Жаңа ғасырдағы әдеби ағымдар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Жаңа ғасырдағы әдеби ағымдар
1.1.Әдебиеттегі модернизм және постмодернизм
1.2.Қазақ әдебиетіндегі постмодернизм мәселелері
Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ әдебиеті және Дидар Амантай шығармашылығы
2.1. Постмодернизм және ұлттық мәдениет
2.2. Дидар Амантай шығармашылығы және постмодернизм
Дидар Амантайдың ғылыми-танымдық және поэзиялық мұрасы
Дидар Амантайдың ғылыми еңбектері
3.2 Дидар Амантай поэзиясы: тематика және проблематика
3.3 Дидар Амантай - философ, драматург
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жаңа ғасырдағы әдеби ағымдар
Қазақ әдебиеті әлемдік әдебиеттің бір бөлшегі болып табылатындықтан, әлемдік әдебиеттің дамуында пайда болатын ортақ заңдалықытар мен өзгерістер біздің ұлттық әдебиетте де көрініс табатыны сөзсіз.
Экзистенциализм
Жатсыну сияқты философиялық категория экзистенциализмнің күрделі концепцияларының бірі. Жатсыну мәселесі қазақ әдебиеттану ғылымында аз зерттелген. Философияның да ғылыми мәселесі ретінде жатсыну көп жылдар бойы маркстік- лениндік ілімге қарсы қойылып, тек бір жақты түсініктердің ауқымында қалып қойды. Бүгінгі дәуір әлемдік мәдениеттердің интеграциясы күшейген шақта, рухани ықпалдардың төркінін танып, өрісін барлау ғылым алдындағы маңызды істердің бірі екені анық. Кеңестік жүйедегі жеке адамның еркі мен бостандығының шектелуі қоғамның бүкіл саласында жатсынуды тереңдетіп жіберді. Сананың тұйықталуы, адамның түпкі негізден, яғни өз- өзінен, өзінің ұлттық тегінен, тарихынан, әдет- ғұрпынан жатсынуына әкеп тіреді. Мұның бәрі қоғамдық қайшылықтардың барған үстіне ұлғая беруіне түрткі болды [1, 65]. Осы мәселелер әдебиетімізде қаншалықты көрініс тапты, адамның қоғамнан, оның түрлі салаларынан ғана емес, адамның өз- өзінен, әлемнен, қоршаған болмыстан жатсынуы бүгінгі күнгі біздің ғылыми тұрғыдан зерттеуге бет алған нысандарымыз. Бұл проблема шет ел, орыс әдебиеттануында жалпы модернистік поэтика мәселелеріне байланысты зерттелініп жүргенін айта кетуіміз керек. Ф.Кафканың творчествасын зерттегендер оның модернист жазушыларға тән стильдік бедерінде (адамның өмір ортасынан, әлемнен тысқары қалуын) бейнелеу ерекшелігі басымырақ танылатыны жөнінде айтқан болатын. Г.Г.Маркестің (Жүз жылдық жалғыздық) романында адам санасындағы күрделі құбылыстарды бейнелеуде жалғыздық пен өз ортасын жатсыну сынды терең философиялық пікірді кездестіреміз. Әсіресе, бұл мәселедегі автордың позициясын толықтай көрсете алатын образ - Аурелиана Буендиа. Оның ішкі трагедиясы да, мазасыз болмысы да шексіз жалғыздығында. Ғалым Е.С.Померанцева белгілі бір қаламгер шығармасындағы жатсыну мәселесін арнайы алып қарастырған еңбектердің ішінде американ зерттеушісі Р.Стриулидің Джузеппе Берто романындағы жатсыну деп аталатын монографиясына ерекше ілтипат білдіреді. Американ әдебиеттанушысының бұл күрделі мәселенің тарихын Фрейд, Кафка, Джойс, Свевордың шығармаларынан бастағанын құптайды. Сонымен бірге Эдуардо Олби, Ульям Голдинг, Грэм Грин сияқты жазушылардың творчестволары осы мәселе тұрғысынан Батыс сыншыларының ортасында болған пікірталастарды талдайды [2, 71- 93]. Сол сияқты, экзистенционалдық ойдың жатсыну түріндегі қазақ әдебиетіндегі көрінісі қазақ ғылымында толықтай зерттелмегеннен кейін оған қатысты пікірлер туғызу маңызды деп санасақ, тағы да 70- 80 жылдар прозасын сөз етеміз.
Неомифологизм
1970 - 80 жылдардағы қазақ прозасында модернистік эстетиканың əбден орнығуы неомифологизммен тығыз байланысты. Қазақ əдебиетінде ескі аңыздары қайта жандандыра отырып көркем игеру, мифтік сюжеттерді көркем сюжетке айналдыру тарихы ХІХ ғасырдың басталады. ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде аңыздарды көркем құралдар арқылы игеру дəстүрін қалыптастырған М. Жұмабаев, С. Сейфуллин шығармашылықтарында поэмалық сюжет жасаудың үлгілері түрінде көрінді. Ұлттық прозада бұл орайдағы Ғ. Мүсіреповтің сəтті бастамалары (Ер Қаптағай, Жеңілген Есрафил тəрізді əңгімелері) мифологиялық ойлаудың, мифологиялық мəтіндерге, кейіпкерлерге иек артудың мысалдары ретінде көзге түседі. Біз қарастырып отырған кезеңдегі проза ертедегі жəне классикалық аңыздарды көркем шығарма құрылымына батыл енгізе отырып, оларды трансформациялау, стилизациялау арқылы жаңаша мəн үстеуге деген ізденістерімен айрықшаланды. Ə. Кекілбаев, М. Мағауин, О. Бөкей, Т. Нұрмағамбетов, С. Жүнісов, Д. Досжанов, Р. Сейсенбаев, Ə. Тарази, тағы басқа жазушылардың шығармашылығындағы мифопоэтикалық форманың өріс алуы əдебиеттанушылардың назарын соңғы кездерде ерекше баурап келе жатқаны рас. Қазақ прозасында айқындала көрінген бұл құбылысты архетип категориясы тұрғысынан талдаған А. Исмақова: Миф поэтикасы қазіргі əлемді ауқымды уақыттық мүмкіндіктер арқылы бейнелеулермен байытып, қолданыстағы мəдени метафоралар мен ассоциациялар қорын кеңейтеді. Өз мағыналарын бұрын да танытып үлгерген поэтикалық формулалардың (архетиптердің) қайта тірілуі байқалады, -- деген пікірді алдыға тартса [1], мифологизмнің нақты бір жазушы (О. Бөкей) поэтикасы арқылы зерделеген Ж. Аймұхамбетова Қазіргі қазақ ақын-жазушылары авторлық позициясын танытуда, шығарманың идеясын ашып, көркемдік айшықтарын бедерлей түсуде мифтік сюжеттерді, мифологиялық түсініктерді, оның ішінде мифтік құбылушылықты мақсатты түрде пайдаланып, шығармашылықпен дамыта қолданғанын байқауға болады, -- деген тұжырымын ұсынады [2; 54]. Кейінгі зерттеулерде мифопоэтиканың реминесценциялар, мотивтер, сюжеттер, тəмсіл сөздер (притчи), аллегориялар, дəйек сөздер, аллюзиялар формаларындағы нақты көріністерін саралау қолға алына бастады [3].
Қазақ прозасының бұған дейінгі даму сатысында мифтік желілерді, аңыздық сюжеттерді қоғамдық-əлеуметтік ойдың тірегі түрінде, экспрессивтік əр үшін, таза реалистік мақсатта қолданылып келгендігін таныған болар едік. Мəселен, көпшілік ғалымдар модернистік поэтиканың ілкі көрінісі сипатында талдап жүрген Қорғансыздың күніндегі Күшікбай аңызы кейіпкер ахуалына бастайтын жол, сюжет дамытылуына тығыз байланыстырылған, фабула шеңберінен тысқары шықпайтын шығарма құрылымының тірек-компоненті қызметін атқарады. Бұл аңызды қолдануда модернистік мүддеден гөрі реалистік ұмтылыстар басым. Сондай-ақ С. Мұқановтың Ботагөз романының финалында көзге түсетін мифологизм элементтері де жазушының саяси идеалдарына негізделіп, реалдық ситуациялардың қосымша күшейткіші мəнін иеленген. Сұлушаш романындағы мифологемалар көбінесе романтикалық пейзаж қалыптастыру үшін алынады. Осындай сипат М. Жұмабаев, С. Сейфуллин, Ғ. Мүсірепов сынды қабырғалы жазушыларға да тəн еді. Бүгінгі өмірдің шындығы мен өткен тарихты сабақтастыруда мифологиялық құрылымдар ХХ ғасыр ортасынан бастап қаулай дамыған тарихи прозада өрісін кеңейтті. Оның жарқын мысалы -- І. Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясындағы Абылай хан, Кенесары образында түс жору мотивтеріне көрінетін мифологиялық ойлау дəстүрі. Кейін мифтік ойлауға негізделген архетиптік сана Ə. Кекілбаевтің Үркер, Елең-алаң романдарының поэтикасында да маңыз алды.
Фольклорлық мұралардан нəр алып, қазақ əдебиетінің классиктері қалыптастыра алған мифологиялық ойлау жүйесі із-түзсіз жоғалып кеткен жоқ. Ол дəстүр 1970 - 80-жылдар прозасында жаңа мəн иеленіп, реалистік принциптер аясынан табыла бермейтін сипат алды. Енді аңыздық желілер, мифологиялық кестелер тарихи-реалды уақытқа негізделген түрде ғана емес, шығарма логикасынан шет тұра да беретін автономдық мағынасын күшейте бастады. Сонымен қатар мифологияланған образдар архаикалық сананың қайта жаңғыруы ғана емес, түрленуі кейпінде көрініс тапты. Мифологизмді енді қазақ жазушылары болмыс жұмбақтары мен өмірдің мəнісі туралы философиялық ой айтудың тəсілі тұрғысынан өрістетті. Бір сөзбен айтқанда, неомифологизм құбылысы аталмыш кезеңнің модернистік сипатын толықтыра түскен тəуелсіз əдеби ағымдардың біріне айналды.
Əлемдік əдебиетте мифтің, мифтік сарынның басқа сюжеттік-образдық формаларына, оның ішінде əдебиетке мифологияланған жарқын образдар бере алғандығын, ол желінің Эсхилдің Орестеясынан Булгаковтың Мастер и Маргаритасына дейін тартылып, əлі үзілмегендігін айтатын Н. Будур мен И. Панкеевтердің: Миф, өзіндік құндылық ретінде, толық қалыптасқан жүйе ретінде өмір сүруін жалғастырып қана қоймай, толыса түсу жəне басқа құрылымдарды байыта түсу арқылы өмір сүру кеңістігін ұлғайтып келе жатыр, -- дегеніне келісеміз [4]. Ал неомифологизмді таза модернистік əдебиеттің еншісіндегі құбылыс екенін айтатын Е. Мелетинский, З. Минц, Ю. Лотман тұжырымдары дау туғызбайды [5]. Мифологияға жаңаша интеллектуалдық қатыныс тұрғысынан үңіліп, мифтік қолданыстарға жаңаша эстетикалық қуат дарыту айнала келгенде мифологизмді дүниетанымның өзегіне айналдырудан туындайды. Қазақ прозасының аса айқын түрде көрінген мифологиялану үдерісі туынды құрылымы мен бейнелеу, баяндау сипаттарына ірі өзгерістер ала келгенін өзіміздің ғалымдар да айта бастады [6]. Зерттеуші А. Жақсылықов Р. Сейсенбаевтің шығармашылығын талдай отырып айтқан: Шайтанның тағы романындағы мифтің, аңыздың рухани энергиясын пайдалану арқылы адамды психологиялық ракурсте терең ашу -- соңғы он жылдағы əдеби техника мен поэтиканың белгілі стильдік тенденцияларынан хабар береді, -- деген ойы да осы өзгерістердің жекеліктен гөрі жалпылық сипат алғандығын танудан туындағаны анық [7]. Ə. Кекілбаевтың Аңыздың ақыры, Күй, Ханша-дария хикаясы, О. Бөкейдің Айпара-ана, Жасын, Құм мінезі, Сайтан көпір, Қар қызы, Жетім бота, Р. Сейсенбаевтың Шайтанның тағы, Өлілер құмды кезіп жүр, С. Санбаевтың Ақ аруана, Т. Əбдіковтің Тозақ оттары жымыңдайды, М. Ысқақбаевтың Ұят туралы аңыз, Ғажайып бала т.б. туындыларында мифологиялық жүйелер мен аңыздық құрылымдар арқылы адамзаттың мəңгілік рухани құндылықтары турасында философиялық жинақтаулар жасалып отырды.
