ТҰРМЫС - САЛТ ЖЫРЛАРЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

ТҰРМЫС-САЛТ ЖЫРЛАРЫ
Жоспар:
1. Тұрмыс-салт жырлары туралы түсінік
2. Тұрмыс-салт жырларының түрлері

Қазақ фольклорында бала бағу, бала асырау, қыз ұзату, жаназалау, бақсылық нанымдары, діни әдет-ғұрыпқа байланысты туған салт өлеңдер өте көп. Орыс халқының ауыз әдебиетінде оны бытовые песни бірде (обрядовые песни) десе, біз оларды Тұрмыс-салт жырлары дейміз. Бұлардың көпшілігі анонимдік түрде туып, халық аузында сақталып келген. Тұрмыс-салт жырларының кейбіреулерінде тотемдік, мифтік ойлау, бақсылық ұғымдары мен діни әдет-ғұрыптардың да ізі бар.
Елдің тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпы, түрлі наным-сенімдеріне байланысты туған сюжетсіз ұсақ өлеңдерді Тұрмыс-салт жырлары дейміз. Бұл жырларды олардың мазмұны мен тақырыбына қарай бірнеше түрге бөлуге болады. Олар: а) бақташылық жырлары (төрт түлік мал туралы); ә) діни әдет-ғұрыптар тудырған жырлар (жарапазан, бәдік); б) үйлену жырлары (той бастар, жар-жар, сыңсу, жұбату, беташар); в) ұлыс жырлары; г) бөбек жырлары; жаназалау жырлары (естірту, қоштасу, жоқтау), т.б.
Бақташылық жырлары. Бір кездері жабайы аңдарды ұстап, үй түлігіне айналдырған шаруаларды халық төрт түлік малдың пірі деп ұғынып, солар жайында түрліше аңыздар тудырып отырған. Сол кезеңнен бастап бақташылық жырлары туса керек. Бұрын жабайы аңдарға сыйынған халық енді төрт түлік малды құт санап, олардың Шопан ата, Сексек ата, Жылқышы ата, Ойсыл қара, Зеңгі баба деген иелеріне табынған. Ел ұғымында Шопан ата -- қойдың, Жылқышы ата -- жылқының, Ойсыл қара -- түйенің, Зеңгі баба -- сиырдың, Сексек ата -- ешкінің пірі. Олар малды құт деп біліп, аязды қыстан, жұтаған жұттан, аш бөрілерден аман алып шығудың жолдарын айтқан. Мысалы, Шопан ата қойларын күні-түні бақса да тойғыза алмай, қарнына асасын тығып алыпты. Содан қойдың бір бүйірі шұқыр болыпты-мыс дейтін аңыз бар. Сексек ата болса есі кеткен ешкі жинайды деп, оның сүті өсімтал түлік екенін айтады. Қазақ халқы үшін жылқы мен түйе етті, сүтті, көшсе -- көлік, мінсе -- ат болып төзімді түліктен саналған. Түйені қазақ шөл кемесі десе, жылқыны ер серігі деп таныған. Сиыр өзінің иесімен айтысқанда: Қысқа әзірлеген шөбің нәрсіз, кәдең дәмсіз, өзің жарсыз жалқаусың деп сынайды. Мұндай жырларда әр түліктің өз тұтынушыларына қоятын шарттары да айтылады. Бұл туралы ел аузында сиыр қоры үзілген қуға, қой жүн жеп, жабағы тышқан насқа, жылқы найза ұстаған ерге, түйе ел ішіндегі зорға бітемін деген ұғымдар бар.
Төрт түлік мал жайындағы жырлардың өзі тілек-бата түрінде айтылады.
Шаруаның бір түлік пірі -- Шопан.
Келтірмей қу, пір ата, қойға топан.
Қойды аңдыған пәленің бәрін құртып,
Бықпырт тиіп, үні өшсін қасқыр апан.
Мал бағу қамынан туған бұл жырлардың енді бір үлгісі жыр формасында айтылған.
Мен бір тілек тілейін, Ойбай салып маңыраған,
Ай мүйізді, шоқпақтай, Қозысымен жамыраған,
Шүйделері тоқпақтай, Қозысынан айрылса,
Тегене құйрық қошқарлы, Қара тұтып маңыраған.
Малды берсең қойды бер! Әппақ қана сүтi бар,
Ұлды берсең бойлы бер Шағаладай құрты бар,
Ақылы артық ойлы бер. Шопан ата баласы,
Ақсағаннан ақсаған, Қойлар бассын үйiңдi.
Қозысы өлсе қақсаған, Қойлар басса үйiңдi,
Үй төбенің түбінде, Қоймай бассын үйiңдi.

Халық жылқының етін, түйенің күшін, сиырдың сүтіп дәріптеген. Кейде шөпке тоймайтын сиырды, қой мен ешкінің айтысын тудырып, қойдың жегені -- жантақ, құйрығы жалпақ, ешкінің жегені -- ошаған, құйрығы шошайған деп күлдіргі өлеңдер де шығаратын болған.
