Білім берудің мемлекеттің стратегиялық басымдығы ретінде анықтайтын

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Дәріс №1
Тақырып: Қазіргі замандағы білім беру және оның даму тенденциялары

Жоспар
1. Білім беру 21 ғасырдың стратегиялық басымдығы және білім берудің
әлеуметтік мәні.
2. Білім беру философиясы.
3. Білім беру парадигмасының нәтижеге және жеке тұлғаға бағдарлануы.
4. Білім беру саласындағы өзгерістерге әсер ететін факторлар және білім
берудің даму тенденциялары.

1. Білім беру - ХХI ғасырдың стратегиялық басымдығы және білім берудің
әлеуметтік мәні. Үшінші мыңжылдықтың басында әлемдік деңгейде ғылым
мен техниканың қарқынды дамуымен қатар, адамдардың арасында рухани
жұтаңданудың көріністері айқын байқала бастады. Жаһандану үрдістерінің
ықпалымен XXI ғасырға адамзат үлкен ғылыми-техникалық жетістіктерімен
жетіп отырғаны белгілі. Жоғарғы дамыған электрондық техника,
ақпараттық және өндірістік технологиялар, медицина мен генетикалық
инженериядағы ашылып жатқан жаңалықтар, жасанды интеллект, физика,
кибернетика т.б. салалардағы ғылыми жетістіктер адамзат қоғамының
өркендеуіне, ілгері дамуына, адамдардың қол еңбектерін жеңілдетуге көп
септігін тигізуде. Дегенмен, осындай жағымды жетістіктерге қарамастан
қоғамда тастанды балалардың көбеюі, жасөспірімдер арасындағы
қатыгездік, суицид мәселелері, қылмыскерлер санының артуы, зорлық-
зомбылық пен лаңкестіліктің өсуі, т.б. жағымсыз әлеуметтік құбылыстар
жиіленіп бара жатқаны байқалуда. Неліктен қоғам өркендеген сайын
мұндай жағымсыз әлеуметтік құбылыстар азая түспейді? Осындай қарама-
қайшылықтардың себептері неде?
Бұл парадокстың басты себептері – адамдардың құндылықтық
бағдарларының өзгеруі, рухани-адамгершілік қағидаларының әлсірей бастауы,
соның салдарынан азаматтық сана-сезім мен әлеуметтік жауапкершіліктің
жеткіліксіз деңгейде дамуы. Сондықтан ХХІ ғасырда өндірістік, әлеуметтік
қатынастардың күрделенуіне қатысты адами ресурс сапасын жақсарту мәселесі
өзектеніп, білім беру ұғымына деген көзқарас әлемдік деңгейде өзгере
бастады, себебі:
- білім беру - ХХI ғасырдың стратегиялық басымдығы;
- білім беру - мемлекеттің өркендеуінің маңызды қозғаушы күші;
- білім беру - мемлекет бәсекелестігін сақтаудың негізгі;
- білім беру - мемлекеттің адами капиталын қалыптастырудың іргетасы;
- білім беру - әр тұлға үшін де, қоғам үшін де баға жетпес құндылық;
- білім беру - адамның тұлғалық және кәсіби дамуының басты факторы.
Әр мемлекеттің әлемдік деңгейде бәсекеге қабілетті болуы оның жер
асты байлығымен, қарулық күштерімен, экономикасының жетістіктерімен ғана
өлшенбеуі тиіс, мемлекеттің дамуындағы негізгі көрсеткіштердің бірі – адами
капиталдың даму деңгейі, адами құндылықтар сапасы. Осыған орай атақты
Абылай ханның Білекке сенген заманда - ешкімге есе бермедік. Білімге сенер
заманда - қапы қалып жүрмейік - деп ескерткен сөздері бүгінгі күні де
білім беру жүйесінің алдында тұрған өте жауапты әлеуметтік міндет.
Сондықтан күні бүгінге дейін педагогика ғылымының негізгі категорияларының
бірі ретінде саналып келе жатқан білім беру ұғымын қазіргі таңда кең
мағынадағы әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырған дұрыс.
Білім беру мәселесімен тек педагогика ғылымы ғана айналысады деп айтуға
болмайды. Білім беру үрдісін философия, әлеуметтану, психология, экономика,
мәдениеттану, саясаттану, т.с.с. басқа әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар өз
тұрғысынан зерттеп қарастырады. Қоғамдағы көрініс тауып отырған адам іс-
әрекетіне байланысты барлық әлеуметтік құбылыстардың себеп-салдары осы
білім беру мазмұнынан іздестіріліп, бұл ұғымның ауқымының жылдан-жылға
өзектене түсуін аңғаруға болады.
Ата-бабаларымыздан асыл мұра болып қалыптасқан әлеуметтік тәжірибені,
көп жылдық ұлттық мәдениетті сақтап, оны ұрпақтан ұрпаққа жеткізе отырып
меңгертуде білім беру үрдісінің маңызы зор. Білім беру ұғымы 18-19
ғасырлардан бастап ғылыми айналымға еніп (Д.Локк, И.Г.Песталоцци), бүгінде
педагогиканың жетекші категорияларының бірі болып табылады.
Ғасырдан ғасырға білім беру үрдісі үздіксіз сипатқа ие болып келеді,
себебі жыл сайын ғылыми білімдер көлемі көбейіп, ақпараттық
технологиялардың жедел дамуына байланысты меңгерілген білімдер тез ескіріп,
оларды уақыт талабына сай толықтырып, жаңартып, жетілдіріп отыру
қажеттілігі туындауда. Білім беру ұғымы мазмұны жағынан да өзгерістерге
ұшырап, жан-жақты кеңейе түсті. Педагогика ғылымында білім берудің түрлі
анықтамалары кездеседі:
- Кең мағынадағы білім беру - жеке тұлғаның өз өмірлік жолын құзырлы
таңдау мүмкіншіліктерін кеңейтуге және өзін-өзі дамытуға бағытталған
үрдіс. (А.Г.Асмолов).
- Білім беру - жеке тұлғаның әлеуметтік жетілуі мен жеке өсуі
қамтылатын, оның қабілеттіліктері мен мінез-құлқын жетілдіру үрдісі
және нәтижесі (ЮНЕСКО, 1997) .
- Білім беру – жеке тұлға мен қоғам мүддесі үшін жүргізілетін
педагогикалық тұрғыдан ұйымдастырылған әлеуметтендіру үрдісі.
(Педагогикалық энциклопедия, 1999).
- Білім беру – адам, қоғам, мемлекет мүддесіне, мақсатына бағытталған
тәрбие және оқыту үрдісі (В.А.Сластенин).
Осындай және тағы да басқа білім беру ұғымына берілген анықтамалардың
көптігі оның кең мағыналылығының, көп қырлылығының, әлеуметтік
маңыздылығының айқын дәлелі.
Қазіргі білім берудің негізгі мақсаты – білім алушыға тек академиялық
білім беріп, білік пен дағдыларды қалыптастыру емес, сонымен қатар жеке
тұлғаның бойында әлеуметтік құнды іс-әрекеттерге қатыса алуы үшін өзіне де,
қоғамға да қажетті қабілеттерін дамыту. Осы тұрғыдан қарағанда білім
берудің білім, білік пен дағдыларды қалыптастыру міндеттері арқылы жеке
тұлғаның үйлесімді түрде эмоционалды, ақыл-ой, адамгершілік, рухани-
құндылық, еріктік, физикалық қабілеттері жағынан толыққанды тұлға ретінде
дамуы маңызды.
Білім беру үрдісі негізінде адам ғылыми-техникалық, жаратылыстану,
әлеуметтік-гуманитарлық білімдер жүйесін меңгереді және мәдениет
кеңістігінде өмір сүруге қажетті ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды
қалыптастырады. Білім алу нәтижесінде меңгерген білімдері мен дағдылары
арқылы адам экономиканың, саясаттың, ғылымның, техниканың, мәдениеттің,
өнердің дамуына араласып, өз үлесін қоса алады.
Білім берудің сапасы адамның білім алып жатқан мекемесінің (мектеп,
жоғары оқу орындары) педагогикалық іс-әрекетіне тығыз байланысты болады. Ал
жоғары білім берудің сапасы студенттердің кәсіби, оқу-танымдық, ғылыми-
зерттеу жұмыстарына, кәсіптік педагогикалық тәжірибе деңгейіне тікелей
байланысты. Бұл кезде студенттердің басым көпшілігінде өз бетінше білім алу
және шешім қабылдай алу іскерліктері бекіп, белсенділік, табандылық,
төзімділік, зеректік, жауапкершілік қасиеттері айырықша көрініс табады.
Білім берудің мемлекеттің стратегиялық басымдығы ретінде анықтайтын
Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесі туралы заңнамасы бекітіліп,
заман талабына сай жетілдіріліп отыруда. Заңнамалық құжаттар бойынша
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік білім беру саясаты және жалпы орта
білім берудің мақсаты анықталған.
- Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы. 27.07.2007 ж.
(өзгерістер мен толықтырулар енгізілген 2022 ж.)
- Педагог мәртебесі туралы. Қазақстан Республикасының Заңы 2019 жылғы 27
желтоқсандағы № 293-VІ ҚРЗ.
- Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық орта жалпы білім беру
Тұжырымдамасы.
- Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы
Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы № 345-ІІ Заңы.
- Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020 -
2025 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы.

2. Білім беру философиясы. Білім беру ұғымының ауқымы кеңейген сайын,
оның мазмұны да жан-жақты зерттеле бастады. Білім берудің әлеуметтік
мәнін ашуда білім беру философиясы деген ұғым кеңінен талқылануда.

Білім беру философиясы көптеген сұрақтарға жауаптар іздестіреді.
Қазіргі қоғамдағы жеке тұлғаның алатын орны қандай? Адамзаттың маңызды
мәселелерін шешудегі білім берудің әлеуметтік мәні неде? Қазіргі кездегі
білім беру саласы, оның даму бағыттары қандай? Білім беру құрылымы
болашақта қандай болуы керек? Білім берудің қазіргі жағдайы қанағаттанарлық
па? Осындай сұрақтардың барлығы білім беру нәтижелерінің қаншалықты өмір
талабы мен әлеуметтік сұранысқа сәйкес келетінін айқындауға бағыттала
отырып, білім беру философиясының зерттеу аясын анықтайды.
Философия ғылымының заңдары көптеген құбылыстарды зерттеуде, оларды
танып білуде, түсіндіруде кеңінен қолданылады. Осыған байланысты білім беру
саласындағы көптеген мәселелерді философиялық тұрғыдан түсіндіру
көзқарастары ерекше жүйе ретінде қалыптасқан.
Білім беру философиясын жан-жақты зерттеген ғалымдар В.В.Краевский,
Б.Л.Вульфсон, В.В.Кумарин, Б.С. Гершунский т.б. болған. Білім беру
философиясы үш тұрғыдан қарастырылады:
1) Білім беру философиясы – қолданбалы философия ретінде
қарастырылады. Бұл тұрғыдан білім беру саласының даму заңдылықтарын
негіздеу үшін жалпы философиялық қағидаларды қолдану жеткілікті деп
есептелінеді.
2) Білім беру философиясының мазмұны педагогика ғылымының теориялық-
әдіснамалық мәселелерімен сәйкестендіріледі.
3) Білім беру философиясы дербес ғылыми білімдер саласы, оның негізін
тек білім беруге қатысты жалпы философиялық ілімдер ғана емес,
білім берудің барлық аспектілерінің қызметтерін қамтитын жеке
шынайы даму заңдылықтары құрайды.
Білім беру философиясының біртұтас нысанасы (объектісі) - барлық
құндылықтық, жүйелілік, іс-әрекеттік, нәтижелік сипаттағы білім беру
үрдісі. Білім беру философиясының зерттеу пәні – білім беруге қатысты
пәнаралық теориялар, заңдар, заңдылықтар, категориялар, ұғымдар,
терминдер, принциптер, постулаттар, ережелер, әдістер, болжамдар, идеялар,
фактілер.
Б.С. Гершунскийдің пайымдауынша білім беру философиясының мәні – білім
беруге бетбұрыс алған философия, немесе білім беру іс-әрекетінің барлық
аспектілерінің өзіндік ғылыми парадигмасы.
Қазіргі қоғам дамуындағы саяси, әлеуметтік, мәдени өзгерістер білім
беру саласына тікелей әсерін тигізіп, оның маңыздылығын арттыра түсті.
Білім беру ұғымының күрделілігі, көпжақтылығы оны жан-жақты қарастыруды
қажет етеді. Білім беру философиясының белгілі теоретигі Б.С. Гершунский
білім беру ұғымын 4 аспектіде қарастыруға болатынын атап көрсетеді:
- білім беру құндылық ретінде;
- білім беру жүйе ретінде;
- білім беру үрдіс және іс-әрекет ретінде;
- білім беру нәтиже ретінде.

Сурет 1. – Білім беру ұғымының 4 негізгі аспектілері

Білім беру неліктен құндылық ретінде қарастырылуы қажет? Әуелі
құндылық дегеніміз не? Құндылық – кез келген индивид, топ, ұжым, этнос,
т.б. үшін өмірлік маңызы жоғары материалдық немесе рухани нысаналар.
Құндылықтар әр ұлт үшін немесе жалпы адамзат үшін маңыздылығына байланысты
ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар деп ажыратылып қарастырылады. Әр
ұлт үшін не құнды? Әрине, ол ұлттық тіл, мәдениет, салт-дәстүрлер, әдет-
ғұрыптар, ұлт тарихы, т.б. Ұлттық құндылықтарды меңгеру негізінде адам
санасында жалпыадамзаттық құндылықтарға деген көзқарастар қалыптасады.
Олардың қатарына барлық адамдарға ортақ, ұлттық және нәсілдік
айырмашылықтарына қарамастан маңызды болып есептелетін құнды нысаналар
жатады. Мысалы: адамның өмірі, денсаулығы, бас бостандығы, адамгершілігі,
қадір-қасиеттері, білімі, т.б. Адам санасында аталған құндылықтарға деген
көзқарас білім беру жүйесі арқылы қалыптасатыны анық. Білім беру
мекемелерінде алған білімдері мен тәрбиесі арқылы әр адам әлеуметтік
қатынастарға бейімделіп, қоғамда өз орнын табуға мүмкіндік алады. Сондықтан
да білім беру немесе әр жеке тұлға үшін білім алу үлкен құндылық болып
есептеледі.
Білім берудің құндылықтық сипаты үш тұрғыдан қарастырылады.
1) Білім беру мемлекетік құндылық;
2) Білім беру қоғамдық құндылық;
3) Білім беру жеке тұлғалық құндылық.

Сурет 2. – Білім берудің құндылықтық сипаты.

Неліктен білім беру мемлекеттік құндылық болып саналады? Себебі кез
келген мемлекеттің экономикасы, ғылыми-техникалық прогресі, саясаты,
экономикалық, мәдени, интеллектуалдық, адамгершілік әлеуеті білім беру
саласының нақты жағдайына және оның ілгері даму мүмкіндігіне байланысты
бағаланады. Осы тұрғыдан әрбір өркениетті дамып келе жатқан мемлекет үшін
білім беруді қарқынды дамыту – оның басты стратегиялық міндеттерінің біріне
айналған.
Білім беру үнемі болашаққа бағытталғандықтан, оның мемлекеттік
маңыздылығын күшейтуге арналған нақты материалдық және моральдық міндеттер
мемлекет тарапынан қарастырылады. Білім беру саласы мемлекет тарапынан
басқарылады, және толығымен мемлекет бақылауы мен қадағалауында болады.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңы (2007) және
басқа да білім беру саласын жетілдіруге арналған мемлекеттік бағдарламалар,
тұжырымдамалар, нормативті құжаттарда білім беру саласындағы шоғырланған
мәселелерді шешу жолдары мен жетілдіру реформалары қарастырылған.
Неліктен білім беру қоғамдық құндылық болып саналады? Мемлекет пен
қоғам тең мағыналы ұғымдар емес, олардың өзара қатынасы өте күрделі болып
келеді. Білім беруді дамытуда олардың мақсат, мүдделері сәйкес келе
бермейді. Дамыған қоғам мемлекет тарапынан қабылданған қаулылардың
орындалуын талап етеді, білім беру заңын талқылап өзгертулер енгізе алады.
Қоғам мүшелері өзекті білім беру мәселелерін шешу үшін қоғамдық ұйымдар
құрады және қозғалыстар ұйымдастырады. Қоғам мүшелерінің әлеуметтік
белсенділігі, олардың өз мүдделерін қорғай алулары, қоғамдық сананың дұрыс
қалыптасуы білім беруді дамытудың негізгі жолдарының бірі және оның
қоғамдық маңыздылығының көрсеткіші.
Неліктен білім беру жеке тұлғалық құндылық болып саналады? Жоғарыда
қарастырылып отырған білім берудің мемлекеттік және қоғамдық құндылықтары
жалпы әлеуметтік мәселелерді қарастырады, бірақ жеке тұлғаның білім алуға
деген өзіндік қатынасын, оның деңгейі мен сапасын толық ашып көрсетпейді.
Б.С. Гершунскийдің пікірі бойынша білім беруді дамыту саясаты әр жеке
адамның дербес ерекшеліктерін, оның қажеттіліктерін, қызығушылықтарын және
қабілеттіліктерін ескере отырып тұлғалық бағытта жүргізілуі керек.
Әрине, білім беру үнемі ұжымдық сипатта болатыны анық. Бірақ сол ұжым
ішінде әрбір адам өзінің дербестігін, даралығын, жеке Мен-жүйесін
жоғалтып алмауы өзекті педагогикалық мәселе.
Қорыта келіп тұжырымдайтын болсақ, білім берудің құндылығы осы аталып
көрсетілген мемлекеттік, қоғамдық, жеке тұлғалық құндылықтардың өзара
үйлесімді және тығыз қатынаста болуын көздейді. Тек осындай құндылықтық
негізде жүргізілетін білім беру барысында ғана әр тұлғаның жан-жақты
дамуына, теориялық білімдерді меңгеруімен қатар өз бойында қажетті
құзыреттіліктерді қалыптастыруға қолайлы жағдайлар жасалуы мүмкін.
Білім беру жүйе ретінде. Дәстүрлі түсінігіміз бойынша білім беру
дегеніміз деңгейлерімен, кәсіптік бағыттарымен ерекшеленетін білім беру
мекемелерінің (мемлекеттік және мемлекеттік емес) жүйесі. Бірақ білім беру
мекемелерінің мұндай алуан түрлілігі оны әлі жүйе деп қабылдауға негіз бола
алмайды. Себебі жүйе дегеніміз кез келген объектілердің кездейсоқ жиыны
емес, олардың элементтерінің өзара сәйкестендіріліп байланысқан жиынтығы.
Қандай белгілері арқылы білім беруді жүйе ретінде сипаттауға болады? Ең
алдымен деңгейлеріне, профильдеріне қарамастан жүйені және оған кіретін
құрамды бөліктерді сипаттайтын жалпы, инвариантты сапалардың болуы қажет.
Мұндай сапаларға икемділік, тұрақтылық, болжамдылық, тұтастық, сабақтастық,
вариативтілік, динамикалық сапалар жатады. Білім беру жүйесі икемді және
динамикалық түрде әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге бейімделе алуы керек
және өзіндік психологиялық-педагогикалық негізін берік ұстануы маңызды.
Жоғарыда аталған сапалардың өзі білім беру жүйесінің күрделілігін
көрсетеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесі
ретінде өзара бірлесе іс-әрекет ететін:
1) білім берудің деңгейлерінің сабақтастығын қамтамасыз
ететін мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттар мен оқу
бағдарламаларының жиынтығы;
2) білім беру бағдарламаларын типтеріне, түрлеріне,
меншіктік формаларына қарамастан іске асыратын білім
беру ұйымдарының жиынтығы;
3) білім беру сапасының мониторингін жүргізетін ғылыми
ұйымдар мен оқу-әдістемелік қамтамасыздандыратын білім
беруді басқару органдарының және оған сәйкес
инфраструктураларының жиынтығы қарастырылады.
Сонымен, біріншіден, білім беру жүйесі тарихи қалыптасқан бірі-бірімен
сабақтасқан және біртіндеп бірі-біріне ауысатын білім беру парадигмаларынан
туындайды. Екіншіден, білім беру жүйесінің нәтижелері болашақта көрініс
береді, себебі білім беру мекемелерінің түлектері өздері білім алған
жағдайлардан өзгеше, жаңа жағдайда өмір сүріп іс-әректпен шұғылданады.
Білім беруді жүйе ретінде анықтауда жеке тұлғаға бағытталған білім беру
парадигмасы маңызды орынды иеленуде. Білім берудегі бұрынғы көп жылдар бойы
қалыптасып қалған, қатал орталықтандырылған басқару, қатаң тәртіп орнаған
жүйенің тұрақсыздығы байқалып, бүгінгі күнде білім беру жүйелеріне мазмұны
жағынан да, оқыту-тәрбие жүйесін ұйымдастыру формалары жағынан да көп
өзгерістер енгізілуде.
Білім беру мекемелері төмендегідей деңгейлер бойынша сарапталады:
1) мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту;
2) бастауыш білім беру;
3) негізгі орта білім беру;
4) орта білім беру (жалпы орта білім беру, техникалық және кәсіптік
білім беру);
5) орта білімнен кейінгі білім беру;
6) жоғары білім беру;
7) жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру.

Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының баптарына сәйкес
қарастырылып отырған білім беру деңгейлері әр түрлі типті мекемелерде
жүзеге асырылады.
1) Мектепке дейiнгi тәрбиелеу отбасында немесе бiр жастан бастап мектеп
жасына жеткенге дейін мектепке дейiнгi ұйымдарда жүзеге асырылады (30
бап).
2) Орта бiлiм беру ұйымдарының негiзгi түрлерi жалпы білім беретін
мектеп, шағын жинақталған мектеп, гимназия, лицей, бейiндiк мектеп
болып табылады (31бап).
3) Техникалық және кәсіптік білім беру негізгі орта және (немесе) жалпы
орта білім беру базасында училищелерде, колледждерде және жоғары
колледждерде жүзеге асырылады (32 бап).
4) Орта білімнен кейінгі білімнің білім беру бағдарламалары колледждерде
және жоғары колледждерде іске асырылады (33 бап).
5) Жоғары оқу орындарының негiзгi түрлерiне ұлттық зерттеу университеті,
ұлттық жоғары оқу орны, зерттеу университеті, университет, академия,
институт және оларға теңестiрiлгендер (консерватория, жоғары мектеп,
жоғары училище) жатады ( 35 бап).
6) Жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру жоғары оқу орындарының
магистратурасы мен докторантурасында, жоғары оқу орындарының және
ғылыми ұйымдардың резидентурасында, сондай-ақ Болашақ халықаралық
стипендиясының стипендиаттарын Қазақстан Республикасының заңнамасында
белгiленген тәртiппен жыл сайын бекiтiлетiн мамандықтар тiзбесiне
сәйкес күндiзгi оқыту нысаны бойынша жетекші шет елдердiң жоғары оқу
орындарына оқуға жiберу арқылы жүзеге асырылады (36 бап).
Білім берудің жүйелік сипатына қазіргі білім беру үрдісінде
қалыптасқан сынып-сабақ жүйесін де атап өтуге болады. Ол жүйенің негізін
қалаушы ретінде чех педагогы Я.А.Коменскийдің еңбектері елеулі орын алады.
Өзінен бұрынғы қалыптасқан оқыту жүйелерінің ұтымды тәжірибелерін
жинақтай келе, XVII ғасырдың ортасында Я.А.Коменский оқытудың сынып-сабақ
жүйесін ғылыми тұрғыдан негіздейді. Оқытудың сынып-сабақ жүйесінің негізгі
сипаттары:
- оқушылар жас ерекшеліктері бойынша оқу топтарына – сыныптарға
топтастырылып оқытылады;
- сыныптардың құрылымдары тұрақты, өзгертіле бермейді;
- оқытудың мазмұны жеке пәндер бойынша жүргізіледі;
- сыныптағы оқушылардың барлығына оқу пәнінің бөлімдері мен тақырыптар
тізбектемесі бірдей беріледі;
- сыныптың барлық мүшелеріне бірдей сабақтың басталу және аяқталу
уақыттары бірдей белгіленеді;
- сабақтардың саны, олардың ұзақтығы, сабақтар арасындағы демалысқа
берілетін үзілістер барлық оқушыларға бірдей белгіленеді.
Үш ғасырдай бойы айтарлықтай өзгерістерге ұшырамай сақталып келе
жатқан оқытудың сынып-сабақтық жүйесі қазіргі кезде дәстүрлі оқыту жүйесі
ретінде қалыптасып, бүгінгі мәдени-әлеуметтік өзгерістерге, қоғамдық
қатынастардың талаптарына сай оның тиімділігін арттыру қажеттілігі айқын
байқалуда.
Білім беру - үрдіс және іс-әрекет ретінде. Білім берудің мәні –
мақсаттан нәтижеге қарай жылжу үрдісі. Үрдіс деген сөздің өзі латын тілінен
аударғанда (processus – қозғалу, жылжу) – бір нәрсенің дамуындағы
құбылыстардың, жағдайлардың біртіндеп өзгеруі; қандай болмасын нәтижеге қол
жеткізудегі іс-қимылдар жиынтығы деген мағынаны білдіреді.
Білім беру – педагог пен оқушы, студент арасындағы қарым-қатынас
үрдісі. Бұл үрдіс барысында оқушы немесе студент оқу, тәрбие, даму
үрдістеріне жан-жақты белсенді қатысып педагогикалық қарым-қатынастың
субъектісіне айналады. Білім беру барысында педагог пен оқушы арасында ғана
емес, оқушылардың, студенттердің өзара біріккен әрекеттері де нығая түседі.
Аталып отырған педагогикалық үрдіс көптеген білім беру құралдары (оқу,
әдістемелік мәтіндер, көрнекілік құралдар, компьютерлер, аудио-
видеоқұралдар, қашықтықтан оқыту аппараттары т.б.) арқылы арнайы
ұйымдастырылған (жеке, топтық, ұжымдық) түрде жүргізіледі.
Білім беру үрдісі үнемі мақсатқа және күтілетін нәтижелерге
бағытталған. Осы тұрғыдан білім беру үрдісін технологияландырылған үрдіс
деп те сипаттауға болады, себебі педагогикалық технологияларда өзара
сабақтасқан шағын және жалпы мақсаттарға жетудің нақты қадамдары,
кезеңдері, сатылары анықталады.
Білім беру үрдісі – мұғалімнен, оқытушыдан балаға, студентке оқу
ақпараттарын жеткізу арнасы. Сондықтан қазіргі кезде білім беру саласында
ақпараттық технологиялар да өте кең таралуда.
Білім беру үрдісіндегі көптеген мәселелердің шешімдердің табыстылығы
педагогтың іс-әрекетіне тікелей тәуелді. Тіпті әрбір сабақтың өтілуі де
мұғалімнің кәсіби-шығармашылық деңгейіне, талпынысына, әдістемелік
шеберлігіне байланысты түрлі нәтиже көрсетеді. Мұғалімнің іс-әрекеті
үздіксіз шығармашылық үрдіс. Ол балалармен үнемі ынтымақтастықта жұмыс
істеуге әрекет жасайды. Осы бірлескен белсенді танымдық іс-әрекет барысында
білім алушыларды табысқа жетуге бейімдей алу педагогикалық маңызы зор
мәселе, себебі көп жағдайларда сабаққа қатысып отырған қаншама оқушылар
арасында кейбіреулері ғана жетістіктерге қол жеткізулері мүмкін.
Білім беруді үрдіс және іс-әрекет ретінде жекеше қарастырудың себебі
оның көздеген мақсаты мен күтілетін нәтижелерінің арасындағы қадамдардың
қаншалықты белсенді, қаншалықты қозғаушы күш екендігімен байланысты
анықталмақ.
Мысалы, білім беруде мұғалім алдына мақсат қояды, бірақ сол мақсатқа
жетуде оқытудың түрлерін, құралдарын, әдістерін, тәсілдерін дұрыс таңдай
білмесе, күтілетін нәтижеге қол жеткізе алмауы ықтимал. Бұл жерде білім
беру үрдісіне қатысатын субъектілердің (мұғалім, оқушы) іс-әрекеттерінің
дұрыс ұйымдастырылуы маңызды. Демек білім беру барысында оқушы да,
мұғалім де белсенді іс-әрекеттік позицияда болулары керек.
Білім беру нәтиже ретінде: сауаттылық – білімділік - кәсіби
кұзыреттілік - мәдениет - діл (менталитет). Білім беруді сапалық жағынан
қарайтын болсақ ол тек құндылық, жүйе, үрдіс немесе іс-әрекет емес. Білім
беруді нәтиже ретінде де қарастыра алу маңызды. Оқу-танымдық үрдіс
барысында әр адам білімнің бір сапалық деңгейіне жетеді, ол оның нақты бір
көлемдегі білімді игеруінің нәтижесі. Мысалы, бастауыш білім алу барысында
адам сауаттылыққа ие болады.
Педагогикалық терминологиялық сөздікте сауаттылық ұғымы – ана тілінің
грамматикалық нормаларына сай адамның оқу, жазу дағдысын меңгеру дәрежесі
ретінде анықталады. Қоғам дамуындағы тарихи кезеңдерге байланысты бұл
ұғымның мағынасы қарапайым оқу, жазу, есептеу дағдыларынан бастап, қоғамдық
қажетті білімдер мен дағдыларды меңгеру деңгейіне дейін өзгеріп отыр.
Мысалы, компьютерлік сауаттылық, экономикалық сауаттылық , функционалдық
сауаттылық, т.б.
Сауатты адам - өзінің білімдік әлеуетін ары қарай дамытуға, байытуға
дайын адам. Сауаттылық әр адамды білім беру саласында бастапқы
мүмкіншіліктермен қамтамасыз етеді. Сауаттылықтың негізгі педагогикалық
сипаты - оның барлық адамдардың қол жеткізе алуларында. Бірақ қазіргі
жаһандану заманында тек сауатты адам ғана болып қалу жеткіліксіз.
Сауаттылық және білімділік ұқсас ұғымдар, бірақ екеуі тең мағыналы
ұғымдар емес. Бұл екі сапа адамның алған білім, білік, дағдыларының көлемі,
кеңдігі, тереңдігі жағынан, шығармашылық іс-әрекет тәсілдерімен
ажыратылады. Адамдардың белгілі білім беру мекемелерінде алған, меңгерген
білімдерінің деңгейіне қарай бастауыш білімі бар, орта білімді, жоғары
білімді адам деп аталатындарын көп естиміз. Білімділік – қажетті максимумға
дейін жеткізілген қоғамдық және тұлғалық сауаттылық. Білімділік ұғымы
адамның қоғам мен өмірдің түрлі сұрақтары бойынша дүниетанымының кеңдігі,
танымдық үрдістерінің жетілу деңгейі, меңгерген білімдері негізінде
қалыптасқан адамгершілік қадір-қасиеттері ретінде қарастырылып, тұлғаның
білім алу саласындағы жетістіктерімен сипатталады.
Кәсіби құзыреттілік. Қазіргі ақпараттық қоғамда әр адам өзінің
қызығушылықтарына, қабілеттеріне, ішкі әлеуетіне қарай бір мамандықты
немесе кәсіпті дұрыс таңдауы маңызды. Сол мамандықты игеру үшін адам арнайы
жоғары оқу орындарына түсіп, ғылыми білімдермен қаруланып, өзінің
интеллектуалды әлеуетін дамытуға және сол арқылы қоғамдық ортада өз орнын
анықтауға үлкен мүмкіндіктер алады. Мамандықты терең меңгеруге байланысты
кәсіби құзыреттілік ұғымы кеңінен талқылануда, себебі бүгінгі қоғам
дипломдары бар мамандарды емес, кәсіби құзыреттері, практика сұранысына
жауап бере алатын мамандарды талап етуде.
Қазіргі білім берудегі негізгі нормативті құжаттардың басым
көпшілігінде құзыреттілік ұғымы негізгі түйін сөздер қатарында
қарастырылып келеді. Алдымен құзыреттілік ұғымының этимологиясына
тоқталатын болсақ, ол латын тілінің compete деген сөзінен аударғанда
білу, істей алу, қол жеткізу деген мағынаны білдіреді.
Педагогикалық терминологиялық сөздікте құзыреттілік ұғымы екі тұрғыдан
сипатталған:
1) құзыреттілік - нақты білімдері мен дағдылары арқылы кейбір
міндеттерді шешуге ат салыса алатын немесе мәселені өз бетінше шеше алатын
жеке тұлға мүмкіншіліктері;
2) құзыреттілік - танымдық және тәжірибелік іс-әрекеттердің теориялық
тәсілдерін меңгеру дәрежесімен анықталған жеке тұлғаның білімділік деңгейі.
Тек білімді болу адам үшін жеткіліксіз, адам бір мамандықтың иесі
болып, құзырлы маман болуға тырысуы керек және сол өзі меңгерген мамандығы
арқылы өзінің тұлғалық әлеуетін жан-жақты іске асыра алады.
Әрине, кейбір адамдар өздерінің қабілеттерін бірнеше салада (ғылымда,
мәдениетте, өнерде) көрсете алулары мүмкін. Бұндай жағдайда кәсіби
құзыреттілікпен қатар жеке тұлғаның түрлі салаларда табысты іс-әрекет жасай
алатын дарындылығы байқалады.
Кәсіби құзыреттілік ұғымы ең бірінші жеке тұлғаның кәсіби білімінің
деңгейімен, жеке қабілеттерімен, өзін-өзі үздіксіз жетілдіру іскерлігімен,
өз ісіне деген шығармашылығымен, жауапкершілігімен, теориялық білімдерін
практикада тиімді қолдана алуымен анықталады.
Жас маманның жоғарғы білім туралы дипломы оның шығармашылығының,
шеберлігінің, құзыреттілігінің толық көрсеткіші бола алмайды, ол тек қана
оның жоғарғы оқу орнында білім алып шыққанын растайтын құжат. Яғни, жоғары
оқу орнын бітірген студенттердің көпшілігінің дипломдары бірдей болғанымен,
олардың педагогикалық шеберліктері, кәсіби құзыреттілік деңгейлері бірдей
емес. Осы жағдайдың өзі маманның кәсіби құзыреттіліктерін дамыту
мәселесінің өзектілігін айқындайды.
Мамандардың біліктіліктері, кәсіби құзыреттіліктері адамның жалпы
мәдениетке қатынасын анықтайтын қажетті компонент болып табылады. Мәдениет
өте кең мағыналы ұғым. Мәдениет ұғымы латын тілінен аударғанда өңдеу,
баптау деген мағынаны білдіреді. Бұл ұғымның мәні әр тарихи-экономикалық
формацияларда әр-түрлі өзгеріп дамып отырған.
Педагогикалық сөздікте мәдениет – қоғамның даму тарихының жеткен
сатысын сипаттайтын және адамзаттың қоғамдық-тарихи тәжірибесі үрдісінде
қалыптасатын материалдық және рухани құндылықтар жиынтығы ретінде
анықталған.
Мәдениеттің маңызды ерекшеліктері болып жеке тұлғаның өткен ғасырлар
мұрасына терең, саналы түрде қастерлі қатынаста болуы, шығармашылықпен
қабылдай алу іскерлігі, кез келген іс-әрекеттер немесе қарым-қатынастар
саласындағы шынайылықты түсінуі және жағымды тұрғыда өзгертуге ұмтылысы
жатады. Мәдениет – адам білімділігі мен кәсіби құзіреттілігінің жоғарғы
көрінісі. Мәдениет - адам жанын да, қоғамды да, табиғи ортаны да ізгілікке
бөлейтін пәрменді ерекше құрал. Сондықтан мұғалім шәкірттерді тәрбиелеудегі
ізгіліктің бастауы, мәдениеттің қайнар көзі, әдебиет пен өнер
шығармаларының жаршысы бола алатын жетекші тұлға.
Білім берудің ең жоғарғы құндылығы және жоғарғы мақсаты – жеке тұлғаның
және социумның ділін қалыптастыру. Діл ұғымы адамның мінез-құлқының,
дүниетанымының, дүниені қабылдауының терең негіздерін қамтиды.
Діл (менталитет) – тұлғаның, адамдар тобының немесе белгілі бір социум
дүниетанымының, дүниеге деген көзқарастарының және мінез-құлықтарының терең
жатқан негіздері болып табылатын мәдениеттің мазмұны. Мәдениеттану және
философиялық әдебиеттерде діл белгілі бір кезеңдегі, географиялық аймақтағы
және әлеуметтік ортадағы адамдар қауымы көзқарастарының, сезімдерінің
жиынтығы, тарихи және әлеуметтік үрдістерге ықпал ететін қоғамның ерекше
психологиялық салты ретінде түсіндіріледі. Діл – адамның санасына терең
сіңісіп қалған рухани құбылыс.
Діл қай халықтың болмасын мәдениетінен, дінінен, өмірлік тұрмысынан,
философиялық идеяларынан және білім беру жүйесінен туындап қалыптасады.
Адамдардың қоғамдағы түрлі құбылыстарға қатынасы, нақты бір іс-әрекеттері,
мінез-құлықтары олардың ділдерінің көрінісі болып табылады. Әр адам өз
ұлттық ділінің өкілі екенін естен шығармай, қай кезде болмасын ұлттық
намысты жоғары ұстауы ұлттық парыз екенін естен шығармағаны абзал.
Сонымен білім берудің нәтижелілігін мынандай тізбек ретінде қарастыруға
болады: сауаттылық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.