Ə. Кекілбаевтың Күй повесі мен Аңыздың ақыры романындағы асқан дəулет пен мансапқа қол жеткізген, айналасын қаһарлы зəрімен билеп-төстеген тиран-кейіпкерлердің шексіз трагедиясы өткен ғұмырдың баянсыздығы мен тіршілік тұрлаусыздығын саналаудан туады. Бірін-бірі жалмап жатқан бір дүние. Үлкені кішісін жоқ қылады; күштісі əлсізін жоқ қылады. Ертең ол үлкенге одан да үлкен, ол күштіге одан да күшті жолығады. Сөйтіп, шеті жоқ, шегі жоқ бірінің басын бірі алып жатқан аласапыран тірлік. Сонда мынау мігірсіз қимыл-қыбырдың, итжығыс алыс-жұлыстың мəні не? деген сипаттағы тұйық ситуация -- Жөнейіттің психологиялық-мінездік бітімін бүткіл қалтарыстарымен ашылуының кепілі [8; 254]. Қаһарманның жан-дүние қозғалыстарының психологиялық дəйектемесі шебер үйлесіп жатқанымен, Жөнейіттің қарама-қайшылықты тұлғасына логикалық дəлелдеме жетіспей жатқандай əсер етеніні де рас [9]. Алайда модернистік əдебиетте өмір шындығын бейнелеу дəлдігі, уақыт пен кеңістік теңдігі негізгі шарт емес-ті. Жазушы сюжет, образ логикасынан тыс монологтық формалар арқылы өзінің эстетикалық концепциясын айғақтай алады. Осындайлық көркемдік модель Аңыздың ақыры романында да іске асады. Романда сюжет доминанты мүлде сезілмейді. Нақты шындықтан қол үзуге дейін баратын сана ағымы көрінісі туындының желке-жұлынын ұстап тұратын басты тəсілге айналады. Бұл шығармалардағы сана ағымы эгоцентристік тұлғаның психикалық үдерістері түрінде беріледі. (М. Мағауиннің Көк мұнар, Д. Исабековтың Қарғын романдарында да осындай тəсіл жүзеге асады). Ой толқындары көркем бейненің өткендегіні таразылау, яғни жадыда қатталып қалған мəліметтерді ояту, сол арқылы жаңа ақиқаттарға (ол абсурдты болса да) көз жеткізу күйінде бейнеленеді. Бұл жердегі сана ағымы өзіндік сана ағымына айналады. Жер-жаһанның жартысын тітіренткен Алмас ханның өткен күн мен бүгінгі халді салыстырудан тапқан жаңалығы -- аспан мен жердің арасындағы баянсыздықтан басқаның болмауы. Мынау көл-дария аспанның астында кімнің болмасын мəңгі серігі құлазыған жалғыздық екенін де енді ғана ұққан сияқты [8; 44].
Қазақ прозасындағы неомифологизм үрдісінде айрықша бөліп айтуға тұратын тəсілдердің бірі -- мифтік құбылушылық. Адамзаттың балаң санасы тудырған архаикалық мифтердегі адамның басқа заттардың кейпіне ене алуы турасындағы сенімдері кейінгі жылдар прозасында жаңа стилизацияға түсті. Адам мен табиғат, адам мен жануарларды тұтастандыра қарайтын сарынның жаңа уақыт өңдеуіне, интеллектуалдық сүзгіге түсуі қазақ əдебиетінде анималистік прозаның өрістеуіне де мұрындық болды. О. Бөкейдің Бурасы, Кербұғысы, М. Мағауиннің Тазының өлімі, Жүйрігі, Ə. Кекілбаевтың Бəйгеторысы, С. Санбаевтың Ақ аруанасындағы хайуанаттарға адами сипаттар берудің өткір философиялық-эстетикалық астарлары болды. Мифологизмнен тамыр тартатын анималистік образдар адамның болмыспен қарым-қатынасын тереңдей зерделеудің ұтымды тəсіліне айналды. (Бұл жерде дидактикалық сипаты бар, балалар санасына лайықталып жазылатын анималистік шығармалар мен анималистік-философиялық туындыларды шатастыруға да болмайды). Өмір құбылыстарының мəнісіне тереңдеу арқасында туған анималистік проза баяндау үдерісіне төртінші жақты əкелді. Авторға айналадағы ақиқатқа бірнеше позициялардан үңілу мүмкіндігі туды. Анималистік персонаждың көркемдік қызметінің бірі адам өмірі мен оның мəңгілік құндылықтарға деген қатынасының табиғилығын хайуанаттың бұзылмаған, таза көзқарасы арқылы тексеріп көру қабілетіне байланысты, -- дейді осы мəселемен айналысып жүрген зерттеуші Г. Алтаева [10].
Əлемдік модернистік əдебиеттегі мифтік құбылушылықтың классикалық үлгісін көрсеткен жазушылардың бірі -- Ф. Кафка. Əсіресе оның Басқаға айналу (Превращение. Ғалымдарымыз бұл шығарма атауын Құбылушылық деп аударып жүр. Алайда бұл шығарма логикасына тым үйлеспейтін сəтсіздеу аударма деп білеміз. Құбылу ұғымына бір ахуалдан басқа ахуалға ауысып тұрудағы циклдық тəн). Ш. Айтматов та Боранды бекеті мен Ақ кемесіндегі мифтік құбылушылықты өзінің философиялық концепциясына сай дамытты. Ал қазақ прозасындағы бұл тəсілдің ең үздік көрінісі О. Бөкейдің Атау-кересі болды. Ж. Аймұхамбетова Оралхан Бөкей прозасындағы мифологизм мəселесі зерттеуінде мұндайлық ұқсас тəсілдерді жəне қазақ жазушысының өзіндік ізденістерін нақты түрде айқындап көрсетті деп ойлаймыз [2]. Қазақ халқының байырғы мифтік сюжеттерінде адамды басқаға айналдыру жаза түрінде қолданылғаны белгілі. Оралхан танымында да архаикалық мазмұн іздері жоқ емес. Ерікті сонаға айналдыру -- оны шексіз жалғыздыққа тастау. Модернистік əдебиеттегі трагедиялық санаға бастайтын жай -- адамның абсолютті жалғыздығы. Кафка шығармасында Грегор Замзаның жəндікке айналуы детальды тұрғыда суреттеледі. Новелладағы Замзаның бұл халіне қатты қайғырған қалпын көрмейміз. Қырқаяқ жəндігіне тəн тықырмен бөлме кезіп жүрген Замза оқырманға тітіркеніс сезім тудырады. Алайда жазушы сентименталистік сарыннан мүлде алшақ. Бұл метаморфозаны ғалымдар əр түрлі түсіндіреді. Соның ішінде көңілге қонымдысы Д. Затонскийдің пікірі деп білеміз. Ғалым: Грегор Замзаны қырқаяққа айналдыру арқылы жазушы адамның əлемдегі нақты алатын орны оның трагедиялы əрі жеңіп шыға алмайтын жалғыздығымен белгіленетінін көрсетуге ұмтылатындай. Индивид белгілі бір ортада, қоғамда өмір сүреді... Бірақ мұның бəрі -- алдамшы, ақылға сыймайтын иллюзия. Шындығында адам нағыз шөлде, дəлірек айтқанда вакуумда, жылтыр колбаның ішінде өмір сүреді, сондықтан да ол өзінің қорқынышты түрмесінің қабырғаларын көрмейді, -- дей отырып, пікірін былай түйіндейді. -- Кафка үшін жалғыз жол нақты шындықты қиратып бұзу болды, сонымен бірге оның шегінен шықпауға тиіс. Ол дəл солай жасады: Замзаны əлеммен байланыстырып тұрған барлық жіпті үзді (қаһарманды жəндікке айналдырды), бірақ оны өз отбасынды қалдырды [11]. Реалды шындық шекарасын аттап өтпей-ақ, сол шындықты бөлшектеу -- Атау-кере финалына да тəн жағдай.
Натурализм
Натурализм (француздың naturalism; латынның naturalis-табиғи, natura-табиғат) - өмір құбылыстарын табиғи қалпында айтып баяндауды мақсат ететін бейнелеу тәсілі [1, 240]. Қазақ энциклопедиясында - бағыт, әдебиеттану сөздігінде ағым деп берілген натурализм қазақ әдебиетінде әлі күнге дейін нақтыланып болмаған. Орыс әдебиетінде бағыт деп қолданса, ал бізде әдебиет сөздігіне сүйеніп ағым деп қолданылады.
Жалпы ХІХ ғасырдың аяғында Еуропа және ағылшын әдебиеті мен өнерінде пайда болған бағыт. Натурализм өмірді тексеріске, зерттеуге салмай, бар көрген-білгенді тек сол қалпында айтып беруді талап етеді. Бір затты не адамды суреттегенде оның жалпы бейнесін, не қимылын жеріне жеткізе, майда-шүйде, елеусіз тастауға болатын бөлшектеріне дейін жеткізуді мақсат тұтады.
Француз әдебиетінде бұл тәсілді еңгізіп, дұрыс қолдана білген Анатоль Франс, Эмиль Золя болды. Ал неміс әдебиетіндегі натурализмнің тууын ең алғаш байқаған - Теодор Фонтане. Ол неміс әдебиетіндегі ХІХ ғасырдағы белгілі сыншыларының бірі болатын. 1886 жылы туып келе жатқан жаңа мектепті көріп, өздерін театр, газет пен журналдарда кеңінен танытып жатқан жас жазушыларды құшағын жая қарсы алды. Ал Ресейдегі натурализмнің жағдайы қандай екен? Орыс жазушылары Достоевский, Тургенев, Толстой шығармаларында натурализм көрніс тапты. Орыс әдебиетінде натуралдық мектептің негізін қалаушы Гоголь, идеялық дем беруші Белинский болған. Натуралдық мектептің орыс әдебиетінде алар орны зор. Орыс натурализмі жан-жақты зерттеліп қомақты еңбектер жазылған. Ал қазақ әдебиетіндегі натурализм әлі толық зерттеле қоймаған құбылыс. Сондықтан да болар бұл ағым жөнінде осы кезге дейін бірде бір еңбек жазылмаған. Кейде сыншы ғалымдардың монографиялары, еңбектерінде шолу түрінде берілгенімен, оны бетке ұстар зерттеу деп айта алмаймыз.
Қазақ әдебиеттану ғылымындағы Натурализмнің зерттелу тарихына көз жіберсек, оларда белгілі бір жүйелілік жоқ. Бірде ағым, бірде бағыт болып қолданылады. Белгілі әдебиет зерттеушісі З. Қабдолов натурализмде бағыттық белгілерден гөрі ағымдық ерекшеліктердің басым екенін айтады [2, 343].
Бұл ағым қазақ әдебиетіне қанатын жайып, тамыр тастаған құбылыс емес. Бұның себебі қазақ халқы жалаң табиғаттан гөрі әдемілік, арманқиялға көп берілгендігінен болар. Романтизм халықтың арман-мақсатын, тілек-ниетін білдіріп аңыздар, қиял-ғажайып ертегілер бойынан көрініс берсе, натурализм адам өмірінің жалаң физиологиялық жақтарын көрсетуге талпынып, қазақ әдебиетіне өзгешелеу ағым ретінде ене бастады. Тамырын тереңге жая алмағанымен қазақ әдебиетінде натурализм жоқ деуге болмайды. Қазақ баласы тумасынан романтик болғандықтан, романтизм құбылысы ұлттық әдебиетімізге сіңіп, етене жақын болып кетті. Ал натурализмнің жайы бөлек.
Қазақ әдебиетіндегі натурализм туралы елеулі пікір айтқан ғалымдарымыздың қатарына Е. Ысмайлов, М. Қаратаев, Т. Кәкішев, Р. Нұрғалиды, тәуелсіздік кезеңіндегі зерттеуші ғалым Ж. Жарылғаповты т.б. жатқызамыз. С. Жұмағұлов Сын сардары еңбегінде осы сыншы ғалымдарымыздың натурализм туралы пікірлерін бір арнаға жинап, сол кезде жазылған мақалалар, қоғам қайраткерлерінің жаңа ағымға деген көзқарастары хақында қысқаша мәлімет береді. Сол кезең тұрғысынан қарастырсақ ғалым ағаларымыздың ой-пікір, көзқарастары кеңестік идеологияның құрсауынан шыға алмағанын байқаймыз. Оны белгілі әдебиетші ғалым академик М. Қаратаевтың мына ой-толғамынан көреміз: Сәтсіздіктердің үлкен себебінің бірі - адам образын түюдегі жалаңдық, біржақтылық. Мұның арғы атасы натурализм - схема, штамп. Бұл тек сол кезеңнің ғана емес, соңғы онжылдықтың да әдеби даму процесінің дамуына, әдебиет саласының көтерілуіне кедергі жасап келе жатқан шырмау, шикілік [3, 27] десе, қазақ әдебиеттану ғылымы мен сынының қалыптасуына үлкен үлес қосқан сыншы-ғалым Е.С. Ысмайылов Әдебиеттегі формализм мен натурализмге қарсы мақаласында І. Жансүгіров, С. Мұқанов, Т. Жараков, Ә. Тәжібаев, А.Тоқмағанбетов, Б. Майлин шығармаларында көрініс берген натурализм элементтерін мысалға келтіре отырып, кемшіліктерін батыл сынға алады. Сыншы көркем әдебиеттің дамуына кері әсерін тигізетін бұндай кемшіліктермен, сәтсіздіктермен бітімсіз күресу керек деп өз ойын білдіреді [4, 113]. Ж. Смағұлов Ұлттық әдебиеттану әлемі монографиясында Кеңестік әдебиеттану ғылымында сөз болған натурализм, формализм туралы айтысқа қазақ әдебиетші-сыншы ғалымдарымыздың да үн қосқанын айтты. Қазақ әдебиетіндегі натурализм, формализм туралы Қазақстан Жазушылар одағы ұйымдастырған пікірталас 1936 жылдың 2 көкегінде басталып үш күнге созылды. Әдеби айтыс дәрежесінде өткен бұл пікірталастағы негізгі ойлар баспасөз бетінде жарық көрді. Алайда, бұл пікірталаста сөйлеген сөздер мен жазылған мақалаларда айтылар ойдың бағыты орыс әдебиетінің ғылымында жасалған тұжырымның төңірегінде өрбіді. Дегенмен, бұл айтыс қазақ әдебиеттану ғылымына әдеби жанр, ағым және көркемдік әдіс, көркем шығармаға теориялық талдау жасап, жетістіктер мен кемшіліктерді саралауда жаңа ізденістер жасауына жол ашты. Әдебиет маркстік-лениндік әдіснаманы басшылыққа алған теорияның заңдылықтарына икемделе бастады да, көркемдік даму, поэтикалық жаңа түр мен келісті ырғақ іздеу, жаңа образ сомдауда социалистік реализмнің талап-тілегін басты бағдарда ұстауға көшті. Осыған байланысты әдебиет теориясының мәселелерін сөз етуді басты назарға алған мақалалар жазылып, олар қазақ әдебиеттану ғылымындағы әдеби-теориялық білімдер системасының толық қалыптасуы жолында өз үлесін қосты деп жазады Ж.Қ. Смағұлов. [5, 207-210] Мұнда кеңестік дәуірде өткен әдеби айтыста ғалымдарымыз орыстың әдебиетші ғалымдарының пікірлерімен келісіп, маркстік-лениндік әдіснаманы басшылыққа алып, солардың сойылын соққанымен, олардың ұлттық әдебиетімізге әдеби-теориялық тұрғыдан баға беруге көшкенін аңғарамыз.
