ІІО қызметінде әкімшілік құқық қатынастарындағы жеке адамның құқықтарын қамтамасыз ету кезінде туындайтын жалпы және жеке негізгі мәселелерді талдау, анықтау, қорыту және шешу, сондай-ақ осы қызметті жетілдіру бойынша ұсынымдар әзірлеу
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ұсынылған магистрлік жобада ішкі істер органдарының қызметіндегі әкімшілік құқықтық нормалар мен құқықтық қатынастардың теориялық және қолданбалы мәселелерін зерттеуге әрекет жасалды. Алғаш рет әкімшілік құқықтық қатынастардың құрылымы Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдарының, атап айтқанда халықпен әкімшілік-басқару құқықтық қатынастары саласы мен әкімшілік және қылмыстық қудалау саласын да қамтитын ішкі істер органдары қызметінің демократиялығын қамтамасыз ететін кешенді құрал ретінде зерттелді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында мыңжылдықтар тоғысында заң шығарушылық және атқарушы билік қызметі әкімшілік құқықтық қатынастарға қатысушы ретінде адам және азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерін уақытылы сапалы қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған.
Кешегі кеңес дәуірде азаматтардың құқықтарын қорғаудағы жетістіктерді кемітпесек те, бірқатар жағдайларда олардың өздерінің құқық қорғау функцияларын толық көлемде атқармағанын атап өткен жөн, бұл субъективті де, объективті де себептермен түсіндіріледі.
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында әкімшілік жаза қолдану кезінде азаматтардың құқықтарын қорғау мәселелеріне іс жүзінде тиісті көңіл бөлінбеді, шығарылған қаулыларға шағым жасау ол уақытта тиісті нормативтік құқықтық базаның әлсіздігі себепті іс жүзінде қолданылмай келген.
Аталған кезеңдегі ғылыми жұмыстарға жүгіну сол заманның рухына тереңдеуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, ешқандай заңнамалық ережемен реттелмеген айналмалы жауапкершілікті қолдана отырып ықпал ету шаралары әртүрлі болды, қаулыларға шағымдану, қайта қарау тәртібін білмеу, туындаған құқықтық қатынастарға қатысушылардың құқықтарын бұзды.
Одан кейін жағдай біршама жақсарды, бірақ жалпы атқарушы билік органдары мен лауазымды тұлғалардың әкімшілік құқықтық нормалар мен қатынастар институтына деген көзқарасы біршама сыни жағдайда болды.
Елімізде құқықтық мемлекет құру жөніндегі атқарушы билік органдарының нақты іс-қимылдарымен сипатталатын қазақстандық шындықтың қазіргі жағдайларында мүлдем басқа көзқарас қалыптасқан. Құқықтық қатынастарға қатысушының құқығын пайдалана отырып, азамат өзінің кінәсіздігін немесе оның жеке басы мен материалдық жағдайына салынған жаза мөлшерінің сай еместігін дәлелдей алады, ал прокурор заңның бұзылуын жоя алады.
1995 жылғы Қазақстан Конституциясы жас мемлекеттің жүріп өткен жолын белгілеп, егемен тәуелсіз мемлекеттің одан әрі даму бағытын анықтады [1]. Құқықтық мемлекет Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясымен қалыптасқан адам құқықтарын қамтамасыз етуге және қорғауға кепілдік береді [2].
Азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделері іс жүзінде құқықтың барлық салаларын реттеудің әмбебап және өзгеріссіз мәні ретінде әрекет етеді. Олар салалық және салааралық ғылымның зерттеу объектісі болып табылады [3].
Әкімшілік құқықтық мәселелерге арналған ғылыми әдебиеттерді талдау, оның едәуір бөлігі азаматтардың әкімшілік құқықтық қатынастардағы құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету міндетін шешуге бағытталғанын көрсетеді.
Әкімшілік құқықтық қатынастар саласында азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мәселесі әкімшілік құқықтық ғылымның басқа да өзекті мәселелерімен қатар дербес зерттеу объектісі ретінде әрекет етеді.
Осыған байланысты, азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін әкімшілік құқықтық ғылымның мәңгілік қозғаушысы ретінде және, әрине, нормашығармашылық процесс ретінде қарау орынды болып табылады.
Магистрлік жобаның ғылыми жаңалығы осы жұмыс шеңберінде әкімшілік құқықтық қатынастардың әкімшілік құқықтағы дербес институт ретінде қарастырылатынында. Бұл осы саладағы салалық заң ғылымдарымен жинақталған тәжірибені қамтитын құқықтық қатынастар теориясының дербес өмір сүруіне құқығы бар және осы теорияның негізіне жатуға қабілетті бірқатар ережелер мен ұғымдарды әзірлеуге мүмкіндік берді.
Бұдан басқа, атқарушы биліктің мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдарының заңсыз әрекеттеріне, әрекетсіздіктеріне, шешімдеріне әртүрлі құқықтық қатынастарда бірінші рет шағым жасау жалпы және жеке болып келетін жалпыадамзаттық және заң қызметінің ажырамас бөлігі ретінде қарастырылады.
Зерттеу барысында магистрлік жобаның көлемі қаншалықты мүмкіндік беретініне қарай ішкі істер органдарының қызметінде жеке тұлғаның құқықтарын сақтай отырып, жағдайға кешенді заманауи талдау жүргізілді, әртүрлі құқықтық қатынастардағы адам құқықтары мен бостандықтарының бұзылуына байланысты ішкі істер органдарының лауазымды адамдарының әрекеттеріне шағымдануды жүзеге асыру кезінде ІІО басшы лауазымды тұлғаларының іс-қимыл алгоритмі әзірленді, қолданыстағы заңнаманы өзгерту бойынша авторлық қорытындылар және құқық қорғау қызметінің стратегиясы бойынша тұжырымдамалық қорытындылар ұсынылды.
Жүргізілген зерттеу нәтижесінде оларды шешудің қазіргі уақытта ұсынылғандармен салыстырғанда анағұрлым жетілдірілген әдістерін табу ғана емес, сонымен қатар аталған бағытты одан әрі дамыту қабілеті де пайда болды.
Осы магистрлік жобаның материалдары зерттеу саласының ұйымдық-құқықтық мәселелерін оңтайландыру ісі мен оқу үдерісінде, Қазақстанның құқық қорғау органдары үшін қызметкерлер даярлауда, сонымен қатар ҚР ІІМ үшін оқу құралдары мен әдістемелік ұсынымдар әзірлеу кезінде де пайдаланылуы мүмкін.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын іске асыру мәселесі, әкімшілік-құқықтық қатынастардың тараптары ретінде азамат пен полиция қызметкері немесе жалпы ішкі істер органы әрекет ететін бір түріне байланысты өзектене түседі.
Бұл қарым-қатынастарда полиция кең және қатаң билік өкілеттіктері берілген субъект ретінде, оның тарапынан жол берілуі мүмкін озбырлыққа қарсы тұратын тетіктер болмаған жағдайда, ол азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына елеулі және нақты қатер төндіреді.
Бүгінгі күні, өкінішке қарай, атқарушы билік органдары лауазымды адамдарының заңсыз іс-әрекеттеріне қарсы тұру тетіктерінің төмен, іс жүзінде қанағаттанғысыз тиімділігі туралы айтуға тура келеді.
Бұл саладағы жағдай мәселені шешудің түбегейлі жаңа тәсілдерін іске асырмай, сауықтыру бағытында дамуы екіталай.
Мәселе бойынша жаңа көзқарастың мәні, біздің ойымызша, құқықтық қатынастарға қатысушы ретінде өз құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғаудағы азаматтың рөлін жандандыруда болуға тиісті. Әзірше тек қана мемлекет азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың нақты монополиялық құқығына ие. Азамат өзінің құқықтары мен бостандықтары бойынша арыздану үшін, жалғыз құралды, атап айтқанда, мемлекеттік құрылымдар қайта қарауға жататын шағым беру құқығын пайдалана алады.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды жүзеге асыруға арналған мемлекеттік құрылымдарды жетілдірудің қазіргі жай-күйі, таяудағы және тіпті ұзақ перспективалары сенім ұялата қоймайды.
Әрине, мемлекеттік құқық қорғау қызметі саласындағы ахуалды сауықтыру жөніндегі жұмыс жалғастырылуы тиіс. Бірақ бұған уақыт қажет, және ұзақ уақытты керек етеді, ал азаматтардың құқықтары мен бостандықтары күттірмей қорғауды қажет етеді.
Шын мәнінде тиімді мемлекеттік құқық қорғау жүйесін құру бойынша ықтимал оң нәтижелерді пассивті күту, азаматтарға қатысты тым ақылға қонымсыз болар еді. Сонымен қатар бұл жағдайда құқықтық ортаны қалыптастыру өте маңызды болып табылады, оның шеңберінде азамат шенеуніктердің, оның ішінде полиция қызметкерлерінің де озбырлығынан тиімді өзін-өзі қорғау мүмкіндігіне ие болар еді.
Алға қойылған міндетті шешу, бірінші кезекте, азамат пен лауазымды адамның өзара қарым-қатынасының жеткілікті нық және тиімді әкімшілік-процессуалдық базасын қалыптастыруды көздейді. Сонымен бірге, аталған тараптардың әкімшілік-деликтік (әкімшілік-юрисдикциялық), сондай-ақ даулы емес өзара қарым-қатынастарының іс процестік-құқықтық шеңбері бірдей маңызды болып табылады.
Аталған жобаның зерттеу объектісі құқық қорғау органдарының практикалық қызметін жүзеге асыру барысында қалыптасатын әкімшілік құқықтық қатынастар болып табылады. Сондай-ақ мемлекеттік басқару саласында азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін іске асыру теориясы мен практикасы да.
Магистрлік жобаның тақырыбы ішкі істер органдарының әкімшілік қызметінде заңдылықты нығайту тәсілі ретінде әкімшілік құқықтық нормалар мен құқықтық қатынастарды ұйымдастыру және құру, сондай-ақ оны жетілдіруге бағытталған құқықтық сипаттағы шаралар болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаттарының бірі ІІО қызметінде әкімшілік құқық қатынастарындағы жеке адамның құқықтарын қамтамасыз ету кезінде туындайтын жалпы және жеке негізгі мәселелерді талдау, анықтау, қорыту және шешу, сондай-ақ осы қызметті жетілдіру бойынша ұсынымдар әзірлеу болып табылады.
Қазақстан Республикасының және басқа да жақын шетелдердің заңнамаларын қорыту және талдау негізінде әдеби көздерді, сондай-ақ атқарушы билік органдары мен олардың лауазымды адамдары қызметінің практикасын азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін сөзсіз қамтамасыз етуге, құқықтық қатынастар практикасында осы саясатты іске асыруды қамтамасыз ететін механизмдерді әзірлеуге бағдарланған біздің мемлекетіміздің құқықтық саясатының тұжырымдамасын жетілдіру мақсатында әзірлеу.
Мақсатты негізге ала отырып, келесі міндеттерді шешу қажет:
- Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдарының адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мәселелері жөніндегі қызметін зерделеу, оң және теріс жақтарын айқындау, құқықтар мен бостандықтарды қамтамасыз ету саласында құқықтық қатынастарды жетілдіру жөнінде ұсынымдар әзірлеу;
- заңдылықты қамтамасыз ету бойынша ішкі істер органдарының бақылау-қадағалау қызметінің принциптерін, сондай-ақ нысандары мен әдістерін зерттеу;
- заңдылық институтын қамтамасыз ету бойынша ішкі істер органдарының қызметіндегі әкімшілік құқықтық нормалардың рөлі мен орнын анықтау;
- азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мәселелері бойынша әкімшілік құқықтық қатынастар саласында Қазақстан Республикасы ІІО қызметінің құқықтық негіздері мен практикасын жетілдіру бойынша ұсынымдар әзірлеу.
Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995 ж. кейінгі өзгерістермен және толықтырулармен), заңдылық институтын күшейту мәселелері бойынша Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары және азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету саласындағы әкімшілік құқықтық қатынастарды реттейтін өзге де нормативтік құқықтық актілер құрады.
Магистрлік жобаның эмпирикалық базасын конституциялық, әкімшілік және қылмыстық құқық теориясы бойынша арнайы заң әдебиеті, сондай-ақ ішкі істер органдары қызметіндегі заңдылықтың жай-күйі туралы мәліметтер құрады.
Зерттеу әдіснамасы мен әдістемесі. Зерттеудің межеленген міндеттері осы үшін қажетті әдіснамалық негізді анықтады. Құқықтық даму заңдылықтарын қисындық түсіну, оны тарихи жаңғыртусыз мүмкін емес. Сондықтан құқықтағы қалыптасқан қайшылықтардың себептерін, ең алдымен, алдыңғы тарихи-құқықтық тәжірибені талдау арқылы іздеу керек.
