Қазақстан Республикасындағы авторлық құқыққа салыстырмалы анализ және түсінік

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Ғылыми зерттеу

Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы авторлық құқыққа салыстырмалы анализ және түсінік

Орындаған: Орымбай Еркін

Тексерген: Аманқожаев Айдын

Мазмұны

Кіріспе

Авторлық құқық туралы түсінік және азаматтық құқықпен салыстырма
Авторлық құқықтың объектілері мен субъектілерін талдау
Авторлық құқықтарды халықаралық құқықтық қорғау

Қорытынды

Пайданылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Елімізде авторлық құқықтың маңызын, көп адамдар авторлық құқық жайлы біле бермейді және соның салдарынан өздері зардап шегіп жүреді. Бұл мақалада авторлық құқық не екенін және оның маңызын ол заңда қалай қарастырылғанын ашып жазатын боламын. «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» 1996 жылғы 10 маусымдағы Заң қабылданғаннан бері өткен 16 жыл ішінде авторлық (іргелес) құқықтық қатынастар түбегейлі өзгерді. Кең сот практикасы жинақталды, ол осы құқықтық реттеу саласында консерватизмнің жоғарылауымен сипатталады. (Авторлық құқық негізінен ғылыми доктрина тұрғысынан түсіндіріледі, бұл жағдайда заң тек теориялық түсіндірме болып табылады, біздің сот заң шығармашылығы әдетте адвокаттардың қорытындыларын қабылдауда өте ұстамды) . Әрине, заңнама түзетіліп жатыр. Көптеген рет - 2004, 2005, 2007, 2009 жылдары, 2012 жылы екі рет - Авторлық құқық туралы заңға өзгертулер енгізілді, барлығы жүздеген әңгімелер. Айтпақшы, Қазақстанда интеллектуалды құқықтар туралы нормаларды кодификациялау барысында түбегейлі қарама-қайшылықтардан аулақ болу мүмкін болды. Бірақ әлеуметтік прогресс одан да серпінді және жылдам. Біз оны соңғы тарихтың қысқа кезеңінде де сезінеміз, бүгінгі ғылыми-техникалық жетістіктер мен оларға сәйкес келетін өмір сүру деңгейін кем дегенде соңғы онжылдықтағы жетістіктермен салыстырамыз. Бүгінде біздер осы жайларға және өзге де мәселелерге жете мән берер болсақ Қазақстанда авторлық құқық саласын үнемі әрі үздіксіз жетілдіру қажеттілігін аңғару қиын емес деп білемін.

Авторлық құқық туралы түсінік және азаматтық құқықпен салыстырма

Қазақстандық заңнамаға сәйкес авторлық құқықтар қазақстандық азаматтар, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ тұлғалар, олардың мұрагерлері мен құқықмирасқорлары иеленеді. Әр санаттары үшін туындыға құқық әртүрлі заңды фактілерге байланысты - туындыны тудырумен, мұра бойынша авторлық құқықтардың өтуімен, т. б. туындайды. Азаматтық құқықтың тұжырымдамасы үшін мағынасы өзгергіштік болып келеді. Мысалы, АҚ 3-тармағындағы «меншік» термині[3] . Азаматтық кодекстің 115-бөлігі мүліктік артықшылықтар мен құқықтарға байланысты объектілердің барлық түрлерін білдіреді, бірақ Азаматтық кодекстің 188-ші бабында бірдей термині заттың мағынасында ғана түсініледі. «Автор» ұғымы заң нормаларында мұрагерлерді (құқық иеленушілерді) де қамтиды, егер мұндай түсіндіру заң нормасының мәніне сәйкес келсе. [2] Азаматтық қатынастарға қатысушылар және басқа да құқық қорғау органдары (судьялар, прокурорлар, нотариустар және т. б. ) жоғары ғылыми тәжірибеге сәйкес келмей, авторлық құқық нормаларын тиімді қолдана білуі керек. Теориялық ақпаратты кәсіптік бағдарлау қабілеті заңгер ғалымдар үшін сөзсіз және тәжірибешілер арасында құпталады. Осыған байланысты заң шығарушы дәл және бір мағыналы анықтамаларға ұмтылуға міндетті. [5] Автор - туындыны шығармашылық еңбегімен тудырған жеке тұлға ("Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" ҚР Заңының 4-бабы) . Автордың құқықтық мәртебесі кез келген тұлғада авторлық құқықпен қорғалатын туындыны жасау сәтінен бастап анықталады. Сонымен қатар, заң осыған қатысты ешқандай шектеулерді авторлық құқықтың субъектілеріне қоя алмайды.