Натурализмге байланысты қазақ әдебиетінде де көптеген мақалалар жазылды. Мысалы; Қазақ әдебиеті газетіндегі Қазақ әдебиетіндегі формализм, натурализм туралы айтыс (1936, №15), Қ.Қуанышұлының Маяковский творчествосы және қазақ әдебиетіндегі формализм мен натурализмге қарсы (1936, №18), Социалды Қазақстан газетіндегі Е. Ысмайыловтың Әдебиетіміздегі формализм мен натурализмге қарсы (1936, №78), Әдебиетіміздегі натурализм (1936, №80) секілді мақалаларда ұлттық әдебиетте натурализм басты кемшілік болып отыр деп шешеді [5, 208-209].
Е. Ысмайылов Сын және шығарма еңбегінде бірталай ақын-жазушы шығармаларына тоқталған. Олар; А.Тоқмағанбетовтың Берлин көшесінде, Сталиндік маршрут, Уборщица сынды поэмаларын талдай отырып Асқар поэмаларының кемшіліктері қайсы? деген сауалға өзінше жауап берді. Асқар поэмаларын да нақты сюжет, заңды шебер композиция болмайды, оның шығармалары көбіне схемалы, қисынсыз оқиғалардың, хроникалардың негізінде жазылады. Асқар поэмаларында адам образдары жасалмайды, адамның мінезі, жан сезімі дегенді бермейді, берсе де үстірт көрсетеді. Нақты дараланған адам образдары көрінбейді, тек адам өміріне байланысты сыртқы әрекет суреттері ғана берілген - деп өз қорытындысын жасайды [4, 255]. Келесі Ақын және ревролюция монографиясында сыншы С. Сейфуллин шығармашылығына көрнекті орын берді. Сондайақ І. Жансүгіров Заводта, Алтын қазан, Қуат, Сәбит Балқаш, Көмір коммунизмі, Тайыр Мотор жыры, Бес жылдықтың балғасы, Әбділда Олқылық, Өтебай Қара алтын т.б. шығармаларын Е. Ысмайылов аталғандардың көбі өндірістік машинаның сырт көрінісін ғана болмаса, адам образын, жұмысшының еңбек сезімдерін поэзия тілімен ашып бере алмаған шығарма деп бағалады [6, 201].
Ал бүгінгі тұстағы ұлттық әдебиетімізде ғалымдардың натурализм туралы жаңа зерттеулері жарық көруде. Бұл еңбектерден натурализм кеңестік дәуірде біржақты зерттелгенін байқаймыз. Мысалы әдебиетші ғалым Ж.Ж. Жарылғапов Қазақ прозасы: ағымдар мен әдістер монографиясында натурализмді ағым ретінде мойындайтын уақыттың жеткендігі туралы айтады. Әдебиеттануымызда әлі дұрыс бағасын ала алмай жүрген, көбінесе көркемсіздік пен талғамсыздық ұғымдарымен қатар пайдаланылып келген натурализм тенденциялары, адам образын натуралистік бейнелеу құралдары арқылы жасау ұлттық прозамызға жат болған жоқ. Адам тұлғасына биологиялық тұрғыдан үңілу, тұрмыстық детальдарға аса үлкен мән беру, ол детальдардың аллегориялық астарын пайдалану, тілдің түсініктілігімен шынайылығын қатаң қадағалау, сол арқылы шығарманың публицистикалық мазмұнын арттыру, әсіресе, Б. Майлиннің бірқатар әңгімелерінде, С. Ерубаевтің, Ж. Аймауытовтың образ сомдау тәсілдерінде ұтымды пайдаланылғанын аңғаруға болады. Демек, қазақ прозасындағы реализмнің жетілу жолында натурализмнің орнын мүлде жоққа шығаруға болмайды, қайта реалистік прозаға барар жолдағы сан қилы ізденістердің бірі деп таныған абзал. Натурализм прозамыздағы очерк жанрының пайда болуына ықпал жасады. Бұл сол шақтағы қазақ қаламгерлерінің публицистік қызметімен де тікелей байланысты. Қара сөз өнерімізде сәл кейін туған документалды және өндірістік романдардың пайда болуының негізінде де натуралистік бейнелеу ұстанымдары жатыр. Сондықтан натурализмді тек регрестік сипаттағы құбылыс деп қарауды шектейтін уақыт жеткен сыңайлы - дейді Ж. Жарылғапов [7, 311-312].
Натурализмді өткен ғасырда көркем шығарманың нәрін кетіретін, әдебиеттің көркемдігін жоятын бағыт, ұлттық прозамызға жат деп келген болсақ, бүгінгі таңда жаңаша көзқараспен қарауымыз қажет. Натурализм - қатаң бұрмаланып көрсетілетін шындық деп ойлаймыз. Ж. Жарылғапов натурализмнің идеялық-көркемдік қырларының бірнеше элементтерін ашып көрсете отырып, ХХ ғасырдың басында натурализмның қазақ прозасына белгілі бір дәрежеде әсері болғанын, оны белгілі қаламгерлер Ж. Аймауытов, С. Ерубаев, Б. Майлиннің шығармаларын ғылыми тұрғыдан талдап, дәлелдеп берді.
ХІХ ғасырда бастау алған әлемдік әдебиеттегі натурализм ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары қазақ прозасында да көрініс берді. Қазақ прозасында натуралистік ағымның әдеби-эстетикалық принциптері көлемді шығармаларда да байқалды. Ғалым ағамыздың еңбегінде М. Жұмабаевтың Шолпанның күнәсі әңгімесіндегі натурализмнің ұшқындары туралы мағлұматтар кездестірмедік және белгілі Мағжантанушы Ш. Елеукенов бұл әңгімені психологиялық тұрғыдан жан-жақты түсіндіріп, әрі реалистік шығарма деп көрсеткенімен натурализм жайлы айтпаған. Дегенмен, әңгімедегі натурализмды қарастыру ғалымның міндетіне жатпауыда мүмкін. Бірақ бұл шығармадан натурализм элементтерінің бар екенін көре аламыз. Оған тадау барысында көз жеткіземіз. Сол кездегі көптеген көркем шығармалардың тууына қоғамдағы әйел тағдыры түрткі болды. М. Жұмабаев бұл тақырыпқа басқа қырынан келді. Шығармадағы Шолпан образын жазушы әйел жынысының биологиялық шындықтары негізінде алып қарайды. Бұл шығармада алғашқы қазақ романдарының кейіпкерлері Қамар, Жамал, Сұлушаштар секілді бір-біріне ынтық жастардың хат жазысуы, әдет-ғұрыпқа байланысты атастырылып, қалың малға сатылып кететін сюжеттер жоқ. Бір-бірін шын сүйген жандардың қосылуынан басталатын әңгіме, махаббат сезімінің де суынып, салқындайтындығын да ашып әрі анық суреттейді. Жазушы ерлі-зайыпты кейіпкерлерінің арасындағы жайларды да натуралдық юмормен жеткізеді. Натуралистік әдебиеттегі кейіпкер жағдайын тексермей, биологиялық-физиологиялық тұрғыдан мүсіндеуге ынта танытуы талдап отырған шығармамыздан да табылып отыр. Автор Сәрсенбайдың бедеулігін айта отырып, Шолпанның бойындағы сезімді биологиялық-физиологиялық жақтан көрсете білді. Оның енді ойы өзгере бастады. Ақыры қайнысы Әзімбаймен болады. Әзімбайды көргенде басы айналған болып, денесі дірілдеп, тілі күрмелуші еді. Денесінде ыстық қан ойнаған мас Әзімбайдың жансыз нәрседей жұлмалап, умалауына қалай көнетінін Шолпан өзіде білмеуші еді [8, 105]. Әзімбай Шолпанның аңсарын биологиялық жағынан басты. Шолпан екі қабат болады. Бірақ Әзімбаймен арақатынасын үзген жоқ. Әзімбайға денесін уақытша ғана беріп, жанын сақтап қаламын деген Шолпан. Үш-төрт айдың ішінде Әзімбайға берік байланып қалады.Бұл жазушының адам болмысына әлеуметтік талдаудан гөрі биологиялық талдауға үңілуі. Сондықтанда бұл жерде натурализмнің элементтері басым деген ойдамыз.
Сонымен қатар көркем шығармадағы натуралистік ойлаудың үлгісі қазақ әдебиетінде Б.Майлиннің бірқатар шағын әңгімелерінде бой көрсетті. Мысалы - Күлпаш әңгімесі. Шығарма басталысымен тұрмыстық детальдармен суреттелген.
Күлпаштың көңілсіздікке түсіп жүрген күндерінің бірі еді... Үстінде өрім-өрім болған соң әр жерінен бір түйіп қойған ескі көйлек, оның сыртында тозығы жетіп тулаққа айналған қысқа ескі тон, басында селдіреген көне бөкебайдың жұрнағы. Бет-аузы көнектей ісік; тоңып бүрісіп, үйдің бұрышындағы пешке арқасын сүйеп мұңайып, терең ойға шомған адамша Күлпаш отыр. Жыртық күпіге оранып, бүктүсіп баласы Қали жатыр [9, 79]. Оқиға орын алатын жер тұрмыстың ұсақ-түйегімен беріледі. Мұнда біз Күлпаштың тұрмысының жұпыны екенін көре отырып, оның жоқшылықтан әбден қажығанын, сонымен қатар баласы Қалимен танысамыз. Ал енді Күлпаштың күйеуі Мақтыммен танысуда осы жұпыны үйдің жоқшылық сарынымен, әйелі мен баласына тамақ тауып әкелемін деп ел кезіп жүруі секілді күйзелген тұрмыс, күйбең тіршілікпен ұштасып беріледі. Үй суық, жамаулы терезенің жыртығынан кірген ызғырық шекеден шыққандай... үйдің ішін жылытуға - пешке жағатын отын жоқ. Отын табылар жерде жоқ... қара судан басқа дәм татпағанына бүгін үшінші күн. Алты айғы қыс тартқаны - аштықтың зардабы. Бар сенетіні байы Мақтым ел қыдырып, тілек тілеп, ерте кетіп, кеш келеді. Бірақ, оның да табары жоқ... [9, 79] Жазушы тұрмыстық жағдайды суреттей келіп ондағы ұсақ жайларға мән беруі - натуралистік суреттеу ерекшелігі. Міне, бұл қазақ ауылындағы кедейлердің аштық зардабын тартқан тұрмысы.
Өз кейіпкерлерін тым қарапайым адамдардың ортасынан іздеу, ең төменгі әлеуметтік қабаттың, қалың бұқараның қатардағы өкілінің тыныс-тіршілігіне, тұрмысына барлау жасау, олардың жүріс-тұрысы мен сөйлеу мәнеріне дейін сол қалпында жеткізуге тырысу - натуралистік әдебиет қалыптастырған дәстүрлер [7, 320]. Демек, Бейімбет жазған шағын әңгімелердегі қазақ ауылының кейпі, ондағы кейіпкерлер дің мүшкіл жағдайы, жұпыны тіршілік, күйзелген тұрмысты еш өзгеріссіз беруі және де ұсақ түйек детальдарды назарынан қалдырмай тәптіштеп суреттеуі натурализмге жататынын көреміз. Сондай-ақ Аштық құрбаны, Қара бала, Шариғат бұйрығы, Баянсыз бақ секілді бірқатар әңгімелерінде натуралистік элементтер көптеп кездеседі.
Ойымызды түйіндей келе, осы шағын мақаламызда ХХ ғасырдың басында натурализм тек әлем әдебиетіне ғана әсер етпегенін. Сонымен бірге жаңа қалыптаса бастаған қазақ прозасына да белгілі бір дәрежеде ықпал еткенін байқаймыз. Натурализмның терең қырларын зерттеушілік тұрғысынан қарастыру мен ұлттық әдебиетіміздегі көрінісін анықтауда тың ой-пікірлер мен ғылыми тұжырымдар жасау әлі де болса қажет.
Футуризм
Футуризм - латын тілінен аударғанда болашақ деген мағынаны білдіреді. Футуризм - ХХ ғасырдың басында Ресейдің авангардист суретшілердің шығармаларында кӛрініс тауып, онан соң кӛркем әдебиетте әдеби ағым ретінде атала бастады. Футурист суретшілер қанды кӛтерілісті бейнелеуде қызыл күрең және қызыл түстерді таңдап алды. Белгілі суретші Гюден Теодор (1802-1880) Мұхиттағы дауыл деп аталатын суретін, Уолтер Краинның 1892 жылы Мюнхенге қойылған Нептунның тұлпарлары деп аталатын т.б. суреттерін атауға болады. Сонымен қатар ХХ ғасырдың басындағы Италия мен орыс футуристері ӛз мемлекеттерінің ішкі саяси жағдайларымен байланыстырып кӛрсетті. Оған атақты орыс суретшісі И.К.Айвазовскийдің Теңіз деп аталатын суретін мысалға алуға болады.
Ақын Томмазо Маринетти мен суретші Дж.Баламен бірігіп 1909 жылы 22 ақпанда Францияның Фигаро газетінде футуризмның манифесін жариялайды.