Осының негізінде магистрант әдістеме ретінде логикалық-тарихи тәсілді қолдану қажеттілігі туралы қорытындыға келді, ол шын мәнінде зерттеу объектісінің қалай дамығанын, оқудың қалай қалыптасқанын, оның нәтижесінде қандай ұғымдар қалыптасқанын және олардың қаншалықты қисынды дәйектілігін бейнелейтін түсініктерді қарастыруға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар жекелеген мәселелерді қарастыру кезінде зерттеудің әдіснамалық базасын диалектикалық-материалистік әдістің ережелері, сондай-ақ танымның жалпы ғылыми және арнайы әдістері: ұқсастық; талдау; салыстыру; синтез; модельдеу; жүйелік-құрылымдық; тарихи; салыстырмалы-құқықтық; әлеуметтік; сауалнамалау және т. б. әдістерді пайдалану құрады.
Магистрлік жобаның теориялық және практикалық маңызы. Зерттеудің теориялық маңыздылығы онда тұжырымдалған теориялық ережелер мен қорытындылар әкімшілік, конституциялық және қылмыстық құқық теориясын дамытады және толықтырады.
Магистрлік жобаның практикалық маңыздылығы зерттеу материалдары дәріс, оқу құралдарын дайындау кезінде және негізгі пәндерді оқыту процесінде, ІІО әкімшілік құқық және әкімшілік қызмет кафедрасы, мемлекеттік-құқықтық пәндер, ІІО басқару, заң бейіндегі жоғары оқу орындарында, бейіндік магистратурада, сондай-ақ орта заң оқу орындарында және бастапқы дайындық жүйесінде қолданылуы мүмкіндігінде болып табылады.
Магистрлік жобаның құрылымы мен көлемі. Диссертациялық зерттеудің мақсаты мен негізгі міндеттерін, логикасы мен құрылымы кіріспеден, алты бөлімшені қамтитын екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұратын жұмыс анықтады.
Магистрлік жоба осы тектес жұмыстарға қойылатын талаптарға сәйкес ресімделген.
Жұмысты жазу барысында көптеген дерек көздері зерделенді: халықаралық-құқықтық актілер, Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілері, шолулар, статистикалық мәліметтер, оқулықтар, монографиялар, кандидаттық және докторлық диссертациялардың авторефераттары, мерзімді баспасөзде және ғылыми еңбектер жинағында жарияланған ғылыми мақалалар.
1 Қазіргі кезеңде ҚР ІІО қызметінде құқықтық нормалар мен құқықтық қатынастардың қалыптасуы және дамуы
1.1 Ішкі істер органдарындағы құқық нормалары мен құқықтық қатынастар: тарихи тәжірибе және қазіргі заманғы тәсіл
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы атты Қазақстан халқына Жолдауының үшінші ұзақ мерзімді басымдығында:
- сот билігі мен құқық қорғау органдарын реформалауды жандандыра түсуді;
- заңның шексіз үстемдігін белгілеуді және заңды орындайтын азаматтарды қылмыстан қорғауды. Бұған керісінше, билік пен заңның бар күшін заңсыз жолмен, шалқып өмір сүретіндерге қарсы қолдануды анықтайды [4].
Әрине, бұл құқық қорғау органдарының, оның ішінде ішкі істер органдарының (полицияның) әкімшілік құқықтық қатынастарын дамытуға және жетілдіруге тікелей әсер етеді. Жоғарыда аталған басымдық жыл сайынғы Жолдаулардың барлығында қамтылған және мұндай реформа мемлекетіміздің барлық құқық қорғау тетігін қамтитын түбегейлі өзгерістерді болжайды. Құқықтық мемлекет жолындағы іс-әрекет заңдылық пен құқықтық тәртіпті түбегейлі нығайтумен де, сондай-ақ заңның әріпі мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектейтін нормаларды дәл және мүлтіксіз сақтаумен де тығыз байланысты.
Азаматтардың құқықтары қандай да бір тәсілмен кемсітілетін жағдайда, мемлекет оны қорғауға кепілдік беруге міндетті. Сот қорғауының кепілдігі, бұл құқықты өзге де заңнамалық актілерде бекіту және ол қорғауды жалпы қамтамасыз етеді.
Республикада адам, оның құқықтары мен бостандықтары жоғары құндылық болып табылатын құқықтық мемлекет құру міндеті, бүкіл құқықтық жүйені, оның ішінде құқық қорғау және сот органдарының қызметін реформалау қажеттілігін негіздей түседі.
Бұл міндеттерді шешу қолданыстағы заңнама нормативінің сапалы мазмұнымен және құқықтық қатынастардың ашықтығымен тікелей байланысты. Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі № 949 Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының құқықтық саясат тұжырымдамасы құқықтық реттеудегі оқулықтарды толықтыру және оны қоғамдық өмірдің аса маңызды салаларында тереңдету арқылы қолданыстағы заңнама нормаларын одан әрі жетілдіру қажеттігін көрсетті. Сонымен қатар, заң шығарушының алдында сілтемелік нормалардың санын батыл азайту және заңдарды оңтайлы нақтылау талабы белгіленген [5].
Мемлекеттік басқаруда, оның ішінде азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен мүдделерін қамтамасыз етуге бағытталған құқық қорғау қызметінде жүргізіліп жатқан реформалар, мысалы, учаскелік полиция инспекторларының позициясын нығайту және жақсарту, қайталанатын функциялары бар полиция бөлімшелерін оңтайландыру, ЖПҚ құру, барлық жерде консьерж қызметін енгізу, полицияның базалық органдары мен бөлімшелерін ұйымдастыру және т.б. - осының барлығы қазіргі уақытта біздің қоғамымыз үшін қажет, мемлекеттің болашақ дамуына негіз болып табылады.
Қоғамдық тәртіп пен қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған полицияның әкімшілік қызметінің мазмұны осы қызмет барысында қалыптасқан әкімшілік құқықтық қатынастар болып табылады. Тиісінше мемлекеттік басқару негізінен билікпен және міндеттілікпен сипатталатын әкімшілік құқықтық қатынастар арқылы жүзеге асырылады. Осыған байланысты аталған қарым-қатынастарға талдау жасау әкімшілік қызметтің және ІІО жүзеге асыратын басқару процестерінің мәніне тереңдеудің негізгі шарты болып келеді.
Әкімшіліктанушы ғалымдардың әкімшілік құқықтық қатынас ұғымына және оның белгілеріне бірыңғай көзқарас қалыптастырғанын ескере отырып, біз өз міндетімізді құқықтық қатынас ұғымы жөніндегі қазіргі көзқарасты негіздеу, қосымша дәлелдермен бекіту, зерттелетін қарым-қатынас белгілері мен элементтерінің сипаттамасын нақтылаудан көреміз.
Кез келген құқықтық қатынастар, соның ішінде әкімшілік қатынастар да заң әдебиетінде қоғамдық қатынастар ретінде анықталады, бірақ қандай да бір құқық нормаларымен реттелген.
Аталған қатынастардың бөлігі құқықтық қатынас ретінде пайда болады және қолданылады. Бұл құқықтық қатынастар олардың қатысушыларының ерекше жай-күйін - құқықтар және міндеттермен байланыстылық жағдайын туындатады, оның шеңберінде қоғам мен олардың білім беру жеке тұлғалары өз мүдделерін өркениетті және ақылға қонымды ұштастырады. Сонымен қатар қоғамдық қатынас заң нысанын қабылдайды, сол арқылы оның мазмұны нақтылана түседі, өйткені оның тараптарының құқықтары мен міндеттері түрінде, олардың өзара байланысында әрекет етеді.
Әкімшілік құқықтық қатынастар мәселелерін теориялық пайымдау [6, 58-78-б.; 8, 105; 9-11; 21-23; 67-65-б.] дәстүрлі түрде қиындықтар туғызады, өйткені бұл институт барлық (күрделі емес) әкімшілік құқық институттарымен байланысты. Әкімшілік құқықтық қатынастардың мәні материалдық, сондай-ақ процессуалдық әкімшілік құқықтық нормалардың, яғни басқару процесі мен әкімшілік іс жүргізу қызметінің басты сипаттарын негіздеуге тиісті.
Азамат - әкімшілік құқықтық қатынастардың басты қатысушыларының бірі, әкімшілік құқықтың маңызды субъектісі, ол басқару органдарының (лауазымды адамдардың) заңсыз іс-әрекеттері жағдайында бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін азаматқа барынша құқықтық мүмкіндіктер беруге тиіс.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары жасалған тұжырымдамалардың біріне сәйкес, әкімшілік құқықтық қатынастарға келесі белгілер тән:
мемлекеттік басқару процесінде туындайды;
2. міндетті субъект ретінде мемлекеттік басқару органы болады (біздің бүгінде айтып жүргеніміздей, атқарушы билік органы);
3. билік-бағыну қатынастары болып табылады және тараптардың заңды теңсіздігімен сипатталады. Бұл тұжырымдаманың өкілдері көптеген ғалымдар болды [7, 30-31, 34, 37-б.; 13, 40, 45, 65-б.; 14, 36-37-б.].
Әкімшілік құқықтық қатынастардың басқа тұжырымдамасы да бірнеше тармақтардан тұрады:
1) мемлекеттік басқару саласында пайда болады;
2) барлық әкімшілік құқық субъектілері арасында олардың кез келген үйлесімінде орын алуы мүмкін;
3) қатысушылардың құқықтары мен міндеттерінің арақатынасы бойынша екі топқа бөлінеді: билік-бағыну қатынастары және тең құқылық қатынастары [8, 18-31-б.].
Әкімшілік құқықтық қатынастарды қарастырудағы мұндай тәсіл бүгінгі күнге дейін қолданылып келеді. Әкімшілік құқықтық қатынастардың мәнін түсінудегі кейбір айырмашылықтарға қарамастан, екі тұжырымдамаға да тән жалпы кемшілікті көрсетуге болады: оларда осы қатынастардың басқаруға қатысты азаматтардың құқықтары мен мүдделерін сотта қорғау кепілдігін белгілеу қажеттігі сияқты аса маңызды белгісі туралы ештеңе айтылмаған.
Әкімшілік құқықтық қатынастар - бұл басқару саласында қалыптасатын, әкімшілік құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар. Әкімшілік құқықтық қатынаста тараптар әкімшілік құқықтық нормалармен реттелген өзара құқықтар мен міндеттерді жеткізгіштер ретінде әрекет етеді. Әкімшілік құқықтық қатынастардың құрылымына субъектілер, құқықтық қатынастар объектілері және оның нормативтік мазмұны кіреді [9, 21-23 б.].
Сондықтан да әкімшілік құқықтық қатынастар мәселелеріне, тек құқық теориясында ғана емес, сонымен қатар салалық заң ғылымдарын, атап айтқанда әкімшілік құқықты зерделеу кезінде де ерекше көңіл бөлінеді.
Қазіргі заман ғалымдары құқықтық қатынастарды құқықпен реттелген қоғамдық қатынас ретінде [10, 465-б.] немесе құқықпен реттелген және қатысушылары заң құқықтары мен міндеттерін бір-біріне өзара байланыстыратын тасымалдаушы ретінде әрекет ететін мемлекеттің қорғауындағы қоғамдық қатынас ретінде белгілейді [11, 393-б.].
Құқықтық қатынастар мәселелерін зерттеушілердің барлығының пікірі бір жерден шығады: құқықтық қатынас - қоғамдық қатынастардың ерекше түрі, олардың ішінде құқықпен реттелген. Құқықтық қатынастардың мәнін ғалымдар, ол құқықтық реттеу процесінде белгілі бір рөл атқарады деп қарайды - құқықтық реттеу арқылы құқық нормасы іс жүзінде қоғамдық қатынастарды реттейді [12, 336-б.].
Кез келген әкімшілік құқықтық қатынастар, кез келген басқа қоғамдық байланыс сияқты, бір мезгілдік құбылыс болып табылмайтындығына және ұзақ уақыт бойы өтетіндігіне күмән келтірмейді. Мысалы, жол-көлік оқиғасы болған жағдайда оның қатысушылары, сондай-ақ ішкі істер органдары (полиция) белгілі бір құқықтар мен міндеттер берілген қатысушылар түрінде әкімшілік заңнама саласына еріксіз кіреді.
Олардың мінез-құлқы ретке келтіріліп, мәртебелері анықталып, мемлекеттік басқару және мүдделер қақтығысын тікелей шешу арқылы жүргізілетін іс жүргізу тетіктері іске қосылады.
Алайда, элементтердің қарапайым жиынтығы ретінде әкімшілік құқықтық қатынастарды белгілі бір статсикалық жүйе ретінде дәстүрлі түсіну басқа жүйелермен (олардың элементтерімен) өзара іс-қимылда құқықтық қатынастардың динамикасын бақылауға мүмкіндік бермейді. Сондықтан да құқықтық қатынастарды қосымша түсіну бағытындағы алғашқы қадам... жалпы абстракция шеңберінде қалдыруға болмайтын мән-жайларды анықтау болып табылады: құқық нормалары қоғамдық қатынастарды реттейді, мұндай реттеудің нәтижесі құқықтық қатынастар болып табылады. Бұл абстрактілі формулада құқықтық реттеудің жасырын аралық кезеңдері мен буындары, өте маңызды және құқықтық қатынастардың генезисін түсіну үшін пайда болады [13, 521-б.].