Ғылым, әдебиет және өнер туындыларына авторлық құқық оны тудыру фактісіне орай туындайды. Авторлық құқықтың пайда болуы және жүзеге асырылуы үшін туындыны тіркеудің, өзге рәсімдеудің немесе шарттылықтың сақталудың қажеттілігі міндетті емес. ("Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" ҚР Заңының 9-бабы) [9] . Авторлармен қатар авторлық құқықтың субъектілерімен қоса әдебиет, ғылым және өнер туындыларын жасауға қатыспайтын тұлғалар (азаматтар мен ұйымдар) танылады. Оларды құқықмирасқорлар дейді. Құқықмирасқорларға автордың туындысын пайдалану бойынша авторлық құқықтардың белгілі бір шеңбері өтеді. Құқықмирасқорлар болып мұрагерлер, мемлекет, автордың туындысын пайдалану бойынша шарттық қатынастарды орнатқан ұйымдар (баспалар, театрлар және т. б. ) саналады. Көрсетілген тұлғалардың құқықтарының шегі авторға қарағанда, сипаты бойынша туынды болып келеді, өйткені олар автордан өтеді.

Авторлық құқықтың субъектілері ретінде мұрагерлер заң күшіне немесе өсиеттік нұсқауларға сай құқықты иеленеді. Заң мен өсиет бойынша мұрагерге туындыны жариялау, қайта жаңғырту және тарату құқығы, сыйақы алу құқығы тиесілі. Мұрагер шығарылған туындыларды пайдалану жөнінде мәселені шешуге, сондай-ақ әлі жарыққа шықпаған туындыларға да қатысты құқықтарды жүзеге асыруға құқылы. Мұрагер мен шын мәніндегі автордың құқықтарының айырмашылықтары олардың көлемінде ғана емес, сондай-ақ әрекет ету мерзімінде де айқындалады. Мұрагерлердің авторлық құқықтары автор қайтыс болғаннан кейін 25 жыл мерзім ішінде әрекет етеді[6] .

Сонымен, авторлық құқық субъектісі пайда бола алмайтын фактілік құрамға үш элемент кіреді:

1) туындыны тудыру барысындағы автордың шығармашылық еңбегі;

2) туындыны тудыратын нақты автордың немесе бірнеше тең авторлардың, немесе авторлық құқықта шартты түрде "заңды тұлға" түсінігіне біріктірілетін авторлардың тобының бар болуы;

3) бекітілген талаптарға жауап беретін субъектіде авторлық құқықтарды заңмен танудың бар болуы[7] .

Авторлық құқықтың объектілері мен субъектілері

Шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелері азаматгық құқықтар объектілерінің дербес түрі, мүліктің ерекше түрі болып табылады, ол объективті өмір сүретін болса да, заттардан өзгеше, материалдық емес, асқақ сипатта болады. Азаматтың немесе заңды тұлғаның шығармашылық интеллектуалдық қызметің нәтижелеріне және оларға теңестірілген заңды тұлғаны дараландыру құралдарына жеке немесе заңды тұлғаның өзі орындайтын жұмысының немесе қызметінің өнімдеріне (фирмалық атау, тауар белгісі, қызмет көрсету белгісі және т. б. ) ерекше құқығы танылады (АК-ның 125-бабының 1-тармағы) [6] .

Шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелеріне, атап айтқанда, мыналар жатады: ғылым мен өнер шығармалары, дыбыс және бейне шығармалары, өнертабыстар, пайдалы модельдер, өнеркәсіптік үлгілер, селекция жетістіктері, интегралдық сызбалар топологиясы және шығармашылық интеллектуалдық қызметтің кейбір басқа нәтижелері жатады. Оларға ерекше құқық объектілері ретінде фирмалық атаулар, тауарлық белгілер, қызмет көрсету белгілері және т. б. теңестірілген[6] .

Шығармашылық интеллектуалдық қызметтің осынау объективтендірілген нәтижелерінің барлығын және оларға теңестірілген дараландыру құралдарын заң интеллектуалдық меншік ұғымына біріктіреді (125-бап) . Шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелері мен ерекше құқықтардың (интеллектуалдық меншіктің) объектісі болуы мүмкін даралану құралдарын пайдалануды үшінші жақтар құқық иеленушінің келісімімен ғана жүзеге асырады.

Интеллектуалдық меншік құқығы объектілері мен осы объектілердің материалдық иелерін айыра білу қажет. Интеллектуалдық меншік объектілері мен осы құқықтың материалдық иелеріне құқық дербес объектілер ретінде бір-біріне тәуелсіз өмір сүреді[2] . Мысалы, кітаптың немесе музыкалық шығарма жазылған кассетаның меншік иесі болып саналатын адам кітапқа немесе кассетаға өз қалауынша билік ете алады - сатады, сыйға тартады және т. с. с. Алайда кітапта жарияланған әдеби шығармаға құқық шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижесі ретіңде немесе кассетаға жазылған музыкалық шығармаға құқық кітапқа немесе кассетаға емес, әдеби немесе музыкалық шығарманың меншік иесіне тиесілі болады. Сондықтан кітаптың немесе кассетаның меншік иесі әдеби немесе музыкалық шығарманың меншік иесінің келісімінсіз кітапта жарияланған немесе кассетаға жазылған шығармаларды көбейтуге және таратуға құқысыз болады.

Сонымен, авторлық құқықтың объектісіне түсініктеме Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекісінің 971 бабында берілген, яғни осыға сәйкес Қазақстан Республикасының «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралың Заңның 6-бабының 1 тармағына сәйкес, авторлық құқық мақсатына, мазмұны мен маңызына, сондай-ақ берілу әдісі мен нысанына қарамастан, шығармашылық еңбектің нәтижесі болып табылатын ғылым, әдебиет және өнер туындыларына қолданылады[3] .

Осы жоғарыда аталған баптың 2 тармағында көрсетілген, авторлық құқық белгілі бір объективті түрге ие болған:

1) жазбаша (қолжазба, машинкаға басылған, нотаға жазылған және сол сияқт) ;

2) ауызша (көпшілік алдында айтушылық, көпшілік алдында орындаушылық және сол сияқты) ;

3) үнжазба немесе бейнежазба (механикалық, сандық, магниттік, оптикалық және сол сияқты) ;

4) бейнелеу (сурет, нобай, көркесурет, жоспар, сызба, кино, телебейне -немесе фотокадрлар және сол сияқты) ;

5) көлемді -кеңістікті (мүсін, үлгі, макет, ғимарат, және сол сияқты) түріндегі жарияланған туындыларға да, жарияланбаған туындыларға да қолданылады.

Сонымен қатар, авторлық құқық идеялардың, тұжырымдамалардың, принциптерін, әдістердің, жүйелердің, процестердің, жаңалықтардың, фактілердің өздеріне қолданылмайды.

Туындыға деген авторлық құқық туынды жасалған материалдық объектіні меншіктену құқығымен байланысты емес. Материалдық объектіні меншіктену құқығының немесе материалдық объектінің иелену құқығының өзгеге берілуі, осы Қазақстан Республикасының «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралың Заңның 18-бабында көзделген реттерді қоспағанда, сол объектіде көрсетілген туындыға қандай да болсын авторлық құқықтың ауысуына өздігінен әкеп соға алмайды[9] .

Сонымен қатар, авторлық құқық объектілері болып табылатын туындыларды, атап айтқан жөн.

Мыналар авторлық құқық объектілері болып табылады:

1) әдеби туындылар;

2) драмалық туындылар;

3) сценарий туындылары;

4) хореаграфия және пантомима туындылары;

5) мәтіні бар немесе мәтіні жоқ музыкалық туындылар;

6) дыбыс -бейнежазу туындылары (кино-, теле - және бейнефильмдер, диафильмдер және басқа кино - және телетуындылар) ;

7) мүсіндеме, кескіндеме, графика және бейнелеу өнерінің басқа да туындылары;

8) қолданбалы өнер туындылары;

9) сәулет, қала құрылысы және бау -саябақ өнері туындылары;

10) суретке түсіру туындылары және суретке түсіруге орайлас әдістермен жасалған туындылар;

11) карталар, жоспарлар, нобайлар, безендірулер және географияға, топография мен басқа ғылымдарға қатысты үш өлшемді туындылар;

13) өзге де туындылар[4] .

Авторлық құқықтарды халықаралық құқықтық қорғау

Авторлық құқықтарды қорғау аясында халықаралық қорғаудың да маңызы зор. Халықаралық қорғаудың негізін ең алдымен ҚР-сы ратификациялаған халықаралық шарттар құрайды. Туындының пайда болған жерінде туынды ұлттық заңнама негізінде қорғалады. Өзге сөзбен айтсақ, конвенция мақсаты - шетелдіктердің авторлық құқықтарын қорғау. Ішкі авторлық құқық нормаларының мазмұнын анықтау әрбір қатысушы - мемлекеттің құзіретіне жатады. Сонымен, авторлық құқық туралы конвенцияны жасау ұлттық заңнаманың компромисс нәтижесі болып табылады[5] .

Ең алғашқы Конвенция болып 1886 жылғы Әдеби және көркем туындыларды қорғау жөніндегі Берн Конвенциясы табылады. Конвенцияның алғашқы мәтініне 1896, 1908, 1914, 1928, 1948, 1967 және 1971 жылдары арнайы дипломатиялық конференцияларда өзгертулер енгізілген. Берн Конвенциясына кез келген мемлекет қосыла алады. Оның негізгі үш принципі де қалыптасқан:

"ұлттық режим" принципі;
"жедел қорғау" принципі;
тәуелсіздік принципі.

Бұл конвенцияның негізгі мақсаты әдеби және көркем туындылардың авторларының құқықтарын қорғаудың тиімді және біртұтас жүзеге асырылуын қамтамасыз ету болып табылады. Бірақ, бұл конвенцияда жауапкершілік мәселелері қарастырылмаса да санкциялар (арест, өндіріп алу) көзделген[5] .

Авторлық құқықты халықаралық аяда қорғаудағы екінші конвенция болып 1892 жылғы Авторлық құқық туралы Бүкіләлемдік конвенция табылады. Ол 1955 жылы 16 қыркүйекте күшіне енді. Бұл конвенция ашық сипатқа ие. Оған қосылу үшін ЮНЕСКО-ның Бас директорынан сәйкес құжатты алу жолымен жүзеге асырылады. Париж Конференциясында қайта қарау бойынша 1971 жылы жаңа мәтіні пайда болды. Бүкіләлемдік Конвенциянның ерекшелігі - ол заңды тұлғалармен қатар, халықаралық ұйымдардың авторлық құқықтарын қорғайды. Туындыны қорғаудың ең төменгі мөлшері конвенция бойынша автордың өмір бойы және 25 жыл ол қайтыс болғаннан кейін, яғни Берн Конвенциясына қарағанда 2 есе төмен[10] .

1961 жылы әртіс орындаушылардың, фонограмма мен хабар тарату ұйымдарының құқықтарын қорғау туралы Рим Конвенциясы қабылданды. Бұл Конвенция да ұлттық режим қағидасына сүйенеді және қорғаудың міндетті ең төменгі мөлшеріне кепілдік береді. Сөйтіп, 7-бабына сай әртістердің тиым салу құқығы көзделген.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.