Әрбір түліктің өз бабы болған. Сиыр қалың нуға, қоры үзілген қуға, қой қара тасқа, жабағы жеген насқа, жылқы бетегелі белге, найза ұстаған ерге, түйе ащы шөбі көп сорға, ел iшiнде зорға бітемін деген сөздер содан туған. Бұл қай малға қандай қоныс жайлы дегенді білдірмек.
Халық төрт түлік малдың төлін анасы қалай сүйсе, адам да солай сүйе білуге тиіс деп, қозы, лақ, құлын, торпақ, ботақан, қойшы, құс жөнінде түрлі өлеңдер тудырып келген. Қойды қасқырға бермеу үшін қойшының көлігі, құралы сайлы болуға тиіс. Кейбір өлеңдер қасқырды да сөйлетеді.
Атты қойшы, ашуы қатты қойшы.
Түйелі қойшы -- тұрған қойшы,
Төбесінен ұрған қойшы.
Өгізді қойшы -- өлген қойшы,
Жем болғанда көрген қойшы.
Халық мал бағудың қызығы мен қиындығы көп, соның үдесінен шыға білу керек деп ойлаған.
Ешкі бақтым -- еңіреп бақтым.
Қой бақтым -- қоңырау тақтым.
Сиыр бақтым -- сидаң қақтым,
Жылқы бақтым -- жорғалаттым.
Түйе бақтым -- түйме тақтым, --
деген өлең жолдары жас буынды еңбекке, шаруашылыққа шақырған. Төрт түлік мал жөнінде мақал-мәтелдер, аңыз-ертегілер де өте көп. Мал төлден өседі.
Ұлыс жырлары. Қыс ызғары кетіп, жаздың келуі -- тіршіліктің ең сәтті кезеңінен саналған. Оны шығыс елдері жыл басы -- Наурыз, ұлыстың ұлы күні ретінде қарсы алып, тойлайтын болған. Қазақ арасында да жыл басы -- наурыздың 22 жұлдызы болып саналған. Осы орайда туған өлеңдерді ұлыс жырлары дейміз. Бұл күні тоқсан шығып, күн жылыды, жердің тоңы кетіп, өсімдіктерге жан ене бастайды. Күн мен түн теңеледі. Қыстауда отырған ел жайлауға көшеді. Мал төлдеп, сүт көбейеді, жатақтар соқа-сайманын сайлап егіске шығады.
Ұлыс күні әрбір үй жеті түрлі дәннен наурыз көже жасап, бір-бірін шақыратын болған. Арпа, бидай, тары, бұршақ, жүгері сияқты түрлі дәндер елдің сол кездегі ұғымы бойынша жеті түрлі тірліктің иесіне берілген атама (ас) болып саналған. Сол көжені жұрт үй жағалап жүріп ішкен. Мұны -- ұлыс тойы дейміз.
Тойға келген жұрт: Амансыз ба? ұлыс оң болсын, сүт
мол болсын, қайда барсаң жол болсын. ұлыс бақытты бол-
сын, төрт түлік ақты болсын, бәле-жала жерге енсін деп
бір-біріне жақсы тілек білдірген. Ұлыс күндері жастар
ойнап-күледі, қарт-қариялар еңбек адамдарына ақ бата
береді. Демек наурыз жайындағы өлең-жырлардың да еңбекпен тығыз байланысы бар.
Ұлыс күнi кәрi-жас, Жамырасып өрiскен.
Құшақтасып көрiскен. Шалдары бата берiскен:
Жаңа ағытқан қозыдай. Сақтай көр деп терiстен, - деп келетiн жыр жолдары Наурыз мерекесiнiң мәнiн суреттейдi.
Наурыз жырлары қазақ фольклорында айтарлықтай көп емес. Оның бір саласы төрт түлікке байланысты туған өлеңдермен байланысып жатады. Ұлыс жырларының мәні ескірмек емес. Өйткені оның тамыры өте тереңде, халықтың көне дәуірлердегі тұрмыс-тіршілігімен тығыз байланысты.
Үйлену жырлары. Қазақ фольклорында от басының тағдырына, жас буынның өсіп, мұрат-мақсатына жетуіне немесе солардың арман-қайғысына ортақ болған өлеңдер көптеп саналады. Солардың бірі -- үйлену жырлары.
Бұл жырлар алуан түрлі формада жасалып, ел аузында жақсы сақталған. Халықтың тұрмыс-тіршілігі, бір кездегі әдет - ғұрпы мен салт-санасын, ой сезімі мен арман-ниетін білдіретін танымдық мәні елеулі. Әдет-ғұрыпқа байланысты бұл жырлардың өзі жар-жар, сыңсыма, қоштасу, жұбату, беташар, тойбастар түрінде айтылатын болған. Қыз бой жетіп ұзатылар болса, қыздар мен жігіттер жағы екі жақ болып, хор түрінде жар-жар айтқан. Салт жырларының бұл түрі көне заманнан, жұбайлы неке шыққан кезеңнен бері болса керек.
Қыз ұзатылған немесе келін түсірілген кезде тойбастар айтылған. Ол: Бағлан серке, марқасқа, қой бастайды, қой алдында жануар ойқастайды, -- деп келетін қайым ұйқасқа құрылып, аяғы той құтты болсын, той тойға ұлассын деген тілекпен аяқталып отырған. Кейбір даңдар ақындар тойбастар айтқанда оқиғаның шеңберін ұлғайтып, тойдың сән-салтанатын да, өзінің ақындық өнерін де бірдей марапаттайтын болған. Айтыс поэзиясы сияқты тойбастар үстінде де ақын-айтушылар өздерінің сөз өнерін, шеберлігін көрсете білген.
Үйлену тойларында айтылатын тұрмыс-салт өлеңдерінің бірі -- жар-жар.Оның үлгісі Орталық Азия, араб, парсы елдерінде де бар. Өз теңіне емес, кәрі шалдарға берілген қыздар кейде тойсыз жөнелтілетін болған. Мұндай жағдайда қыз өзінің қандай күйеуге берілгелі отырғанын жар-жар өлеңі үстінде бір-ақ білген. Сол себепті жар-жар өлеңінде, бір жағынан, қыздың ата-ана, туған жер, өскен елге деген қимастық, балалық сезімдері айтылса, екінші жағынан, көз жасыма қарамастан теңіме бермедің деген өкпесі, әлеуметке айтылған кінараты да болған. Бұл -- ескі әдет-ғұрып сыны болмақ.
Жар-жар қыздар және жігіттер тобының атынан бірде қосыла, енді бірде алма кезек айтылған. Қыз өзінің әке-шешесі мен құрбы-құрдастарын қимайтынын айтса, жігіт жағы соның бәріне тоқтау салып, әке орнына қайын атаң, ана орнына қайын енең қамқорлық жасайды деп басу айтатын болған.
Жігіттер тобы:
-- Алып келген базардан қара мақпал, жар-жар,
Қара мақпал сәукеле шашың басар, жар-жар.
Мұнда әкем қалды деп қам жемегiн, жар-жар,
Жақсы болса қайын атаң орнын басар, жар-жар,
-- десе, қыздар жағы:
-- Есік алды қара су майдан болсын, жар-жар,
Айналатын әкемдей қайдан болсын, жар-жар,
-- деп жауап қайырған.
Жар-жар кейде айтысқа ұқсап тұрады. Бірақ ол жеке айтушы емес, топтасқан айтушылар ортасында хор үлгісінде туған. Оны ұжымдық, анонимдік жыр дейміз. Жар-жардың арнаулы әні бар, көпшілікті үйіріп әкететін әсем де әуезді қайырмасы және бар. Өлең ұйқасы көбіне қайым үлгісіне құрылған. Асылы ол өлең, би және ән-күй бөлінбей тұрған кезден бері бар болса керек. Оны диалог сөзге құрылған өлең дейміз.
Үйлену жырларының бірі -- сыңсу. Мұны қыз өзінің ел-жұрты, құрбы-құрдастарымен айырылысар кезде, қайын жұртына аттанар сәтте айтатын болған. Оның үлгісі мынадай болып келеді:
Көкірекке қайғы толар-ау.
Ел-жұртым сенен айрылып,
Санамен жүзім солар-ау...
Өз теңіне қосыла алмай, малға сатылған қыз болса, сыңсымада оның ата-анасына айтатын өкпесі де болған. Сонымен бірге қыз өзінің балғын өскен жастық шағымен қоштасады. Жыр өлшеуімен айтылатын мұндай өлеңдер мұң-зарға толы келеді:
Заманым өтті басымнан.
Дәуренім өтті басымнан.
Бұл не деген іс болды?
Көлінен кеткен құс болдым.
Жар-жар, сыңсуды айта білу үшін әрбір қыздың өлең, ән білуі шарт болған. Барған жеріне көңілі толмаған қыздың сыңсуына қыз-келіншектер ғана емес, бүкіл ел егіліп жылайтын болған.
Мұндай кезде әйелдер жағы қызға ақыл, кеңес беріп: Көзіңді жаспен бояма, біз бермейік десек те, мал бергенің қоя ма? -- деген. Қыз балаға үйде отыра беру жараспайды, шын жұртыңа барасың, алдыңда той, жар сүю, бала сүю бар, әдепті, ақылды бол деп жұбатқан.
Жұбату -- сыңсуға жауап ретінде айтылатын жыр үлгісі. Оны көбіне жігіттер жағы айтады:
Біз бермейік десек те,
Мал бергенің қоя ма?
Көп жылауды қойыңыз, --
деп келетін өлең жолдары осыдан туған.
Беташар -- қалыңдық түскенде айтылатын жыр үлгісі. Ақ жаулық жауып әкелген жас келіншектің бетін ақын ашатын болған. Қолында ақ сабауы бар ақын келіншектің жаулығын әлсін-әлсін ашып, үйдегі үлкен-кішімен таныстырған. Беташардың әзілі басымдау болады. Әдетте беташар Келін, келін, келіп тұр, келін үйге кіріп тұр деген сөздерден басталады. Мұнда ақын жаңа түскен келіншектің бетін ашып, ел-жұртымен таныстырады, оған көрімдік сұрайды.
Айт, келін, айт, келін, атыңның басын тарт, келін деген жолдардан басталып, өсиетке құрылған екінші бөлімінде ақын жаңа түскен келіншектің ендігі мінез-құлқы мен тірлігі қандай болу керек екендігін айтады.
Бетіңді келін ашқаным,
Жаңа жұртқа қосқаным.
Жас үлкенді сыйлай жүр.
Жаңа дәурен есігі,
Алдыңнан енді ашылды.
дей отырып, аяғын әзіл-күлкіге айналдырған. Өсек айтпа, жеңіл жүріске салынба, өзің жатып, еріңді тұр-тұрлама, қаптың аузы ашық деп құрт ұрлама, шұбалаң болма, ақылды, пысық бол, көп көзінде тасынба, сөз тасыма, жұртқа жылы бол деген.
Беташардың алғашқы бөлімінде ақын жеке адамдарды таныстырып, кейде сынап та алатын болса, соңына қарай нақты тұлғаларды қоя бере, ел ішіндегі түрлі мінездерге тоқталады. Би, мырза, сараң, жомарт, дүниеқор, өтірікшi, таз атанғандарға жалпылама сипаттама беріп, оларға сәлем бергізеді:
Кейбір таздың бастары,
От шықпаған құмшықтай.
Жүсіп таздың бастарын,
Төрт-бес құрт кеп шымшыпты-ай.
Ел арасында кездесетін теріс мінездердің бірі сараңдық болса, ол да ақынның назарынан сырт қалмаған:
Тай-құнанын мақтаған,
Шөбі көп жерді жақтаған,
Сексен сомға бір атын,
Сат десе де сатпаған.
Жазы-қысы өмірі
Жайлы жерге жатпаған,
Көрімдік бер деп айтар деп,
Жан-жағына бақпаған
Сараң байға бір сәлем!
Ақын ауыл арасындағы өтірікшілерден де келінді айрықша сақтандыратын болған:
Арғымақ мініп жемдеген,
Пайдасы жоққа өрмеген.
Өз айтқаны болмаса,
Бөтенге тіпті сенбеген,
Бытпылдаққа бір сәлем! --
деп, сараң мінезді адамдар мен өтірікшілерге қатты шүйлігетін болған. Келіншекке соның өзі де сабақ. Ол кімнің қандай адам екенін біліп қалады.
Беташар -- ежелгі әдет-ғұрып, үйлену құқығынан туған салт жырлары. Онда үйленуді жұбайлы өмірдің бағы деп ұғыну бар. Расында қазақ арасындағы қалың мал салты, теңсіз неке, көп әйел алушылықтың бәрі бірдей қуанышты болған жоқ. Шариғат шырмауындағы қазақ қызының хал-жағдайы өте ауыр болған. Оның таңбасы сыңсу, жар-жар, қоштасу жырларынан айқын байқалады. Соған беташардың да анықтық енгізетін жерлері бар.
Беташар -- халық тілі, халық ұғымымен жасалған өлеңдердің өмірге жақын бір түрі. Мұндай салт жырларынан бір кездегі ел өмірінің жай-күйін танып білуімізге әбден болады. Оның ең көркем үлгілерін Ә. Диваев жинаған.
Қыз ұзату, келін түсіру тұсында той болса, ақындар тойбастар айтқан. Онда ақын тойға құтты болсын айта отырып, өзінің де өнерін жұртқа паш еткен:
Белгілі бұл қазаққа тілдің желі,
Той қылдың жұрт жиналған мерекелі,
Сәрсенбі, сәтті күні той қылсаңыз,
Тойыңыз тойға ұлассын берекелі, --
деп сөзін аяқтаған. Үйлену жырлары қыз-бозбала ортасында туған.
Жаназалау жырлары. Тарихи оқиғаларға, адам қазасына байланысты туып, ел аузында сақталған естірту, көңіл айту, қоштасу, жоқтау сияқты салт жырларын жаназалау жырлары дейміз. Мұнда жеке адам, қала берді бүтін бір халықтың көңіл күйлерінің сан алуан толқыны бар. Жерімен, елімен, жарық дүниемен қоштасу өлеңдері ел басына түскен ауыр күндерде туған. Оның өлген адамның тірі күнінде айтқан өсиеті түрінде кездесетін үлгілері де болады. Тұрмыс-салт жырларының бұл арнасын біз мұң-шер өлеңдері деп те атаймыз. Туғанда дүние есігін ашады өлең, өлеңмен жер қойнына кірер денең деп Абай айтқандай, қазақ жаңа туған балаға қуаныш білдіріп, шілдехана жырларын туғызса, шаңырақ иесі дүние салар болса, соған жоқтау айтқан. Жыр, поэзия, музыка -- көшпелі елдердің жан серігі болған. Адамның көңіл күйін, өмір құбылыстарын терең толғайтын мұндай өлеңдердің тарихи-көркемдік мәні елеулі.
Естірту мен жұбату -- өлген адамның жайын хабарлаудан туған. Мысалы, Сарыбайдың өлімін немесе Жәнібек ханның Жиреншеге, оның әйелі Қарашаш сұлудың қайғылы қазасын хабарлауы үлкен әлеуметтік ойға құрылған. Естірту өлең, қара сөзбен де, кейде тіпті күймен де жеткiзілген (Ақсақ құлан аңызы).
Жаназалау өлеңдерінің көп тараған бір түрі -- жоқтау. Жоқтау көбіне жауда қаза болған қас батырлардың ерлік істерін еске түсіруден туған (Қараүлектің баласын жоқтауы, Тәти, Алыпқаш батыр жоқтаулары). Онда батырдың елге көрсеткен қызметі, өмір жолы мұң-шер рухында баяндалады. Жоқтау семьялық, шеңберде туып, көпшілік жыры болған. Мысалы, соғысы жылдарында жас келіншек, жүрегі жаралы аналар өздерінің майданда қаза тапқан ерлері, балалары жайлы көптеген жоқтаулар туғызған. Олар қысқа, бірақ жан шеріне толы келеді. Мен жазып алған Қарсақпай жеріндегі бір уыздай келіншектің жоқтауы: Сауысқанның аласы-ай, көңілімнің бітпес жарасы-ай деп басталушы еді. Мұнысы -- фольклор. Әрбір жоқтаудың өзіндік ән-күйлері, зарлы сарындары болған. Баян әні -- жоқтау сарынының көркем де зарлы үлгісі. Поэзия мен музыка бұрын көшпелі елдердің жан серігі болса, жаназалау жырларының мәні өзгеше. Өзінің көркем тілі, ойдың образдылығы жағынан жоқтау эпостан қалыспайды. Өйткені көңіл айту, жоқтау -- ірі ақындар, айтушылар қолынан өткен. Солардың сөзін елеген адамның жұбайы немесе қыздары орындаған. Ондай жоқтауларда ақын, жыршы тарапынан айтылған бағалар да кездесіп отырған.
Жоқтауды қазақ даласында болыс, би ортасы да қолданған. Мысалы, Байтоқ ақынның Жәңгір хан өлгенде айтқаны толғау ішінде жүрген жоқтау. Демек жоқтауда әр түрлі ортаның көзқарасы болған. Бертін келе жоқтауды біреуге жаздырып, жаттап айту үрдісі туған. Оған Әйекенің жоқтауы мысал бола алады. Бұл -- көркем жоқтау Ә. Бөкейханов пен А.Байтұрсыновтар құрастырған Жиырма үш жоқтау атты жинаққа енген еді. Жоқтау өзінің тілі, өлшемі, көркемдік сипаты жағынан ауыз әдебиеті үлгісінде жасалған. Әрбір жоқтаудың арнаулы сарыны болған. Жоқтау тілінде батырлар жырлары стиліне тән асқақ метафора, теңеулер өте көп. Қоқан ханының қолында мерт болған Тәтиді оның елі халқына тұлға, өзенге жылға, тауға өлке, елге серке болған еді деп жоқтайды. Бұдабай ақын болса, Әйекені жоқтағанда Қарадан шығып, хан болдың дейді. Батыр қаза болғанда оның сүйікті жары: Ақсұңқар ұшты қолымнан, басымнан кетті базарым, күздің күні болғандай, күннің өзі байланды деп жоқтау айтқан. Жоқтау өлеңдерінің тілі әсерлі, аса көркем.
Жоқтаудан біз белгілі бір тарихи кезеңнің саяси-әлеуметтік жағдайын танып білеміз. Әйеке жоқтауында XIX ғасырдың аяқ шеніндегі Сыр елінде болған саяси тартыстардың ізі бар. Ел оязға қараған кезде Тұрсынбай датқа ұрпақтары мен Әйеке өткір тартысқа түседі.
Көңіл айту мен жоқтау жырларында поэзия мен музыка бірлескен. Сөзі эпосқа бейім болса, музыкасы айрықша бөлек.
Жоқтау -- синкреттік форма, импровизацияның ғажап табысы болса, оны жоғары мектеп бағдарламасына молынан енгізу қажет. XIX ғасырда жоқтаудың кейбір үлгілері үстем тап өкілдерінің ескерткіштеріне айналды. Ондай жоқтаулар Алты атасы би өткен, алты атанға жүк артқан деп келеді. Бірақ солардың да өз кезеңіндегі жағдайды танытарлық диалектикасы жоқ емес.
Көңіл айтудың көптеген үлгілері барлық ірі ақын-айтушылар шығармаларында кездесіп отырады. Соның бір көркемі -- Базар жыраудың Төребайға айтқан жұбату сөзі (толғауы). Келесі бір үлгісі -- Сыр ақыны Құлан шығармаларында кездеседі. Ол Сыр поэзиясының дүлдүлінен саналған. Жоқтау эпоспен сабақтас болса, көңіл айту, толғау түріндегі мысқылмен туысады. Жаназалау жырларына біз көп жылдар бойы ойдағыдай көңіл бөле алмадық.

Діни әдет-ғұрыптар тудырған жырлар. Қазақ халқы өзінің ұзақ тарихында сан алуан діни наным-сенімдерді басынан өткерген. Соның арқасы күнге, отқа табыну, магия, анимизм, зооморфизм болса, бергісі -- шаманизм, феодализм дәуірінде туған.
Қазақ фольклорынан ежелгі көшпелі тайпалардың ежелгі наным-сенімдері басты орын алады. Оның көріністері -- бәдік, жарапазан, алғыс-қарғыс, арбау, бақсылық сарындары. Қазақ арасындағы шаманизм нанымдарының қалдықтары деген еңбегінде Шоқан бұл нанымдарға тәп-тәуір көңіл бөлген. Шамандықтың негізінде, Шоқанның айтуынша, табиғат пен адамды қастерлеу басым болған. Бір жағынан, көк тәңіріні, отты қастерлеу, екінші жағынан, киелі күш ретінде адамды (өлі, тірі әруақты) қасиет тұтып, аталар культіне сыйыну -- ру қоғамына тән ұғымдар.
Бертін келе халық алғыс, қарғыс, оң және теріс бата, жылан арбау, күн жайлату, ауруды емдеу, жерлеу сияқты түрлі ырымдар тудырған. Кәрі жілікті іліп қою, отқа май салу, тіл-сұқтан сақтану -- мұның бәрі тіршілік талаптарынан туған. Шамандардың ырымы бойынша, адам өлсе де өмір сүре бермек. Ислам болса, оның жан алушы Әзірейілі өлімге мойынсұнбауды дінсіздік деп түсінген. Қорқыт өлімнен қашса, мұнда шамандық нанымның таңбасы да бар.
Бұл ұғымдардың басым көпшілігі қазақ эпосынан мол орын алған. Сол себепті шамандық наным-сенімдердің қалай туып, қалай өзгергенін, олардың түп-тегін, бір кездегі ел салтымен байланысын жете білуіміз шарт. Соның бәріне бәдік, жарапазан, бақсылық сарындары анықтық енгізедi.
Бәдік. Бұл өлеңдерде ертедегі тотемдік ұғымдардың ізі бар. Адам табиғат сырын жете түсінбей тұрған кезде әрбір аурудың иесі бар деп ойлап, мерез, пес, топалаң, қарасан, кебенек сияқты ауруларды өлеңмен емдеген. Аурудың иесіне адамның киесі қарсы қойылған. Бәдік жырларында магия, тотемизм, мифологиялық сарындар бар. Оны дуализм дейміз. Дуализмнің арғы тегі жақсылық (Ахура Мазда) пен жамандықтың (Аргра Маинйу) тартысы түрінде келеді. Төбетай қу басты сөйлетіп, оны ырықсыз быдық (бәдік) деп атаған.
Айт дегеннен айтамын-ау бәдікті,
Қара мақпал тоным бар барша әдіпті.
Ат оттамай, су ішпей жата берсе,
Бәдік өлмей немене бір кәдікті.
Қош, қош, қош!
Бәдік кетіп барады жатқа таман,
Жүген ала жүгірдім атқа таман.
Құдай айдап бәдікті қолға берсе,
Итере салар едім отқа таман.
Қош, қош, қош!
Кетер болсаң, әй, бәдік, Меккеге көш,
Кемпір миын мүжіген шекеге көш.
Көш айласын білмесең, мен айтайын,
Қайдан қойға жүгірген текеге көш.
Енді бірде бәдік таза жыр формасында айтылды:
Бәдік, бәдік деседі,
Бәдік желдей еседі.
Асқар, асқар тауларға,
Айнала соққан құйынға, --
Әй, көш десең -- көшеді.
Әй, көш.
Бәдік бір ғана адам кеселі емес, мал індетін емдеуге де қолданылған. Құрылысы жағынан бәдік жеңіл, күлдіргі өлең түрінде келеді. Үстіміздегі ғасырдың жиырмасыншы жылдарына дейін бәдік ел ішінде қыз ойнақпен қатар қолданылып келді.
Отпен аластау -- зороастризм нанымы болса керек. Шамандық наным туған кезде отпен аластау жеті жын шақыру түрінде айтылатын болған. Бақсылардың ұғымынша, жамандық иесі (ауру) өлмейді, сол себепті оны ауырған адамнан (немесе малдан) басқа бір нәрсеге көшіріп жіберуге ғана болады. Бәдік -- аластау, емдеу деген сөз, оны бақсылардың өзі де шала жын қалпына түсе отырып, орындаған.
Кейінгі кезеңдерге індет, адамға мерез, пес аурулары келсе, қыз-бозбала қыр басына жиналып түні бойы өлең айтқан, оны көшіру деп атаған. Қазақ сөзі көп адамды бәдік бас деген.
Қыз:
Бәдік кетіп барады таудан асып,
Таудан асқан бұлақпен араласып,
Енді екеуміз бәдікті тауып алып,
Шын құмардан шығайық сабаласып,
Жемір, бәдік. дегенге, жемір бәдік.
Қу қыздардың шекесін кемір, бәдік.
Семіз қыздың ішіне кіріп кетіп,
Бүйрек майын жедағы семір, бәдік.
Бәдік кетіп барады мекесіне,
Ешкі арығын білдірмес текесіне.
Онан көшер жайыңды мен айтайын,
Бар да жабыс жігіттің шекесіне.
Ерте дәуірлерде табиғат сырын ұғына алмай, ай мен күнге, жерге, желге табынса, кейін өзінен күшті аңдарға, айдаһарға, жыланға, құмырсқаға, маймылға сыйынған. Жабайы аңдарды қолбала еткен кезде адам табиғат әлемінде жамандық пен жақсылықтың жарыс екенін түсінеді. Арыстан адам жесе, қасқыр қой жейді. Тірлік пен ажал тағы бар. Адам жылдың төрт мезгілінің де айырмасын түсінеді. Бақсылық ұғымында кейін адамның өзі -- (онгон), әруақ, ең киелі зат болып саналған. Осы шаманизм -- әруаққа сыйыну, космос пен жердегі сиқырлы сөз (өлең) қуатымен әсер жасау пайда болды. Осы ретпен күн жайлату, бұлт, жаңбыр шақыру, қашан, қарақұрт, бүйе арбау, тылсымдау (гипноз) пайда болады.
Жылан арбауда тотемдiк ұғымның iзi бар.
Кер, кер жылан, кер жылан Көл жылан, көлбер жылан,
Кереге басты мәр жылан. Ұзын-ұзын, ұзын жылан,
Сары жылан, ата жылан, Лек-лек келдi, шық жылан,
Қу жылан, су жылан
деген сөздер жамандық иесі -- жыланға сыйыну болмақ.
Бүйі шаққанда бақсылар Қамбар ата әруағына, қарақұрт шақса жынға табынған. Кейде бақсылар адам шаққан жыланды шаңыраққа iліп қойып, астына от жағатын болған. Соның атын іздеген. Бір кезде бақсы қысылып (кеуіп) түймемді ағыт дегенде, жылан жерге сылқ етiп өліп түскен екен. Оның аты түйме жылан екен деседі. Мысалы, мұның бәрі де көбіне гипнозбен байланысты болу керек. Мұндай қасиеті жоқ, адамдар бақсы бола алмаған.
Бақсылық сарындары күн жайлату, жылан арбау сияқты гипноздық өлеңдердің күрделенген бір түрі. Бірінде аурудың сыры белгілі (жылан шағу), бірінде белгісіз. Шамандық ұғымдардың бір жағында табиғатқа, тотемге, ғарышқа, жын, пері, мыстан, дәуге сиыну тұрса, екінші жағында адамға (әруаққа) сыйыну тұрады. Бақсылар жын-періге сыйынған.
Досмырза бақсының сарынында Жын атасы Бөрлібай, 360 жасқа келген Сары қыз (мыстан) бар. Сәукеле киген сақалды жын да сондай. Барлыбай, Ердоян, алпыс отаулы қара жын, баршын құс, шақпақ мүйіз көк қошқар, айдаһар кер жылан, жирен тай мінген елші қыз, шойын-құлақ, аспандағы төрт атты, бөрте атты, тор тайлы дегендері бірде жын, бірде тотем.
Осыларға Шахар, Досмырза сияқты бақсылар Мұхамед, Сүлеймен, Орақ батыр, Қамбар есімдерін де қосады. Мұхамед пен Сүлеймен дін символы болса, Орақ пен Қамбар -- әруақ символы. Бақсылық сарындарындағы дуализмнің бір парасы осындай. Елші қыз, Сары қыз дегендері матриархат дәуірінен қалған апа-абилер (мыстан -- Бекторылар) культі болса керек. Сақ заманындағы культ өлеңдерін мыстандар бастаған. Патриархат дәуірі туып, қоғамға ерлер бас болған кезде сол апа-абилер культін еркек бақсылар атқарған. Бірақ өздері апа-абилер дәстүрін тұтынған. Шамандар нанымдардың ескісі мен жаңасын аралас қолданады. Сөздің басын біссіміллә деп бастау ертедегі бақсыларда болмаған. Шығыс аңыздарында Сүлеймен перілер елін билеп, аспанда ұшып жүрген. Аспандағы бөрте аттының өзі -- Сүлеймен.
Бақсылар сарынында магия, шаман, ислам ұғымдары араласып жатады. Соның ішінде, ата-баба, батырлар әруақтарына сыйыну сарыны күшті. Бақсылар сал, сары ауру кеселдерін емдегенде өздерін сары жирен атқа мінген, барлық киелі күштердің тілін білетін адамдар ретінде ұстаған. Олардың қобызбен қосылып айтатын арнаулы сарындары болған. Бақсылық сарындарының тілі де халық поэзиясына жақын. Оларды біз ең алғаш шыққан профессионал айтушылар, ғажап импровизаторлар болған дейміз. Жырдың бір жағы қобыз күйлеріне байланысты десек, бақсылардың қазақ музыкасына тигізген әсері, музыкалық-әуендік жаңалығы бәрінен де мәндірек. Қойлыбайлар күйі мен қобыз атасы Қорқыт, Ықыластың бақсылық музыкасының ізінде туып еді. Әруақ, кәміл пір, атаға сыйыну, түрліше алғыс-қарғыс (ақ бата, теріс бата, кесір, құт, өлі әруақ, тірі әруақ), тотемдік-мифологиялық образдар, мыстан, дию, Шопан ата, Желаяқ, қасқыр, қараторғай, нар қошқар, тоты -- сол бақсылық жырларынан туған. Қазақ эпосындағы нанымның бастысы -- шаманизм.
Жын атасы Бөрлібай. Келшi бермен сары қыз,
Шақырғанда көлдің бе-ай. Айтылған сөзiң дәрi қыз.
Келші бері жын, пері, Әй, қайда менiң жан апам,
Шақырғанда кел, пері, Үш жүз алпыс жасаған.
Айда, шіркін, мұндар-ай. Шақырғанда кел сана,-
деген өлең кестесі мен Алпамыстың диуана болып келіп, көк Домбай культіне сыйынуында дәстүрлік байланыс жоқ емес.
Ай, ер Домбай, ер Домбай, Тоя келiп тұр ма екенсiң?
Шақырғанда кел, Домбай. Ау һалам, ау һай,
Мұңды менен шерлінің, Келер ме екен Алпамыс,
Ырымын шегіп бер, Домбай, Келмес пе екен Алпамыс,
Сақау қатын балдары, Амалы көп қартамыс,
Келер ме екен жарлары. Ау һалам, ау һай.
Айтқан сөзі бұл ма екен.
Жарапазан. Бір кезеңде діни әдет-ғұрыпқа байланысты айтылған бұл өлеңдер кейін қарапайым айтушылар қолынан өткен. Парсы елінде шаһарзабан -- шаһар кезуші, тапқыр, күлдіргі ақын деген ұғымды білдіреді. Бiзде ол үй арасын кезіп жүріп өлең айтушы болмақ. Тұсыңа келіп тұрмыз ақтап қана, айтамыз жарапазан мақтап қана деген жолдарға қарағанда, оны кейде ел жұптасып та айтатын болған.
Жарапазан халық поэзиясы дәстүрінде жасалған. Ішін-мақтау, ниеттестік, кейде әзіл-күлкі де болады.
Аяқ-табақ сылдырап, Аузы-басы жылтырап,
Құрт бергелі жатыр ма? Май бергелі жатыр ма:
Сары аяққа салып бер, Қыздың қолы сұғанақ,
Сары майға малып бер. Жеп қойды ғой бағанақ.
Қыздан берме, өзің бер,
Жарапазанның арнаулы баталары да болған. Онда қораңа мал толсын, әйелге қошқардай қос ұл ту, ол батыр болсын деген жақсы ниеттер айтылған.
Маң-маң басқан маң басқан, Айғыр бассын үйiңдi.
Шудаларын шаң басқан, Желге қарап қаптаған,
Төрт аяғын тең басқан, Жайылған жерiн таптаған,
Бура бассын үйіңді. Қошақанның атасы,
Шыңғыр, шыңғыр кісінескен, Қошқар бассын үйiңдi,-
Құлыншақтың атасы.
деген жыр жолдары еңбек туралы өлеңдермен сабақтас. Жарапазан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.