Сонымен қатар әкімшілік құқықтық қатынастар - мінез-құлық моделі емес. Модель құқық нормасын білдіреді (құқықтық нормалардың жиынтығында көзделген құқықтық қатынастардың үлгілік құрылымы), ал құқықтық қатынастар - бұл жобаланатын және одан кейін нормативтік модель көшірілетін нақты қатысушылармен әрдайым тірі байланыс.
Осыған байланысты іс-әрекеттер құқықтық қатынастардың нақты моделін толықтырып, формальды мүмкіндікті шындыққа айналдырады деп айтуға болады. Бірақ тек сонда ғана құқықтық қатынастардың үлгілік құрылымы оны тиімді реттеуді қамтамасыз етеді, оған қатысты қатысушы адамдар мен органдар өз мінез-құлқын заңда ұсынылған (және демек, потенцияда болуы мүмкін) нұсқалардың бірі ретінде қандай да бір нормативтік құқықтық модель шеңберінде құрады. Қатысушылардың нақты мінез-құлқының ауытқуы кезінде, яғни заңда көзделген сапалы-сандық сипаттамалар емес іс-әрекеттерді жасаған кезде құқықтық қатынастар құқықтық қатынас болуын тоқтатпайды, алайда оның дамуы тараптардың тиісті емес мінез-құлқынан туындаған, онымен байланысты өзге құқықтық қатынастардың болуымен күрделене түседі. Осылайша, әкімшілік құқықтық қатынас тек заңды тәртіптегі фактілердің ғана емес, нақты (мазмұнды) фактілердің нәтижесі де болып табылады.
Құқықтық қатынастар қоғамдық қатынастардың барлық жүйесінің қажетті құрамдас бөлігі бола отырып, әлеуметтік реттеу механизмінде маңызды орын алады. Олар заң нормаларымен реттелетін нақты немесе іс жүзінде қоғамдық қатынастармен белгілі бір өзара байланыста болады. Құқықтық реттеу процесінде құқықтық қатынастар, нақты қарым-қатынас түрлі әлеуметтік құбылыстар болып табылады. Егер құқықтық қатынас құқықтық реттеу тетігінің элементі немесе құқықтық ықпал ету құралы болып табылса, онда іс жүзіндегі қатынас құқықтық норма әсер ететін реттеу мәнін құрайды. Мұндай шектеу қоғамдық қатынастарға құқықтық ықпал етудің негізгі кезеңдерін нақтылауға, әлеуметтік құбылыстардың бір тобын реттеу мәніне, ал екіншісін реттеу құралдарына, оның тетігіне көрнекі және нақты жатқызуға мүмкіндік береді. Алайда құқықтық қатынастар мен нақты қарым-қатынастың осы ара жігін ажырату туралы тек құқықтық реттеудің мәні мен тетігін зерттеу тұрғысынан ғана айтуға болады. Шындығында құқықтық және нақты қатынастар арасында осындай үлкен айырмашылық жоқ. Нақты өмірде олар бір-бірімен тығыз байланысты және көптеген жағдайларда бір-бірінен ажыратылмайды.
Осылайша, әкімшілік құқықтық қатынастар - бұл құқық нормаларымен реттеле отырып, нақты қарым-қатынасқа ие болатын нысан немесе түр ретіндегі өзгеше бір нәрсе емес. Құқық нормаларымен реттелген нақты өмірлік қатынастар нақты (материалдық) мазмұнның және заңдық нысанның органикалық бірлігі болып табылады.
Нақты мінез-құлықтан басқа, әкімшілік құқықтық қатынастарға қатысушылар субъектілердің құқықтық қатынастарының тараптары ретінде өзара іс-қимылын құқықтық реттеу құралы ретінде әрекет ете отырып, олардың ықтимал, күтілетін мінез-құлқын да біледі, оның шарттары құқықтық қатынастардың мазмұны түрінде тұжырымдалған. Осыдан келіп, мынадай сұрақтар туындайды: іс жүзіндегі (нақты) мінез-құлық және тараптардың заңмен тұжырымдалған олардың заңды құқықтары мен міндеттері қалай өзара іс-қимыл жасайды? Олардың өзара әрекеттесуі қандай компоненттер арқылы жүреді? Аталған құбылыстардың қайсысының әкімшілік құқықтық қатынастардың мазмұнына қатынасы үлкен, олардың қайсысы арқылы ол қоғамдық емес, құқықтық мәнде көрінеді? Сұрақтар көңілді көншітпейді, әсіресе нақты мінез-құлық - бұл құқықтық қатынастарға қатысушылардың құқықтарын жүзеге асыруын және құқықтық міндеттерді орындауын ескересек. Ал әкімшілік құқықтық қатынастар - бұл субъективті заң құқықтары әкімшілік заңнама мақсатында да, жеке де белгіленетін және жүзеге асырылатын механизм. Егер нақты мінез-құлық күтілетін мінез-құлықтан ауытқымаған жағдайда, бұл жай ғана қоғамдық емес, бірақ құқықтық қарым-қатынасты тоқтатуға әкеледі; егер ауытқымаса - трансформацияға әкеледі - қорғау қатынасы. Әкімшілік құқық қатынастары субъектілерінің құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы әкімшілік құқықтық қатынастардың элементі ретінде оның мазмұны болып табылады. Бұл кез келген құқықтық қатынас оның қатысушыларының құқықтық байланысы болып табылатындығы себепті орын алады.
Дегенмен, басқа да пікірлер айтылады. Ю.И. Гревцовтың көзқарасына сәйкес, құқықтық қатынастардың мазмұнын заң құқықтары мен міндеттеріне қисындастыруға болмайды, сол сияқты заңдық мәні жоқ кез келген іс-әрекетті қисындастыруға, құқықтық қатынастардың заңдық ерекшелігін элиминациялауға болмайды [14, 80-б.].
Құқықтанушы ғалым құқықтық қатынастардың тікелей мазмұны оның қатысушыларының өзара іс-қимылы болады деп санайды, бірақ кез келген емес, тек объективті құқық нормаларымен белгіленген белгілі бір нысанда өтетін. Бірақ бұл жағдайда нормамен белгіленген өзара іс-қимыл құқықтық қатынастар шеңберінде өтетін құқықтар мен міндеттердің өзара іс-қимылы ретінде өзгеше нәрсе емес екені назарлан тыс қалады. Демек, барлығы тағы да құқықтар мен міндеттер жиынтығына қисындастырылады, бірақ тек өзара іс-қимылда, бұл, шамасы, заңдық мәнді іс-әрекеттерді жасау арқылы жүзеге асыру (орындау) процесін білдіреді. Сонымен, құқықтық қатынастардың мазмұны ретінде құқықтық қатынастардың өзі саналады: оның қатысушыларының құқықтық өзара қарым-қатынасы болмаса, сонда ол не болып табылады?
Құқықтық қатынастарды реттеу құралы деп тану бойынша әдебиетте келтірілген дәлелдер мен пікірлер, сыни ескертулер, құқықтық қатынастарды құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынас ретінде қарайтын авторлардың көзқарасы одан әрі дәлелдене түседі деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Бұл әкімшілік құқықтық қатынас ұғымының қалыптасуына да әсер етті.
Әкімшілік құқықтық қатынастарды зерттеуші ғалымдар: В.А. Власов, И.И. Веремеенко, М.И. Еропкин, Ю.М. Козлов, А.П. Коренев, В.М. Манохин, Г.И. Петров, Л.М. Розин, В.Д. Сорокин, С.С. Студеникина және т.б. оларды идеологиялық қатынастардың бір түрі деп санайды. Зерттеушілер арасындағы бірыңғай пікір әкімшілік құқықтық қатынастардың еріктік ерекшеліктері мәселесі бойынша да тұжырымдалған. Әкімшілік құқықтық қатынастардың еріктік сипаты, оларда бүкіл халықтың мүдделеріне сәйкес келетін мемлекеттік, жалпы халықтық ерік анықталғанын білдіреді. Екінші жағынан, ол құқықтық қатынастарға қатысушылардың өз еркін білдіруінен, олардың өз іс-әрекеттерін, әкімшілік құқық нормаларының нұсқамаларына сәйкес іс-әрекеттерін жүзеге асыруға талпынысынан көрінеді. Пікірталасқа қатысушылардың ешқайсысы құқықтық қатынастардың әкімшілік құқық нормасымен байланысын және олардың өзара құқықтар мен міндеттер берілген екі және одан да көп субъектілер арасында туындауы мүмкін екендігін жоққа шығармайды. Құқықтар мен міндеттерді іске асыруға, оларды өз еркімен орындамаған, мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен орындатқан жағдайда кепілдік беріледі.
Қазіргі уақытта біз әкімшілік құқықтық қатынастардың келесі белгілерін тұжырымдадық:
- қоғамдық қатынастардың құқық нормаларымен, оларды реттеушілермен тығыз байланысы;
- көрсетілген қатынастардың идеологиялық сипаты;
- құқықтық қатынастардың мазмұнында қатысушылардың құқықтары мен міндеттерінің болуы;
- құқықтық қатынас - бұл оған қарай бейімделетін және одан кейін нормативтік модель көшірілетін нақты қатысушылармен әрдайым тірі байланыс;
- іс-әрекеттер формальды мүмкіндікті шындыққа айналдырып, құқықтық қатынастардың нақты моделін толтырады;
- құқықтық қатынас мазмұнының бір элементі ретінде әкімшілік құқықтық қатынастарға қатысушылардың әлеуеттегі нақты мінез-құлқын тану қажет.
Әкімшілік құқықтық қатынастардағы жоғарыда аталған белгілерді анықтау оларды одан әрі әзірлеудің, тек оларға тән белгілер мен ерекшеліктерді анықтаудың берік негізі болып табылды. Заң әдебиетінде қазіргі уақытта әкімшілік құқықтық қатынастардың белгілері егжей-тегжейлі анықталып, оларға сипаттама берілген. Әкімшілік құқықтық қатынастардың негізгі ерекшеліктері, олардың анықтамасында көрініс тапты. Құқықтанушылар арасында әкімшілік құқықтық қатынастар ұғымын тұжырымдауға қатысты бірыңғай пікір қалыптасты.
Әкімшілік құқықтық қатынастар субъектілері өзара байланыстырушы құқықтар мен міндеттерде болатын, мемлекеттік басқару органдарының атқарушы-өкімдік қызметті жүзеге асыруы нәтижесінде туындайтын, әкімшілік құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынастар ретінде анықталады [15-19].
Біз әкімшілік құқықтық қатынастардың құрылымын неғұрлым толық, жан-жақты қарау үшін, Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының (полицияның) әкімшілік қызметі контексінде құқықтық қатынастардың құрамдас элементтерін неғұрлым ыңғайлы саралауға болады деп санаймыз.
Кез келген материалдық білім беру - заңды орналасқан және өзара байланыстағы элементтерден тұратын біртұтас жүйе болып табылатыны белгілі. Сонымен қатар, әрбір элемент осы білім беруде жоғалмайды, оның сапасымен үйлеспейді, өзінің ерекше сапалық анықтығын сақтайды, бұл ретте белгілі өзгелік пен дербестікке ие болады, бұл оған тұтастай алғанда қатаң белгіленген орын алып, қатаң белгілі бір рөл атқаруға мүмкіндік береді. Осылайша, бүтін, өзінің жиынтық мазмұны бар белгілі бір элементтердің жиынтығынан тұрады. Сонымен қатар тұтастың элементтері бір-бірімен өзара әрекеттестікте болады, оның арқасында соңғысының қасиеттері көрінеді. Бұл ретте әрбір элементтің мазмұны оның сипатты, айырмалық қасиеттеріне ғана емес, сонымен қатар бүтін құрайтын басқа элементтермен байланыстардың белгілі бір жүйесіне де қатысты. Бір сөзбен айтқанда, элементтердің өзара шартты және өзара байланысты орналасуы бүтіннің ішкі құрылымының пайда болуын анықтайды. Демек, кез келген материалдық білім берудің негізгі шарты - құрылым болып табылатынын, онсыз бүтіннің жасалмайтынын атап өткен жөн. Құрылым барлық нақты материалдық құрылымдардың ажырамас атрибуты болып табылады. Әлемде құрылымсыз денелер жоқ. Дәл осы құрылымда, оның орнықтылығын, тұрақтылығын, сапалық айқындылығын қамтамасыз ететін оның байланыстарының реттілігі көрініс табады [20, 196-б.].
Құрылым жөніндегі философиялық жалпы ережелер, біздің ойымызша, құқықтық қатынастарға тікелей қатысы бар, олардың әрқайсысы дербес элементтердің жиынтығынан тұратын белгілі бір ішкі құрылымы бар объективті әлемнің күрделі құбылысын білдіреді. Бұл элементтердің өзара әрекеттесуі жаңа интегративті сапаны - құқықтық қатынастарды тудырады. Бұл сапа оны (құқықтық қатынасты) басқа құбылыстардан ажыратады және оған тұтас айқындық береді. Бір жағынан, құқықтық қатынас құқықтың қоғамдық қатынастарға әсер етуінің ерекше тәсілі ретінде қарастырылады [21, 102-б.].
Бұл жағдайда құқықтық қатынас құқық нормалары негізінде туындайтын адамдардың жеке мінез-құлқының моделін білдіреді. Мұндай тәсілде құқықтық қатынастардың құрылымын субъективті құқықтар мен заңды міндеттер құрайды. Сонымен бірге құқық субъектілері мен объект құқықтық қатынастар шеңберінен тыс шығарылады.
Екінші жағынан, құқықтық қатынастар қоғамдық қарым-қатынас құқығымен реттелген ретінде қарастырылады. Р.О. Халфина құқықтық қатынастардың құрылымын, талдау үшін құрылым ұғымын элементтердің тұтас шеңбердегі қарым-қатынас жүйесі ретіндегі байланыс тәсілі ретінде анықтау барынша жемісті деп санай келе, оның құқықтық нысаны мен материалдық мазмұнының тұтастығы ретінде қарастырады [22, 203-204 б.].
Философиямен алға қойылған өзінің көзқарасын мүмкіндіктер мен шындық категориясының құрылым мен элементтер категорияларымен өзара байланысы мәселесін негіздеу үшін Р.О. Халфина құқықтық қатынастар құрылымының құрамына субъективті құқықтар мен міндеттермен жанама түрде әлеуметтік байланыс орнатуды ғана емес, сонымен қатар субъектілердің, тұтастай алғанда субъектілердің өздерінің нақты мінез-құлқының актілерін де кіргізеді. Ол құқықтық қатынастардың құрылымын норманың құрылымымен байланыстырады, бірақ олардың маңызды айырмашылықтарын норманың абстрактілі сипаты қарым-қатынасқа қатысушылардың нақты, нақты анықталған құқықтары мен міндеттеріне, сол арқылы әрекет ету мүмкіндігі ретінде бірінші тәртіпке мүмкіндік туғызатынын көреді. Ол бұл шындық деп санайды, бірақ шындық, ерекше түрдегі шындық, өйткені қатысушылардың құқықтары мен міндеттерінің жиынтығында мінез-құлық моделі қалай анықталса да, бұл шындық емес, әлі де мүмкіншілік [22, 209-б.].
Құқықтық қатынастардың құрылымын одан әрі қарастыра отырып, Р.О. Халфина, құқықтық қатынастар таза құқықтық байланыстар түрінде өмір сүре алмайды, әрдайым материалдық мазмұнмен толықтырылады, сонда құқықтық қатынастар құрылымында жаңа элементтер - нақты мінез-құлық актілері пайда болады деп есептейді. Ол құрылымды зерттеуде құқықтық қатынастарға қатысушылардың құқықтық мәртебесін, олардың құқықтары мен міндеттерінің өзара байланысын, сондай-ақ қатысушылардың құқықтары мен міндеттеріне қатысты нақты мінез-құлқын қарастыру қажет деген қорытынды жасайды. Сонымен қатар, ол тек құқықтық байланыс, ал нақты қатынастар кейінірек пайда болатын құқықтық қатынастардың болуына жол береді [22, 210-б.].
Өзара іс-қимылы тік және көлденең жүзеге асырылатын әкімшілік құқықтық қатынастарға қатысушыларды қарастырайық [23, 33-36 б.].
Тік құқықтық қатынастар құқықтық қатынастардың басқа қатысушысына қатысты билік өкілеттігі бар құқықтық қатынастар субъектілерінің бірінің болуымен сипатталады (мысалы, басқа субъект үшін міндетті әкімшілік актіні шығару жөніндегі, тәртіптік ықпал ету немесе әкімшілік мәжбүрлеу шараларын қолдану жөніндегі өкілеттіктер).
Көлденең әкімшілік құқықтық қатынастар бірдей ұйымдық-құқықтық деңгейде болатын және қандай да бір саладағы құзыреттер мен өкілеттіктердің бірдей ауқымына ие болатын субъектілер болып табылады; бұл субъектілер бір-біріне тікелей бағынбайды, ал басқарушылық мәселені шешу мақсатында салыстырмалы теңдік қатынасына енеді (мысалы, басқару субъектілерінің әкімшілік шарт жасауы; бірнеше мемлекеттік органдардың арнайы бағдарламаны бірлесіп әзірлеуі). Егер көлденең құқықтық қатынастар субъектілерінің бірі азамат болса, онда екіншісі, әдетте, осындай құқықтық қатынастар шеңберінде өзінің субъективті құқықтарын іске асырады. Бұл жағдайда мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар азаматтардың конституциялық құқықтарын тануға, оларды сақтауға және қажет болған жағдайда оларды тиімді қорғауға міндетті [24-45].
Заң әдебиетінде ішкі-аппараттық (ұйымішілік) құқықтық қатынастар, яғни жария басқаруды ұйымдастыру және жұмыс істеу процесінде, басқаша айтқанда, басқару органдарының жүйесін құру, олардың құрылымдық орналасуы, мемлекеттік қызметке кіру және оны өткеру кезінде қалыптасатын қатынастар ерекше бөліп көрсетіледі. Аталған қатынастар көбінесе басқарудың ұйымдастырушылық бастауларын сипаттайды. Сонымен бірге функционалдық ішкі ұйымдастыру құқықтық қатынастар да бар, яғни басқару субъектілері мен азаматтардың құқықтық мәртебесі іске асырылатын қатынастар: азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, лауазымды тұлғалардың өкілеттіктері мен басқару органдарының құзыреті жүзеге асырылады, құқық субъектілерінің міндеттері белгіленеді, жария басқару саласындағы құқықтық нормаларды бұзатын тұлғалар жауапкершілікке тартылады.
Әкімшілік құқықтық қатынастарға қатысушыларды екі түрге бөлуге болады: жеке тұлғалар мен ұйымдар. Біріншісі - ел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар және шетел азаматтары. Екіншісі - мемлекеттік басқару органдары, концерндер, одақтар, қауымдастықтар, сондай-ақ басқа да бірлестіктер, кәсіпорындар, мекемелер мен ұйымдар. Олардың барлығы мемлекеттік басқару саласында адамгершілік пен міндеттерге ие және жалпы, сондай-ақ арнайы құқық субъектілігімен қатар әкімшілік құқықтық қатынастарға қатысушы болу қабілетіне ие.
Мәселен, Г.И. Петров әкімшілік құқықтық қатынастарға мемлекеттік басқару органының қатысуы міндетті емес деп санайды. Әкімшілік құқықтық қатынастар мемлекеттік басқару органдары арасында да, қоғамдық ұйымдар мен азаматтар арасында да туындауы мүмкін. Ю.М. Козлов, қарсылық білдіре отырып, екі азамат арасында, яғни басқару субъектісіз, басқару қарым-қатынастарының пайда болуы мүмкін емес екенін айтады. Ол әкімшілік құқықтық қатынастар үшін ерекше басқарушылық қатынастар ретінде міндетті қатысушы - мемлекеттік басқару органы тән деп санайды [25, 62-б.].
Әкімшілік құқықтық қатынастар екі кіші жүйеден - басқарушыдан (субъектіден) және басқарылушыдан (объектіден) тұратын мемлекеттік басқару тетігінің көрінісі болып табылады, олардың арасында өзара іс-қимыл жүргізіледі, оның нәтижесінде реттеу әсері болады. Тиісті ықпал етуге адамдардың әрекеттері ғана емес, ең алдымен олар қатысатын қатынастар жатады. Бұл, әрине, қоғамдық өмірдің кез келген саласында ең бастысы - олардың жеке және бірлескен қоғамдық мүдделерін жүзеге асыруға бағытталған ұйымдастырылған өзара іс-қимыл. Екінші жағынан, қоғамдық өмірдің кез келген саласы - бұл адамдар арасындағы нақты байланыс. Сондай-ақ, олар бір-бірімен өзара тығыз байланысты болады, қарым-қатынастың қандай да бір тобын таза түрде бөлу әрекеті әрқашан жасанды болып көрінеді [26, 12-б.].
Сонымен қатар, қоғамдық өмірдің қандай да бір құбылысын тану, біз елеулі емес белгілерден абстракттанғанымызда және басты белгілерді бөліп алғанымызда ғана мүмкін болады. Аталған ерекшелікті растау үшін, ең алдымен, олардың субъектілері мен объектілерінің, басқарушылар мен басқарылушылардың арақатынасы анықталады.
Демек, әкімшілік құқықтық қатынастар қоғамдық байланыстардың ерекше нұсқасы болып табылады, оның шеңберінде бір тарап басқару функциялары мен билік өкілеттіктерін таратушы ретінде әрекет етеді, ал екіншісі, біріншісінің басқарушылық ықпалына тап болады деп айтуға болады. Бұл Ю.М. Козлов қатысушылардың әкімшілік құқықтық қатынастардың тараптарын қандай үйлесімде құратынын нақты айқындап бергенін білдіреді.
Сонымен қатар, басқару үшін ең тән байланыс тік деп аталатынын атап өтуіміз қажет. Бұл салада басқарушылық ықпал етуді тікелей білдірмейтін басқарушылық қатынастар - көлденең қатынастар туындауы мүмкін. Бұл қатынастар тік қатынастармен байланысты, бірақ олар субъект - объект түрінің өзара іс-қимылын білдірмейді. Олар басқару процесінде көмекші рөл атқарады және негізгі басқару қатынастарын жүзеге асыру бойынша қажетті жағдайлар жасауға бағытталған [27, 23-б.].
Осылайша, әкімшілік құқықтық қатынастар тараптарының (қатысушыларының) бірі мемлекеттік басқару органы, біздің жағдайда - Қазақстан полициясы болып табылады. Қарастырылып отырған қатынастарда екінші тарап деп, басқару механизмінің жалпы сұлбасына сәйкес, басқару субъектісінің басқарушылық ықпалы бағытталған тарапты таныған жөн. Басқаша айтқанда, басқару объектісі. Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, әкімшілік құқықтық қатынастардың екінші жағы (яғни құқықтық қатынастардың объектісі) азаматтар (соның ішінде шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар), сондай-ақ әртүрлі ұйымдар, кәсіпорындар, мекемелер болып табылуға тиісті.
Осылайша, ішкі істер органдарының (полицияның) әкімшілік құқықтық қатынастарының негізгі қатысушылары, бір жағынан, басқару қызметінің субъектісі - полиция, ал екінші жағынан - осы қатынастарда өз құқықтарын іске асыратын және өздеріне жүктелген міндеттерді орындайтын адамдар мен ұйымдар болып табылады. Сонымен қатар, жоғарыда көрсетілген өзара корреляциялық құқықтар мен міндеттерді құру, яғни іс жүргізу мәртебелері тұрақты емес екенін атап өту қажет. Оларды іске асыру процесінде белгілі бір құқықтар мен міндеттердің үйлесуі қадағалау-басқару сипатының векторын қарама-қарсы жаққа аударуы мүмкін.
Біздің көзқарасымызша, дәл осы әкімшілік құқықтық қатынастардың құрылымы оның субъектілері жағдайының екі жақтылығын көрсетеді: бір жағынан, олар қатынастың жағдайымен байланысты, және олардың байланысы - жүйе ішіндегі тараптардың заңдық теңдігінің жағдайы. Екінші жағынан, олар өзара құқықтық қатынастардың дамуының әрбір сәтінде олардың біреуіне құқық белгілі бір мінез-құлық мүмкіндігі ретінде тиесілі ара қатынаста болады, ал екіншісі мінез-құлық (борыш) қажеттілігін негіздейтін міндет жағдайында болады.
Қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу дегенде, ең алдымен, заңды нормалармен олардың қатысушыларының құқықтары мен міндеттері белгіленетіні түсініледі. Жоғарыда аталғандардан, құқықтық қатынастардың, оның ішінде әкімшілік қатынастардың маңызды құрамдас элементтері құқықтық қатынастар мазмұнының заңды жағын құрайтын субъективті заң құқықтары мен міндеттері болып табылады.
Құқықтық нормаларда құқық күшінің құқықтық қатынастарға көшуі нәтижесінде жасалған құқықтар мен міндеттер, оның элементтеріне айналады және оның арқасында құқықтық қатынастарға қатысушылардың мінез-құлқына нормаларды іске асыру орын алуы мүмкін нақты алғышарттар болып табылады. Демек, субъективті құқықтар мен міндеттер туралы мәселені зерттеудің дербес объектісі ретінде құқықтық қатынастар құрылымының дербес элементтері ретінде арнайы бөлінуі туындайды және ол әбден орынды болып табылады.
Сонымен қатар, құқықтық ғылымда, С.И. Братуське тиесілі, ең ортақ көзқарас басым, ол субъективті құқықты заңмен және сол арқылы міндетті адамдардың тиісті мінез-құлқымен қамтамасыз етілген осы адамның ықтимал мінез-құлқының шарасы ретінде анықтайды [28, 13-б.]. Бұл анықтаманың артықшылығы, оның әмбебаптық сипатында. Қарастырылып отырған құқықтық қатынастарға қатысты субъективті құқық - бұл, бірінші кезекте, әкімшілік құқықтық қатынастарға қатысушы болу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында мыңжылдықтар тоғысында заң шығарушылық және атқарушы билік қызметі әкімшілік құқықтық қатынастарға қатысушы ретінде адам және азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерін уақытылы сапалы қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған.
Кешегі кеңес дәуірде азаматтардың құқықтарын қорғаудағы жетістіктерді кемітпесек те, бірқатар жағдайларда олардың өздерінің құқық қорғау функцияларын толық көлемде атқармағанын атап өткен жөн, бұл субъективті де, объективті де себептермен түсіндіріледі.
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында әкімшілік жаза қолдану кезінде азаматтардың құқықтарын қорғау мәселелеріне іс жүзінде тиісті көңіл бөлінбеді, шығарылған қаулыларға шағым жасау ол уақытта тиісті нормативтік құқықтық базаның әлсіздігі себепті іс жүзінде қолданылмай келген.
Аталған кезеңдегі ғылыми жұмыстарға жүгіну сол заманның рухына тереңдеуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, ешқандай заңнамалық ережемен реттелмеген айналмалы жауапкершілікті қолдана отырып ықпал ету шаралары әртүрлі болды, қаулыларға шағымдану, қайта қарау тәртібін білмеу, туындаған құқықтық қатынастарға қатысушылардың құқықтарын бұзды.
Одан кейін жағдай біршама жақсарды, бірақ жалпы атқарушы билік органдары мен лауазымды тұлғалардың әкімшілік құқықтық нормалар мен қатынастар институтына деген көзқарасы біршама сыни жағдайда болды.
Елімізде құқықтық мемлекет құру жөніндегі атқарушы билік органдарының нақты іс-қимылдарымен сипатталатын қазақстандық шындықтың қазіргі жағдайларында мүлдем басқа көзқарас қалыптасқан. Құқықтық қатынастарға қатысушының құқығын пайдалана отырып, азамат өзінің кінәсіздігін немесе оның жеке басы мен материалдық жағдайына салынған жаза мөлшерінің сай еместігін дәлелдей алады, ал прокурор заңның бұзылуын жоя алады.
1995 жылғы Қазақстан Конституциясы жас мемлекеттің жүріп өткен жолын белгілеп, егемен тәуелсіз мемлекеттің одан әрі даму бағытын анықтады [1]. Құқықтық мемлекет Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясымен қалыптасқан адам құқықтарын қамтамасыз етуге және қорғауға кепілдік береді [2].
Азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделері іс жүзінде құқықтың барлық салаларын реттеудің әмбебап және өзгеріссіз мәні ретінде әрекет етеді. Олар салалық және салааралық ғылымның зерттеу объектісі болып табылады [3].
Әкімшілік құқықтық мәселелерге арналған ғылыми әдебиеттерді талдау, оның едәуір бөлігі азаматтардың әкімшілік құқықтық қатынастардағы құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету міндетін шешуге бағытталғанын көрсетеді.
Әкімшілік құқықтық қатынастар саласында азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мәселесі әкімшілік құқықтық ғылымның басқа да өзекті мәселелерімен қатар дербес зерттеу объектісі ретінде әрекет етеді.
Осыған байланысты, азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін әкімшілік құқықтық ғылымның мәңгілік қозғаушысы ретінде және, әрине, нормашығармашылық процесс ретінде қарау орынды болып табылады.
Магистрлік жобаның ғылыми жаңалығы осы жұмыс шеңберінде әкімшілік құқықтық қатынастардың әкімшілік құқықтағы дербес институт ретінде қарастырылатынында. Бұл осы саладағы салалық заң ғылымдарымен жинақталған тәжірибені қамтитын құқықтық қатынастар теориясының дербес өмір сүруіне құқығы бар және осы теорияның негізіне жатуға қабілетті бірқатар ережелер мен ұғымдарды әзірлеуге мүмкіндік берді.
Бұдан басқа, атқарушы биліктің мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдарының заңсыз әрекеттеріне, әрекетсіздіктеріне, шешімдеріне әртүрлі құқықтық қатынастарда бірінші рет шағым жасау жалпы және жеке болып келетін жалпыадамзаттық және заң қызметінің ажырамас бөлігі ретінде қарастырылады.
Зерттеу барысында магистрлік жобаның көлемі қаншалықты мүмкіндік беретініне қарай ішкі істер органдарының қызметінде жеке тұлғаның құқықтарын сақтай отырып, жағдайға кешенді заманауи талдау жүргізілді, әртүрлі құқықтық қатынастардағы адам құқықтары мен бостандықтарының бұзылуына байланысты ішкі істер органдарының лауазымды адамдарының әрекеттеріне шағымдануды жүзеге асыру кезінде ІІО басшы лауазымды тұлғаларының іс-қимыл алгоритмі әзірленді, қолданыстағы заңнаманы өзгерту бойынша авторлық қорытындылар және құқық қорғау қызметінің стратегиясы бойынша тұжырымдамалық қорытындылар ұсынылды.
Жүргізілген зерттеу нәтижесінде оларды шешудің қазіргі уақытта ұсынылғандармен салыстырғанда анағұрлым жетілдірілген әдістерін табу ғана емес, сонымен қатар аталған бағытты одан әрі дамыту қабілеті де пайда болды.
Осы магистрлік жобаның материалдары зерттеу саласының ұйымдық-құқықтық мәселелерін оңтайландыру ісі мен оқу үдерісінде, Қазақстанның құқық қорғау органдары үшін қызметкерлер даярлауда, сонымен қатар ҚР ІІМ үшін оқу құралдары мен әдістемелік ұсынымдар әзірлеу кезінде де пайдаланылуы мүмкін.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын іске асыру мәселесі, әкімшілік-құқықтық қатынастардың тараптары ретінде азамат пен полиция қызметкері немесе жалпы ішкі істер органы әрекет ететін бір түріне байланысты өзектене түседі.
Бұл қарым-қатынастарда полиция кең және қатаң билік өкілеттіктері берілген субъект ретінде, оның тарапынан жол берілуі мүмкін озбырлыққа қарсы тұратын тетіктер болмаған жағдайда, ол азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына елеулі және нақты қатер төндіреді.
Бүгінгі күні, өкінішке қарай, атқарушы билік органдары лауазымды адамдарының заңсыз іс-әрекеттеріне қарсы тұру тетіктерінің төмен, іс жүзінде қанағаттанғысыз тиімділігі туралы айтуға тура келеді.
Бұл саладағы жағдай мәселені шешудің түбегейлі жаңа тәсілдерін іске асырмай, сауықтыру бағытында дамуы екіталай.
Мәселе бойынша жаңа көзқарастың мәні, біздің ойымызша, құқықтық қатынастарға қатысушы ретінде өз құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғаудағы азаматтың рөлін жандандыруда болуға тиісті. Әзірше тек қана мемлекет азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың нақты монополиялық құқығына ие. Азамат өзінің құқықтары мен бостандықтары бойынша арыздану үшін, жалғыз құралды, атап айтқанда, мемлекеттік құрылымдар қайта қарауға жататын шағым беру құқығын пайдалана алады.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды жүзеге асыруға арналған мемлекеттік құрылымдарды жетілдірудің қазіргі жай-күйі, таяудағы және тіпті ұзақ перспективалары сенім ұялата қоймайды.
Әрине, мемлекеттік құқық қорғау қызметі саласындағы ахуалды сауықтыру жөніндегі жұмыс жалғастырылуы тиіс. Бірақ бұған уақыт қажет, және ұзақ уақытты керек етеді, ал азаматтардың құқықтары мен бостандықтары күттірмей қорғауды қажет етеді.
Шын мәнінде тиімді мемлекеттік құқық қорғау жүйесін құру бойынша ықтимал оң нәтижелерді пассивті күту, азаматтарға қатысты тым ақылға қонымсыз болар еді. Сонымен қатар бұл жағдайда құқықтық ортаны қалыптастыру өте маңызды болып табылады, оның шеңберінде азамат шенеуніктердің, оның ішінде полиция қызметкерлерінің де озбырлығынан тиімді өзін-өзі қорғау мүмкіндігіне ие болар еді.
Алға қойылған міндетті шешу, бірінші кезекте, азамат пен лауазымды адамның өзара қарым-қатынасының жеткілікті нық және тиімді әкімшілік-процессуалдық базасын қалыптастыруды көздейді. Сонымен бірге, аталған тараптардың әкімшілік-деликтік (әкімшілік-юрисдикциялық), сондай-ақ даулы емес өзара қарым-қатынастарының іс процестік-құқықтық шеңбері бірдей маңызды болып табылады.
Аталған жобаның зерттеу объектісі құқық қорғау органдарының практикалық қызметін жүзеге асыру барысында қалыптасатын әкімшілік құқықтық қатынастар болып табылады. Сондай-ақ мемлекеттік басқару саласында азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін іске асыру теориясы мен практикасы да.
Магистрлік жобаның тақырыбы ішкі істер органдарының әкімшілік қызметінде заңдылықты нығайту тәсілі ретінде әкімшілік құқықтық нормалар мен құқықтық қатынастарды ұйымдастыру және құру, сондай-ақ оны жетілдіруге бағытталған құқықтық сипаттағы шаралар болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаттарының бірі ІІО қызметінде әкімшілік құқық қатынастарындағы жеке адамның құқықтарын қамтамасыз ету кезінде туындайтын жалпы және жеке негізгі мәселелерді талдау, анықтау, қорыту және шешу, сондай-ақ осы қызметті жетілдіру бойынша ұсынымдар әзірлеу болып табылады.
Қазақстан Республикасының және басқа да жақын шетелдердің заңнамаларын қорыту және талдау негізінде әдеби көздерді, сондай-ақ атқарушы билік органдары мен олардың лауазымды адамдары қызметінің практикасын азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін сөзсіз қамтамасыз етуге, құқықтық қатынастар практикасында осы саясатты іске асыруды қамтамасыз ететін механизмдерді әзірлеуге бағдарланған біздің мемлекетіміздің құқықтық саясатының тұжырымдамасын жетілдіру мақсатында әзірлеу.
Мақсатты негізге ала отырып, келесі міндеттерді шешу қажет:
- Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдарының адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мәселелері жөніндегі қызметін зерделеу, оң және теріс жақтарын айқындау, құқықтар мен бостандықтарды қамтамасыз ету саласында құқықтық қатынастарды жетілдіру жөнінде ұсынымдар әзірлеу;
- заңдылықты қамтамасыз ету бойынша ішкі істер органдарының бақылау-қадағалау қызметінің принциптерін, сондай-ақ нысандары мен әдістерін зерттеу;
- заңдылық институтын қамтамасыз ету бойынша ішкі істер органдарының қызметіндегі әкімшілік құқықтық нормалардың рөлі мен орнын анықтау;
- азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мәселелері бойынша әкімшілік құқықтық қатынастар саласында Қазақстан Республикасы ІІО қызметінің құқықтық негіздері мен практикасын жетілдіру бойынша ұсынымдар әзірлеу.
Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995 ж. кейінгі өзгерістермен және толықтырулармен), заңдылық институтын күшейту мәселелері бойынша Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары және азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету саласындағы әкімшілік құқықтық қатынастарды реттейтін өзге де нормативтік құқықтық актілер құрады.
Магистрлік жобаның эмпирикалық базасын конституциялық, әкімшілік және қылмыстық құқық теориясы бойынша арнайы заң әдебиеті, сондай-ақ ішкі істер органдары қызметіндегі заңдылықтың жай-күйі туралы мәліметтер құрады.
Зерттеу әдіснамасы мен әдістемесі. Зерттеудің межеленген міндеттері осы үшін қажетті әдіснамалық негізді анықтады. Құқықтық даму заңдылықтарын қисындық түсіну, оны тарихи жаңғыртусыз мүмкін емес. Сондықтан құқықтағы қалыптасқан қайшылықтардың себептерін, ең алдымен, алдыңғы тарихи-құқықтық тәжірибені талдау арқылы іздеу керек.
Осының негізінде магистрант әдістеме ретінде логикалық-тарихи тәсілді қолдану қажеттілігі туралы қорытындыға келді, ол шын мәнінде зерттеу объектісінің қалай дамығанын, оқудың қалай қалыптасқанын, оның нәтижесінде қандай ұғымдар қалыптасқанын және олардың қаншалықты қисынды дәйектілігін бейнелейтін түсініктерді қарастыруға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар жекелеген мәселелерді қарастыру кезінде зерттеудің әдіснамалық базасын диалектикалық-материалистік әдістің ережелері, сондай-ақ танымның жалпы ғылыми және арнайы әдістері: ұқсастық; талдау; салыстыру; синтез; модельдеу; жүйелік-құрылымдық; тарихи; салыстырмалы-құқықтық; әлеуметтік; сауалнамалау және т. б. әдістерді пайдалану құрады.