Маринеттидің техникалық бағдарламасының нәтижесінде, адамның логикалық ойлауы мен психологиялық толғанысы ығыстырылып поэзия атыс пен шабысқа, белгісіз бағытқа асыққан қимылға негізделеді. Оның манифесін басшылыққа алған суретші, музыкант, мүсінші футуристер пайда болады. Оны ақын Г.Апполинер, футурист суретшілер, К.Карра, Л.Руссоло қолдайды. Дж.Северени 1910 жылдары салған картиналарында, ауыр ӛнеркәсіпті дамыту әлемді динамикалық қозғалысқа әкеле жатқандығын шеберлікпен бейнелейді. Ал Ресейде бұл ағым авангардизмнен бӛлініп шығып, ХХ ғ. басында кӛркем ӛнер мен әдебиетте, оның ішінде поэзияда кең қолданыла бастады. 1910 жылы Ресейде Гилея атты футуристердің қозғалысы құрылды. Ақындар айтар ойларын поэзияда жеткізе алмаса, суретшілер қыл қаламның күшімен жеткізсін деген мақсатта, Гилея үйірмесіне қатысушыларға сурет салдырып үйрете бастайды. Бұлардың ішінде В.В.Маяковскийден басқаларында арнайы суретшілік білімі болмады. Сондықтан да аталмыш кезеңде абстрактылы суреттер пайда болып, шындықты ашып айтуға болмайтын, ойын жас баланың шатпағындай жеткізетін кӛркемдік тәсіл болып қалыптасып, соңынан
творчество дураков яғни ақымақтардың шығармашылығы деген мазақ атқа ие болды. Бұл үйірмеге Бубновый валет (1910-1916), Ослиный хвост (1912) деп аталатын суретшілер тобы келіп қосылады. Оны Д.Бурлюк пен Л.Лифшин, В.Каменский басқарады. Әр түрлі кӛзқарастағы суретшілердің бұл бас қосуы туралы орыс футуризмін зерттеуші В.Марков былай дейді: Суретшілер кӛрмесінде алғаш бір-бірімен танысқан топтың мүшелері ӛздерінің футурист екендіктерін бастапқыда білмейді. Кейін зерттеушілер оларға футуристер және кубофутуристер деп ат қояды.
1911 жылы Игорь Северянин футуризм сӛзіне эго деген терминді қосып Рядовые люди из цикла эго-футуризм деген поэма жазады. Сӛйтіп эго- футуризмнің негізін салады. 1912 жылы И.Северянин мен К.Олмипов бірігіп Скрижали Академии эго поэзии деген атпен эгофутуристердің алғашқы манифесін жариялайды. Кейін ол ғарыштық футуризм деп аталады. 1913- 1914 жылдардың аралығында Д.Д.Бурлюк бастаған кубофутуристер мен И.Северянин басшылық еткен эгофутуристер бірігеді.
1914 жылы Италия футуризмінің негізін қалаушы ақын Т.Маринетти футуризм жайлы баяндама жасау үшін Петербург пен Москваға келеді. Бұл кезде орыс футуристері француздардың кубофутуристерімен ортақ тіл табысып, саяси пікір жағынан тығыз байланысып үлгереді. Сондықтан да кейбір зерттеушілер: Футуризм - жаңа Ресейдің басты ӛнері болды, - деп атап кӛрсетеді. Футуризм - солшыл коммунизмнің кӛркем ӛнерінің түрі болып, 1917 жылы барлық авангардистерді нигилистердің ұрандарының аясында біріктіріп, солшылдар атанды. Бірақ олар ӛздерінің кӛзқарастары мен идеялық бағыттары жағынан большевиктерден гӛрі, анархистерге жақын келгендіктен, коммунистерге қатерлі болып саналады да, 1930 жылдан бастап аралары бӛлінеді. Бұдан кейін олардың орнын жұмысшы-шаруа әдебиеті ауыстырады. Түрлі сатылардан ӛтіп орыс әдебиетінде пайда болған футуризмді, кеңес үкіметінің әдебиет зерттеушілері мойындамағандығы туралы футуризмді зерттеуші В.Марков: Футуризм - буржуазиялық қатерлі бағыт ретінде, ұзақ жылдар бойы кеңестік саясаттың бағанасының басындағы масқараға айналып келді де, 1930 жылдан кейін оны мүлдем естерінен шығарады.
Футуристер әлемде әділеттіліктің болуын талап етеді. Осы орайда қайсыбір футуристер, бірінші дүниежүзілік соғысқа сұранып барып одан поэзиямызға күш-қуат аламыз деп ойлайды. Бірақ кӛпшілігі соғыста ӛледі де, одан аман оралғандары ӛздері ойлағандай соғыс жамандықтан тазартушы күш емес, керісінше, адамзатқа қайғы-қасірет әкелетін қатер екендіктеріне кӛздері жеткенде, тұйыққа тіреліп, кӛпшілігі ӛз-ӛздеріне қол жұмсады. В.Маяковскийдің Қазан тӛңкерісінен кейін коммунистердің соңынан еріп бүлікшіл бағытынан бас тартуы да осыдан болса керек деген тұжырым бар.
Негізінен футуризм ӛкілдерінің қатарына білім деңгейлері мен сауаттары, шыққан тектері әр түрлі топтың адамдары жиналды. Олардың поэзиясымен жақын танысқан символистер мен зиялы қауым ӛкілдері сӛз қолданыстарындағы тұрпайылықтан түңіліп, талғамдары нашар, сӛздердің қолданылу тәртібін білмейтін, дарынсыз қаламгерлердің жолына тосқауыл қою керек деген талаптар қойды. Ойларын мәнерлеп, астарлап, әдеппен жеткізуге дағдыланған символизм суреткерлері футуристердің ескірген әдеби сӛздерді тұрпайы қолдануларына қарсылықтарын білдіріп, әдебиеттің бұзақылары, шалшықтың ішіне түсіп, шұрылдап отырған бақалармен ортақ тіл табыса алмаймыз деп теріс айналып, араларын бӛліп алды.
Футуризмді әр мемлекет әртүрлі пайдаланады. Италия футуризмнің басынан кӛрінген Маринетти ӛзгеге күш кӛрсететін басқыншылық бағыт ұстанады. Орыс футуристері сӛз еркіндігі мен ой еркіндігіне ерік берілуін қолдады. Сондықтан абстрактылы шығармаларда ӛмір шындығы ешбір әшекейсіз сол қалпында кӛрінсе, кӛркем шығармада екі қырынан танылды. Бірінде - пікірін әрлеп, әсемдеп, сезімді тербеп барып санаға жеткізуге ұмтылса, келесісінде - ойын тұрпайы әрі дӛрекі етіп жеткізеді. Ол футуризмде ӛктем сӛздер басым болып отыруы керек деген пікірге орайластырылды. Оны Сәкен Сейфуллин қызыл империяның ӛктемдік әрекеті қазақ еліне қандай жаманшылық әкеле жатқандығын әшкерлеу үшін пайдаланады. Дегенмен де, футуристердің манифестеріндегі ӛткеннің бәрін тәрік етіп лақтырып тастап, жолымыздағыны қырып-жойып алға ұмтылайық деген пікірлері мен кӛзқарастары тӛңкеріліс кезінде ғана емес, бейбіт кезеңде де үлкен рӛл атқарады.
Футуризмде шапшаңдық пен ұраншылдық, жылдамдық күш алады. Бұл қазақ әдебиетінде де кӛрініс берді. Оған Сәкен Сейфулиннің Кел, жігіттер, Жас қазақ марсельезасы, Қызыл ерлер, Біздің тұрмыс экспресс, Советстан поэмаларын жатқызамыз. С.Сейфуллиннің футуризмі авангардистік стильден шыққан деуге де болады. Кезінде ақынның бұл шығармалары сынға ұшырады.
Акмеизм
Акмеизм - (acme - гр. жоғары деңгей, шың, гүлдену, гүлденген мезгіл) - ХХ ғасыр басында Ресейде символизмге қарсы туындаған әдеби ағым. Аталмыш ағымның негізін орыс поэзиясындағы Цех поэтов үйірмесінің мүшелері: Николай Гумилов (1886 - 1921), С.М. Городецкий (1884 - 1967), О. Мандельштам (1891 - 938), М. Зенкович (1891 - 1973), А. Ахматова (1889 - 1966) т.б. қалады. 1910 жылы символистердің Весы журналы жабылған соң, ақын Н. Гумилев Бұл символизмнің мүлде құрып жоғалуы емес. Адамзат философиялық ойлауын доғармайынша символизм тоқырамайды. Ендеше символизм жоғалып кетпейді, керісінше ӛзінің түрін ӛзгертіп, қолданылу аясын түрлендіреді - деген пікірін білдірді. Осылайша акмеизм символистер мен футуристердің шығармашылықтарына қарсылық ретінде пайда болады.
ХХ ғасырдың басындағы қоғамда болып жатқан ӛзгерістермен тарихи бетбұрыстардың екпініне тӛзе алмаған символизм құлдырап, оның орнын футуризм мен эгофутуризм ауыстыра бастады. Ресейдің ӛз ішіндегі тарихи дүрбелеңнің соңы саяси қуғынға апарып тірейтіндігін ерте сезген Н.Гумилев халықты сол қиындыққа дайындаудың әдісін ойластырады. Ол тәсіл күйзелген жанды жігерлендіріп, батыл қадамға бастайтын қажырлы болуға үйретіп, тың істерге жетелеуі керек еді. Ол әдебиетке акмеизм болып енеді.
Акмеизм кӛне гректердің акмэ деген сӛзінен шыққан. Ер азаматтың күш-қуаты мен қайратының толысқандығын бейнелейді. Сондықтан да ӛнер иелерінің орта жасқа келіп ақылдарының кемелденіп толуымен, қайрат- күштерінің қуаттылығымен байланыстырған. Сонымен бірге, антика суретшілерінің туылған және ӛлген жылы айтылмай, шығармашылығының толысып, даналық ойлары мен пікірлерінің қалыптасатын кезеңі акмэ деп аталатын символдық образды терминмен бейнеленген. Акмеизмнің негізін салушылар оны адамизм деп те атаған. Адамизм - жер бетіндегі алғашқы адамның пайда болуымен, дәлірек айтқанда Адамның есімімен байланыстырыла аталады. Адамизм терминін алғаш С. Городецкий қолданған. Адамизм - ер жүрек, алған бетінен қайтпайтын қайсар, ӛмірге кӛзқарасы нық әрі табанды деген мағынаны береді. Алғаш әлемді жандандырып бойына нәр жіберген, табиғаттың сұлулығы мен тазалығын, кӛркемдігін кӛріп, оны ӛз қолымен жасауды тағдыр адамға бұйыртқан. Акмеистер де солай, жаңа қоғамды ӛз қолдарымен жасап, оған ӛз аттарын беріп, бағыттарын айқындаулары тиіс деген ойдан туындаған.
Акмеизм - (1913-1914) шамамен екі жыл ӛмір сүрген әдеби ағым. Жалпы акмеизмнің алты белсенді мүшесі аталады. Олар: Н.Гумилев, А.Ахматова, О.Мандельштам, С.Городецкий, М.Зенкевич, В.Нарбут. Жетінші акмеист рӛліне Г.Иванов айтылады, бірақ А.Ахматованың айтуынша акмеистер алтау болған, жетінші ешқашан болмаған. Цех поэтов үйірмесіне әр түрлі уақытта біраз ақындар мүшелікке қабылданған. Олар: Г.Адамович, Н.Бруни, Вас.В.Гиппиус, Вл.В.Гиппиус, Г.Иванов, Н.Клюев, М.Кузьмин, Е.Кузьмина- Караваева, М.Лозинский, С.Радлов, В.Хлебников. Символистердің жиналыстарына қарағанда, Цех мәжілісі нақты сұрақтарды шешті: ақындық шеберлігін шыңдайтын мектеп, кәсіби бірлестік те болды. Акемизм ӛкілдерінің шығармашылық тағдыры әртүрлі. Мысалы: Н.Клюев кейіннен бұл әдеби
бірлестікке қатысы жоқ екенін мәлімдесе, Г.Адамович және Г.Ивановтар эмиграцияда жүрсе де акмеизмді әрі қарай жалғастырды.
С.Маковский редактор болған Апполон журналы Гумилев пен Городецки жазған акемистердің бағдарламасы мен шығармаларын басып тұрды. Аполлон журналында негізінен екі қағида болды: біріншіден, нақтылық, жүйелілік; екіншіден, ақындық шеберлікті жетілдіру. Әдебиеттің жаңа бағытына негізделген Н.Гумилевтің Наследие символизма и акмеизм (1913), С. Городецконың Некоторые течения в современной русской поэзии (1913), О.Мандельштамның Утро акмеизма (1913) мақалалары жарық кӛрген.
Апполон журналына жазған мақаласында Сергей Городецкиймен бірге символизм ӛлді деп мәлімдеген Николай Гумилев акмеизмді - сәулетті үй деп атаған. Алайда сәулет үйі әр адамның ӛз ішінде болмақ. Шекспирдің эстетикалық кӛзқарасы мен Рабленің философиясын басшылыққа алған Н.Гумилев барлық жаңа істерді жақсы оймен бастауды насихаттайды.
Дегенмен акмеизм әдебиетке жаңа тыныс, соны леп әкелуімен ерекшеленді.
Символистердің о дүниеде де ӛмір бар, бұл ӛмірдің рахатына кенелмесек, басқа ӛмірде бақытты боламыз деген анимистік кӛзқарастарына қарсы тұрып, оларға ӛз идеяларын ұсыну арқылы символизмді ығыстыра бастады. Алайда символизмнің образдап беретін тәсілдерін пайдаланып, одан мүлде қол үзіп кете алмады.
Акмеизмнің символизмнен басты айырмашылығы ӛмірді абстракциялы түсінуден аулақ, суреткердің жеке философиялық субъектизмінен тыс, ӛмірдің шынайы шындығымен адамның ерен еңбегі мен жігерін бірге дәріптеу болды.
Теорияны жатсынған акмеистердің (Н.Гумилев, А.Ахматова, О.Мандельштам) шығармашылықтарында дін, философия мәселелері ӛзіндік ерекшелігімен байқалды. Акмеистік кезең бұл ақындардың шығармашылықтарында аз ғана уақыт кӛрінді. Дегенмен акмеизм кӛптеген жаңа зерттеулерге жол ашты, соның ішінде әдебиеттанушы Б.Эйхенбаум символистік ақындардың дамуын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Жаңа ғасырдағы әдеби ағымдар
1.1.Әдебиеттегі модернизм және постмодернизм
1.2.Қазақ әдебиетіндегі постмодернизм мәселелері
Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ әдебиеті және Дидар Амантай шығармашылығы
2.1. Постмодернизм және ұлттық мәдениет
2.2. Дидар Амантай шығармашылығы және постмодернизм
Дидар Амантайдың ғылыми-танымдық және поэзиялық мұрасы
Дидар Амантайдың ғылыми еңбектері
3.2 Дидар Амантай поэзиясы: тематика және проблематика
3.3 Дидар Амантай - философ, драматург
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жаңа ғасырдағы әдеби ағымдар
Қазақ әдебиеті әлемдік әдебиеттің бір бөлшегі болып табылатындықтан, әлемдік әдебиеттің дамуында пайда болатын ортақ заңдалықытар мен өзгерістер біздің ұлттық әдебиетте де көрініс табатыны сөзсіз.
Экзистенциализм
Жатсыну сияқты философиялық категория экзистенциализмнің күрделі концепцияларының бірі. Жатсыну мәселесі қазақ әдебиеттану ғылымында аз зерттелген. Философияның да ғылыми мәселесі ретінде жатсыну көп жылдар бойы маркстік- лениндік ілімге қарсы қойылып, тек бір жақты түсініктердің ауқымында қалып қойды. Бүгінгі дәуір әлемдік мәдениеттердің интеграциясы күшейген шақта, рухани ықпалдардың төркінін танып, өрісін барлау ғылым алдындағы маңызды істердің бірі екені анық. Кеңестік жүйедегі жеке адамның еркі мен бостандығының шектелуі қоғамның бүкіл саласында жатсынуды тереңдетіп жіберді. Сананың тұйықталуы, адамның түпкі негізден, яғни өз- өзінен, өзінің ұлттық тегінен, тарихынан, әдет- ғұрпынан жатсынуына әкеп тіреді. Мұның бәрі қоғамдық қайшылықтардың барған үстіне ұлғая беруіне түрткі болды [1, 65]. Осы мәселелер әдебиетімізде қаншалықты көрініс тапты, адамның қоғамнан, оның түрлі салаларынан ғана емес, адамның өз- өзінен, әлемнен, қоршаған болмыстан жатсынуы бүгінгі күнгі біздің ғылыми тұрғыдан зерттеуге бет алған нысандарымыз. Бұл проблема шет ел, орыс әдебиеттануында жалпы модернистік поэтика мәселелеріне байланысты зерттелініп жүргенін айта кетуіміз керек. Ф.Кафканың творчествасын зерттегендер оның модернист жазушыларға тән стильдік бедерінде (адамның өмір ортасынан, әлемнен тысқары қалуын) бейнелеу ерекшелігі басымырақ танылатыны жөнінде айтқан болатын. Г.Г.Маркестің (Жүз жылдық жалғыздық) романында адам санасындағы күрделі құбылыстарды бейнелеуде жалғыздық пен өз ортасын жатсыну сынды терең философиялық пікірді кездестіреміз. Әсіресе, бұл мәселедегі автордың позициясын толықтай көрсете алатын образ - Аурелиана Буендиа. Оның ішкі трагедиясы да, мазасыз болмысы да шексіз жалғыздығында. Ғалым Е.С.Померанцева белгілі бір қаламгер шығармасындағы жатсыну мәселесін арнайы алып қарастырған еңбектердің ішінде американ зерттеушісі Р.Стриулидің Джузеппе Берто романындағы жатсыну деп аталатын монографиясына ерекше ілтипат білдіреді. Американ әдебиеттанушысының бұл күрделі мәселенің тарихын Фрейд, Кафка, Джойс, Свевордың шығармаларынан бастағанын құптайды. Сонымен бірге Эдуардо Олби, Ульям Голдинг, Грэм Грин сияқты жазушылардың творчестволары осы мәселе тұрғысынан Батыс сыншыларының ортасында болған пікірталастарды талдайды [2, 71- 93]. Сол сияқты, экзистенционалдық ойдың жатсыну түріндегі қазақ әдебиетіндегі көрінісі қазақ ғылымында толықтай зерттелмегеннен кейін оған қатысты пікірлер туғызу маңызды деп санасақ, тағы да 70- 80 жылдар прозасын сөз етеміз.
Неомифологизм
1970 - 80 жылдардағы қазақ прозасында модернистік эстетиканың əбден орнығуы неомифологизммен тығыз байланысты. Қазақ əдебиетінде ескі аңыздары қайта жандандыра отырып көркем игеру, мифтік сюжеттерді көркем сюжетке айналдыру тарихы ХІХ ғасырдың басталады. ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде аңыздарды көркем құралдар арқылы игеру дəстүрін қалыптастырған М. Жұмабаев, С. Сейфуллин шығармашылықтарында поэмалық сюжет жасаудың үлгілері түрінде көрінді. Ұлттық прозада бұл орайдағы Ғ. Мүсіреповтің сəтті бастамалары (Ер Қаптағай, Жеңілген Есрафил тəрізді əңгімелері) мифологиялық ойлаудың, мифологиялық мəтіндерге, кейіпкерлерге иек артудың мысалдары ретінде көзге түседі. Біз қарастырып отырған кезеңдегі проза ертедегі жəне классикалық аңыздарды көркем шығарма құрылымына батыл енгізе отырып, оларды трансформациялау, стилизациялау арқылы жаңаша мəн үстеуге деген ізденістерімен айрықшаланды. Ə. Кекілбаев, М. Мағауин, О. Бөкей, Т. Нұрмағамбетов, С. Жүнісов, Д. Досжанов, Р. Сейсенбаев, Ə. Тарази, тағы басқа жазушылардың шығармашылығындағы мифопоэтикалық форманың өріс алуы əдебиеттанушылардың назарын соңғы кездерде ерекше баурап келе жатқаны рас. Қазақ прозасында айқындала көрінген бұл құбылысты архетип категориясы тұрғысынан талдаған А. Исмақова: Миф поэтикасы қазіргі əлемді ауқымды уақыттық мүмкіндіктер арқылы бейнелеулермен байытып, қолданыстағы мəдени метафоралар мен ассоциациялар қорын кеңейтеді. Өз мағыналарын бұрын да танытып үлгерген поэтикалық формулалардың (архетиптердің) қайта тірілуі байқалады, -- деген пікірді алдыға тартса [1], мифологизмнің нақты бір жазушы (О. Бөкей) поэтикасы арқылы зерделеген Ж. Аймұхамбетова Қазіргі қазақ ақын-жазушылары авторлық позициясын танытуда, шығарманың идеясын ашып, көркемдік айшықтарын бедерлей түсуде мифтік сюжеттерді, мифологиялық түсініктерді, оның ішінде мифтік құбылушылықты мақсатты түрде пайдаланып, шығармашылықпен дамыта қолданғанын байқауға болады, -- деген тұжырымын ұсынады [2; 54]. Кейінгі зерттеулерде мифопоэтиканың реминесценциялар, мотивтер, сюжеттер, тəмсіл сөздер (притчи), аллегориялар, дəйек сөздер, аллюзиялар формаларындағы нақты көріністерін саралау қолға алына бастады [3].
Қазақ прозасының бұған дейінгі даму сатысында мифтік желілерді, аңыздық сюжеттерді қоғамдық-əлеуметтік ойдың тірегі түрінде, экспрессивтік əр үшін, таза реалистік мақсатта қолданылып келгендігін таныған болар едік. Мəселен, көпшілік ғалымдар модернистік поэтиканың ілкі көрінісі сипатында талдап жүрген Қорғансыздың күніндегі Күшікбай аңызы кейіпкер ахуалына бастайтын жол, сюжет дамытылуына тығыз байланыстырылған, фабула шеңберінен тысқары шықпайтын шығарма құрылымының тірек-компоненті қызметін атқарады. Бұл аңызды қолдануда модернистік мүддеден гөрі реалистік ұмтылыстар басым. Сондай-ақ С. Мұқановтың Ботагөз романының финалында көзге түсетін мифологизм элементтері де жазушының саяси идеалдарына негізделіп, реалдық ситуациялардың қосымша күшейткіші мəнін иеленген. Сұлушаш романындағы мифологемалар көбінесе романтикалық пейзаж қалыптастыру үшін алынады. Осындай сипат М. Жұмабаев, С. Сейфуллин, Ғ. Мүсірепов сынды қабырғалы жазушыларға да тəн еді. Бүгінгі өмірдің шындығы мен өткен тарихты сабақтастыруда мифологиялық құрылымдар ХХ ғасыр ортасынан бастап қаулай дамыған тарихи прозада өрісін кеңейтті. Оның жарқын мысалы -- І. Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясындағы Абылай хан, Кенесары образында түс жору мотивтеріне көрінетін мифологиялық ойлау дəстүрі. Кейін мифтік ойлауға негізделген архетиптік сана Ə. Кекілбаевтің Үркер, Елең-алаң романдарының поэтикасында да маңыз алды.
Фольклорлық мұралардан нəр алып, қазақ əдебиетінің классиктері қалыптастыра алған мифологиялық ойлау жүйесі із-түзсіз жоғалып кеткен жоқ. Ол дəстүр 1970 - 80-жылдар прозасында жаңа мəн иеленіп, реалистік принциптер аясынан табыла бермейтін сипат алды. Енді аңыздық желілер, мифологиялық кестелер тарихи-реалды уақытқа негізделген түрде ғана емес, шығарма логикасынан шет тұра да беретін автономдық мағынасын күшейте бастады. Сонымен қатар мифологияланған образдар архаикалық сананың қайта жаңғыруы ғана емес, түрленуі кейпінде көрініс тапты. Мифологизмді енді қазақ жазушылары болмыс жұмбақтары мен өмірдің мəнісі туралы философиялық ой айтудың тəсілі тұрғысынан өрістетті. Бір сөзбен айтқанда, неомифологизм құбылысы аталмыш кезеңнің модернистік сипатын толықтыра түскен тəуелсіз əдеби ағымдардың біріне айналды.
Əлемдік əдебиетте мифтің, мифтік сарынның басқа сюжеттік-образдық формаларына, оның ішінде əдебиетке мифологияланған жарқын образдар бере алғандығын, ол желінің Эсхилдің Орестеясынан Булгаковтың Мастер и Маргаритасына дейін тартылып, əлі үзілмегендігін айтатын Н. Будур мен И. Панкеевтердің: Миф, өзіндік құндылық ретінде, толық қалыптасқан жүйе ретінде өмір сүруін жалғастырып қана қоймай, толыса түсу жəне басқа құрылымдарды байыта түсу арқылы өмір сүру кеңістігін ұлғайтып келе жатыр, -- дегеніне келісеміз [4]. Ал неомифологизмді таза модернистік əдебиеттің еншісіндегі құбылыс екенін айтатын Е. Мелетинский, З. Минц, Ю. Лотман тұжырымдары дау туғызбайды [5]. Мифологияға жаңаша интеллектуалдық қатыныс тұрғысынан үңіліп, мифтік қолданыстарға жаңаша эстетикалық қуат дарыту айнала келгенде мифологизмді дүниетанымның өзегіне айналдырудан туындайды. Қазақ прозасының аса айқын түрде көрінген мифологиялану үдерісі туынды құрылымы мен бейнелеу, баяндау сипаттарына ірі өзгерістер ала келгенін өзіміздің ғалымдар да айта бастады [6]. Зерттеуші А. Жақсылықов Р. Сейсенбаевтің шығармашылығын талдай отырып айтқан: Шайтанның тағы романындағы мифтің, аңыздың рухани энергиясын пайдалану арқылы адамды психологиялық ракурсте терең ашу -- соңғы он жылдағы əдеби техника мен поэтиканың белгілі стильдік тенденцияларынан хабар береді, -- деген ойы да осы өзгерістердің жекеліктен гөрі жалпылық сипат алғандығын танудан туындағаны анық [7]. Ə. Кекілбаевтың Аңыздың ақыры, Күй, Ханша-дария хикаясы, О. Бөкейдің Айпара-ана, Жасын, Құм мінезі, Сайтан көпір, Қар қызы, Жетім бота, Р. Сейсенбаевтың Шайтанның тағы, Өлілер құмды кезіп жүр, С. Санбаевтың Ақ аруана, Т. Əбдіковтің Тозақ оттары жымыңдайды, М. Ысқақбаевтың Ұят туралы аңыз, Ғажайып бала т.б. туындыларында мифологиялық жүйелер мен аңыздық құрылымдар арқылы адамзаттың мəңгілік рухани құндылықтары турасында философиялық жинақтаулар жасалып отырды.
Ə. Кекілбаевтың Күй повесі мен Аңыздың ақыры романындағы асқан дəулет пен мансапқа қол жеткізген, айналасын қаһарлы зəрімен билеп-төстеген тиран-кейіпкерлердің шексіз трагедиясы өткен ғұмырдың баянсыздығы мен тіршілік тұрлаусыздығын саналаудан туады. Бірін-бірі жалмап жатқан бір дүние. Үлкені кішісін жоқ қылады; күштісі əлсізін жоқ қылады. Ертең ол үлкенге одан да үлкен, ол күштіге одан да күшті жолығады. Сөйтіп, шеті жоқ, шегі жоқ бірінің басын бірі алып жатқан аласапыран тірлік. Сонда мынау мігірсіз қимыл-қыбырдың, итжығыс алыс-жұлыстың мəні не? деген сипаттағы тұйық ситуация -- Жөнейіттің психологиялық-мінездік бітімін бүткіл қалтарыстарымен ашылуының кепілі [8; 254]. Қаһарманның жан-дүние қозғалыстарының психологиялық дəйектемесі шебер үйлесіп жатқанымен, Жөнейіттің қарама-қайшылықты тұлғасына логикалық дəлелдеме жетіспей жатқандай əсер етеніні де рас [9]. Алайда модернистік əдебиетте өмір шындығын бейнелеу дəлдігі, уақыт пен кеңістік теңдігі негізгі шарт емес-ті. Жазушы сюжет, образ логикасынан тыс монологтық формалар арқылы өзінің эстетикалық концепциясын айғақтай алады. Осындайлық көркемдік модель Аңыздың ақыры романында да іске асады. Романда сюжет доминанты мүлде сезілмейді. Нақты шындықтан қол үзуге дейін баратын сана ағымы көрінісі туындының желке-жұлынын ұстап тұратын басты тəсілге айналады. Бұл шығармалардағы сана ағымы эгоцентристік тұлғаның психикалық үдерістері түрінде беріледі. (М. Мағауиннің Көк мұнар, Д. Исабековтың Қарғын романдарында да осындай тəсіл жүзеге асады). Ой толқындары көркем бейненің өткендегіні таразылау, яғни жадыда қатталып қалған мəліметтерді ояту, сол арқылы жаңа ақиқаттарға (ол абсурдты болса да) көз жеткізу күйінде бейнеленеді. Бұл жердегі сана ағымы өзіндік сана ағымына айналады. Жер-жаһанның жартысын тітіренткен Алмас ханның өткен күн мен бүгінгі халді салыстырудан тапқан жаңалығы -- аспан мен жердің арасындағы баянсыздықтан басқаның болмауы. Мынау көл-дария аспанның астында кімнің болмасын мəңгі серігі құлазыған жалғыздық екенін де енді ғана ұққан сияқты [8; 44].
Қазақ прозасындағы неомифологизм үрдісінде айрықша бөліп айтуға тұратын тəсілдердің бірі -- мифтік құбылушылық. Адамзаттың балаң санасы тудырған архаикалық мифтердегі адамның басқа заттардың кейпіне ене алуы турасындағы сенімдері кейінгі жылдар прозасында жаңа стилизацияға түсті. Адам мен табиғат, адам мен жануарларды тұтастандыра қарайтын сарынның жаңа уақыт өңдеуіне, интеллектуалдық сүзгіге түсуі қазақ əдебиетінде анималистік прозаның өрістеуіне де мұрындық болды. О. Бөкейдің Бурасы, Кербұғысы, М. Мағауиннің Тазының өлімі, Жүйрігі, Ə. Кекілбаевтың Бəйгеторысы, С. Санбаевтың Ақ аруанасындағы хайуанаттарға адами сипаттар берудің өткір философиялық-эстетикалық астарлары болды. Мифологизмнен тамыр тартатын анималистік образдар адамның болмыспен қарым-қатынасын тереңдей зерделеудің ұтымды тəсіліне айналды. (Бұл жерде дидактикалық сипаты бар, балалар санасына лайықталып жазылатын анималистік шығармалар мен анималистік-философиялық туындыларды шатастыруға да болмайды). Өмір құбылыстарының мəнісіне тереңдеу арқасында туған анималистік проза баяндау үдерісіне төртінші жақты əкелді. Авторға айналадағы ақиқатқа бірнеше позициялардан үңілу мүмкіндігі туды. Анималистік персонаждың көркемдік қызметінің бірі адам өмірі мен оның мəңгілік құндылықтарға деген қатынасының табиғилығын хайуанаттың бұзылмаған, таза көзқарасы арқылы тексеріп көру қабілетіне байланысты, -- дейді осы мəселемен айналысып жүрген зерттеуші Г. Алтаева [10].
Əлемдік модернистік əдебиеттегі мифтік құбылушылықтың классикалық үлгісін көрсеткен жазушылардың бірі -- Ф. Кафка. Əсіресе оның Басқаға айналу (Превращение. Ғалымдарымыз бұл шығарма атауын Құбылушылық деп аударып жүр. Алайда бұл шығарма логикасына тым үйлеспейтін сəтсіздеу аударма деп білеміз. Құбылу ұғымына бір ахуалдан басқа ахуалға ауысып тұрудағы циклдық тəн). Ш. Айтматов та Боранды бекеті мен Ақ кемесіндегі мифтік құбылушылықты өзінің философиялық концепциясына сай дамытты. Ал қазақ прозасындағы бұл тəсілдің ең үздік көрінісі О. Бөкейдің Атау-кересі болды. Ж. Аймұхамбетова Оралхан Бөкей прозасындағы мифологизм мəселесі зерттеуінде мұндайлық ұқсас тəсілдерді жəне қазақ жазушысының өзіндік ізденістерін нақты түрде айқындап көрсетті деп ойлаймыз [2]. Қазақ халқының байырғы мифтік сюжеттерінде адамды басқаға айналдыру жаза түрінде қолданылғаны белгілі. Оралхан танымында да архаикалық мазмұн іздері жоқ емес. Ерікті сонаға айналдыру -- оны шексіз жалғыздыққа тастау. Модернистік əдебиеттегі трагедиялық санаға бастайтын жай -- адамның абсолютті жалғыздығы. Кафка шығармасында Грегор Замзаның жəндікке айналуы детальды тұрғыда суреттеледі. Новелладағы Замзаның бұл халіне қатты қайғырған қалпын көрмейміз. Қырқаяқ жəндігіне тəн тықырмен бөлме кезіп жүрген Замза оқырманға тітіркеніс сезім тудырады. Алайда жазушы сентименталистік сарыннан мүлде алшақ. Бұл метаморфозаны ғалымдар əр түрлі түсіндіреді. Соның ішінде көңілге қонымдысы Д. Затонскийдің пікірі деп білеміз. Ғалым: Грегор Замзаны қырқаяққа айналдыру арқылы жазушы адамның əлемдегі нақты алатын орны оның трагедиялы əрі жеңіп шыға алмайтын жалғыздығымен белгіленетінін көрсетуге ұмтылатындай. Индивид белгілі бір ортада, қоғамда өмір сүреді... Бірақ мұның бəрі -- алдамшы, ақылға сыймайтын иллюзия. Шындығында адам нағыз шөлде, дəлірек айтқанда вакуумда, жылтыр колбаның ішінде өмір сүреді, сондықтан да ол өзінің қорқынышты түрмесінің қабырғаларын көрмейді, -- дей отырып, пікірін былай түйіндейді. -- Кафка үшін жалғыз жол нақты шындықты қиратып бұзу болды, сонымен бірге оның шегінен шықпауға тиіс. Ол дəл солай жасады: Замзаны əлеммен байланыстырып тұрған барлық жіпті үзді (қаһарманды жəндікке айналдырды), бірақ оны өз отбасынды қалдырды [11]. Реалды шындық шекарасын аттап өтпей-ақ, сол шындықты бөлшектеу -- Атау-кере финалына да тəн жағдай.
Натурализм
Натурализм (француздың naturalism; латынның naturalis-табиғи, natura-табиғат) - өмір құбылыстарын табиғи қалпында айтып баяндауды мақсат ететін бейнелеу тәсілі [1, 240]. Қазақ энциклопедиясында - бағыт, әдебиеттану сөздігінде ағым деп берілген натурализм қазақ әдебиетінде әлі күнге дейін нақтыланып болмаған. Орыс әдебиетінде бағыт деп қолданса, ал бізде әдебиет сөздігіне сүйеніп ағым деп қолданылады.
Жалпы ХІХ ғасырдың аяғында Еуропа және ағылшын әдебиеті мен өнерінде пайда болған бағыт. Натурализм өмірді тексеріске, зерттеуге салмай, бар көрген-білгенді тек сол қалпында айтып беруді талап етеді. Бір затты не адамды суреттегенде оның жалпы бейнесін, не қимылын жеріне жеткізе, майда-шүйде, елеусіз тастауға болатын бөлшектеріне дейін жеткізуді мақсат тұтады.
Француз әдебиетінде бұл тәсілді еңгізіп, дұрыс қолдана білген Анатоль Франс, Эмиль Золя болды. Ал неміс әдебиетіндегі натурализмнің тууын ең алғаш байқаған - Теодор Фонтане. Ол неміс әдебиетіндегі ХІХ ғасырдағы белгілі сыншыларының бірі болатын. 1886 жылы туып келе жатқан жаңа мектепті көріп, өздерін театр, газет пен журналдарда кеңінен танытып жатқан жас жазушыларды құшағын жая қарсы алды. Ал Ресейдегі натурализмнің жағдайы қандай екен? Орыс жазушылары Достоевский, Тургенев, Толстой шығармаларында натурализм көрніс тапты. Орыс әдебиетінде натуралдық мектептің негізін қалаушы Гоголь, идеялық дем беруші Белинский болған. Натуралдық мектептің орыс әдебиетінде алар орны зор. Орыс натурализмі жан-жақты зерттеліп қомақты еңбектер жазылған. Ал қазақ әдебиетіндегі натурализм әлі толық зерттеле қоймаған құбылыс. Сондықтан да болар бұл ағым жөнінде осы кезге дейін бірде бір еңбек жазылмаған. Кейде сыншы ғалымдардың монографиялары, еңбектерінде шолу түрінде берілгенімен, оны бетке ұстар зерттеу деп айта алмаймыз.
Қазақ әдебиеттану ғылымындағы Натурализмнің зерттелу тарихына көз жіберсек, оларда белгілі бір жүйелілік жоқ. Бірде ағым, бірде бағыт болып қолданылады. Белгілі әдебиет зерттеушісі З. Қабдолов натурализмде бағыттық белгілерден гөрі ағымдық ерекшеліктердің басым екенін айтады [2, 343].
Бұл ағым қазақ әдебиетіне қанатын жайып, тамыр тастаған құбылыс емес. Бұның себебі қазақ халқы жалаң табиғаттан гөрі әдемілік, арманқиялға көп берілгендігінен болар. Романтизм халықтың арман-мақсатын, тілек-ниетін білдіріп аңыздар, қиял-ғажайып ертегілер бойынан көрініс берсе, натурализм адам өмірінің жалаң физиологиялық жақтарын көрсетуге талпынып, қазақ әдебиетіне өзгешелеу ағым ретінде ене бастады. Тамырын тереңге жая алмағанымен қазақ әдебиетінде натурализм жоқ деуге болмайды. Қазақ баласы тумасынан романтик болғандықтан, романтизм құбылысы ұлттық әдебиетімізге сіңіп, етене жақын болып кетті. Ал натурализмнің жайы бөлек.
Қазақ әдебиетіндегі натурализм туралы елеулі пікір айтқан ғалымдарымыздың қатарына Е. Ысмайлов, М. Қаратаев, Т. Кәкішев, Р. Нұрғалиды, тәуелсіздік кезеңіндегі зерттеуші ғалым Ж. Жарылғаповты т.б. жатқызамыз. С. Жұмағұлов Сын сардары еңбегінде осы сыншы ғалымдарымыздың натурализм туралы пікірлерін бір арнаға жинап, сол кезде жазылған мақалалар, қоғам қайраткерлерінің жаңа ағымға деген көзқарастары хақында қысқаша мәлімет береді. Сол кезең тұрғысынан қарастырсақ ғалым ағаларымыздың ой-пікір, көзқарастары кеңестік идеологияның құрсауынан шыға алмағанын байқаймыз. Оны белгілі әдебиетші ғалым академик М. Қаратаевтың мына ой-толғамынан көреміз: Сәтсіздіктердің үлкен себебінің бірі - адам образын түюдегі жалаңдық, біржақтылық. Мұның арғы атасы натурализм - схема, штамп. Бұл тек сол кезеңнің ғана емес, соңғы онжылдықтың да әдеби даму процесінің дамуына, әдебиет саласының көтерілуіне кедергі жасап келе жатқан шырмау, шикілік [3, 27] десе, қазақ әдебиеттану ғылымы мен сынының қалыптасуына үлкен үлес қосқан сыншы-ғалым Е.С. Ысмайылов Әдебиеттегі формализм мен натурализмге қарсы мақаласында І. Жансүгіров, С. Мұқанов, Т. Жараков, Ә. Тәжібаев, А.Тоқмағанбетов, Б. Майлин шығармаларында көрініс берген натурализм элементтерін мысалға келтіре отырып, кемшіліктерін батыл сынға алады. Сыншы көркем әдебиеттің дамуына кері әсерін тигізетін бұндай кемшіліктермен, сәтсіздіктермен бітімсіз күресу керек деп өз ойын білдіреді [4, 113]. Ж. Смағұлов Ұлттық әдебиеттану әлемі монографиясында Кеңестік әдебиеттану ғылымында сөз болған натурализм, формализм туралы айтысқа қазақ әдебиетші-сыншы ғалымдарымыздың да үн қосқанын айтты. Қазақ әдебиетіндегі натурализм, формализм туралы Қазақстан Жазушылар одағы ұйымдастырған пікірталас 1936 жылдың 2 көкегінде басталып үш күнге созылды. Әдеби айтыс дәрежесінде өткен бұл пікірталастағы негізгі ойлар баспасөз бетінде жарық көрді. Алайда, бұл пікірталаста сөйлеген сөздер мен жазылған мақалаларда айтылар ойдың бағыты орыс әдебиетінің ғылымында жасалған тұжырымның төңірегінде өрбіді. Дегенмен, бұл айтыс қазақ әдебиеттану ғылымына әдеби жанр, ағым және көркемдік әдіс, көркем шығармаға теориялық талдау жасап, жетістіктер мен кемшіліктерді саралауда жаңа ізденістер жасауына жол ашты. Әдебиет маркстік-лениндік әдіснаманы басшылыққа алған теорияның заңдылықтарына икемделе бастады да, көркемдік даму, поэтикалық жаңа түр мен келісті ырғақ іздеу, жаңа образ сомдауда социалистік реализмнің талап-тілегін басты бағдарда ұстауға көшті. Осыған байланысты әдебиет теориясының мәселелерін сөз етуді басты назарға алған мақалалар жазылып, олар қазақ әдебиеттану ғылымындағы әдеби-теориялық білімдер системасының толық қалыптасуы жолында өз үлесін қосты деп жазады Ж.Қ. Смағұлов. [5, 207-210] Мұнда кеңестік дәуірде өткен әдеби айтыста ғалымдарымыз орыстың әдебиетші ғалымдарының пікірлерімен келісіп, маркстік-лениндік әдіснаманы басшылыққа алып, солардың сойылын соққанымен, олардың ұлттық әдебиетімізге әдеби-теориялық тұрғыдан баға беруге көшкенін аңғарамыз.
Натурализмге байланысты қазақ әдебиетінде де көптеген мақалалар жазылды. Мысалы; Қазақ әдебиеті газетіндегі Қазақ әдебиетіндегі формализм, натурализм туралы айтыс (1936, №15), Қ.Қуанышұлының Маяковский творчествосы және қазақ әдебиетіндегі формализм мен натурализмге қарсы (1936, №18), Социалды Қазақстан газетіндегі Е. Ысмайыловтың Әдебиетіміздегі формализм мен натурализмге қарсы (1936, №78), Әдебиетіміздегі натурализм (1936, №80) секілді мақалаларда ұлттық әдебиетте натурализм басты кемшілік болып отыр деп шешеді [5, 208-209].
Е. Ысмайылов Сын және шығарма еңбегінде бірталай ақын-жазушы шығармаларына тоқталған. Олар; А.Тоқмағанбетовтың Берлин көшесінде, Сталиндік маршрут, Уборщица сынды поэмаларын талдай отырып Асқар поэмаларының кемшіліктері қайсы? деген сауалға өзінше жауап берді. Асқар поэмаларын да нақты сюжет, заңды шебер композиция болмайды, оның шығармалары көбіне схемалы, қисынсыз оқиғалардың, хроникалардың негізінде жазылады. Асқар поэмаларында адам образдары жасалмайды, адамның мінезі, жан сезімі дегенді бермейді, берсе де үстірт көрсетеді. Нақты дараланған адам образдары көрінбейді, тек адам өміріне байланысты сыртқы әрекет суреттері ғана берілген - деп өз қорытындысын жасайды [4, 255]. Келесі Ақын және ревролюция монографиясында сыншы С. Сейфуллин шығармашылығына көрнекті орын берді. Сондайақ І. Жансүгіров Заводта, Алтын қазан, Қуат, Сәбит Балқаш, Көмір коммунизмі, Тайыр Мотор жыры, Бес жылдықтың балғасы, Әбділда Олқылық, Өтебай Қара алтын т.б. шығармаларын Е. Ысмайылов аталғандардың көбі өндірістік машинаның сырт көрінісін ғана болмаса, адам образын, жұмысшының еңбек сезімдерін поэзия тілімен ашып бере алмаған шығарма деп бағалады [6, 201].
Ал бүгінгі тұстағы ұлттық әдебиетімізде ғалымдардың натурализм туралы жаңа зерттеулері жарық көруде. Бұл еңбектерден натурализм кеңестік дәуірде біржақты зерттелгенін байқаймыз. Мысалы әдебиетші ғалым Ж.Ж. Жарылғапов Қазақ прозасы: ағымдар мен әдістер монографиясында натурализмді ағым ретінде мойындайтын уақыттың жеткендігі туралы айтады. Әдебиеттануымызда әлі дұрыс бағасын ала алмай жүрген, көбінесе көркемсіздік пен талғамсыздық ұғымдарымен қатар пайдаланылып келген натурализм тенденциялары, адам образын натуралистік бейнелеу құралдары арқылы жасау ұлттық прозамызға жат болған жоқ. Адам тұлғасына биологиялық тұрғыдан үңілу, тұрмыстық детальдарға аса үлкен мән беру, ол детальдардың аллегориялық астарын пайдалану, тілдің түсініктілігімен шынайылығын қатаң қадағалау, сол арқылы шығарманың публицистикалық мазмұнын арттыру, әсіресе, Б. Майлиннің бірқатар әңгімелерінде, С. Ерубаевтің, Ж. Аймауытовтың образ сомдау тәсілдерінде ұтымды пайдаланылғанын аңғаруға болады. Демек, қазақ прозасындағы реализмнің жетілу жолында натурализмнің орнын мүлде жоққа шығаруға болмайды, қайта реалистік прозаға барар жолдағы сан қилы ізденістердің бірі деп таныған абзал. Натурализм прозамыздағы очерк жанрының пайда болуына ықпал жасады. Бұл сол шақтағы қазақ қаламгерлерінің публицистік қызметімен де тікелей байланысты. Қара сөз өнерімізде сәл кейін туған документалды және өндірістік романдардың пайда болуының негізінде де натуралистік бейнелеу ұстанымдары жатыр. Сондықтан натурализмді тек регрестік сипаттағы құбылыс деп қарауды шектейтін уақыт жеткен сыңайлы - дейді Ж. Жарылғапов [7, 311-312].
Натурализмді өткен ғасырда көркем шығарманың нәрін кетіретін, әдебиеттің көркемдігін жоятын бағыт, ұлттық прозамызға жат деп келген болсақ, бүгінгі таңда жаңаша көзқараспен қарауымыз қажет. Натурализм - қатаң бұрмаланып көрсетілетін шындық деп ойлаймыз. Ж. Жарылғапов натурализмнің идеялық-көркемдік қырларының бірнеше элементтерін ашып көрсете отырып, ХХ ғасырдың басында натурализмның қазақ прозасына белгілі бір дәрежеде әсері болғанын, оны белгілі қаламгерлер Ж. Аймауытов, С. Ерубаев, Б. Майлиннің шығармаларын ғылыми тұрғыдан талдап, дәлелдеп берді.
ХІХ ғасырда бастау алған әлемдік әдебиеттегі натурализм ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары қазақ прозасында да көрініс берді. Қазақ прозасында натуралистік ағымның әдеби-эстетикалық принциптері көлемді шығармаларда да байқалды. Ғалым ағамыздың еңбегінде М. Жұмабаевтың Шолпанның күнәсі әңгімесіндегі натурализмнің ұшқындары туралы мағлұматтар кездестірмедік және белгілі Мағжантанушы Ш. Елеукенов бұл әңгімені психологиялық тұрғыдан жан-жақты түсіндіріп, әрі реалистік шығарма деп көрсеткенімен натурализм жайлы айтпаған. Дегенмен, әңгімедегі натурализмды қарастыру ғалымның міндетіне жатпауыда мүмкін. Бірақ бұл шығармадан натурализм элементтерінің бар екенін көре аламыз. Оған тадау барысында көз жеткіземіз. Сол кездегі көптеген көркем шығармалардың тууына қоғамдағы әйел тағдыры түрткі болды. М. Жұмабаев бұл тақырыпқа басқа қырынан келді. Шығармадағы Шолпан образын жазушы әйел жынысының биологиялық шындықтары негізінде алып қарайды. Бұл шығармада алғашқы қазақ романдарының кейіпкерлері Қамар, Жамал, Сұлушаштар секілді бір-біріне ынтық жастардың хат жазысуы, әдет-ғұрыпқа байланысты атастырылып, қалың малға сатылып кететін сюжеттер жоқ. Бір-бірін шын сүйген жандардың қосылуынан басталатын әңгіме, махаббат сезімінің де суынып, салқындайтындығын да ашып әрі анық суреттейді. Жазушы ерлі-зайыпты кейіпкерлерінің арасындағы жайларды да натуралдық юмормен жеткізеді. Натуралистік әдебиеттегі кейіпкер жағдайын тексермей, биологиялық-физиологиялық тұрғыдан мүсіндеуге ынта танытуы талдап отырған шығармамыздан да табылып отыр. Автор Сәрсенбайдың бедеулігін айта отырып, Шолпанның бойындағы сезімді биологиялық-физиологиялық жақтан көрсете білді. Оның енді ойы өзгере бастады. Ақыры қайнысы Әзімбаймен болады. Әзімбайды көргенде басы айналған болып, денесі дірілдеп, тілі күрмелуші еді. Денесінде ыстық қан ойнаған мас Әзімбайдың жансыз нәрседей жұлмалап, умалауына қалай көнетінін Шолпан өзіде білмеуші еді [8, 105]. Әзімбай Шолпанның аңсарын биологиялық жағынан басты. Шолпан екі қабат болады. Бірақ Әзімбаймен арақатынасын үзген жоқ. Әзімбайға денесін уақытша ғана беріп, жанын сақтап қаламын деген Шолпан. Үш-төрт айдың ішінде Әзімбайға берік байланып қалады.Бұл жазушының адам болмысына әлеуметтік талдаудан гөрі биологиялық талдауға үңілуі. Сондықтанда бұл жерде натурализмнің элементтері басым деген ойдамыз.
Сонымен қатар көркем шығармадағы натуралистік ойлаудың үлгісі қазақ әдебиетінде Б.Майлиннің бірқатар шағын әңгімелерінде бой көрсетті. Мысалы - Күлпаш әңгімесі. Шығарма басталысымен тұрмыстық детальдармен суреттелген.
Күлпаштың көңілсіздікке түсіп жүрген күндерінің бірі еді... Үстінде өрім-өрім болған соң әр жерінен бір түйіп қойған ескі көйлек, оның сыртында тозығы жетіп тулаққа айналған қысқа ескі тон, басында селдіреген көне бөкебайдың жұрнағы. Бет-аузы көнектей ісік; тоңып бүрісіп, үйдің бұрышындағы пешке арқасын сүйеп мұңайып, терең ойға шомған адамша Күлпаш отыр. Жыртық күпіге оранып, бүктүсіп баласы Қали жатыр [9, 79]. Оқиға орын алатын жер тұрмыстың ұсақ-түйегімен беріледі. Мұнда біз Күлпаштың тұрмысының жұпыны екенін көре отырып, оның жоқшылықтан әбден қажығанын, сонымен қатар баласы Қалимен танысамыз. Ал енді Күлпаштың күйеуі Мақтыммен танысуда осы жұпыны үйдің жоқшылық сарынымен, әйелі мен баласына тамақ тауып әкелемін деп ел кезіп жүруі секілді күйзелген тұрмыс, күйбең тіршілікпен ұштасып беріледі. Үй суық, жамаулы терезенің жыртығынан кірген ызғырық шекеден шыққандай... үйдің ішін жылытуға - пешке жағатын отын жоқ. Отын табылар жерде жоқ... қара судан басқа дәм татпағанына бүгін үшінші күн. Алты айғы қыс тартқаны - аштықтың зардабы. Бар сенетіні байы Мақтым ел қыдырып, тілек тілеп, ерте кетіп, кеш келеді. Бірақ, оның да табары жоқ... [9, 79] Жазушы тұрмыстық жағдайды суреттей келіп ондағы ұсақ жайларға мән беруі - натуралистік суреттеу ерекшелігі. Міне, бұл қазақ ауылындағы кедейлердің аштық зардабын тартқан тұрмысы.
Өз кейіпкерлерін тым қарапайым адамдардың ортасынан іздеу, ең төменгі әлеуметтік қабаттың, қалың бұқараның қатардағы өкілінің тыныс-тіршілігіне, тұрмысына барлау жасау, олардың жүріс-тұрысы мен сөйлеу мәнеріне дейін сол қалпында жеткізуге тырысу - натуралистік әдебиет қалыптастырған дәстүрлер [7, 320]. Демек, Бейімбет жазған шағын әңгімелердегі қазақ ауылының кейпі, ондағы кейіпкерлер дің мүшкіл жағдайы, жұпыны тіршілік, күйзелген тұрмысты еш өзгеріссіз беруі және де ұсақ түйек детальдарды назарынан қалдырмай тәптіштеп суреттеуі натурализмге жататынын көреміз. Сондай-ақ Аштық құрбаны, Қара бала, Шариғат бұйрығы, Баянсыз бақ секілді бірқатар әңгімелерінде натуралистік элементтер көптеп кездеседі.
Ойымызды түйіндей келе, осы шағын мақаламызда ХХ ғасырдың басында натурализм тек әлем әдебиетіне ғана әсер етпегенін. Сонымен бірге жаңа қалыптаса бастаған қазақ прозасына да белгілі бір дәрежеде ықпал еткенін байқаймыз. Натурализмның терең қырларын зерттеушілік тұрғысынан қарастыру мен ұлттық әдебиетіміздегі көрінісін анықтауда тың ой-пікірлер мен ғылыми тұжырымдар жасау әлі де болса қажет.
Футуризм
Футуризм - латын тілінен аударғанда болашақ деген мағынаны білдіреді. Футуризм - ХХ ғасырдың басында Ресейдің авангардист суретшілердің шығармаларында кӛрініс тауып, онан соң кӛркем әдебиетте әдеби ағым ретінде атала бастады. Футурист суретшілер қанды кӛтерілісті бейнелеуде қызыл күрең және қызыл түстерді таңдап алды. Белгілі суретші Гюден Теодор (1802-1880) Мұхиттағы дауыл деп аталатын суретін, Уолтер Краинның 1892 жылы Мюнхенге қойылған Нептунның тұлпарлары деп аталатын т.б. суреттерін атауға болады. Сонымен қатар ХХ ғасырдың басындағы Италия мен орыс футуристері ӛз мемлекеттерінің ішкі саяси жағдайларымен байланыстырып кӛрсетті. Оған атақты орыс суретшісі И.К.Айвазовскийдің Теңіз деп аталатын суретін мысалға алуға болады.
Ақын Томмазо Маринетти мен суретші Дж.Баламен бірігіп 1909 жылы 22 ақпанда Францияның Фигаро газетінде футуризмның манифесін жариялайды.
Маринеттидің техникалық бағдарламасының нәтижесінде, адамның логикалық ойлауы мен психологиялық толғанысы ығыстырылып поэзия атыс пен шабысқа, белгісіз бағытқа асыққан қимылға негізделеді. Оның манифесін басшылыққа алған суретші, музыкант, мүсінші футуристер пайда болады. Оны ақын Г.Апполинер, футурист суретшілер, К.Карра, Л.Руссоло қолдайды. Дж.Северени 1910 жылдары салған картиналарында, ауыр ӛнеркәсіпті дамыту әлемді динамикалық қозғалысқа әкеле жатқандығын шеберлікпен бейнелейді. Ал Ресейде бұл ағым авангардизмнен бӛлініп шығып, ХХ ғ. басында кӛркем ӛнер мен әдебиетте, оның ішінде поэзияда кең қолданыла бастады. 1910 жылы Ресейде Гилея атты футуристердің қозғалысы құрылды. Ақындар айтар ойларын поэзияда жеткізе алмаса, суретшілер қыл қаламның күшімен жеткізсін деген мақсатта, Гилея үйірмесіне қатысушыларға сурет салдырып үйрете бастайды. Бұлардың ішінде В.В.Маяковскийден басқаларында арнайы суретшілік білімі болмады. Сондықтан да аталмыш кезеңде абстрактылы суреттер пайда болып, шындықты ашып айтуға болмайтын, ойын жас баланың шатпағындай жеткізетін кӛркемдік тәсіл болып қалыптасып, соңынан
творчество дураков яғни ақымақтардың шығармашылығы деген мазақ атқа ие болды. Бұл үйірмеге Бубновый валет (1910-1916), Ослиный хвост (1912) деп аталатын суретшілер тобы келіп қосылады. Оны Д.Бурлюк пен Л.Лифшин, В.Каменский басқарады. Әр түрлі кӛзқарастағы суретшілердің бұл бас қосуы туралы орыс футуризмін зерттеуші В.Марков былай дейді: Суретшілер кӛрмесінде алғаш бір-бірімен танысқан топтың мүшелері ӛздерінің футурист екендіктерін бастапқыда білмейді. Кейін зерттеушілер оларға футуристер және кубофутуристер деп ат қояды.
1911 жылы Игорь Северянин футуризм сӛзіне эго деген терминді қосып Рядовые люди из цикла эго-футуризм деген поэма жазады. Сӛйтіп эго- футуризмнің негізін салады. 1912 жылы И.Северянин мен К.Олмипов бірігіп Скрижали Академии эго поэзии деген атпен эгофутуристердің алғашқы манифесін жариялайды. Кейін ол ғарыштық футуризм деп аталады. 1913- 1914 жылдардың аралығында Д.Д.Бурлюк бастаған кубофутуристер мен И.Северянин басшылық еткен эгофутуристер бірігеді.
1914 жылы Италия футуризмінің негізін қалаушы ақын Т.Маринетти футуризм жайлы баяндама жасау үшін Петербург пен Москваға келеді. Бұл кезде орыс футуристері француздардың кубофутуристерімен ортақ тіл табысып, саяси пікір жағынан тығыз байланысып үлгереді. Сондықтан да кейбір зерттеушілер: Футуризм - жаңа Ресейдің басты ӛнері болды, - деп атап кӛрсетеді. Футуризм - солшыл коммунизмнің кӛркем ӛнерінің түрі болып, 1917 жылы барлық авангардистерді нигилистердің ұрандарының аясында біріктіріп, солшылдар атанды. Бірақ олар ӛздерінің кӛзқарастары мен идеялық бағыттары жағынан большевиктерден гӛрі, анархистерге жақын келгендіктен, коммунистерге қатерлі болып саналады да, 1930 жылдан бастап аралары бӛлінеді. Бұдан кейін олардың орнын жұмысшы-шаруа әдебиеті ауыстырады. Түрлі сатылардан ӛтіп орыс әдебиетінде пайда болған футуризмді, кеңес үкіметінің әдебиет зерттеушілері мойындамағандығы туралы футуризмді зерттеуші В.Марков: Футуризм - буржуазиялық қатерлі бағыт ретінде, ұзақ жылдар бойы кеңестік саясаттың бағанасының басындағы масқараға айналып келді де, 1930 жылдан кейін оны мүлдем естерінен шығарады.
Футуристер әлемде әділеттіліктің болуын талап етеді. Осы орайда қайсыбір футуристер, бірінші дүниежүзілік соғысқа сұранып барып одан поэзиямызға күш-қуат аламыз деп ойлайды. Бірақ кӛпшілігі соғыста ӛледі де, одан аман оралғандары ӛздері ойлағандай соғыс жамандықтан тазартушы күш емес, керісінше, адамзатқа қайғы-қасірет әкелетін қатер екендіктеріне кӛздері жеткенде, тұйыққа тіреліп, кӛпшілігі ӛз-ӛздеріне қол жұмсады. В.Маяковскийдің Қазан тӛңкерісінен кейін коммунистердің соңынан еріп бүлікшіл бағытынан бас тартуы да осыдан болса керек деген тұжырым бар.
Негізінен футуризм ӛкілдерінің қатарына білім деңгейлері мен сауаттары, шыққан тектері әр түрлі топтың адамдары жиналды. Олардың поэзиясымен жақын танысқан символистер мен зиялы қауым ӛкілдері сӛз қолданыстарындағы тұрпайылықтан түңіліп, талғамдары нашар, сӛздердің қолданылу тәртібін білмейтін, дарынсыз қаламгерлердің жолына тосқауыл қою керек деген талаптар қойды. Ойларын мәнерлеп, астарлап, әдеппен жеткізуге дағдыланған символизм суреткерлері футуристердің ескірген әдеби сӛздерді тұрпайы қолдануларына қарсылықтарын білдіріп, әдебиеттің бұзақылары, шалшықтың ішіне түсіп, шұрылдап отырған бақалармен ортақ тіл табыса алмаймыз деп теріс айналып, араларын бӛліп алды.
Футуризмді әр мемлекет әртүрлі пайдаланады. Италия футуризмнің басынан кӛрінген Маринетти ӛзгеге күш кӛрсететін басқыншылық бағыт ұстанады. Орыс футуристері сӛз еркіндігі мен ой еркіндігіне ерік берілуін қолдады. Сондықтан абстрактылы шығармаларда ӛмір шындығы ешбір әшекейсіз сол қалпында кӛрінсе, кӛркем шығармада екі қырынан танылды. Бірінде - пікірін әрлеп, әсемдеп, сезімді тербеп барып санаға жеткізуге ұмтылса, келесісінде - ойын тұрпайы әрі дӛрекі етіп жеткізеді. Ол футуризмде ӛктем сӛздер басым болып отыруы керек деген пікірге орайластырылды. Оны Сәкен Сейфуллин қызыл империяның ӛктемдік әрекеті қазақ еліне қандай жаманшылық әкеле жатқандығын әшкерлеу үшін пайдаланады. Дегенмен де, футуристердің манифестеріндегі ӛткеннің бәрін тәрік етіп лақтырып тастап, жолымыздағыны қырып-жойып алға ұмтылайық деген пікірлері мен кӛзқарастары тӛңкеріліс кезінде ғана емес, бейбіт кезеңде де үлкен рӛл атқарады.
Футуризмде шапшаңдық пен ұраншылдық, жылдамдық күш алады. Бұл қазақ әдебиетінде де кӛрініс берді. Оған Сәкен Сейфулиннің Кел, жігіттер, Жас қазақ марсельезасы, Қызыл ерлер, Біздің тұрмыс экспресс, Советстан поэмаларын жатқызамыз. С.Сейфуллиннің футуризмі авангардистік стильден шыққан деуге де болады. Кезінде ақынның бұл шығармалары сынға ұшырады.
Акмеизм
Акмеизм - (acme - гр. жоғары деңгей, шың, гүлдену, гүлденген мезгіл) - ХХ ғасыр басында Ресейде символизмге қарсы туындаған әдеби ағым. Аталмыш ағымның негізін орыс поэзиясындағы Цех поэтов үйірмесінің мүшелері: Николай Гумилов (1886 - 1921), С.М. Городецкий (1884 - 1967), О. Мандельштам (1891 - 938), М. Зенкович (1891 - 1973), А. Ахматова (1889 - 1966) т.б. қалады. 1910 жылы символистердің Весы журналы жабылған соң, ақын Н. Гумилев Бұл символизмнің мүлде құрып жоғалуы емес. Адамзат философиялық ойлауын доғармайынша символизм тоқырамайды. Ендеше символизм жоғалып кетпейді, керісінше ӛзінің түрін ӛзгертіп, қолданылу аясын түрлендіреді - деген пікірін білдірді. Осылайша акмеизм символистер мен футуристердің шығармашылықтарына қарсылық ретінде пайда болады.
ХХ ғасырдың басындағы қоғамда болып жатқан ӛзгерістермен тарихи бетбұрыстардың екпініне тӛзе алмаған символизм құлдырап, оның орнын футуризм мен эгофутуризм ауыстыра бастады. Ресейдің ӛз ішіндегі тарихи дүрбелеңнің соңы саяси қуғынға апарып тірейтіндігін ерте сезген Н.Гумилев халықты сол қиындыққа дайындаудың әдісін ойластырады. Ол тәсіл күйзелген жанды жігерлендіріп, батыл қадамға бастайтын қажырлы болуға үйретіп, тың істерге жетелеуі керек еді. Ол әдебиетке акмеизм болып енеді.
Акмеизм кӛне гректердің акмэ деген сӛзінен шыққан. Ер азаматтың күш-қуаты мен қайратының толысқандығын бейнелейді. Сондықтан да ӛнер иелерінің орта жасқа келіп ақылдарының кемелденіп толуымен, қайрат- күштерінің қуаттылығымен байланыстырған. Сонымен бірге, антика суретшілерінің туылған және ӛлген жылы айтылмай, шығармашылығының толысып, даналық ойлары мен пікірлерінің қалыптасатын кезеңі акмэ деп аталатын символдық образды терминмен бейнеленген. Акмеизмнің негізін салушылар оны адамизм деп те атаған. Адамизм - жер бетіндегі алғашқы адамның пайда болуымен, дәлірек айтқанда Адамның есімімен байланыстырыла аталады. Адамизм терминін алғаш С. Городецкий қолданған. Адамизм - ер жүрек, алған бетінен қайтпайтын қайсар, ӛмірге кӛзқарасы нық әрі табанды деген мағынаны береді. Алғаш әлемді жандандырып бойына нәр жіберген, табиғаттың сұлулығы мен тазалығын, кӛркемдігін кӛріп, оны ӛз қолымен жасауды тағдыр адамға бұйыртқан. Акмеистер де солай, жаңа қоғамды ӛз қолдарымен жасап, оған ӛз аттарын беріп, бағыттарын айқындаулары тиіс деген ойдан туындаған.
Акмеизм - (1913-1914) шамамен екі жыл ӛмір сүрген әдеби ағым. Жалпы акмеизмнің алты белсенді мүшесі аталады. Олар: Н.Гумилев, А.Ахматова, О.Мандельштам, С.Городецкий, М.Зенкевич, В.Нарбут. Жетінші акмеист рӛліне Г.Иванов айтылады, бірақ А.Ахматованың айтуынша акмеистер алтау болған, жетінші ешқашан болмаған. Цех поэтов үйірмесіне әр түрлі уақытта біраз ақындар мүшелікке қабылданған. Олар: Г.Адамович, Н.Бруни, Вас.В.Гиппиус, Вл.В.Гиппиус, Г.Иванов, Н.Клюев, М.Кузьмин, Е.Кузьмина- Караваева, М.Лозинский, С.Радлов, В.Хлебников. Символистердің жиналыстарына қарағанда, Цех мәжілісі нақты сұрақтарды шешті: ақындық шеберлігін шыңдайтын мектеп, кәсіби бірлестік те болды. Акемизм ӛкілдерінің шығармашылық тағдыры әртүрлі. Мысалы: Н.Клюев кейіннен бұл әдеби
бірлестікке қатысы жоқ екенін мәлімдесе, Г.Адамович және Г.Ивановтар эмиграцияда жүрсе де акмеизмді әрі қарай жалғастырды.
С.Маковский редактор болған Апполон журналы Гумилев пен Городецки жазған акемистердің бағдарламасы мен шығармаларын басып тұрды. Аполлон журналында негізінен екі қағида болды: біріншіден, нақтылық, жүйелілік; екіншіден, ақындық шеберлікті жетілдіру. Әдебиеттің жаңа бағытына негізделген Н.Гумилевтің Наследие символизма и акмеизм (1913), С. Городецконың Некоторые течения в современной русской поэзии (1913), О.Мандельштамның Утро акмеизма (1913) мақалалары жарық кӛрген.
Апполон журналына жазған мақаласында Сергей Городецкиймен бірге символизм ӛлді деп мәлімдеген Николай Гумилев акмеизмді - сәулетті үй деп атаған. Алайда сәулет үйі әр адамның ӛз ішінде болмақ. Шекспирдің эстетикалық кӛзқарасы мен Рабленің философиясын басшылыққа алған Н.Гумилев барлық жаңа істерді жақсы оймен бастауды насихаттайды.
Дегенмен акмеизм әдебиетке жаңа тыныс, соны леп әкелуімен ерекшеленді.
Символистердің о дүниеде де ӛмір бар, бұл ӛмірдің рахатына кенелмесек, басқа ӛмірде бақытты боламыз деген анимистік кӛзқарастарына қарсы тұрып, оларға ӛз идеяларын ұсыну арқылы символизмді ығыстыра бастады. Алайда символизмнің образдап беретін тәсілдерін пайдаланып, одан мүлде қол үзіп кете алмады.
Акмеизмнің символизмнен басты айырмашылығы ӛмірді абстракциялы түсінуден аулақ, суреткердің жеке философиялық субъектизмінен тыс, ӛмірдің шынайы шындығымен адамның ерен еңбегі мен жігерін бірге дәріптеу болды.
Теорияны жатсынған акмеистердің (Н.Гумилев, А.Ахматова, О.Мандельштам) шығармашылықтарында дін, философия мәселелері ӛзіндік ерекшелігімен байқалды. Акмеистік кезең бұл ақындардың шығармашылықтарында аз ғана уақыт кӛрінді. Дегенмен акмеизм кӛптеген жаңа зерттеулерге жол ашты, соның ішінде әдебиеттанушы Б.Эйхенбаум символистік ақындардың дамуын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz