелік-танымдық, эстетикалық мәні зор балалар фольклоры - халық әдебиетінің бір саласы, - деп есептейді З.Сейітжанұлы [14, 83].
Өтіріктер белгілі бір жанр ретінде тек фольклорда ғана емес, сонымен қатар, балалар әдебиетінде де өмір сүреді. Бұл жанрға қазақ ақындарының ішінде Бейімбет Майлиннің Өтірікке бәйге (1922) және Мағжан Жұмабаевтың Жүсіп хан (Шын ертек) (1924), Өтірік ертек (1926) сияқты ертегі поэмаларын жатқыза аламыз. Балаларға арналған бұл өтіріктерде балалардың жас ерекшеліктері, шығарманы қабылдау деңгейі, ой өресі, білім деңгейі жан-жақты ескеріледі. Мысалы, Б.Майлиннің Өтірікке бәйге атты ең алғашқы балалар ертегі поэмасына қазақтың Қырық өтірік ертегісінің сюжеті негіз болған. Шығарма былай басталады:
Хандар, хандар, хандар, хандар
Қарашасын ерткен.
Мініп түсіп, төгіп ішіп,
Күн өткізген желікпен.
Өтіріктің хандар сөзін бірнеше рет қайталанып басталуы бала назарын ерекше аудартып, бала қабылдауына тартымдылық тудырады.
Кіріспе бөлімінде ойларына келгенін істеп, халықты әбден мезі еткен хандардың іс-әрекеті бала танымына түсінікті қылып, былай баяндалады: Сайрандаған, ойрандаған, Сарыарқаның даласын. Хандық құрып бөліп-бөліп, Сорлы қазақ баласын. Ауыз әдебиетіндегі оқиға желісін көркем поэзия тілімен баяндауы балалардың қызығушылығын міндетті түрде арттыра түседі.
Шығарманың басты кейіпкері - Хан. Оның болмыс-бітімінің қандай екенін шығарманың мына бір жолдарынан көрінеді:
Баяғыда салтанатты,
Сауықшыл бір хан бопты.
Ойын-тойдан қызғылықты -
Көре келген хан көпті.
Бәрінен де көре-көре
Жиренген соң, сілтеп қол,
Өзінше бір ғажап істі
Ойлап-ойлап тауыпты ол.
Сауықшыл хан өзінің көңілін көтерудің бір жолын ойлап табады. Сөйтіп, уәзірлеріне мынанда бұйрық береді:
Болса түпсіз өтірікші,
Жұртты аузына қараттан.
Келсін бері, көрсін менің
Ойынымның қызығын.
Айтса олар бір өтірік,
Рас десем, шын болар.
Алдай алмай, арбай алмай
Өтірікші мұң болар.
Мен өтірік десем егер,
Өтірікші жеңгені.
Бір көзе алтын бәйгесіне -
Ханыңыздың бермегі!..
Дәл осы жерде Қырық өтірік жыры мен бұл шығарманың ұқсастығы бйқалады. Екі шығармада да хан Егерде кім бір ауыз шындықты қоспай өтірік айта алса, соған алтын беремін деген бұйрық береді.
Хан алдына талай өтірікші келіп ханды жеңе алмай кетеді, бір күні хан алдына бір таз бала келеді. Оның өтірігін тыңдаған хан алтынын қимай рас дейді. Сонда қалай да жеңуді ойлаған бала бір күні бұқа бағып жүрген жерінде үсті дал-дүл, көзі соқыр, жалаң аяқ бір бишара шалды көргені жайлы баяндайды. Содан кейін ханға: Тақсыр ханым! Білесіз бе, Сол жаман шал кім еді?, дейді. Хан болса: Жоқ, білмеймін, ал айта ғой!.. деп жауап қатады. Бала былай жауап береді:
Білмесеңіз мен айтайын
Шалдың жөні-жосығын:
Бұл шал сіздің әкеңіз еді,
Рас па, ханым, осыным?
Рас десеңіз, боқ мұрын шал
Сізге әке болғаны.
Көнбесеңіз, өтірік деп,
Алтынды таз алғаны...
Хан баланың тапқырлығына таң қалады, бірақ Рас, - деп айтуға бара алмай, Өтірік!, - деп айтып салады. Міне, тапқырлығының арқасында таз бала ханды осылай жеңеді. Бұл шығармадағы таз бала образы мен Тазша бала образдары бірдей. Екеуі де орақ ауызды, нағыз ержүрек, хан алдына қорықпай келген батылдар, әрі екеуі де еріккен хандарды жеңе алды. Бейімбет Майлин Қырық өтірік ертегісін балалар ұғымына лайық өлең өлшемімен ертегі поэмаға өте ұтымды айналдыра алған [15, 10].
Белгілі ғалым Е.Ысмайылов сал-серілер шығармашылығында да өтірік өлеңдердің болғандығы жайлы: Салдардың ... өлеңдері де өз мінездеріне сай өтірік, қыңыр маығналы, қисынсыз құралған күлдірге болып келеді, - деп айтады. Мысалы, бір досымен кездескен кезде Алабас ит көрдің бе шідерлеулі, Әр ауылдың көлінде оттап тұрған, - депті Жантұрған сал. Ал басқа бір өлеңінде былай деген екен:
Көк сиырдан туады жирен айғыр,
Шоқаң-шоқаң қойға қасқыр шабады.
Боталы інген, тойлақтар көкте ұшып жүр,
Буынғаным беліме сексен арқан.
Әрине, салдардың өлеңі дәстүрлі өтірік өлеңнен өзгеше, дегенмен де, арғы тектерінен түбірлес жақындық табуға болады [16, 45].
Т.Қожакеев өзінің сатираға арналған еңбегінде өтірік өлеңді шешендік сөздердің құрамыда қарастырады. Бұл жайлы өзі: Қазақ әдебиеті тарихында өтірік өлең тұрмыссалт жырларының қатарында қаралыпты. Біз оны шешендік сөздердің құрамында сөз етуді жөн көрдік, - дейді. Оның себебін өтірік өлеңдердің пайда болу, айтылу себеп-салдары жағынан, көркемдік сапа ерекшелігі жағынан, тұрмыс-салт жырларынан гөрі, шешендік сөздерге жақындығымен түсіндіреді. Осы сынды орыс халқының өтірік өлеңдеріндегі сықақ пен өтіріктің көрінісін В.Я.Пропп зерттеген. Мұндай пікірді Д.С.Лихачев та айтқан. Өтіріктің көркемдік ерекшелігіне қатысты орыс халық әдебиетінде халық сатирасы деген ұғым кездеседі.
Сонымен, ғалым Өтірік өлең - шешендіктің, тапқырлыктың жемісі, қиналған, сынға түскен, екі талай жайда хан қаһарынан құтқарған сөз өнері, тіл өткірлігі жайлы өнер деген анықтама береді.
Т.Қожакеев Ә.Марғұланның оймен келіседі және сатира, юмор халық даналығының осы бір түрінде де бар, әрі ол қасиет мол жарқылмен айқын көрінген деген пікірді айтады. Ал, академик Ә.Х.Марғұлан қазақ әдебиетінің тарихына араналған көптомдық еңбекте өтірік өлеңдерді жұртқа жағымсыз мінез-құлықтарды, өмір тіршілігіндегі кемшіліктерді сынап, сықақтайтын шығармалар тобына жатқызады. Академик өтірік өлеңдерде қалыңмал, ежеқабыл, құдалық сияқты өрескел салттар ажуа сықақ етіледі деп есептейді. Сонымен бірге, Ә.Марғұлан Өтірік өлең қарапайым халықтың өкілі - Тазшаның тапқырлығын, ақыл, алғырлығын паш етіп, ханды жерлеп, жеңілдіріп көрсетеді. Бұл да, өзінше, үстем таптың парасат кемдігін сынап-сықақтаудың бір жолы, - дегенді айтады. Сонымен қоса, академиктің айтуынша, Өтірік өлеңдер қазақ ауыз әдебиетінің аса бір қызық қырғын күлкілі оқиғаларға құрылған жанры болып табылады. Халықтың ойын-сауық өмірінде бұл алуандас өлеңдердің алатын орны айрықша болған. Әрине, академиктің бұл ойымен біз де толығымен келіміз [17, 94].
Т.Қожакеев Өтірік өлең - әрі шын мәніндегі жылы юмор, қажау-қаяусыз күлкі. Мұндағы күлкі құлаққа кірмейтін, өмірде болмас, адамды иландырмас өтірікті шебер қиыстырып айтқызу арқылы беріледі деген анықтаманы береді. Бірақ, өтірік біткеннің бәрі тыңдарманынан күлкі шақырып, юморлық әсер туғыза бермейтіндігін де ескертеді. Халық басты сыншы болғандықтан, ол татымы жоқ, құр сандырақты күле қабылдай қоймайды. Ғалым айтқандай, өтірік арқылы күлдіру үшін онда өте тапқырлык, жеті күн ойласаң да ойға түспес пікір, сөз, мол фантазия, сиқырлы сыр, әсем де әсерлі түр болуға тиіс. Авторға қойылар басты талап та осы. Осы талаптарға жауап бере алған ақын сол қасеттері арқылы әдемі айтылған, нағыз көркем туындыны құрастыра алмақ. Шығарма өтірік болғанымен, қызықты мазмұнымен, қисынды айтылуымен тыңдаушыны тартып тұра білу де тиіс. Сонда ғана ол жұрттан ерекше күлкі күйлер туғызады алады.
Ғалым айтпақшы, мұндай қасиет, мұндай үлкен шеберлік Қырық өтіріктен табылады. Мәселен, Қырық өтірікте мынандай шумақ кезедеседі:
Сауысқан алып ұшты бөлтірікті,
Айтпаймын қыз берсең де өтірікті...
Бұл үзіндіде тыңдарман өтірік айтпаймын деп отырып, өтірік айтып отырғанына күлеміз, күлгенде, оны қиыстырып, тапқырлықпен тауып айтқанына дән риза болып күлеміз. Сонымен бірге, мына жолдардағы:
...Шіркіннің тебісінің қаттысын-ай,
Бір қызды шыбын теуіп өлтіріпті.
Шыбынның әл-қуаты мен адам теуіп өлтіруіндегі үйлеспейтін қайшылыққа да күлеміз. Тағы да, осы Қырық өтіріктегі: Масаның арқан естім шудасынан, Ауынан өрмекшінің кілем тоқып, Айғырын шегірткенің ұстап мініп, Аспанға алты жерден тіреу қойдым, Сауысқан таудан алты аққуды іліп, Мың кісі бір тышқанға мінгескенде, Япырым-ай, бәрін тулап өлтіріпті, т.б. - деп келетін жолдар нағыз өтірік Бірақ, жұрт сөз тапқанға қолқа жоқ, жаза жоқ, жазғыру жоқ деп қарайды. Өтірікшіге қисынсыз өтірік айтты деп ренжімейді, керісінше тапқырлығына тәнті болып, шынайы күледі.
Ғалым Өтірік өлеңдер қазіргі творчестволық фантазияның түп төркіні, қиялдаудың алғашқы жаттығулары. Өйткені, карикатура жасау, шарждардың басты белгілері сол өтірік өлеңдерде жатыр деп санайды. Т.Қожакеев сатираны үлкейткіш әйнек деп есептейді. Сонымен қоса, өтірік өлеңде де осы қасиет қалмай ілесіп отырады деп санайды. Өлеңдерде сөз болып отырған барлық болмыс пен құбылыс гиперболамен, әсірелеумен айтылатындығын ескертеді. Мысалы, өтірікте инелікке көш артып әлсізді алып етеді. Қоянды қоңызға көтеріп қоя аямай, жеңілді батпақ, бір түлкінің сүйегін қырық арбаға сыйғыза алмай, түймедейді түйедей етеді немесе кемпірді таскенеден құлатып өлтіріп, аласаны биік құзға, Сырдың суын сырлы аяқпен тауысып, көп затты азға айналдырып жібереді. Міне осы қайшылық, осы контрастан барып күлкі туады [18, 203].
Өтірік өлеңдермен бірге ойын-сауықтарда туындаған шығармалардың бірі - өтірік әңгімелер. Мысалы, Ығай мен Сығайдың өтірік салыстырғаны, Өтірікті айтқан жақсы, қоштаусысы табылса, Өтірікке әкесінен асқан бала, Балапанды Барқын таз, т.б. сияқты өтіріктер қара сөзбен баяндалады. Мұндай әңгімелер ел арасындағы ойын-сауық, әзіл-сықақтың керегесін кеңейте алған. Осыдан барып өтірік өлеңдер туындаған. А.Байтұрсынов, М.Ғабдуллиндердің Өтірік өлеңдердің қалай туғанын ертегілер мен әңгімелерден білуге болады деп айтуының себебі осында. Жалпы, өтірік әңгімелерді қалыптастырған тұрмыс-салт, әдет-ғұрып, сауық-сайран болса, өтірік өлеңдер де, өтірік жырлар да дәл солардың жемісі болып табылады. Мысалы, халық арасында кеңінен тараған өтірік өлеңдердегі Айттым да өтірік өлең жұртқа жақтым, Нанбасаңыз айтқаныма болса жалған, саудалы сөзім емес сатуға алған сынды тармақтар өлеңді айтушының тыңдаушыларға қарата айтатынын түсіндіреді.
Қазақ фольклорын зерттеуге арналған еңбектер аз емес, олардың көпшілігі XX ғасырдың 70-жылдарынан бастап жарық көре бастаған. Қазақ эпосына, өлеңіне, жұмбағына, жаңылтпашына, сонымен қоса, ғұрыптық фольклорына, ертегісіне, тарихи жырына, дастанға, күй аңызына, балалар фольклорына арналып жазылған монографиялық еңбектер, сондай-ақ фольклордың типологиясы мен поэтикасын зерделеген еңбектер де ұлттық фольклористиканың өрісін кеңейткені белгілі.
Біздің заманымызға жеткен фольклор - жанр жағынан бай, көркемдігі жағынан кемелденген, әр алуан қызмет атқаратын рухани мұра және олар күнделікті тіршілігімізде қолданыста болып, мәдени қажеттігімізді атқарып жүрген ұлттық өнеріміз болып абылады. Біздің заманға ол көптүрлі, көпсатылы, көпнұсқалы руханият ретінде жетті. Осы мұралардың біразы есте жоқ ескі заманда туса, енді бір тобы кейінгі дәуірлерде туған. Олар ұзақ тарихи даму жолында бір-бірімен араласып, тоғысып, бір-бірімен араласып кеткен. Сондықтан, олардың әрқайсысын жеке бөліп алып, тек соған ғана тән белгілерді анықтау оңай емес.
Қазақ фольклоры ғылымында фольклордың қылыптасып даму тарихы, оның жанрлық құрамы дегенде басты критерий етіп фольклорлық шығармада белгілі бір дәуірдің шындығы, санасы, ұғым-түсінігі, наным-сенімі қандай дәрежеде көрсетілетінін, қаншалықты сақталғанын, шығарманың көркемдігі қай дәрежеде екендігін және оның қандай мақсатпен орындалатынын алынады. Академик С.Қасқабасов өзінің фольклор жайлы Ойөріс атты монографиялық еңбегінде жоғарыда аталған шарттарға сүйене отырып, бізге жеткен фольклордың жанрларын ежелгі, көне және жаңа (ғұрыптық, көркем және бейкөркем) деп шартты түрде бөліп зерттеуді ұсынады. Автор еңбегінде қай жанр қай дәуірде пайда болғанын, кейін қандай өзгерістерге түскенін шолу түрінде баяндайды. Фольклорлық жанрлардың ішіндегі біздің дәуірге сарқыншақ түрінде өзгеріп жеткен ең ежелгі жанр деп қарастыратын мифтен бастап, ғұрыптық фольклорға дейін шолу жасап өткен.
Ұлттық фольклордың ерекше түрі - өтірік өлең жайлы да С.Қасқабасов біраз құнды пікір келтірген. Өтірік өлеңдер ежелгі замандардағы өмір туралы түсініктерден, діни нанымдардар, ғұрыптық ырымдардар бастау алады. Заман жылжып, қоғам дамыған сайын бұл ұғым-түсініктер қайта қаралып, жоққа шығарылған, күлкіге, әжуаға айналған, - деп есептейді ғалым. Әр өтірік өлең таза комедиялы шығарма болып көрінгенімен, олар екі түрі мақсат атқаратындығын айтады. Оның біріншісі - әлеуметтік, екіншісі - эстетикалық. Шын мәнінде, тыңдай отырып байқалмағанымен, өтірік өлеңдер де белгілі әлуметтік мән жатады. Өмір шындығы астарлы түрде болса да, тура баяндалады. Тек қана, өмірдегі шындықты дәл айта алмайтындықтан ғана өтірік деген атаумен аллегория арқылы ащщы шындық ақын тілімен паш етіледі. Ал, өлеңдегі айтылып отырған қиял бекерден-бекер қолданылмайды, ол түрде мақсатты, әдейі қолданылады, тіпті өлең толығымен ғажайып сипатқа ие бола алады. Тыңдаушылар қиялдың шартты екенін біледі, сөйтіп өтірік өлеңде өмір көркем түрде бейнелендіктен ондағы ситуацияны түсініп, толық қабылдайды.
Өлеңдегі айтылатын жағдайдың өмірдегіге мүлде сәйкессіздігінен туындайтын күлкі - елді күлдіру үшін пайдаланылады, сөйтіп, адамдарды бір сәтке болса да тұрмыс болмысынан алыстатып, қиялындағы өмірге апарады, оны басқа бір күйге, ризашылық сезімге бөлейді. Өтірік өлеңнің поэтикасы түгелімен осы мақсатқа қызмет етеді. Сол себепті де, өтірік өлеңді таза сөз өнері ретінде де қарастыра аламыз, - деп есептейді [19, 178].
Сонымен, өтірік өлеңдерді зерттеу ісі басқа жанрлармен бірге, аяқ асты жүрген. Бұл жанрдың зерттелуіндегі ғалымдардың ойы сәйкес келетіндігін де көріп отырмыз. Ғалымдардың зерттеулеріне сүйене отырып, өтірік өлең - халық руханиятының көрінісі мен жетістігі. Сондықтан да болар, бұл жанр ұрпақтан-ұрпаққа ұмыт болмай, халық өлеңдерінің бір тармағын құрап келеді.

1.2. Өтірік өлеңдердің жиналуы мен жариялануы
Фольклор синкретті, көпфункциялы руханият. Ол әрі танымдық, әрі эстетикалық қызмет атқарады. Фольклор тәрбиелік мақсатта да пайдаланылады. Сонымен бірге фольклордың қолданбалы функциясы да бар, яғни ол белгілі бір жағдайда тұрмыстық қажетті өтейді. Фольклордың ең маңызды функциясы эстетикалық және сейілдік. Фольклор қызметінің мұншалықты көп болуы, бір жағынан, оның синкреттілігінен туындаса, екінші жағынан, әр жанрдың әр дәуірде әртүрлі міндет атқаруына және фольклорлық шығармалардың орындалу мақсатына байланысты. Тәрбиелік мақсат көздеген фольклорлық шығармалардың көркемдік сапасы эстетикалық және сейілдік қызмет атқаратын туындылардың поэтикалық деңгейінен төменірек болады. Егер бірінші топтағы шығармаларда нені айту керек деген мақсат алға қойылса, екінші топқа енетін туындыларда нені және қалай айту керек мәселесі бірінші кезекте тұрады.
Фольклор үлгілерін жүйелі түрде жинап, жариялау ісі XIX ғасырдың II жартысынан басталады. В.В.Радлов, М.Ибрагимов, Ы.Алтынсарин, Г.Н.Потанин, А.Е.Алектров, А.В.Васильев сияқты ғалымдар ауыз әдебиеті жанрларын жіктей отырып, олардың текстологиясына да көңіл бөлген. Түптеп келгенде, фольклорлық мұраны жинау және жарыққа шығару халықтың тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, наным-сенімін, дүниетанымын білудің негізгі көзіне айналды. Ал, XX ғасырда фольклорды жинау мен жариялау жұмысы, мейлі идеологияның құралына айналса да, мемлекет тарапынан қолдау тапты. XX ғасырдың басындағы Ә.Диваев бастаған жер-жерден фольклор үлгілерін жинау экспедициялары ғылым үшін өте пайдалы жұмыстардың бір болды. Кеңестік кезеңде ауыз әдебиетінің көптеген үлгілері редакциялау мен түзетулерге ұшыраса да, халыққа жол тарта алды. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.