Магистрлік жобаның теориялық және практикалық маңызы. Зерттеудің теориялық маңыздылығы онда тұжырымдалған теориялық ережелер мен қорытындылар әкімшілік, конституциялық және қылмыстық құқық теориясын дамытады және толықтырады.
Магистрлік жобаның практикалық маңыздылығы зерттеу материалдары дәріс, оқу құралдарын дайындау кезінде және негізгі пәндерді оқыту процесінде, ІІО әкімшілік құқық және әкімшілік қызмет кафедрасы, мемлекеттік-құқықтық пәндер, ІІО басқару, заң бейіндегі жоғары оқу орындарында, бейіндік магистратурада, сондай-ақ орта заң оқу орындарында және бастапқы дайындық жүйесінде қолданылуы мүмкіндігінде болып табылады.
Магистрлік жобаның құрылымы мен көлемі. Диссертациялық зерттеудің мақсаты мен негізгі міндеттерін, логикасы мен құрылымы кіріспеден, алты бөлімшені қамтитын екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұратын жұмыс анықтады.
Магистрлік жоба осы тектес жұмыстарға қойылатын талаптарға сәйкес ресімделген.
Жұмысты жазу барысында көптеген дерек көздері зерделенді: халықаралық-құқықтық актілер, Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілері, шолулар, статистикалық мәліметтер, оқулықтар, монографиялар, кандидаттық және докторлық диссертациялардың авторефераттары, мерзімді баспасөзде және ғылыми еңбектер жинағында жарияланған ғылыми мақалалар.
1 Қазіргі кезеңде ҚР ІІО қызметінде құқықтық нормалар мен құқықтық қатынастардың қалыптасуы және дамуы
1.1 Ішкі істер органдарындағы құқық нормалары мен құқықтық қатынастар: тарихи тәжірибе және қазіргі заманғы тәсіл
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы атты Қазақстан халқына Жолдауының үшінші ұзақ мерзімді басымдығында:
- сот билігі мен құқық қорғау органдарын реформалауды жандандыра түсуді;
- заңның шексіз үстемдігін белгілеуді және заңды орындайтын азаматтарды қылмыстан қорғауды. Бұған керісінше, билік пен заңның бар күшін заңсыз жолмен, шалқып өмір сүретіндерге қарсы қолдануды анықтайды [4].
Әрине, бұл құқық қорғау органдарының, оның ішінде ішкі істер органдарының (полицияның) әкімшілік құқықтық қатынастарын дамытуға және жетілдіруге тікелей әсер етеді. Жоғарыда аталған басымдық жыл сайынғы Жолдаулардың барлығында қамтылған және мұндай реформа мемлекетіміздің барлық құқық қорғау тетігін қамтитын түбегейлі өзгерістерді болжайды. Құқықтық мемлекет жолындағы іс-әрекет заңдылық пен құқықтық тәртіпті түбегейлі нығайтумен де, сондай-ақ заңның әріпі мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектейтін нормаларды дәл және мүлтіксіз сақтаумен де тығыз байланысты.
Азаматтардың құқықтары қандай да бір тәсілмен кемсітілетін жағдайда, мемлекет оны қорғауға кепілдік беруге міндетті. Сот қорғауының кепілдігі, бұл құқықты өзге де заңнамалық актілерде бекіту және ол қорғауды жалпы қамтамасыз етеді.
Республикада адам, оның құқықтары мен бостандықтары жоғары құндылық болып табылатын құқықтық мемлекет құру міндеті, бүкіл құқықтық жүйені, оның ішінде құқық қорғау және сот органдарының қызметін реформалау қажеттілігін негіздей түседі.
Бұл міндеттерді шешу қолданыстағы заңнама нормативінің сапалы мазмұнымен және құқықтық қатынастардың ашықтығымен тікелей байланысты. Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі № 949 Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының құқықтық саясат тұжырымдамасы құқықтық реттеудегі оқулықтарды толықтыру және оны қоғамдық өмірдің аса маңызды салаларында тереңдету арқылы қолданыстағы заңнама нормаларын одан әрі жетілдіру қажеттігін көрсетті. Сонымен қатар, заң шығарушының алдында сілтемелік нормалардың санын батыл азайту және заңдарды оңтайлы нақтылау талабы белгіленген [5].
Мемлекеттік басқаруда, оның ішінде азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен мүдделерін қамтамасыз етуге бағытталған құқық қорғау қызметінде жүргізіліп жатқан реформалар, мысалы, учаскелік полиция инспекторларының позициясын нығайту және жақсарту, қайталанатын функциялары бар полиция бөлімшелерін оңтайландыру, ЖПҚ құру, барлық жерде консьерж қызметін енгізу, полицияның базалық органдары мен бөлімшелерін ұйымдастыру және т.б. - осының барлығы қазіргі уақытта біздің қоғамымыз үшін қажет, мемлекеттің болашақ дамуына негіз болып табылады.
Қоғамдық тәртіп пен қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған полицияның әкімшілік қызметінің мазмұны осы қызмет барысында қалыптасқан әкімшілік құқықтық қатынастар болып табылады. Тиісінше мемлекеттік басқару негізінен билікпен және міндеттілікпен сипатталатын әкімшілік құқықтық қатынастар арқылы жүзеге асырылады. Осыған байланысты аталған қарым-қатынастарға талдау жасау әкімшілік қызметтің және ІІО жүзеге асыратын басқару процестерінің мәніне тереңдеудің негізгі шарты болып келеді.
Әкімшіліктанушы ғалымдардың әкімшілік құқықтық қатынас ұғымына және оның белгілеріне бірыңғай көзқарас қалыптастырғанын ескере отырып, біз өз міндетімізді құқықтық қатынас ұғымы жөніндегі қазіргі көзқарасты негіздеу, қосымша дәлелдермен бекіту, зерттелетін қарым-қатынас белгілері мен элементтерінің сипаттамасын нақтылаудан көреміз.
Кез келген құқықтық қатынастар, соның ішінде әкімшілік қатынастар да заң әдебиетінде қоғамдық қатынастар ретінде анықталады, бірақ қандай да бір құқық нормаларымен реттелген.
Аталған қатынастардың бөлігі құқықтық қатынас ретінде пайда болады және қолданылады. Бұл құқықтық қатынастар олардың қатысушыларының ерекше жай-күйін - құқықтар және міндеттермен байланыстылық жағдайын туындатады, оның шеңберінде қоғам мен олардың білім беру жеке тұлғалары өз мүдделерін өркениетті және ақылға қонымды ұштастырады. Сонымен қатар қоғамдық қатынас заң нысанын қабылдайды, сол арқылы оның мазмұны нақтылана түседі, өйткені оның тараптарының құқықтары мен міндеттері түрінде, олардың өзара байланысында әрекет етеді.
Әкімшілік құқықтық қатынастар мәселелерін теориялық пайымдау [6, 58-78-б.; 8, 105; 9-11; 21-23; 67-65-б.] дәстүрлі түрде қиындықтар туғызады, өйткені бұл институт барлық (күрделі емес) әкімшілік құқық институттарымен байланысты. Әкімшілік құқықтық қатынастардың мәні материалдық, сондай-ақ процессуалдық әкімшілік құқықтық нормалардың, яғни басқару процесі мен әкімшілік іс жүргізу қызметінің басты сипаттарын негіздеуге тиісті.
Азамат - әкімшілік құқықтық қатынастардың басты қатысушыларының бірі, әкімшілік құқықтың маңызды субъектісі, ол басқару органдарының (лауазымды адамдардың) заңсыз іс-әрекеттері жағдайында бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін азаматқа барынша құқықтық мүмкіндіктер беруге тиіс.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары жасалған тұжырымдамалардың біріне сәйкес, әкімшілік құқықтық қатынастарға келесі белгілер тән:
мемлекеттік басқару процесінде туындайды;
2. міндетті субъект ретінде мемлекеттік басқару органы болады (біздің бүгінде айтып жүргеніміздей, атқарушы билік органы);
3. билік-бағыну қатынастары болып табылады және тараптардың заңды теңсіздігімен сипатталады. Бұл тұжырымдаманың өкілдері көптеген ғалымдар болды [7, 30-31, 34, 37-б.; 13, 40, 45, 65-б.; 14, 36-37-б.].
Әкімшілік құқықтық қатынастардың басқа тұжырымдамасы да бірнеше тармақтардан тұрады:
1) мемлекеттік басқару саласында пайда болады;
2) барлық әкімшілік құқық субъектілері арасында олардың кез келген үйлесімінде орын алуы мүмкін;
3) қатысушылардың құқықтары мен міндеттерінің арақатынасы бойынша екі топқа бөлінеді: билік-бағыну қатынастары және тең құқылық қатынастары [8, 18-31-б.].
Әкімшілік құқықтық қатынастарды қарастырудағы мұндай тәсіл бүгінгі күнге дейін қолданылып келеді. Әкімшілік құқықтық қатынастардың мәнін түсінудегі кейбір айырмашылықтарға қарамастан, екі тұжырымдамаға да тән жалпы кемшілікті көрсетуге болады: оларда осы қатынастардың басқаруға қатысты азаматтардың құқықтары мен мүдделерін сотта қорғау кепілдігін белгілеу қажеттігі сияқты аса маңызды белгісі туралы ештеңе айтылмаған.
Әкімшілік құқықтық қатынастар - бұл басқару саласында қалыптасатын, әкімшілік құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар. Әкімшілік құқықтық қатынаста тараптар әкімшілік құқықтық нормалармен реттелген өзара құқықтар мен міндеттерді жеткізгіштер ретінде әрекет етеді. Әкімшілік құқықтық қатынастардың құрылымына субъектілер, құқықтық қатынастар объектілері және оның нормативтік мазмұны кіреді [9, 21-23 б.].
Сондықтан да әкімшілік құқықтық қатынастар мәселелеріне, тек құқық теориясында ғана емес, сонымен қатар салалық заң ғылымдарын, атап айтқанда әкімшілік құқықты зерделеу кезінде де ерекше көңіл бөлінеді.
Қазіргі заман ғалымдары құқықтық қатынастарды құқықпен реттелген қоғамдық қатынас ретінде [10, 465-б.] немесе құқықпен реттелген және қатысушылары заң құқықтары мен міндеттерін бір-біріне өзара байланыстыратын тасымалдаушы ретінде әрекет ететін мемлекеттің қорғауындағы қоғамдық қатынас ретінде белгілейді [11, 393-б.].
Құқықтық қатынастар мәселелерін зерттеушілердің барлығының пікірі бір жерден шығады: құқықтық қатынас - қоғамдық қатынастардың ерекше түрі, олардың ішінде құқықпен реттелген. Құқықтық қатынастардың мәнін ғалымдар, ол құқықтық реттеу процесінде белгілі бір рөл атқарады деп қарайды - құқықтық реттеу арқылы құқық нормасы іс жүзінде қоғамдық қатынастарды реттейді [12, 336-б.].
Кез келген әкімшілік құқықтық қатынастар, кез келген басқа қоғамдық байланыс сияқты, бір мезгілдік құбылыс болып табылмайтындығына және ұзақ уақыт бойы өтетіндігіне күмән келтірмейді. Мысалы, жол-көлік оқиғасы болған жағдайда оның қатысушылары, сондай-ақ ішкі істер органдары (полиция) белгілі бір құқықтар мен міндеттер берілген қатысушылар түрінде әкімшілік заңнама саласына еріксіз кіреді.
Олардың мінез-құлқы ретке келтіріліп, мәртебелері анықталып, мемлекеттік басқару және мүдделер қақтығысын тікелей шешу арқылы жүргізілетін іс жүргізу тетіктері іске қосылады.
Алайда, элементтердің қарапайым жиынтығы ретінде әкімшілік құқықтық қатынастарды белгілі бір статсикалық жүйе ретінде дәстүрлі түсіну басқа жүйелермен (олардың элементтерімен) өзара іс-қимылда құқықтық қатынастардың динамикасын бақылауға мүмкіндік бермейді. Сондықтан да құқықтық қатынастарды қосымша түсіну бағытындағы алғашқы қадам... жалпы абстракция шеңберінде қалдыруға болмайтын мән-жайларды анықтау болып табылады: құқық нормалары қоғамдық қатынастарды реттейді, мұндай реттеудің нәтижесі құқықтық қатынастар болып табылады. Бұл абстрактілі формулада құқықтық реттеудің жасырын аралық кезеңдері мен буындары, өте маңызды және құқықтық қатынастардың генезисін түсіну үшін пайда болады [13, 521-б.].
Сонымен қатар әкімшілік құқықтық қатынастар - мінез-құлық моделі емес. Модель құқық нормасын білдіреді (құқықтық нормалардың жиынтығында көзделген құқықтық қатынастардың үлгілік құрылымы), ал құқықтық қатынастар - бұл жобаланатын және одан кейін нормативтік модель көшірілетін нақты қатысушылармен әрдайым тірі байланыс.
Осыған байланысты іс-әрекеттер құқықтық қатынастардың нақты моделін толықтырып, формальды мүмкіндікті шындыққа айналдырады деп айтуға болады. Бірақ тек сонда ғана құқықтық қатынастардың үлгілік құрылымы оны тиімді реттеуді қамтамасыз етеді, оған қатысты қатысушы адамдар мен органдар өз мінез-құлқын заңда ұсынылған (және демек, потенцияда болуы мүмкін) нұсқалардың бірі ретінде қандай да бір нормативтік құқықтық модель шеңберінде құрады. Қатысушылардың нақты мінез-құлқының ауытқуы кезінде, яғни заңда көзделген сапалы-сандық сипаттамалар емес іс-әрекеттерді жасаған кезде құқықтық қатынастар құқықтық қатынас болуын тоқтатпайды, алайда оның дамуы тараптардың тиісті емес мінез-құлқынан туындаған, онымен байланысты өзге құқықтық қатынастардың болуымен күрделене түседі. Осылайша, әкімшілік құқықтық қатынас тек заңды тәртіптегі фактілердің ғана емес, нақты (мазмұнды) фактілердің нәтижесі де болып табылады.
Құқықтық қатынастар қоғамдық қатынастардың барлық жүйесінің қажетті құрамдас бөлігі бола отырып, әлеуметтік реттеу механизмінде маңызды орын алады. Олар заң нормаларымен реттелетін нақты немесе іс жүзінде қоғамдық қатынастармен белгілі бір өзара байланыста болады. Құқықтық реттеу процесінде құқықтық қатынастар, нақты қарым-қатынас түрлі әлеуметтік құбылыстар болып табылады. Егер құқықтық қатынас құқықтық реттеу тетігінің элементі немесе құқықтық ықпал ету құралы болып табылса, онда іс жүзіндегі қатынас құқықтық норма әсер ететін реттеу мәнін құрайды. Мұндай шектеу қоғамдық қатынастарға құқықтық ықпал етудің негізгі кезеңдерін нақтылауға, әлеуметтік құбылыстардың бір тобын реттеу мәніне, ал екіншісін реттеу құралдарына, оның тетігіне көрнекі және нақты жатқызуға мүмкіндік береді. Алайда құқықтық қатынастар мен нақты қарым-қатынастың осы ара жігін ажырату туралы тек құқықтық реттеудің мәні мен тетігін зерттеу тұрғысынан ғана айтуға болады. Шындығында құқықтық және нақты қатынастар арасында осындай үлкен айырмашылық жоқ. Нақты өмірде олар бір-бірімен тығыз байланысты және көптеген жағдайларда бір-бірінен ажыратылмайды.
Осылайша, әкімшілік құқықтық қатынастар - бұл құқық нормаларымен реттеле отырып, нақты қарым-қатынасқа ие болатын нысан немесе түр ретіндегі өзгеше бір нәрсе емес. Құқық нормаларымен реттелген нақты өмірлік қатынастар нақты (материалдық) мазмұнның және заңдық нысанның органикалық бірлігі болып табылады.
Нақты мінез-құлықтан басқа, әкімшілік құқықтық қатынастарға қатысушылар субъектілердің құқықтық қатынастарының тараптары ретінде өзара іс-қимылын құқықтық реттеу құралы ретінде әрекет ете отырып, олардың ықтимал, күтілетін мінез-құлқын да біледі, оның шарттары құқықтық қатынастардың мазмұны түрінде тұжырымдалған. Осыдан келіп, мынадай сұрақтар туындайды: іс жүзіндегі (нақты) мінез-құлық және тараптардың заңмен тұжырымдалған олардың заңды құқықтары мен міндеттері қалай өзара іс-қимыл жасайды? Олардың өзара әрекеттесуі қандай компоненттер арқылы жүреді? Аталған құбылыстардың қайсысының әкімшілік құқықтық қатынастардың мазмұнына қатынасы үлкен, олардың қайсысы арқылы ол қоғамдық емес, құқықтық мәнде көрінеді? Сұрақтар көңілді көншітпейді, әсіресе нақты мінез-құлық - бұл құқықтық қатынастарға қатысушылардың құқықтарын жүзеге асыруын және құқықтық міндеттерді орындауын ескересек. Ал әкімшілік құқықтық қатынастар - бұл субъективті заң құқықтары әкімшілік заңнама мақсатында да, жеке де белгіленетін және жүзеге асырылатын механизм. Егер нақты мінез-құлық күтілетін мінез-құлықтан ауытқымаған жағдайда, бұл жай ғана қоғамдық емес, бірақ құқықтық қарым-қатынасты тоқтатуға әкеледі; егер ауытқымаса - трансформацияға әкеледі - қорғау қатынасы. Әкімшілік құқық қатынастары субъектілерінің құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы әкімшілік құқықтық қатынастардың элементі ретінде оның мазмұны болып табылады. Бұл кез келген құқықтық қатынас оның қатысушыларының құқықтық байланысы болып табылатындығы себепті орын алады.
Дегенмен, басқа да пікірлер айтылады. Ю.И. Гревцовтың көзқарасына сәйкес, құқықтық қатынастардың мазмұнын заң құқықтары мен міндеттеріне қисындастыруға болмайды, сол сияқты заңдық мәні жоқ кез келген іс-әрекетті қисындастыруға, құқықтық қатынастардың заңдық ерекшелігін элиминациялауға болмайды [14, 80-б.].
Құқықтанушы ғалым құқықтық қатынастардың тікелей мазмұны оның қатысушыларының өзара іс-қимылы болады деп санайды, бірақ кез келген емес, тек объективті құқық нормаларымен белгіленген белгілі бір нысанда өтетін. Бірақ бұл жағдайда нормамен белгіленген өзара іс-қимыл құқықтық қатынастар шеңберінде өтетін құқықтар мен міндеттердің өзара іс-қимылы ретінде өзгеше нәрсе емес екені назарлан тыс қалады. Демек, барлығы тағы да құқықтар мен міндеттер жиынтығына қисындастырылады, бірақ тек өзара іс-қимылда, бұл, шамасы, заңдық мәнді іс-әрекеттерді жасау арқылы жүзеге асыру (орындау) процесін білдіреді. Сонымен, құқықтық қатынастардың мазмұны ретінде құқықтық қатынастардың өзі саналады: оның қатысушыларының құқықтық өзара қарым-қатынасы болмаса, сонда ол не болып табылады?
Құқықтық қатынастарды реттеу құралы деп тану бойынша әдебиетте келтірілген дәлелдер мен пікірлер, сыни ескертулер, құқықтық қатынастарды құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынас ретінде қарайтын авторлардың көзқарасы одан әрі дәлелдене түседі деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Бұл әкімшілік құқықтық қатынас ұғымының қалыптасуына да әсер етті.
Әкімшілік құқықтық қатынастарды зерттеуші ғалымдар: В.А. Власов, И.И. Веремеенко, М.И. Еропкин, Ю.М. Козлов, А.П. Коренев, В.М. Манохин, Г.И. Петров, Л.М. Розин, В.Д. Сорокин, С.С. Студеникина және т.б. оларды идеологиялық қатынастардың бір түрі деп санайды. Зерттеушілер арасындағы бірыңғай пікір әкімшілік құқықтық қатынастардың еріктік ерекшеліктері мәселесі бойынша да тұжырымдалған. Әкімшілік құқықтық қатынастардың еріктік сипаты, оларда бүкіл халықтың мүдделеріне сәйкес келетін мемлекеттік, жалпы халықтық ерік анықталғанын білдіреді. Екінші жағынан, ол құқықтық қатынастарға қатысушылардың өз еркін білдіруінен, олардың өз іс-әрекеттерін, әкімшілік құқық нормаларының нұсқамаларына сәйкес іс-әрекеттерін жүзеге асыруға талпынысынан көрінеді. Пікірталасқа қатысушылардың ешқайсысы құқықтық қатынастардың әкімшілік құқық нормасымен байланысын және олардың өзара құқықтар мен міндеттер берілген екі және одан да көп субъектілер арасында туындауы мүмкін екендігін жоққа шығармайды. Құқықтар мен міндеттерді іске асыруға, оларды өз еркімен орындамаған, мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен орындатқан жағдайда кепілдік беріледі.
Қазіргі уақытта біз әкімшілік құқықтық қатынастардың келесі белгілерін тұжырымдадық:
- қоғамдық қатынастардың құқық нормаларымен, оларды реттеушілермен тығыз байланысы;
- көрсетілген қатынастардың идеологиялық сипаты;
- құқықтық қатынастардың мазмұнында қатысушылардың құқықтары мен міндеттерінің болуы;
- құқықтық қатынас - бұл оған қарай бейімделетін және одан кейін нормативтік модель көшірілетін нақты қатысушылармен әрдайым тірі байланыс;
- іс-әрекеттер формальды мүмкіндікті шындыққа айналдырып, құқықтық қатынастардың нақты моделін толтырады;
- құқықтық қатынас мазмұнының бір элементі ретінде әкімшілік құқықтық қатынастарға қатысушылардың әлеуеттегі нақты мінез-құлқын тану қажет.
Әкімшілік құқықтық қатынастардағы жоғарыда аталған белгілерді анықтау оларды одан әрі әзірлеудің, тек оларға тән белгілер мен ерекшеліктерді анықтаудың берік негізі болып табылды. Заң әдебиетінде қазіргі уақытта әкімшілік құқықтық қатынастардың белгілері егжей-тегжейлі анықталып, оларға сипаттама берілген. Әкімшілік құқықтық қатынастардың негізгі ерекшеліктері, олардың анықтамасында көрініс тапты. Құқықтанушылар арасында әкімшілік құқықтық қатынастар ұғымын тұжырымдауға қатысты бірыңғай пікір қалыптасты.
Әкімшілік құқықтық қатынастар субъектілері өзара байланыстырушы құқықтар мен міндеттерде болатын, мемлекеттік басқару органдарының атқарушы-өкімдік қызметті жүзеге асыруы нәтижесінде туындайтын, әкімшілік құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынастар ретінде анықталады [15-19].
Біз әкімшілік құқықтық қатынастардың құрылымын неғұрлым толық, жан-жақты қарау үшін, Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының (полицияның) әкімшілік қызметі контексінде құқықтық қатынастардың құрамдас элементтерін неғұрлым ыңғайлы саралауға болады деп санаймыз.
Кез келген материалдық білім беру - заңды орналасқан және өзара байланыстағы элементтерден тұратын біртұтас жүйе болып табылатыны белгілі. Сонымен қатар, әрбір элемент осы білім беруде жоғалмайды, оның сапасымен үйлеспейді, өзінің ерекше сапалық анықтығын сақтайды, бұл ретте белгілі өзгелік пен дербестікке ие болады, бұл оған тұтастай алғанда қатаң белгіленген орын алып, қатаң белгілі бір рөл атқаруға мүмкіндік береді. Осылайша, бүтін, өзінің жиынтық мазмұны бар белгілі бір элементтердің жиынтығынан тұрады. Сонымен қатар тұтастың элементтері бір-бірімен өзара әрекеттестікте болады, оның арқасында соңғысының қасиеттері көрінеді. Бұл ретте әрбір элементтің мазмұны оның сипатты, айырмалық қасиеттеріне ғана емес, сонымен қатар бүтін құрайтын басқа элементтермен байланыстардың белгілі бір жүйесіне де қатысты. Бір сөзбен айтқанда, элементтердің өзара шартты және өзара байланысты орналасуы бүтіннің ішкі құрылымының пайда болуын анықтайды. Демек, кез келген материалдық білім берудің негізгі шарты - құрылым болып табылатынын, онсыз бүтіннің жасалмайтынын атап өткен жөн. Құрылым барлық нақты материалдық құрылымдардың ажырамас атрибуты болып табылады. Әлемде құрылымсыз денелер жоқ. Дәл осы құрылымда, оның орнықтылығын, тұрақтылығын, сапалық айқындылығын қамтамасыз ететін оның байланыстарының реттілігі көрініс табады [20, 196-б.].
Құрылым жөніндегі философиялық жалпы ережелер, біздің ойымызша, құқықтық қатынастарға тікелей қатысы бар, олардың әрқайсысы дербес элементтердің жиынтығынан тұратын белгілі бір ішкі құрылымы бар объективті әлемнің күрделі құбылысын білдіреді. Бұл элементтердің өзара әрекеттесуі жаңа интегративті сапаны - құқықтық қатынастарды тудырады. Бұл сапа оны (құқықтық қатынасты) басқа құбылыстардан ажыратады және оған тұтас айқындық береді. Бір жағынан, құқықтық қатынас құқықтың қоғамдық қатынастарға әсер етуінің ерекше тәсілі ретінде қарастырылады [21, 102-б.].
Бұл жағдайда құқықтық қатынас құқық нормалары негізінде туындайтын адамдардың жеке мінез-құлқының моделін білдіреді. Мұндай тәсілде құқықтық қатынастардың құрылымын субъективті құқықтар мен заңды міндеттер құрайды. Сонымен бірге құқық субъектілері мен объект құқықтық қатынастар шеңберінен тыс шығарылады.
Екінші жағынан, құқықтық қатынастар қоғамдық қарым-қатынас құқығымен реттелген ретінде қарастырылады. Р.О. Халфина құқықтық қатынастардың құрылымын, талдау үшін құрылым ұғымын элементтердің тұтас шеңбердегі қарым-қатынас жүйесі ретіндегі байланыс тәсілі ретінде анықтау барынша жемісті деп санай келе, оның құқықтық нысаны мен материалдық мазмұнының тұтастығы ретінде қарастырады [22, 203-204 б.].
Философиямен алға қойылған өзінің көзқарасын мүмкіндіктер мен шындық категориясының құрылым мен элементтер категорияларымен өзара байланысы мәселесін негіздеу үшін Р.О. Халфина құқықтық қатынастар құрылымының құрамына субъективті құқықтар мен міндеттермен жанама түрде әлеуметтік байланыс орнатуды ғана емес, сонымен қатар субъектілердің, тұтастай алғанда субъектілердің өздерінің нақты мінез-құлқының актілерін де кіргізеді. Ол құқықтық қатынастардың құрылымын норманың құрылымымен байланыстырады, бірақ олардың маңызды айырмашылықтарын норманың абстрактілі сипаты қарым-қатынасқа қатысушылардың нақты, нақты анықталған құқықтары мен міндеттеріне, сол арқылы әрекет ету мүмкіндігі ретінде бірінші тәртіпке мүмкіндік туғызатынын көреді. Ол бұл шындық деп санайды, бірақ шындық, ерекше түрдегі шындық, өйткені қатысушылардың құқықтары мен міндеттерінің жиынтығында мінез-құлық моделі қалай анықталса да, бұл шындық емес, әлі де мүмкіншілік [22, 209-б.].
Құқықтық қатынастардың құрылымын одан әрі қарастыра отырып, Р.О. Халфина, құқықтық қатынастар таза құқықтық байланыстар түрінде өмір сүре алмайды, әрдайым материалдық мазмұнмен толықтырылады, сонда құқықтық қатынастар құрылымында жаңа элементтер - нақты мінез-құлық актілері пайда болады деп есептейді. Ол құрылымды зерттеуде құқықтық қатынастарға қатысушылардың құқықтық мәртебесін, олардың құқықтары мен міндеттерінің өзара байланысын, сондай-ақ қатысушылардың құқықтары мен міндеттеріне қатысты нақты мінез-құлқын қарастыру қажет деген қорытынды жасайды. Сонымен қатар, ол тек құқықтық байланыс, ал нақты қатынастар кейінірек пайда болатын құқықтық қатынастардың болуына жол береді [22, 210-б.].
Өзара іс-қимылы тік және көлденең жүзеге асырылатын әкімшілік құқықтық қатынастарға қатысушыларды қарастырайық [23, 33-36 б.].
Тік құқықтық қатынастар құқықтық қатынастардың басқа қатысушысына қатысты билік өкілеттігі бар құқықтық қатынастар субъектілерінің бірінің болуымен сипатталады (мысалы, басқа субъект үшін міндетті әкімшілік актіні шығару жөніндегі, тәртіптік ықпал ету немесе әкімшілік мәжбүрлеу шараларын қолдану жөніндегі өкілеттіктер).
Көлденең әкімшілік құқықтық қатынастар бірдей ұйымдық-құқықтық деңгейде болатын және қандай да бір саладағы құзыреттер мен өкілеттіктердің бірдей ауқымына ие болатын субъектілер болып табылады; бұл субъектілер бір-біріне тікелей бағынбайды, ал басқарушылық мәселені шешу мақсатында салыстырмалы теңдік қатынасына енеді (мысалы, басқару субъектілерінің әкімшілік шарт жасауы; бірнеше мемлекеттік органдардың арнайы бағдарламаны бірлесіп әзірлеуі). Егер көлденең құқықтық қатынастар субъектілерінің бірі азамат болса, онда екіншісі, әдетте, осындай құқықтық қатынастар шеңберінде өзінің субъективті құқықтарын іске асырады. Бұл жағдайда мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар азаматтардың конституциялық құқықтарын тануға, оларды сақтауға және қажет болған жағдайда оларды тиімді қорғауға міндетті [24-45].
Заң әдебиетінде ішкі-аппараттық (ұйымішілік) құқықтық қатынастар, яғни жария басқаруды ұйымдастыру және жұмыс істеу процесінде, басқаша айтқанда, басқару органдарының жүйесін құру, олардың құрылымдық орналасуы, мемлекеттік қызметке кіру және оны өткеру кезінде қалыптасатын қатынастар ерекше бөліп көрсетіледі. Аталған қатынастар көбінесе басқарудың ұйымдастырушылық бастауларын сипаттайды. Сонымен бірге функционалдық ішкі ұйымдастыру құқықтық қатынастар да бар, яғни басқару субъектілері мен азаматтардың құқықтық мәртебесі іске асырылатын қатынастар: азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, лауазымды тұлғалардың өкілеттіктері мен басқару органдарының құзыреті жүзеге асырылады, құқық субъектілерінің міндеттері белгіленеді, жария басқару саласындағы құқықтық нормаларды бұзатын тұлғалар жауапкершілікке тартылады.
Әкімшілік құқықтық қатынастарға қатысушыларды екі түрге бөлуге болады: жеке тұлғалар мен ұйымдар. Біріншісі - ел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар және шетел азаматтары. Екіншісі - мемлекеттік басқару органдары, концерндер, одақтар, қауымдастықтар, сондай-ақ басқа да бірлестіктер, кәсіпорындар, мекемелер мен ұйымдар. Олардың барлығы мемлекеттік басқару саласында адамгершілік пен міндеттерге ие және жалпы, сондай-ақ арнайы құқық субъектілігімен қатар әкімшілік құқықтық қатынастарға қатысушы болу қабілетіне ие.
Мәселен, Г.И. Петров әкімшілік құқықтық қатынастарға мемлекеттік басқару органының қатысуы міндетті емес деп санайды. Әкімшілік құқықтық қатынастар мемлекеттік басқару органдары арасында да, қоғамдық ұйымдар мен азаматтар арасында да туындауы мүмкін. Ю.М. Козлов, қарсылық білдіре отырып, екі азамат арасында, яғни басқару субъектісіз, басқару қарым-қатынастарының пайда болуы мүмкін емес екенін айтады. Ол әкімшілік құқықтық қатынастар үшін ерекше басқарушылық қатынастар ретінде міндетті қатысушы - мемлекеттік басқару органы тән деп санайды [25, 62-б.].
Әкімшілік құқықтық қатынастар екі кіші жүйеден - басқарушыдан (субъектіден) және басқарылушыдан (объектіден) тұратын мемлекеттік басқару тетігінің көрінісі болып табылады, олардың арасында өзара іс-қимыл жүргізіледі, оның нәтижесінде реттеу әсері болады. Тиісті ықпал етуге адамдардың әрекеттері ғана емес, ең алдымен олар қатысатын қатынастар жатады. Бұл, әрине, қоғамдық өмірдің кез келген саласында ең бастысы - олардың жеке және бірлескен қоғамдық мүдделерін жүзеге асыруға бағытталған ұйымдастырылған өзара іс-қимыл. Екінші жағынан, қоғамдық өмірдің кез келген саласы - бұл адамдар арасындағы нақты байланыс. Сондай-ақ, олар бір-бірімен өзара тығыз байланысты болады, қарым-қатынастың қандай да бір тобын таза түрде бөлу әрекеті әрқашан жасанды болып көрінеді [26, 12-б.].
Сонымен қатар, қоғамдық өмірдің қандай да бір құбылысын тану, біз елеулі емес белгілерден абстракттанғанымызда және басты белгілерді бөліп алғанымызда ғана мүмкін болады. Аталған ерекшелікті растау үшін, ең алдымен, олардың субъектілері мен объектілерінің, басқарушылар мен басқарылушылардың арақатынасы анықталады.
Демек, әкімшілік құқықтық қатынастар қоғамдық байланыстардың ерекше нұсқасы болып табылады, оның шеңберінде бір тарап басқару функциялары мен билік өкілеттіктерін таратушы ретінде әрекет етеді, ал екіншісі, біріншісінің басқарушылық ықпалына тап болады деп айтуға болады. Бұл Ю.М. Козлов қатысушылардың әкімшілік құқықтық қатынастардың тараптарын қандай үйлесімде құратынын нақты айқындап бергенін білдіреді.
Сонымен қатар, басқару үшін ең тән байланыс тік деп аталатынын атап өтуіміз қажет. Бұл салада басқарушылық ықпал етуді тікелей білдірмейтін басқарушылық қатынастар - көлденең қатынастар туындауы мүмкін. Бұл қатынастар тік қатынастармен байланысты, бірақ олар субъект - объект түрінің өзара іс-қимылын білдірмейді. Олар басқару процесінде көмекші рөл атқарады және негізгі басқару қатынастарын жүзеге асыру бойынша қажетті жағдайлар жасауға бағытталған [27, 23-б.].
Осылайша, әкімшілік құқықтық қатынастар тараптарының (қатысушыларының) бірі мемлекеттік басқару органы, біздің жағдайда - Қазақстан полициясы болып табылады. Қарастырылып отырған қатынастарда екінші тарап деп, басқару механизмінің жалпы сұлбасына сәйкес, басқару субъектісінің басқарушылық ықпалы бағытталған тарапты таныған жөн. Басқаша айтқанда, басқару объектісі. Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, әкімшілік құқықтық қатынастардың екінші жағы (яғни құқықтық қатынастардың объектісі) азаматтар (соның ішінде шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар), сондай-ақ әртүрлі ұйымдар, кәсіпорындар, мекемелер болып табылуға тиісті.
Осылайша, ішкі істер органдарының (полицияның) әкімшілік құқықтық қатынастарының негізгі қатысушылары, бір жағынан, басқару қызметінің субъектісі - полиция, ал екінші жағынан - осы қатынастарда өз құқықтарын іске асыратын және өздеріне жүктелген міндеттерді орындайтын адамдар мен ұйымдар болып табылады. Сонымен қатар, жоғарыда көрсетілген өзара корреляциялық құқықтар мен міндеттерді құру, яғни іс жүргізу мәртебелері тұрақты емес екенін атап өту қажет. Оларды іске асыру процесінде белгілі бір құқықтар мен міндеттердің үйлесуі қадағалау-басқару сипатының векторын қарама-қарсы жаққа аударуы мүмкін.
Біздің көзқарасымызша, дәл осы әкімшілік құқықтық қатынастардың құрылымы оның субъектілері жағдайының екі жақтылығын көрсетеді: бір жағынан, олар қатынастың жағдайымен байланысты, және олардың байланысы - жүйе ішіндегі тараптардың заңдық теңдігінің жағдайы. Екінші жағынан, олар өзара құқықтық қатынастардың дамуының әрбір сәтінде олардың біреуіне құқық белгілі бір мінез-құлық мүмкіндігі ретінде тиесілі ара қатынаста болады, ал екіншісі мінез-құлық (борыш) қажеттілігін негіздейтін міндет жағдайында болады.
Қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу дегенде, ең алдымен, заңды нормалармен олардың қатысушыларының құқықтары мен міндеттері белгіленетіні түсініледі. Жоғарыда аталғандардан, құқықтық қатынастардың, оның ішінде әкімшілік қатынастардың маңызды құрамдас элементтері құқықтық қатынастар мазмұнының заңды жағын құрайтын субъективті заң құқықтары мен міндеттері болып табылады.
Құқықтық нормаларда құқық күшінің құқықтық қатынастарға көшуі нәтижесінде жасалған құқықтар мен міндеттер, оның элементтеріне айналады және оның арқасында құқықтық қатынастарға қатысушылардың мінез-құлқына нормаларды іске асыру орын алуы мүмкін нақты алғышарттар болып табылады. Демек, субъективті құқықтар мен міндеттер туралы мәселені зерттеудің дербес объектісі ретінде құқықтық қатынастар құрылымының дербес элементтері ретінде арнайы бөлінуі туындайды және ол әбден орынды болып табылады.
Сонымен қатар, құқықтық ғылымда, С.И. Братуське тиесілі, ең ортақ көзқарас басым, ол субъективті құқықты заңмен және сол арқылы міндетті адамдардың тиісті мінез-құлқымен қамтамасыз етілген осы адамның ықтимал мінез-құлқының шарасы ретінде анықтайды [28, 13-б.]. Бұл анықтаманың артықшылығы, оның әмбебаптық сипатында. Қарастырылып отырған құқықтық қатынастарға қатысты субъективті құқық - бұл, бірінші кезекте, әкімшілік құқықтық қатынастарға қатысушы болу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz