ҚР коммерциялық банктердің активтік операциялардың мәні және негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ...3
І ҚР КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ АКТИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктің активтік операцияларының мәні мен құрылымы... 5
1.2 Коммерциялық банктің активтерінің сапасын бағалау және жіктеу ...9
ІІ ҚР.НЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ АКТИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ (АҚ «БТА» БАНКІНІҢ МЫСАЛЫНДА)
2.1. «БТА Банкі» АҚ.ның 2008.2010 жж қаржылық жағдайын бақылау. ...17
2.2 Банктің актив операцияларын бағалау және талдау ...22
ІІІ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ АКТИВТІ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ БАҒЫТТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Коммерциялық банктердің активті операцияларындағы жаңа бағыты . форфейтинг пен факторингтің ерекшелігі ...32
3.2 Банктің активті операцияларында кездесетін мәселелер және оны шешу жолдары ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ...66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ...69
КІРІСПЕ...3
І ҚР КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ АКТИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктің активтік операцияларының мәні мен құрылымы... 5
1.2 Коммерциялық банктің активтерінің сапасын бағалау және жіктеу ...9
ІІ ҚР.НЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ АКТИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ (АҚ «БТА» БАНКІНІҢ МЫСАЛЫНДА)
2.1. «БТА Банкі» АҚ.ның 2008.2010 жж қаржылық жағдайын бақылау. ...17
2.2 Банктің актив операцияларын бағалау және талдау ...22
ІІІ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ АКТИВТІ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ БАҒЫТТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Коммерциялық банктердің активті операцияларындағы жаңа бағыты . форфейтинг пен факторингтің ерекшелігі ...32
3.2 Банктің активті операцияларында кездесетін мәселелер және оны шешу жолдары ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ...66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ...69
КІРІСПЕ
Әлемдік қаржы - экономикалық дағдарысы экономиканың өсу қарқынына ықпал етті, бірақ біздің дамуымызды тоқтатқан жоқ. Жинақталған экономикалық әлеует соңғы үш жылдың аса қиын дағдарыстық шайқасында бізге тұрлаулылықты қамтамасыз етті.
Біз еліміздің қаржы жүйесін қорғап, жүйе құраушы банктерді сақтап қалдық.
Біз шағын және орта бизнесті қиыншылықта қалдырмадық.
Ұлттық және трансұлттық компаниялардың мемлекеттік сатып алуларындағы “қазақстандық үлестің” болмаған өсіміне қол жеткіздік.2009 жылы экономиканың артуы 1,1%-ды, өнеркәсіпте 1,7%-ды құрады. Біз оң өсу қарқыны бар елдердің “серіппелі тобына” жаттық.
Ұлттық қордың жалпы халықаралық резервтері мен активтері бүгіннің өзінде 50 миллиард доллардан асып түсіп, соңғы он жылда 25 еседен астамға өсті. Банктік жүйе – нарықтық экономиканың маңызды және бөлінбес құрылымдарының бірі болып табылады [1.].
Банктердің дамуы мен тауар өндірісі айналысы тарихи жағынан алғанда қатар жүріп отырды және бір-бірімен тығыз байланысты болды. Бұл кезде банктер ақшалай есеп айырысуларды жүргізе отырып, шаруашылықты несиелей отырып, капиталдардың қайта бөлінуінде делдал бола отырып өндірістің жалпы тиімділігін арттырады, қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуіне жағдай жасайды.
Коммерциялық банктер өздерінің табыстық базасын кеңейтіп, рентабельділігі мен бәсекелестілігін көтеру үшін клиенттеріне операциялар мен қызметтердің кең көлемін көрсетуге тырысады. Банк активтік операциялары нарығындағы бәсеке банктік қызметтің бұл түрінің сандық және сапалық сипатамаларына әсер етеді.
Халыққа дәстүрлі активтік операцияларды (несиелік, есеп-айырысу кассасы, валюталық және тағы басқаларын) көрсетумен қатар, қызметтерді, клиенттердің тапсырысы бойынша маркетингтік зерттеулерді, лизингтік және тағы да басқа операцияларды көрсете бастауда.
Коммерциялық банктердің дұрыс жұмысын атқаруы олардың өзінің және сырттан тартылған қаражаттарының әр түрлі активтер бойынша дұрыс орналастырлуына байланысты, яғни қолындағы қаражаттарды қаншалықты дұрыс, орналастырса, оның жағдайы соншалықты орнықты болады.
Банктік қызметтің маңызды және басты бөлігін пайда табу мақсатында банктің өз және тартылған ресурстарын орналастыру іс- әрекеттері құрайды, яғни банктің активтік операциялары құрайды.
Активтік операцияларды жүзеге асыру барысында банктер әртүрлі жұмсалымдар жасайды. Олар проценттер, дивиденттер немесе біріккен кәсіпорының пайдасына қатысу түрінде табыс әкеледі. Банктің активтік операцияларының нәтижелері банк балансының активінде көрініс табады. Оның көрсеткіштеріне қарап банктің ресурстарының жұмсалу сипаты туралы айтуға болады. Банк активтерінің және қаржылық емес мекемелердің активтерінің құрылымында едәуір айырмашылықтар бар. Коммерциялық банктердің активтерінің көп бөлігі қаржылық талаптар түрінде болады. Банктердің салыстырмалы түрде қаражаттарының көп бөлігі ақшалай формада болады, ал ғимараттар және құрылғыларға жұмсалымдар аз болады.
Банктер мен кәсіпорындардың активтерінің құрылымындағы айырмашылық олардың міндеттемелерінің шығу тегінен және пайда табу мақсатында жүргізетін қызметтерінің сипатынан келіп шығады. Кәсіпорындар өз пайдаларының көп бөлігін шикізаттар және материалдарды пайдалана отырып жасалған тауарларды сату арқылы алады. Сату процесі дайын өнімдердің көп бөлігінің қоймада сақтауын талап етеді, ал өндіріс шикізаттар қорларын бір қалыпта ұстап тұру қажеттілігін және қымбат тұратын құрылғыларды пайдалану қажеттілігін талап етеді. Ал банктік пайда негізінен несиелік және инвестициялық операциялардан алынады, нәтижесінде банктер ақшаның болашақта төленетін куәландыратын вексельдердің, облигациялардың және басқа да қаржылық құжаттардың ұстаушысы болады.
Банктің өз және тартылған қаражаттарын жоғары табыс алу мақсатында тиімді орналастыру, банк активтерінің сапасы және оны бағалау мәселелерінің актуальдылығы менің диплом жұмысыма осы тақырыпты таңдауыма осы себепші болды. Өйткені банктің өтімділігі, пайдалылығы, қаржылық жағынан сенімділігі және тұрақтылығы оның активтерді тиімді орналастыруына және олардың сапасына, жалпы айтқанда активтік операцияларына байланысты болады.
Осыған байланысты дипломдық жұмысымның мақсаты:
- банктің активтік операцияларының мәнін көрсету;
- банктердің активтерінің ұтымды құрылымын анықтау және активтердің сапасын бағалау тәжірибесін оқып-үйрену, олардың сапасының банктің өтімділігі мен пайдалылығына әсерін талдау болып табылады.
Қойылған мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешу қажет:
1.Банктің активтік операцияларының құрылымы мен оның ерекшеліктеріне тоқталу;
2.Банктің активтік операцияларының құрылымына әсер ететін факторларды қарастыру;
3.Банк активтерінің сапасын анықтайтын көрсеткіштерге нақты материалдар негізінде талдау жасау;
4.Банктің активтік операцияларын жетілдіру жолдарын қарастыру;
Жұмысты жазу барысында «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің нормативтік-құқықтық актілері; Отандық және шетелдік оқу әдебиеттері, мерзімді басылымдар және жұмыстың ішінде талдау жасалынатын банктің қаржылық есеп беру құжаттары пайдаланылды.
Әлемдік қаржы - экономикалық дағдарысы экономиканың өсу қарқынына ықпал етті, бірақ біздің дамуымызды тоқтатқан жоқ. Жинақталған экономикалық әлеует соңғы үш жылдың аса қиын дағдарыстық шайқасында бізге тұрлаулылықты қамтамасыз етті.
Біз еліміздің қаржы жүйесін қорғап, жүйе құраушы банктерді сақтап қалдық.
Біз шағын және орта бизнесті қиыншылықта қалдырмадық.
Ұлттық және трансұлттық компаниялардың мемлекеттік сатып алуларындағы “қазақстандық үлестің” болмаған өсіміне қол жеткіздік.2009 жылы экономиканың артуы 1,1%-ды, өнеркәсіпте 1,7%-ды құрады. Біз оң өсу қарқыны бар елдердің “серіппелі тобына” жаттық.
Ұлттық қордың жалпы халықаралық резервтері мен активтері бүгіннің өзінде 50 миллиард доллардан асып түсіп, соңғы он жылда 25 еседен астамға өсті. Банктік жүйе – нарықтық экономиканың маңызды және бөлінбес құрылымдарының бірі болып табылады [1.].
Банктердің дамуы мен тауар өндірісі айналысы тарихи жағынан алғанда қатар жүріп отырды және бір-бірімен тығыз байланысты болды. Бұл кезде банктер ақшалай есеп айырысуларды жүргізе отырып, шаруашылықты несиелей отырып, капиталдардың қайта бөлінуінде делдал бола отырып өндірістің жалпы тиімділігін арттырады, қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуіне жағдай жасайды.
Коммерциялық банктер өздерінің табыстық базасын кеңейтіп, рентабельділігі мен бәсекелестілігін көтеру үшін клиенттеріне операциялар мен қызметтердің кең көлемін көрсетуге тырысады. Банк активтік операциялары нарығындағы бәсеке банктік қызметтің бұл түрінің сандық және сапалық сипатамаларына әсер етеді.
Халыққа дәстүрлі активтік операцияларды (несиелік, есеп-айырысу кассасы, валюталық және тағы басқаларын) көрсетумен қатар, қызметтерді, клиенттердің тапсырысы бойынша маркетингтік зерттеулерді, лизингтік және тағы да басқа операцияларды көрсете бастауда.
Коммерциялық банктердің дұрыс жұмысын атқаруы олардың өзінің және сырттан тартылған қаражаттарының әр түрлі активтер бойынша дұрыс орналастырлуына байланысты, яғни қолындағы қаражаттарды қаншалықты дұрыс, орналастырса, оның жағдайы соншалықты орнықты болады.
Банктік қызметтің маңызды және басты бөлігін пайда табу мақсатында банктің өз және тартылған ресурстарын орналастыру іс- әрекеттері құрайды, яғни банктің активтік операциялары құрайды.
Активтік операцияларды жүзеге асыру барысында банктер әртүрлі жұмсалымдар жасайды. Олар проценттер, дивиденттер немесе біріккен кәсіпорының пайдасына қатысу түрінде табыс әкеледі. Банктің активтік операцияларының нәтижелері банк балансының активінде көрініс табады. Оның көрсеткіштеріне қарап банктің ресурстарының жұмсалу сипаты туралы айтуға болады. Банк активтерінің және қаржылық емес мекемелердің активтерінің құрылымында едәуір айырмашылықтар бар. Коммерциялық банктердің активтерінің көп бөлігі қаржылық талаптар түрінде болады. Банктердің салыстырмалы түрде қаражаттарының көп бөлігі ақшалай формада болады, ал ғимараттар және құрылғыларға жұмсалымдар аз болады.
Банктер мен кәсіпорындардың активтерінің құрылымындағы айырмашылық олардың міндеттемелерінің шығу тегінен және пайда табу мақсатында жүргізетін қызметтерінің сипатынан келіп шығады. Кәсіпорындар өз пайдаларының көп бөлігін шикізаттар және материалдарды пайдалана отырып жасалған тауарларды сату арқылы алады. Сату процесі дайын өнімдердің көп бөлігінің қоймада сақтауын талап етеді, ал өндіріс шикізаттар қорларын бір қалыпта ұстап тұру қажеттілігін және қымбат тұратын құрылғыларды пайдалану қажеттілігін талап етеді. Ал банктік пайда негізінен несиелік және инвестициялық операциялардан алынады, нәтижесінде банктер ақшаның болашақта төленетін куәландыратын вексельдердің, облигациялардың және басқа да қаржылық құжаттардың ұстаушысы болады.
Банктің өз және тартылған қаражаттарын жоғары табыс алу мақсатында тиімді орналастыру, банк активтерінің сапасы және оны бағалау мәселелерінің актуальдылығы менің диплом жұмысыма осы тақырыпты таңдауыма осы себепші болды. Өйткені банктің өтімділігі, пайдалылығы, қаржылық жағынан сенімділігі және тұрақтылығы оның активтерді тиімді орналастыруына және олардың сапасына, жалпы айтқанда активтік операцияларына байланысты болады.
Осыған байланысты дипломдық жұмысымның мақсаты:
- банктің активтік операцияларының мәнін көрсету;
- банктердің активтерінің ұтымды құрылымын анықтау және активтердің сапасын бағалау тәжірибесін оқып-үйрену, олардың сапасының банктің өтімділігі мен пайдалылығына әсерін талдау болып табылады.
Қойылған мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешу қажет:
1.Банктің активтік операцияларының құрылымы мен оның ерекшеліктеріне тоқталу;
2.Банктің активтік операцияларының құрылымына әсер ететін факторларды қарастыру;
3.Банк активтерінің сапасын анықтайтын көрсеткіштерге нақты материалдар негізінде талдау жасау;
4.Банктің активтік операцияларын жетілдіру жолдарын қарастыру;
Жұмысты жазу барысында «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің нормативтік-құқықтық актілері; Отандық және шетелдік оқу әдебиеттері, мерзімді басылымдар және жұмыстың ішінде талдау жасалынатын банктің қаржылық есеп беру құжаттары пайдаланылды.
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Өазаө халқына «Болашақтың іргесін қалаймыз» атты жолдауы //Егеменді Қазақстан.-2011.-28 қаңтар
2. ”ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР Заңы. 30.08.1995 ж.
3.Ұлттық банк Басқармасының 2002 жылы 16-қаршадағы №465 Қаулысымен бекітілген “Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру” туралы Ережесі.
4. “Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы” ҚР Заңы. 29.06.1998 ж.
5.1996-1998 жж. Қазақстандағы банк жүйесін әрі қарай реформалау бағдарламасы
6.ҚР Ұлттық банктің 1997 жылғы 29-тамызындағы №314 “Ломбард туралы” ережесі.
7. “Несиелік серіктестік туралы” ҚР Заңы. 2002 ж.
8.2002 жылғы 3-маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының №213 Қаулысымен бекітілген “Екінші деңгейлі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы” Ереже.
9.Ақша, несие, банктер. Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С.Сейтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001. – 466 бет.
10.Абдрамов М.А., Александрова Л.С. «Финансы денежное обращение и кредит», Москва: Банки и биржа, 1996 г.
11. Банковское дело. Учебник: 4-е изд. Под ред. проф. В.И. Колесникова – М.: ФиС., 1998 –464с.
12.Банковское дело. Учебник /Под ред. О.И.Лаврушина – М: ФиС, 2000-576.
13. Батракова А.В. Экономический анализ в коммерческом банке. – М.: Инфра – М, 1998. – 365с.
14.Б.Бекбенбетова. Менеджмент в банковской системе. Учебное пособие. Тараз:ТарГу, 2003 – 107с.
15.ttp.//www. forfaiting.kz
16.Телагусова Э. Әлемдік факторингтің жіктелуі:олардың кәсіпкерліклікте атқаратын қызметі // АльПари. –2009. - № 3-4. – 162-165бб.
17. Экономика және қаржы.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылими түсіндірме сөздігі.-Алматы:Мектеп,2007 ж.
18.http.//www.factoring. kz
19.Қасымов А. Факторингтің несиелеу процесінен ерекше өзгешеліктері // Банки – 2009. – №4. 28-30бб.
20.Халевинская Е.Д. Банковские кредиты // Аудит и финансовый анализ, №4. 2007. – 13 б.
21.Телагусова Э. Әлемдік форфейтинг операцияларының даму ерекшеліктері мен оның қолданылу механизмі // Банки Казахстана. –2009. – № 11. – 25-29 бб.
22. Буздалин А.В. Проблемы ранней диагностики финансового состояния коммерческого банка // Банковское дело. – 2008. - № 11. - 55-57бб.
23.С.С. Палжан Методы оценки кредитных рисков. «Молодые ученые – будущее науки» - ғылыми конференция материалдарының жинағы, - Алматы, Т.Рысқұлов атындағы ҚАЗЭУ, 2009, т.1, 64-68 бб.
24.Бертисбаева Р. Управления активами и пассивами – основной регулятор деятельности банка // Финансы Казахстана. – 2008. - № 5. - 96-99бб.
25.Г.А. Раматуллаева. Әлемдік қаржы дағдарысы жадайындағы екінші деңгейлі банк қызметін реттеу. «ҚР экономикасындағы инновациялық белсенділікті арттырудың қаржылық механизмі» атты халықаралық ғылыми конференция материалдарының жинағы, - Алматы, Әл-Фараби атындағы ҚАЗҰУ,10-11 желтоқсан 2009, 46-49бб.
26.Лямин А.В. Систематический анализ проблем инспектирования кредитных организаций // Деньги кредит, 2008. — №8, —66-68бб.
27.www.nationalbank.kz Екінші деңгейлі банктердің қаржылық есептілігінде бейнелеу бойынша ұсыныстар.
28. Самойлов Е.В. Подход к стресс-тестированию кредитной позиции банка//Управление и кредитные организации – 2008, №1 (29)-31-34бб
2. ”ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР Заңы. 30.08.1995 ж.
3.Ұлттық банк Басқармасының 2002 жылы 16-қаршадағы №465 Қаулысымен бекітілген “Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру” туралы Ережесі.
4. “Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы” ҚР Заңы. 29.06.1998 ж.
5.1996-1998 жж. Қазақстандағы банк жүйесін әрі қарай реформалау бағдарламасы
6.ҚР Ұлттық банктің 1997 жылғы 29-тамызындағы №314 “Ломбард туралы” ережесі.
7. “Несиелік серіктестік туралы” ҚР Заңы. 2002 ж.
8.2002 жылғы 3-маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының №213 Қаулысымен бекітілген “Екінші деңгейлі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы” Ереже.
9.Ақша, несие, банктер. Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С.Сейтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001. – 466 бет.
10.Абдрамов М.А., Александрова Л.С. «Финансы денежное обращение и кредит», Москва: Банки и биржа, 1996 г.
11. Банковское дело. Учебник: 4-е изд. Под ред. проф. В.И. Колесникова – М.: ФиС., 1998 –464с.
12.Банковское дело. Учебник /Под ред. О.И.Лаврушина – М: ФиС, 2000-576.
13. Батракова А.В. Экономический анализ в коммерческом банке. – М.: Инфра – М, 1998. – 365с.
14.Б.Бекбенбетова. Менеджмент в банковской системе. Учебное пособие. Тараз:ТарГу, 2003 – 107с.
15.ttp.//www. forfaiting.kz
16.Телагусова Э. Әлемдік факторингтің жіктелуі:олардың кәсіпкерліклікте атқаратын қызметі // АльПари. –2009. - № 3-4. – 162-165бб.
17. Экономика және қаржы.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылими түсіндірме сөздігі.-Алматы:Мектеп,2007 ж.
18.http.//www.factoring. kz
19.Қасымов А. Факторингтің несиелеу процесінен ерекше өзгешеліктері // Банки – 2009. – №4. 28-30бб.
20.Халевинская Е.Д. Банковские кредиты // Аудит и финансовый анализ, №4. 2007. – 13 б.
21.Телагусова Э. Әлемдік форфейтинг операцияларының даму ерекшеліктері мен оның қолданылу механизмі // Банки Казахстана. –2009. – № 11. – 25-29 бб.
22. Буздалин А.В. Проблемы ранней диагностики финансового состояния коммерческого банка // Банковское дело. – 2008. - № 11. - 55-57бб.
23.С.С. Палжан Методы оценки кредитных рисков. «Молодые ученые – будущее науки» - ғылыми конференция материалдарының жинағы, - Алматы, Т.Рысқұлов атындағы ҚАЗЭУ, 2009, т.1, 64-68 бб.
24.Бертисбаева Р. Управления активами и пассивами – основной регулятор деятельности банка // Финансы Казахстана. – 2008. - № 5. - 96-99бб.
25.Г.А. Раматуллаева. Әлемдік қаржы дағдарысы жадайындағы екінші деңгейлі банк қызметін реттеу. «ҚР экономикасындағы инновациялық белсенділікті арттырудың қаржылық механизмі» атты халықаралық ғылыми конференция материалдарының жинағы, - Алматы, Әл-Фараби атындағы ҚАЗҰУ,10-11 желтоқсан 2009, 46-49бб.
26.Лямин А.В. Систематический анализ проблем инспектирования кредитных организаций // Деньги кредит, 2008. — №8, —66-68бб.
27.www.nationalbank.kz Екінші деңгейлі банктердің қаржылық есептілігінде бейнелеу бойынша ұсыныстар.
28. Самойлов Е.В. Подход к стресс-тестированию кредитной позиции банка//Управление и кредитные организации – 2008, №1 (29)-31-34бб
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ҚР КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ АКТИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктің активтік операцияларының мәні мен құрылымы ... .
5
1.2 Коммерциялық банктің активтерінің сапасын бағалау және жіктеу 9
ІІ ҚР-НЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ АКТИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫ (АҚ БТА БАНКІНІҢ МЫСАЛЫНДА)
2.1. БТА Банкі АҚ-ның 2008-2010 жж қаржылық жағдайын бақылау. 17
2.2 Банктің актив операцияларын бағалау және талдау 22
ІІІ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ АКТИВТІ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ БАҒЫТТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Коммерциялық банктердің активті операцияларындағы жаңа бағыты -
форфейтинг пен факторингтің ерекшелігі 32
3.2 Банктің активті операцияларында кездесетін мәселелер және оны шешу
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ 66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69
КІРІСПЕ
Әлемдік қаржы - экономикалық дағдарысы экономиканың өсу қарқынына ықпал
етті, бірақ біздің дамуымызды тоқтатқан жоқ. Жинақталған экономикалық
әлеует соңғы үш жылдың аса қиын дағдарыстық шайқасында бізге тұрлаулылықты
қамтамасыз етті.
Біз еліміздің қаржы жүйесін қорғап, жүйе құраушы банктерді сақтап
қалдық.
Біз шағын және орта бизнесті қиыншылықта қалдырмадық.
Ұлттық және трансұлттық компаниялардың мемлекеттік сатып алуларындағы
“қазақстандық үлестің” болмаған өсіміне қол жеткіздік.2009 жылы
экономиканың артуы 1,1%-ды, өнеркәсіпте 1,7%-ды құрады. Біз оң өсу қарқыны
бар елдердің “серіппелі тобына” жаттық.
Ұлттық қордың жалпы халықаралық резервтері мен активтері бүгіннің өзінде 50
миллиард доллардан асып түсіп, соңғы он жылда 25 еседен астамға өсті.
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың маңызды және бөлінбес құрылымдарының
бірі болып табылады [1.].
Банктердің дамуы мен тауар өндірісі айналысы тарихи жағынан алғанда
қатар жүріп отырды және бір-бірімен тығыз байланысты болды. Бұл кезде
банктер ақшалай есеп айырысуларды жүргізе отырып, шаруашылықты несиелей
отырып, капиталдардың қайта бөлінуінде делдал бола отырып өндірістің жалпы
тиімділігін арттырады, қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуіне жағдай жасайды.
Коммерциялық банктер өздерінің табыстық базасын кеңейтіп,
рентабельділігі мен бәсекелестілігін көтеру үшін клиенттеріне операциялар
мен қызметтердің кең көлемін көрсетуге тырысады. Банк активтік операциялары
нарығындағы бәсеке банктік қызметтің бұл түрінің сандық және сапалық
сипатамаларына әсер етеді.
Халыққа дәстүрлі активтік операцияларды (несиелік, есеп-айырысу
кассасы, валюталық және тағы басқаларын) көрсетумен қатар, қызметтерді,
клиенттердің тапсырысы бойынша маркетингтік зерттеулерді, лизингтік және
тағы да басқа операцияларды көрсете бастауда.
Коммерциялық банктердің дұрыс жұмысын атқаруы олардың өзінің және
сырттан тартылған қаражаттарының әр түрлі активтер бойынша дұрыс
орналастырлуына байланысты, яғни қолындағы қаражаттарды қаншалықты дұрыс,
орналастырса, оның жағдайы соншалықты орнықты болады.
Банктік қызметтің маңызды және басты бөлігін пайда табу мақсатында
банктің өз және тартылған ресурстарын орналастыру іс- әрекеттері құрайды,
яғни банктің активтік операциялары құрайды.
Активтік операцияларды жүзеге асыру барысында банктер әртүрлі
жұмсалымдар жасайды. Олар проценттер, дивиденттер немесе біріккен
кәсіпорының пайдасына қатысу түрінде табыс әкеледі. Банктің активтік
операцияларының нәтижелері банк балансының активінде көрініс табады. Оның
көрсеткіштеріне қарап банктің ресурстарының жұмсалу сипаты туралы айтуға
болады. Банк активтерінің және қаржылық емес мекемелердің активтерінің
құрылымында едәуір айырмашылықтар бар. Коммерциялық банктердің активтерінің
көп бөлігі қаржылық талаптар түрінде болады. Банктердің салыстырмалы түрде
қаражаттарының көп бөлігі ақшалай формада болады, ал ғимараттар және
құрылғыларға жұмсалымдар аз болады.
Банктер мен кәсіпорындардың активтерінің құрылымындағы айырмашылық
олардың міндеттемелерінің шығу тегінен және пайда табу мақсатында
жүргізетін қызметтерінің сипатынан келіп шығады. Кәсіпорындар өз
пайдаларының көп бөлігін шикізаттар және материалдарды пайдалана отырып
жасалған тауарларды сату арқылы алады. Сату процесі дайын өнімдердің көп
бөлігінің қоймада сақтауын талап етеді, ал өндіріс шикізаттар қорларын бір
қалыпта ұстап тұру қажеттілігін және қымбат тұратын құрылғыларды пайдалану
қажеттілігін талап етеді. Ал банктік пайда негізінен несиелік және
инвестициялық операциялардан алынады, нәтижесінде банктер ақшаның болашақта
төленетін куәландыратын вексельдердің, облигациялардың және басқа да
қаржылық құжаттардың ұстаушысы болады.
Банктің өз және тартылған қаражаттарын жоғары табыс алу мақсатында
тиімді орналастыру, банк активтерінің сапасы және оны бағалау мәселелерінің
актуальдылығы менің диплом жұмысыма осы тақырыпты таңдауыма осы себепші
болды. Өйткені банктің өтімділігі, пайдалылығы, қаржылық жағынан
сенімділігі және тұрақтылығы оның активтерді тиімді орналастыруына және
олардың сапасына, жалпы айтқанда активтік операцияларына байланысты болады.
Осыған байланысты дипломдық жұмысымның мақсаты:
- банктің активтік операцияларының мәнін көрсету;
- банктердің активтерінің ұтымды құрылымын анықтау және активтердің сапасын
бағалау тәжірибесін оқып-үйрену, олардың сапасының банктің өтімділігі мен
пайдалылығына әсерін талдау болып табылады.
Қойылған мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешу қажет:
1.Банктің активтік операцияларының құрылымы мен оның ерекшеліктеріне
тоқталу;
2.Банктің активтік операцияларының құрылымына әсер ететін факторларды
қарастыру;
3.Банк активтерінің сапасын анықтайтын көрсеткіштерге нақты материалдар
негізінде талдау жасау;
4.Банктің активтік операцияларын жетілдіру жолдарын қарастыру;
Жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасындағы банктер және
банктік қызмет туралы Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің нормативтік-құқықтық
актілері; Отандық және шетелдік оқу әдебиеттері, мерзімді басылымдар және
жұмыстың ішінде талдау жасалынатын банктің қаржылық есеп беру құжаттары
пайдаланылды.
1ҚР КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ АКТИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктің активтік операцияларының мәні мен құрылымы
Банктің активтік операциялары оның операцияларының маңызды бөлігін
құрайды.
Банктің активті операциясы бұл банктердің кіріс табуымен өтімділікті
көтеру мақсатында ресурстарды орналастыру операциясы.
Банктің активті операциялары негізгі кіріс көзін құрайтын операция
болып табылады.
Бұл операцияға нақты ақша және кассалық қызмет операциясы, есеп қарыз
операциясын, бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар, активті
депозиттер мен банк аралық несиелік және депозиттік операцияларды жатқызуға
болады.
Кассалық операциялар нақты ақша негізінде жүзеге асырылады. Бұл кезде
банк банктік шоттары бар клиенттерден нақты ақша қабылдайды және нақты ақша
түрінде әр түрлі аударулар жасайды, төлемдер жүргізіледі (Жалақы, жол сапар
шығындары, материалдық көмек, несие немесе қарыз басқа да қызметтік
шығындарға берілетін қарыздар)
Банктің есеп қарыз операциясы кең көлемді кіріс әкелетін операция
ретінде саналады жеке және заңды тұлғаларды несиелендіру кезінде кеңінен
қолданылады. Банк мекемесінде несиеден кейін екінші кезекте кіріс әкелетін
операция болып бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар саналады. Бұл
кезде банк өзіндік бағалы қағаздарын сатып өткізеді, клиенттердің тапсырысы
бойынша олардың бағалы қағаздарын орналастырады және болашақта кіріс алу
мақсатымен инвестиция түрінде ұзақ мерзімді салымдар жасайды.
Кіріспеде айтылып өткендей бұл операциялар банк балансының актив
жағынан көрініс табады.
Банк активтерінің құрылымы деп банк балнсының активінің сапасы бойынша
әртүрлі баптарының баланстық қорытындыға қатынасын айтады.
Әрбір банк активтердің ұтымды құрылымын белгілеу және сақтау кезінде
біршама мәселелерге тап болады. Сонымен қатар, активтердің құрылымы
көбінесе елде қалыптасқан ұлттық ерекшеліктерімен де анықталады.
Бірінші топқа: қолма-қол ақша және оған теңестірілген қаражаттар
жатады, яғни банкте бар ақшалай қаражаттар (корреспонденттік шоттағы,
Орталық банктегі міндетті резервтік қордағы қаражаттар), сонымен қатар, аз
уақыт ішінде ақшалай қаражаттарға тез айналатын активтерге жұмсалған
қаражаттар (мемлекеттік бағалы қағаздар, мемлекет кепілдендірген қысқа
мерзімді қарыздар және тағы басқалары) жатады.
Екінші топқа: басқа кәсіпорындардың, ұйымдардың бағалы қағаздарына
салынған инвестициялар жатады. Бұл активтердің өтімділік деңгейі бірінші
және үшінші топтың активтерінің өтімділік деңгейіне қарағанда төмен
қазіргі уақытта өтімділігі жоғары бағалы қағаздарға банктердің бағалы
қағаздарын (акциялар, депозиттік сертификаттар және тағы басқаларын)
жатқызуға болады.
Үшінші топқа: кәсіпорындарға, ұйымдарға берілген қарыздар жатады. Бұл
активтердің өтімділік деңгейі қарыздың берілу мерзімі мен мақсатына, қарыз
алушыға байланысты болады. Өтімділігі жоғары құнды қағаздарға басқа
банктерге берілген және бірінші классты құнды қағаздар жатады.
Төртінші топқа: банктің негізгі құралдары жатады: ғимараттар,
құрылғылар есептеу техникалары, көлік құралдары және тағы басқалары. Бұл
активтер өтімділігі төмен активтерге жатқызылады. Дегенмен әрбір кезеңде
елдегі экономикалық жағдайды ескеріп отыру қажет.
Банк өз активтерінің құрылымын олардың жекелеген топтары және түрлері
тұрғысынан алынғанда, белгілі-бір уақытқа яғни, белгілі-бір күнге, сонымен
қатар, олардың динамикасы арқылы талдау негізінде ол қаражаттарды
активтердің бір түрінен келесі түріне ауыстыра алады. Бұл кезде қаражаттар
көзі өзгермей қалуы да мүмкін немесе ақшалай қаражаттардың жаңа көздері
есебінен де ауыстырылу жүргізілуі мүмкін. Банк активтерді бір түрінен
екінші бір түріне ауыстырған кезде орналастырудың сенімділігі және табыстың
деңгейі тұрғысынан активтердің ұтымды құрылымын қалыптастыру қамтамасыз
етуді көздейді. Бұл жағдайда пассивтердің құрылымы және тартылған қарыз
қаражаттарының мерзімі де ескерілуі қажет.
Егер активтердің бірінші тобын қарастыратын болсақ, Орталық Банкте
корреспонденттік шоттағы ақшалай қаражаттардың қалдығы үнемі жоғары болатын
болса бұл қаражаттарды қысқа мерзімді банктік қарыздарға немесе
мемлекеттік бағалы қағаздарға орналастыруға болады. Мемлекеттік бағалы
қағаздардың әкелетін табысы аз болғанымен олардың банктің шығаратын бағалы
қағаздарына қарағанда сенімділігі жоғары. Қазақстан Республикасында 1994
жылдан бері мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы жұмыс істеуде. Осылайша
өтімділік деңгейін төмендетпей, банктің табысын жоғарылатуға болады.
Алайда, корреспонденттік шоттағы қаражаттарды активтің басқа түріне
орналастыру туралы шешім қабылдамас бұрын, банк кәсіпорынның төлем
қабілеттілігіне талдау жасауы, табыстары және шығындарына болжау жасауы
қажет. Өйткені түрлі қолайсыз факторлар әсерінен корреспондентік шоттағы
қаражаттардың тез арада азаюы орын алуы мүмкін, ал бұл корреспондентік шот
бойынша дебеттік қалдықтың пайда болуына әкеліп соғады. Бұл жағдайда банк
операцияларды жүргізуге Орталық Банктің қаражаттарын қарызға алуға мәжбүр
болады, олар бойынша пайыздық мөлшерлеме Орталық Банктің есеп мөлшеріне
қарағанда анағұрлым жоғары болады.
Қаражаттардың екінші топтағы активтеріне орналастырылуы акционерлік
қоғамдардың, серіктестіктердің, кәсіпорындардың, ұйымдардың акцияларын алу,
олардың қызметтеріне қатысу түрінде болады. Бұл негізінен банктердің
табыстың үнемі келіп түсуін қамтамасыз етуде ұмтылушылығынан болып отыр,
осының әсерінен банктердің қаржылық тұрақтылығы және өтімділігі
жоғарылайды. Қазақстан Республикасында банктердің барлығына бірдей
кәсіпорындардың бағалы қағаздарын сатып алуға рұқсат берілмеген. Банктердің
бұл қызметін кастодиалдық қызмет деп атайды. Кастодиалдық қызметпен
айналысуға рұқсатты Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі береді.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында бұл қызметпен тек санаулы
ғана банктің айналысуға рұқсаты бар. Соның ішінде осы жұмыста активтік
портфеліне талдау жасалғалы отырған банк те бар.
Бір мезгілде бұл топтың активтері банктің қарыздар тобының активтеріне
қарағанда өтімділігі төмен, әсіресе экономикалық дағдарыс жағдайында, және
оларға қаражаттарды орналастыру едәуір тәуекелмен байланысты болады.
Сондықтан коммерциялық банкте арнайы резервтер құрылуы керек. Қазақстан
Республикасында банктердің бұл тобына қаражаттарды орналастыруы өте аз
болып табылады.
Акционерлік қоғамдардың, кәсіпорындардың, ұйымдардың бағалы қағаздарына
қаражаттар жұмсау және олардың шаруашылық қызметтеріне қатысу коммерциялық
банктің өтімділігін төмендетеді, ал оларды басқару дамыған корпоративтік
бағалы қағаздар нарығының жоқтығына байланысты үлкен қиыншылықтар туғызады.
Екінші топтың активтерінің құрылымында да негізгі үлесті
кәсіпорындарға, ұйымдарға берілген қарыздар алады. Бұл қарыздар қазіргі
уақытта қысқа мерзімдік сипатта және негізінен айналыс сферасына
бағытталған. Активтердің бұл түріне қаражаттарды орналастырудан түсетін
табыс деңгейі анағұрлым жоғары. Бұл коммерциялық банктерге пайданың көп
бөлігін несиелік операциялардан алуға мүмкіндік береді. Қысқа мерзімді
несиелердің өтімділігі әр уақытта біркелкі емес, бұл қарыз алушының
несиенің қайтарылуын қамтамасыз етуге қойған қамтамасыз етілу көздерінің
әруақытта сапалы еместігінен туындайды. Сондықтан коммерциялық банктер
тартылған ресурстарын тәуекелділігі жағынан қолайлы активтің түрі - басқа
банктерге несиелерге жұмсайды. Активтердің бұл түрінің табысы
кәсіпорындарға берілетін несиелердің табысынан төмен, бірақ банктің
өтімділігін көтереді. Бұл несиелер әдетте негізінен қысқа мерзімдік
сипатта болады.
Екінші топтағы активтердің ішінде шамасы бойынша едәуір орын алатын
актив - банкаралық несиелер болып табылады.
Коммерциялық банктердің дамуымен байланысты банкаралық несиелер де
тұрақты түрде өсіп келеді. Бұл бірқатар факторларға байланысты, соның
ішінде банктердің өз өтімділіктерін жоғарылатуға ұмтылуы да бар.
Активтердің төртінші тобын негізінен коммерциялық банктің өндірістік-
техникалық базасын дамытуға жұмсалған қаражаттар құрайды. Коммерциалық
банктер өздерінің қалыптасуының алғашқы сатысында тұрғандықтан олардан
бүгінгі таңда өздерін ғимараттармен, құрылғылармен, есептеу техникаларымен,
байланыстың жаңа құралдарымен қамтамасыз ету үшін едәуір қаражат жұмсау
талап етіледі. Алайда, барлық банктер бірдей, әсіресе жаңадан құралған
банктер өздері дамуы үшін қаржыландыру көздерін таба бермейді. Осыдан
банктің күрделі жұмсалымдары мен оны қаржыландыру көздері арасында тепе-
теңдікті қамтамасыз ету мәселесін шешу қажеттілігі пайда болады. Жоғарыда
айтылып өткен шығындарды банк сәйкес жабу көздерінсіз жүзеге асыратын
болса, онда банктің өтімділігі төмендей бастайды.
Банк заңды тұлға коммерциялық ұйым жарғыға сәйкес банк қызметтін жүзеге
асыратын мекеме.
Екінші деңгейлі банк бұл Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі ұсынған
лицензиямен негізгі заңға сәйкес заңды және жеке тұлғалардың бос ақша
қаржыларын жинап өз атынан қайтарымдылық, төлемділік, мерзімдік негізінде
орналастыратын және банк операциясын жүзеге асыратын заңды тұлға мекеме.
Банк операциясы бұл азаматтық, құқылық қызметпен нақты істерді
бухгалтерлік безендірулермен байланыстыратын қызмет.
Ерекшеліктері:
1.Іскерлік қатынастардың ұзақтығы.
2.Банктік операцияның сенімділігі.
3.Бекітілген заңдарға сәйкес, арнайы деңгейде қалыпты жүргізілуі.
Банк операцияларын мерзімділігіне байланысты күнделікті дәстүрлі,
дәстүрлі емес банк қызығушылығымен жүзеге асырылатын деп бөліп жүзеге
асыруға болады.
Дәстүрлі банк операциясы деп банк операциясын жүзеге асыру туралы
лицензияға сәйкес банк қызметінде жиі, кездесетін және күнделікті
жүргізілетін операция түрінде қалыптасқан қызметті айтамыз.
Дәстүрлі операциялар:
- есеп, қарыз, несие операциялар.
- депозит, аманаттар қабылдау.
- клиенттің шотын жүргізу.
Банк қаржысымен қызығушылығына байланысты арнайы лицензия негізінде
жүзеге асырылатын, кейде банк жанындағы болып саналатын операция дәстүрлі
емес операция.
Оған:
- валюталық
- траст
- лизингтік
- факторингтік т.с.с.
Коммерциялық банк қызметтерінің принципі.
Коммерциялық банк (акционерлік) заң жүзінде ақша қаржыларын тартуға
орналастыруға қайтаруға, төлеуге уәкілеттенген мекеме.
Банктік статус Ұлттық банктен банк операциясын жүргізу туралы алынған
рұқсат қағаз (лицензия) ие екендігін білдіреді. Заңға сәйкес заңды тұлға
банк мекемесі деген мәртебе “ Әділет” министрлігінде тіркелген соң берілді.
Банк ашуға ниет білдірген заңды немесе жеке тұлға алғашқы қаржы-
жарғылық қор жинақтауы тиіс. Бұл қордың ең төменгі мөлшерін Ұлттық банк
белгілейді және бұл қор толықтай 1 жыл мерзім ішінде төленуі тиіс. Қорға
заңды тұлғалар қаржыны акция шығару есебінен еркін, жарна есебінен құя
алады. Ал жеке меншік банктерде үлес қосушылар есебінен жинақталады.
Ұлттық банк белгілеуі бойынша олар төмендегі құжаттарды, банктік
бақылау және қадағалау департаментіне ұсынады.
1.Өтініш
2.Техника экономикалық негіздер (бизнес план)
3.Іскерлік жоспарымен 3 жыл мерзімде белгіленген есеп айыру балансы
4.Банк бастығы туралы анкета. (банктік тәжірибе, жоғары экономикалық
білім, алынбаған қылмыстық жауаптылықтың болмауы, бұрын күйзеліске ұшыраған
мекеме басшысы болмауы талап етіледі).
5.Банк жарғысы (ашылатын банкті атау, мекен-жайы, жүргізілетін операция
түрлері, ашатын қорлары мен жарғылық қор көлемі тағы сол сияқты)
6.Құрылтайшының төлем қабілеті туралы аудиторлық қортынды және жарғылық
қордың енгізілгендігі туралы құжат.
Лицензия түрлері:
- Жаңа банк ашуға;
- Бөлімшелер ашуға;
- Валюталық операциялар жүргізуге;
- Халық қаржыларын таратуға;
Коммерциялық банктің функциялары:
1. 1. аманаттар қабылдау;
2. несиелендіру жүргізу;
2. 3. шаруашылық мекемемен есеп айырысу;
4. айналымға бағалы қағаз тағы сол сияқты құндылықтар шығару;
5. кеңес беру және әртүрлі ақпараттар ұсыну;
Принциптері:
1. Өзіндік қаржылар есебінен қызмет ету рентабентілікті
қамтамасыз ету.
2.Еркін түрде қаржы тарту орналастыру экономикалық еркіндікте болу.
3.Нарық жағдайына байланысты клиенттермен сенімділік қатынаста болу.
4.Қызмет бағытын, экономикалық орнын еркін таңдау.
1.2 Коммерциялық банктің активтерінің сапасын бағалау және жіктеу
Банктің активтерінің сапасы олардың өтімділік, тәуекелділік, және
табыстылық деңгейімен бағаланады. Талдаудың классикалық схемасы
төмендегідей.
Алдымен активтерді үш топқа бөледі:
- Өтімді активтер. Оларға: кассадағы қолма-қол ақша, Орталық Банктегі және
корреспондент-банктердегі шоттардағы қаражаттар, мемлекеттік бағалы
қағаздар, егер олардың дамыған екінші нарығы және ломбартық несие бар
болса, Орталық банкте қайта есептеуге алынатын есепке алынған
вексельдер.
- Өтімді активтердің мөлшері салымшылардың орналастырған ресурстарын
қайтаруға қатысты олардың талаптарын қанағаттандыру үшін, банктің
қаражаттарды айналымнан алу мүмкіндігін сипаттайды. Әдетте өтімділігі
тез активтер тәуекелі жоқ деп есептеледі және сәйкесінше, табыстығы аз
болып есептеледі.
- Жұмыс істеп тұрған активтер. Олар клиенттерге берілген қарыздар,
банкаралық несиелер, сатылуға арналған және сатуға жарамды бағалы
қағаздар және тағы басқалар.
Бұлар табыс әкелетін активтер, бірақ белгілі-бір дәрәжеде тәуекелі
бар және өтімділігі төмен болып табылады. Бұл кезде мына жағдайды ескеру
қажет: әдетте мұндай активтердің табыстылығы жоғары болғанымен олардың
шамадан тыс көбеюі банктің өтімділігі және қаржылық тұрақтылығына теріс
әсер етеді.
- Өтімсіз активтер. Оларға қозғалмайтын мүлікке, банктің ғимаратына
және құрылғыларына, басқа мекемелердің, фирмалардың және компаниялардың
капиталына, егер олар сатуға арналған және сатуға жарамды бағалы қағаздар
формасында болса, инвестициялар жатады.
Мұндай жұмсалымдар банктің өз қаражаттары есебінен жұмсалыуы қажет.
Өйткені табиғаты бойынша мұндай жұмсалымдар ұзақ мерзімдік сипатта болады
да тартылған ресурстардың қысқа мерзімдік сипатына сай келмейді.
Келесі сатыда активтердің белгілі-бір уақыт кезеңіндегі динамикасына
талдау жасалады. Осы сатының ең негізгісі - жұмыс істеп тұрған активтердің
тәуекелдігін талдау және бағалау болып табылады. Мұндай талдау құрылған
резервтердің жеткіліктігілігін анықтау үшін және активтік операцияларды
басқару тиімділігін бағалау үшін қажет. Осыған байланысты, тек жұмыс істеп
тұрған активтерді олардың тәуекелдігі тұрғысынан жіктейді.
Мұндай жіктеудің көптеген түрлері бар. Анағұрлым белгілісі - бұл 1985
жылы АҚШ Федералдық Резервтік Жүйесінің Кеңесі ұсынған жіктеу. Осыған
сәйкес активтер былай бөлінеді, - жақсы активтер, яғни өзіне міндеттеме
қабылдаған қарыз алушының ағымдық таза құнымен және төлем қабілеттігімен
қамтамасыз етілген, сонымен қатар, активтің өзінің құнымен қамтамасыз
етілген активтер:
Ерекше есептелген активтер. Бұл категориядағы активтер тап осы кезде
қауіптілік туғызбайды, бірақ жалпы алғанда әлсіз және болашақта банктің
жағдайын нашарлатуы мүмкін. Бұл активтерге жоғары тәуекелділік тән, бірақ
оларды қауіп тудыратын активтерге жатқызатындай шамада емес. Бұл
категорияға әдетте адекватты қадағалау қамтамасыз етілмеген, олар бойынша
зияндық келісім жасалған және адекватты қамтамасыз етілуі жоқ, барлық
қажетті құжаттар алынбаған немесе несиелермен жұмыс істеудің қалыптасқан
тәжірибесінен қандай да бір ауытқушылықтар бар. Мұнан басқа, қарыз алушыға
әсер етуі мүмкін экономиканың және нарықтың жағдайы кейде бұл
орналастыруларды ерекше есепке алуды талап етеді.
- Қауіп тудыратын активтер. Мұндай активтерде қарыздың қайтпай қалу
ықтималдылығының айқындығы байқалады. Егер банк активтердің бұл
кемшіліктерін жоя алмаса, бұл жағдайда банктің белгілі бір зияндар шегуінің
ықтималдылық дәрежесі өте үлкен болады.
- Күдікті активтер. Күдікті ретінде жіктелген активтерге қауіп тудыратың
активтерге тән кемшіліктердің барлығы да тән. Сонымен қатар қосымша
кемшілектерде тән, ол кемшіліктер олардың қайтарылуын немесе қарыздың
өтелуін мүмкін емес етеді және оларды жоғары шамада күдікті етеді. Күдікті
активтерден зиян шегу ықтималдылығы өте жоғары, бірақ активтердің
жақсаруына мүмкіндік беретін бірқатар факторлардың болуы (капиталды алу
немесе қосу, қосымша қамтамасыз етуге құқықтың алынуы, қайта қаржыландыру
жоспарының болуы) оларды зиянды категорияға қоспайды.
- Шығынды активтер, яғни қайтарылмайтын немесе құндылығының жоқтығы сонша
оларды банктің активтері деп есептеуге де болмайды, олай есептеудің орны
да жоқ. Мұндай активтердің болашақта белгілі-бір бөлігі қайтуы мүмкін
деп есептеген күнің өзінде оларды шығынға жатқызуды соза беру орынсыз
болып табылады.
Осындай тәсілмен топтастырылған активтердің динамикасына талдау жасау
тәуекелге қатысты банктің саясаттық сипаты туралы бір қатар қорытындылар
жасауға мүмкіндік береді, сонымен бірге тәуекелді жұмсалымдар сферасы
ұлғайды ма, бір деңгейде тұр ма, немесе қысқарды ма, осыларды анықтауға
мүмкіндік береді. Бұдан басқа, банктің жалпы активтерінің сапасын
тәуекелділік дәрежесі бойынша жіктеу Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкісінің “Пруденциалдық нормативтер туралы” ережесі негізінде жүзеге
асырылады.
Пруденциалдық нормативтер жайлы ереже бойынша, төменде көрсетілген
сандық белгілер арқылы коммерциялық банктердің активтерінің тәуекелділігін
белгілейді.
1-топ тәуекелділік дәрежесі нөлге тең активтер. Оларға мыналар жатады;
- касса (теңгелер және халықаралық экономикалық ынтымастық пен даму
ұйымына кіретін елдердің валютасы);
- Ұлттық Банктегі шоттардағы қаражаттар, Ұлттық Банктегі міндетті
депозиттер;
- Монетарлық бағалы металлдар;
- Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымына кіретін елдердің Орталық
Банктеріндегі ағымды шоттар мен қысқа мерзімді депозиттер;
- Мемлекеттік және басқа да жоғары өтімді бағалы қағаздар;
- Несиелер (депозиттермен, жоғары өтімді бағалы қағаздармен монетарлы
бағалы металлдармен, Үкімет кепілдеген кепілдермен кепілденген)
- Қазақстан Республикасы Үкіметтіне берілген несиелер;
2-топ тәуекелділік дәрежесі 0,2-ге тең активтер. Олар:
- Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымына мүше елдердің банктерінде
орналастырылған ағымдағы шоттар мен қысқа мерзімді депозиттер;
3-топ тәуекелділік дәрежесі 0,5-ке тең активтер. Олар:
- Монетарлы емес бағалы металдар.
4-топ тәуекелділік дәрежесі 1-ге тең активтер. Олар:
- Экономикалық ынтымақтастықпен даму ұйымына кірмейтін елдердің валютасы;
- Басқа банктердегі ағымдағы шоттардағы және мерзімдік депозиттердегі
қаражаттар;
- Сатуға арналған бағалы қағаздар және басқа қағаздар;
- Басқа банктерге берілген несиелер ;
- Төлемдер бойынша есеп айырысулар;
- Материалдық қорлар;
- Негізгі құралдар;
- Есептелген проценттік табыстар;
- Проценттерді және шығындарды алдын ала төлеу;
- Бағалы қағаздар бойынша премиялар және скидкалар;
- Банк дебиторлары;
- Уақытша активтер;
Активтерді тәуекелділік дәрежесі бойынша өлшеу Сәйкес баланстық шоттағы
қалдықты (немесе оның бір бөлігін) тәуекелділік коэффициентіне көбейту (%
пен) және оны жүзге бөлу арқылы жүзеге асырылады.
Банк активтерінің барлығы белгілі бір тәуекелде болады. Банк өз
активтерінің тәуекелділік дәрежесін заңға және өз саясатына сай анықтау
керек және соны ұстап отыру керек. Тәжірибеде несиенің қандай да бір топқа
жатқызылуы қарыз алушы несиелік шарттың мерзімдерін және шарттарын атап
айтқанда, қарызды өтеу шарттарын қаншалықты орындауына байланысты жүзеге
асырылады.
Банктік қадағалау органдары пайдаланатын активтерді топтастырудың
заңдастырылған жүйесі әр елде әр түрлі болады.
Қазақстанда бес буынды жіктеу қолданылады. Ол негізгі сома немесе
пайыздар бойынша қарыздарды төлеудің кешіктірілу дәрежесіне негізделген
Банк активтерін топтастыру тәртібі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
Басқармасының Қаулысымен 1997 жылы 23-мамырда бекітілген Қазақстан
Республикасы екінші деңгейдегі банктерінің активтерін баланстан тыс
талаптарын топтастыру және олар бойынша провизиялар есептеу туралы” №218
Ережесі арқылы белгіленген.
Банктер ай сайын айлық баланспен бірге Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банктік Қадағалау Департаментіне активтердің және баланстардан тыс
талаптардың жіктелуі және провизиялардың мөлшері бойынша өзгерістер туралы
мәліметтерді тапсырады.
Жіктеу активтердің сапасына, яғни олардың қайтарылу мүмкіндігіне
негізделеді.
Активтер және баланстан тыс талаптар стандартты және жіктелетін болып
бөлінеді.
Актив бойынша талап орындалады деп ойлауға негіз бар болса, онда актив
стандартты деп есептеледі. Егер актив бойынша талап орындалмайды деп,
немесе келісім шарттарына сай орындалмайды деп ойлауға негіз бар болса,
онда актив жіктелетін актив болып табылады.
Несиелік портфельдің жіктелінуі екінші деңгейдегі банктердің берген
барлық несиелері бойынша жүргізіледі: қарыздар, лизингтер, овердрафт,
факторинг, форфейтинг түрінде берілген несиелер, вексельдерді есептеу
немесе басқа да қарыздық міндеттемелерді есептеу, аккредитив ашу жолымен
берілген несиелер.
Банктер берген несиелер, қарыз берушінің несие бойынша төлемдердің
(негізгі қарыз және процент) мерзімін сақтауына , қарыз алушының банкпен
қарым қатынасына, несиелік тарихына, несиенің қамтамасыз етілуіне және оның
сенімділігі мен өтімділігіне байланысты сапасы бойынша мынадай топқа
бөлінеді:
1.Стандартты;
2.Күдікті, бұл өз кезегінде;
а) субстандартты
ә) қанағаттанарлықсыз
б) тәуекелі жоғары күдікті
3.Үмітсіз.
Стандартты несие – бұл өтеу мерзімі жетпеген және сапасы күдік
туғызбайтын несие, яғни қарыз алушы қаржылық жағынан тұрақты шаруашылық
субъектісі болып табылады, несие сенімді және өтімді қамтамасыз етілген
мұндай несиенің қамтамасыз етілуі ретіндегі кепілдер депозит, аффинирленген
бағалы металлдар, Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздары
түріндегі кепілдер болып табылады.
Бұл категориядағы несиелерде олардың қайтпай қалу белгілері болмайды.
Субстандартты несие - негізгі қарыз және пайыздың қайтарылуы бойынша
төлемдер 30 күнге дейін кешіктірілген несиелер. Бұл топқа сонымен қатар
қаржылық жағдайы тұрақты, бірақ белгілі-бір қанағаттанарлықсыз
көрсеткіштері, (дебиторлық қарыздың өсуі, дайын өнім және тауарлардың
өтімсіз қорлары) бар клиенттерге берілген несиелер.
Қанағаттанарлықсыз несиеге негізгі қарыз немесе пайыздың қайтарылуы
бойынша төлем 30 күннен 60 күнге дейін кешіктірілген немесе бір рет
ұзартылған немесе қаржылық жағдайы нарық конъюктурасының өзгеруімен
байланысты нашарлаған қарыз алушылардың несиелері жатқызылады.
Мына негіздердің біреуі бар болған жағдайда несие күдікті несие деп
есептеледі:
- негізгі қарыз немесе проценттің қайтарылуы бойынша төлем 60 күннен 90
күнге дейін кешіктірілсе;
- қарыз алушының қаражаттарының үнемі жеткіліксіздігі;
- сауықтандырудың бір жылдан көп емес мерзімге жариялануы;
- қарыз алушыға материялдық зиян келтірген форс-мажорлық жағдайлар қарыз
алушының басқа міндеттемелері бойынша қарызының ұзартылуы;
Егер келесі негіздердің біреуі бар болса, онда несие үмітсіз деп
есептеледі:
- негізгі қарыз және процентті қайтару бойынша төлемнің 90 күннен көп
мерзімге кешіктірілуі;
- қарыздың бір реттен көп ұзартылуы;
- қарыз алушының банкрот деп жариялануы;
- сауықтандырудың бір жылдан көп мерзімге жариялануы;
- қарыз алушыға материалдық зиян келтірген және оның ары қарай қызмет
етуіне мүмкіндік бермейтін форс-мажорлық жағдайлар;
Егер жіктелген несие жоғарыда көрсетілген критерийлер бойынша
несиелердің арасында аралық орын алып тұрса банк тәуекелін азайту үшін бұл
несиені екеуінің ішіндегі сапасы төмендеу несиеге жатқызады.
Қаржылық жағынан тұрақты қарыз алушыға берілген бланктік несие
субстандартты несиеге жіктеледі.
Банктің басқа банктерге орналастырған депозиттерінің жіктелінуі.
Банк басқа банкке депозиттер орналастырған кезде, соның ішінде,
ностро” шоттарын ашқан кезде ол, банк корреспонденттің қаржылық жағдайына
талдау жасауы қажет. Ол үшін банк қажетті барлық есеп беру құжаттарын талап
етуге құқылы.
Мерзімдік депозит банкте депозиттің негізгі сомасының немесе ол
бойынша төлемдердің ұзартылу мерзіміне байланысты жіктеледі.
Талап етілгенге дейінгі депозиттерден (“ностро” корреспонденттік
шоты) қаражаттарды аудару бойынша кешігушілік 7 күннен 30 күнге дейінгі
аралықта болса, депозит тәуекелі жоғары күдікті активтерге жіктелінеді.
Дебиторлық қарыздардың жіктелінуі.
Дебиторлық қарыздар контрактіде алдын ала көрсетілген, оларды өтеу
мерзімдері өткенше және дебитордың қаржылық жағдайының нашарлауының
белгілері байқалмаса стандартты актив деп есептеледі.
Дебитордың өтімділігі және қаржылық жағдайының төменделуінің
байқалса, бірақ ол бойынша келісім-шартта көрсетілген өтеу мерзімі жетпеген
болса дебиторлық қарыз субстандартты деп саналады.
Дебиторлық қарыздың өтелуі ұзартылса, онда ол несие бойынша қарыздар
сияқты өз мезгілінде қайтармау мерзімдеріне сәйкес жіктелінеді.
Шартты міндеттемелер де (баланстан тыс міндеттемелер) несиелер сияқты
жіктелінеді.
Несиелік портфельді талдаудың нәтижелері қарыз бойынша зиянның орнын
толтыруға қолда бар резервтік қордың жеткіліктігін бағалау үшін негіз
ретінде пайдаланылады.
Резервтік қорды құраудың көзі банктің пайдасы болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында коммерциялық банктер
жіктелінген активтер бойынша провизия құрайды. Оның қажетті мөлшерін
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілейді.
Субстандартты активтер бойынша пайыз уақытында төленіп тұрса негізгі
қарыздың 5 пайызы мөлшерінде, пайыз кешіктірілген жағдайда 10 пайыз
мөлшерінде банктер провизия құрайды.
Қанағаттанарлықсыз активтер бойынша пайыз толығымен төленген жағдайда
негізгі қарыздың 20 пайызы мөлшерінде, пайыз бойынша төлем кешіктірілген
жағдайда 25 пайызы мөлшерінде провизия құрайды.
Күдікті активтер бойынша барлық жағдайда негізгі қарыздың 50 пайызы
мөлшерінде банктер провизия құрауға міндетті, ал үмітсіз активтер бойынша
барлық жағдайда 100 пайыз мөлшерінде провизия құрайды.
Банк активтерінің сапасы мына критерийлер негізінде анықталады:
- активтердің өтімділігі;
- активтердің тәуекелділігі;
- активтердің табыстылығы;
- активтердің диверсификациялануы;
Активтердің өтімділігі – бұл активтердің өткізілуі немесе борышкердің
өз міндеттемелерін өтеуі арқылы олардың ақшалай қаражаттарға айналу
қабілеттілігі. Активтердің өтімділік дәрежесі олардың міндеттеріне
байланысты болады. Ақшалай формадағы активтер төлем функциясын орындауға
арналған қарыздар клиенттердің қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
қажеттіліктерін қанағаттандыра алады.
Банк активтері өтімділік дәрежесіне байланысты бірнеше топтарға
бөлінеді.
Бірінші топқа өтімділігі өте жоғары активтер жатады. Оларға:
- банктің кассадағы қолма-қол ақшалары;
- Орталық Банктегі корреспондеттік шоттағы қаражаттары;
- Мемлекеттік бағалы қағаздар жатады;
Бұл топтың активтерінің көлемін белгілі бір деңгейде ұстап отыру
Банктің өтімділігін қамтамасыз етіп отырудың негізгі шарты болып
табылады.
Екінші топқа өтімді активтер жатады. Оларға;
- заңды және жеке тұлғаларға берілген қысқа мерзімді қарыздар;
- банкаралық несиелер;
- факторингтік операциялар жатады;
Бұлардың қолма-қол ақшаға айналу уақыты көбірек болады.
Үшінші топқа: банктің ұзақ мерзімді жұмсалымдары және инвестициялары, соның
ішінде, ұзақ мерзімді қарыздар, лизингтік операциялар, инвестициялық бағалы
қағаздар жатады. Бұлар өтімділігі төмен активтер деп саналады.
Төртінші топқа: өтімсіз активтер жатады, оларға қайтару мерзімі
ұзартылған қарыздар, бағалы қағаздардың кейбір түрлері, ғиммараттар және
құрылғылар жатады.
Банк активтердің тиімді құрылымын белгілей отырып өтімділік талабын
орындауы қажет. Бұл банктің жалпы активінің құрамында өтімділігі жоғары
активтердің жеткілікті мөлшері болуы керек деген сөз.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі екінші деңгейдегі банктерге ағымдық
өтімділік коэффициентін белгілеген. Бұл норматив банктің өтімділігі жоғары
активтерінің оның талап етілгенге дейінгі міндеттемелеріне қатынасы арқылы
анықталады. Ол Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер үшін
0,2 –ден кем болмауы қажет.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ АКТИВТІК
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ (АҚ БТА БАНКІНІҢ МЫСАЛЫНДА)
2.1 БТА Банкі АҚ-ның қаржылық қызметіне жалпы сипаттама
БТА Банкі акционерлік қоғамының қалыптасу тарихы 1925 жылғы
қазанның 15-інен басталады. Ол кездегі Қазақстан халық шаруашылығы Орталық
Кеңесі Президиумының шешімімен республика аумағында Өндірістік банк
(Өндірісбанк) бөлімшесі ашылды. Өндіріс Банкі туралы. Уақыт өте келе
Өндірістік банктің бөлімшелерінде әртүрлі қайта ұйымдастырулар болды.
1932 жылдың 7 маусымында Республикалық Халық комиссарлары Кеңесінің
Қазақстан аумағында арнайы ұзақ мерзімді салымдар банктерін ұйымдастыру
туралы Қаулысына сәйкес, Алматы қаласында Өнеркәсіпбанкінің базасында
КСРО электр шаруашылығын және құрылысты қаржыландыру мақсатында банктің
Қазақ өлкелік конторасы құрылды.
1949 жылдың 11 шілдесінде Министрлер Кеңесінің қаулысымен Алматы
облысаралық конторасы КСРО Өндірісбанкінің Қазақ республикалық конторасы
болып қайта құрылды. Кейіннен КСРО Құрылысбанкінің Қазақ республикалық
конторасы болып өзгертілді. 1987 жылдың 17 шілдесінде СОКП ОК мен КСРО
Министрлер Кеңесінің Еліміздегі банктер жүйесін жетілдіру және олардың
экономикасының тиімділігін арттыруға жасайтын ықпалын күшейту туралы №821
бірлескен Қаулысына сәйкес, үш мемлекеттік банктің (КСРО Құрылысбанкі,
КСРО Мемлекеттік банкі, Сыртқы сауда банкі) негізінде 6 банк құрылды:
- КСРО Мемлекеттік банкі;
- КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкі;
- КСРО Сыртқы экономика банкі;
- КСРО Агроөнеркәсіп банкі;
- КСРО Тұрғын құрылыс банкі;
- КСРО Жинақ банкі.
1991 жылдың 4 наурызында КСРО Мемлекеттік коммерциялық өнеркәсіп-
құрылыс банкінің № 126 Қаулысы бойынша Қазақ республикалық КСРО Өнеркәсіп-
құрылыс банкі - Тұранбанк Қазақ республикалық Мемлекеттік коммерциялық
өндірістік-құрылыс банкі болып өзгертілді.
1991 жылдың 24 шілдесінде ҚазКСР Министрлер Кабинетінің 1991 жылғы 24
шілдедегі №444 Қаулысына сәйкес Тұранбанк Қазақ акционерлік банкі болып
құрылды. Акционерлер жиналысында Тұранбанк ҚАБ-нің Басқарма Төрағасы
болып Бейсенов Ораз Мақайұлы тағайындалады. Тұранбанк ҚАБ филиалдар
желісі 66 филиалдан құралды.
1990 жылдың 23 қаңтарында Қазақ КСР Министрлер Кеңесі мен КСРО Сыртқы
экономикалық банкінің арасында жасалған 1989 жылғы 11 желтоқсандағы
келісім негізінде, КСРО Сыртқы экономикалық қызмет банкінің бұйрығымен
Алматы қаласында КСРО Сыртқы экономикалық банкінің Қазақ республикалық
банкі ашылды.
1992 жылдың 14 ақпанында құрылтайшылар жиналысының №3 шешімімен,
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1992 жылы 28 тамыз айындағы
№ 710 Қаулысы бойынша Қазақстан Республикасының Сыртқы экономикалық қызмет
банкі ALEM BANK KAZAKHSTAN Қазақстан Республикасының Сыртқы экономикалық
қызмет банкі деп атауын өзгертті. Басқарма Төрағасы болып Ырысов Берлин
Кенжетайұлы тағайындалды. "Alem Bank Kazakhstan" Акционерлік банкі бірнеше
жылдар қатарынан мемлекеттің кепілдендіруі бойынша шетел несиелерін
тартуда Қазақстан Республикасы Үкіметінің агенті болды. "Alem Bank
Kazakhstan" АБ-нің филиалдық желісі 20 филиалды қамтыды.
1997 жылдың 15 қаңтарында Қазақстан Республикасы Үкіметінің
ТұранБанк Қазақ акционерлік банкін және ӘлемБанкҚазақстан акционерлік
банкін қайта ұйымдастыру туралы 15.01.97 №73 қаулысына сәйкес ТұранӘлем
Банкі Жабық Акционерлік Қоғамы құрылады. Осы Қаулының негізінде Қазақстан
Республикасының Қаржы министрлігіне ТұранӘлем Банкінің акциясын
қолдануға және иеленуге рұқсат беріледі. Сондай-ақ, банктің жарғыларын
және банк басқарма мүшелерін қалыптастыруға мүмкіндік берілді.
Акционерлердің жалпы отырысында ТұранӘлем Банкі ЖАҚ-ның Басқарма
Төрағасы қызметіне Тәтішев Ержан Нұрілдәйімұлы тағайындалды.
1998 жылдың 1 қазанында ТұранӘлем Банкі Жабық Акционерлік Қоғамы
ТұранӘлем Банкі Ашық Акционерлік Қоғамы болып өзгертілді.
2003 жылдың 26 қыркүйегінде ТұранӘлем Банкі ААҚ қайта тіркелуіне
байланысты ТұранӘлем Банкі Акционерлік Қоғамы болып өзгертілді.
2008 жылғы 7 қараша күні ТұранӘлем Банкі АҚ ребрендинг үдерісі
басталғаны туралы хабарлады. 2008 жылдың қаңтар айында қайта тіркеу
үдерісі аяқталғаннан кейін ТұранӘлем Банкі АҚ БТА Банкі АҚ деген жаңа
ресми атауға ие болды. Қазір банктің өзінде, сонымен қатар банк
конгломератына кіретін еншілес компанияларда ренейминг пен ревизуализация
жүргізілуде.
ТұранӘлем Банкінің ТМД-дағы жетекші қаржы институты болып және
халықаралық нарыққа шығу жаңа стратегиясын қабылдағаннан кейін Банк пен
банк конгломератының жаңа бейнесінің қажеттілігі туындады.
10 жыл ішінде ТұранӘлем бренді Қазақстан нарығындағы айтарлықтай
әйгілі және беделді брендке айналды. Бұған әйгілі әлемдік қаржы
басылымдарының көптеген марапаттары дәлел. Солардың кейбіріне тоқтала
кетейік. Әйгілі Итоги журналы жүргізген ТМД-ның беделді қаржы
сарапшыларының сауалдама нәтижесі бойынша ТұранӘлем Банкі 2006 және 2007
жылдардағы ТМД-дағы жыл банкі атанды. Ықпалы зор The Banker журналы
ТұранӘлем Банкін 2007 жылғы әлемнің 300 үздік банктері рейтингісіне
енгізді, ал Euromoney басылымы Орта Азиядағы үздік банк атағына лайықты
деп тапты.
ТұранӘлем атауы посткеңестік банктер арасында бұрыннан танымал.
БТА қаржы компаниясы тобы Украинада, Беларусьте, Грузияда, Арменияда,
Қырғызстанда жұмыс істейді. 2007 жыл банк үшін халықаралық деңгейге
шығумен: ТұранӘлем Банкінің Түркияда стратегиялық серіктестігінің пайда
болуымен есте қалды.
Алайда, жалпыұлттықтан халықаралық брендке өзгеру үшін банкке
халықаралық кеңістіктегі нарық үлесін қамти алатын әмбебап, түсінікті,
сонымен қатар жылы шырайлы және инновациялы бренд қажет болды. Осылайша
банк конгломератына кіретін барлық банктерді БТА бірыңғай брендіне
біріктіру жөнінде шешім қабылданды. Банктің өзі БТА Банкі деп аталады. Бұл
атау тез жатталады, айтуға жеңіл және қысқарма жан-жақты болғандықтан
мейлінше тиімді.
БТА-ның жаңа логотипі банктің заманға сай және инновациялы екенін
бейнелейді. Ашық жасыл түс – бұл адалдық, сәттілік, сенімділік. Алқызыл
түс – бұл күштілік пен қуаттылық. Логотиптің пішіні де тегіннен тегін
таңдалмаған. Бір ізбен орналасқан төртбұрыштар сенімділік пен
тұрақтылықты, олардың қиылысуы қазіргі заманғы банк жұмысының негізгі
сапасының бірі - мөлдірлікті білдіреді. Бұл жағдайда да ТұранӘлем Банкімен
сабақтастық сақталады.
Жаңа брендті құрайтындар – бұл инновациялылық, технологиялылық және
сарапшылық. Инновациялылық озық өнімдерді енгізуді білдіреді. Сарапшылық
жоғары халықаралық рейтингтер мен марапаттарда бейнеленген тұрақтылық пен
сенімділік нышаны, банкке деген сенімділік, қызметкерлердің кәсіби
шеберлігі мен басшылықтың беделі. Ал бейімділік әрбір нәрсеге
мұқияттылықты, нарық өзгерістеріне тез бейімделу қабілетін, оның барлық
сұраныстарына икемделе білуін, банктің әлеуметтік жауапкершілігін
білдіреді. Бұл компания менеджменті құралатын басты үш қағида.
2008 жылдың 24 қаңтарында ТұранӘлем Банкі АҚ ребрендинг жүргізуге
байланысты Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Тіркеу қызметі
комитетінде қайта тіркеуден өтіп, № 3903-1900-АҚ куәлігін алды және БТА
Банкі АҚ деп аталатын болды. 2007 жылдың қараша айында банк қолға алған
Ребрендингті жүргізудің басты алғышарты табысты банк конгломератын құруға
бағытталған жаңа стратегияның қабылдануы болды.
Банктің ұйымдастырылу құрылымы дегеніміз — алдына қойған
мақсаттарына жету үшін, оның әртүрлі бөліктері арасында жүзеге асырылатын
байланыстарды білдіреді.
Бөлшек бизнестік басқарма, ол:
- жеке тұлалардың ақшаларын салымға тарту үшін жаңа бөлшек өнімдерді
ендіреді;
- бөлшек өнімдер бизнесін жүргізу үшін маркетингтік жоспар және
концепцияны өңдейді;
- бөлшек бизнеске бағытталған, нарықтың сегментін анализдейді және
мақсатты топтарды таңдайды;
- облыстың территориясындағы өнімдерді сату, мерзімдік сату бойынша
бизнес жоспарды өңдейді;
- халықты несиелендіру бойынша жаңа жағдайларды
енгізеді, бөлшек несиелендіру бойынша ссудалық портфельге мониторинг
жүргізеді;
- Интернет-Банктың дамуын бақылайды;
- Банктың ЕАБ-де қолма-қол ақшаларды, құнды банктер және басқа
құндылықтарға ревизия жүргізеді;
-банктің барлық құрылымдық бөлімшелері, басқарудың компетенциясына
кіретіндер, инструкциялар, методикалық пособиялар Ережені
міндетті қолдануымен өңдейді;
- қауіпсіздік қызметімен бірге кассалық бөлімшелерге
бекітілген Ережелермен қауіпсіздендіру норма әрекеті жағдайымен
қоса және Банктің ішкі құжаттарын бұзбауына бақылау жасайды.
Несиелік операциялар басқармасы, банктің барлық несиені беру бойынша
жұмыстарымен айналысады, сондай-ақ несиелік операцияларды бақылап отырады.
Құнды қағаздармен басқару, бұл басқарма банктің жалпы құнды қағаздар
бойынша операцияларын орындайды және қадағалайды. Ішкі аудит бөлімі, ол
банктің нарық жағдайына байланысты кез-келген уақытта ішкі аудиторлық
тексеруді жүзеге асырады. Ол ең алдымен банктік операциялардың дұрыстығын
және олардың құжаттарда дұрыс және өз уақытында көрсетілуін, сондай-ақ
операциялардың сәйкестігін тексерумен айналысады. Кадрлар бөлімі, ол банк
персоналдарын қабылдау, қызметінен босату немесе қайта оқытып кадрларды
қайта дайындау жұмыстарын ұйымдастырады.
Басты банктің ұйымдастыру құрылымын қарастыра отырып, оның атқаратын
функцияларын да айта кеткен жөн болады. Сонымен басты банктың негізгі
функцияларына мыналар жатады:
- банктың даму стратегиясын анықтайды;
- негізгі шешімдерді қабылдайды және филиалдар үшін
нормативті құжаттар мен жұмыстың методологиясын дайындайды;
- филиалдар байланысының масштабын анықтайды;
- даму жоспарына сәйкес филиалдардың жұмысын ұйымдастырады және оның
қызметін қадағалайды;
- басты банктың ұйымдастыру құрылымын анықтайды;
- облыстың филиалдық мәртебесі мен мүмкіндігін анықтайды;
Жоғарыда аталған басқармалар мен бөлімшелер өзара тығыз байланыста
болады және барлығының бірдей ортақ мақсаттары бар. Сонымен бірге банк
филиалдарының ұйымдастыру құрылымынан бірқатар айырмашылықтары аңғарылады.
Ұйымдастырылу құрылымының келесі сатысына коммерциялық бөлімдер
кіреді, яғни операционды бөлім. Ол банктың клинттерімен тікелей жұмыс
атқарады, яғни шот ашу, салымдарды қабылдау және тағы сол сияқты
операцияларды орындайды.
Несиелік бөлім, банктегі барлық несиелік операциялармен байланысты
жұмыстарды жүзеге асырады. Сондай-ақ қарыз алушының несие қабілеттілігі мен
төлем қабілеттілігіне баға беру және несиелік портфельдің құрылымын талдау
жұмыстарын орындайды.
Құнды қағаздармен операциялар бөлімі — ол банктің құнды қағаздарын
сату, сатып алу және орналастыру, сондай-ақ құнды қағаздар бойынша әртүрлі
операцияларды іске асырады.
Ақпараттық технология бөлімі — ол қызметінің автоматизациялануын және
басқа банктермен ақпараттық алмасуын қамтамасыз етеді.
Валюталық бөлім, валютаны қабылдау, айырбастау және тағы сол сияқты
валюталық операцияларды жүзеге асырады.
Қауіпсіздік қызмет, ол жалпы банктың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді
және соған жауапты.
"БТА Банк"АҚ-ның негізгі операциялары:
- корпоративтік несиелендірудің барлық түрлері;
- тұрғындарды және корпорациялардың жұмысшыларын жеке несиелендіру;
- кіші және орта бизнесті несиелендіру;
- қаржылық консалтинг және жобалык, талдау;
- сақтандыру бойынша операциялар;
- әр түрлі қызмет көрсету операциялары;
- клиенттермен салымдарды теңгемен және шетел валютасымен қабылдау;
- валюталық, құнды қағаздар және депозиттермен операциялар:
- инвестициялық және зейнетақы активтер,
Банктің функционалдық құрылымына барлық департаменттер мен бөлімдер
жатады. Тараз қаласындағы БТА Банкінің Жамбыл филиалында келесі негізгі
бөлімдер қызмет атқарады: шағын және орта бизнесті қаржыландыру
басқармасы, құрылымдық қаржыландыру басқармасы, аймақтық қаржыландыру
басқармасы, корпоративтік банкинг басқармасы, қазыналық операцияларды
есепке алу бөлімі, несиелік операцияларды есепке алу бөлімі, құжаттау
операциялау бөлімі, корршот және төлемдер бөлімі, кастодиандық операциялар
бөлімі, қаржылық талдау басқармасы, сыртық талдау және маркетинг бөлімі,
ішкі талдау бөлімі, қаржылық жоспарлау бөлімі, филиалдар бюджет бөлімі,
заң департаменті, заемдық операцияларды құқықтық сараптау бөлімі, келісім-
шарттарды және банктік шоттарды құқықтық сараптау бөлімі, ішкі аудит
басқармасы, жарнама бөлімі, несиелік тәуекелдер басқармасы, ақпараттық
технологиялар бөлімі, банктік жүйе бөлімі, телекоммуникация бөлімі,
проблемалық несиелер бөлімі, операциялық бөлім, бухгалтерия және тағы
басқалары.
Несиені беруді, оларды есепке алуды, бакылауды, несие мәселелерін
реттеу бойынша шараларды банктің несие бөлімі жүзеге асырады. Сонымен бірге
несие бөлімі заңды және жеке тұлғаларға несие беру жұмысын аткарады. Сондай-
ақ, несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз етуі тиіс. Несиелердің
қайтарымдылығы айыпақымен, кепілмен, кепілдемемен және зандармен немесе
шартпен көзделген баска әдістермен қамтамасыз етілуі мүмкін. Клиенттің
несиені кайтаруға жоғары кабілеттілігі мен сенімділігі болған жағдайда банк
несиені камтамасыз етусіз-ақ (банктік несие) беру туралы шешім кабылдауға
қуқылы. Банктің несие саясатының мақсаты - банктің несие қызметіндегі алғы
шарттарды, банктің несие мен тәуекелділікті баскару стандарттарын,
нормативтерін және принциптерін анықтау болып табылады.Операциялық бөлімде
бақылаушы кассирлер жұмыс аткарады.
Олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ҚР КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ АКТИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктің активтік операцияларының мәні мен құрылымы ... .
5
1.2 Коммерциялық банктің активтерінің сапасын бағалау және жіктеу 9
ІІ ҚР-НЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ АКТИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫ (АҚ БТА БАНКІНІҢ МЫСАЛЫНДА)
2.1. БТА Банкі АҚ-ның 2008-2010 жж қаржылық жағдайын бақылау. 17
2.2 Банктің актив операцияларын бағалау және талдау 22
ІІІ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ АКТИВТІ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ БАҒЫТТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Коммерциялық банктердің активті операцияларындағы жаңа бағыты -
форфейтинг пен факторингтің ерекшелігі 32
3.2 Банктің активті операцияларында кездесетін мәселелер және оны шешу
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ 66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69
КІРІСПЕ
Әлемдік қаржы - экономикалық дағдарысы экономиканың өсу қарқынына ықпал
етті, бірақ біздің дамуымызды тоқтатқан жоқ. Жинақталған экономикалық
әлеует соңғы үш жылдың аса қиын дағдарыстық шайқасында бізге тұрлаулылықты
қамтамасыз етті.
Біз еліміздің қаржы жүйесін қорғап, жүйе құраушы банктерді сақтап
қалдық.
Біз шағын және орта бизнесті қиыншылықта қалдырмадық.
Ұлттық және трансұлттық компаниялардың мемлекеттік сатып алуларындағы
“қазақстандық үлестің” болмаған өсіміне қол жеткіздік.2009 жылы
экономиканың артуы 1,1%-ды, өнеркәсіпте 1,7%-ды құрады. Біз оң өсу қарқыны
бар елдердің “серіппелі тобына” жаттық.
Ұлттық қордың жалпы халықаралық резервтері мен активтері бүгіннің өзінде 50
миллиард доллардан асып түсіп, соңғы он жылда 25 еседен астамға өсті.
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың маңызды және бөлінбес құрылымдарының
бірі болып табылады [1.].
Банктердің дамуы мен тауар өндірісі айналысы тарихи жағынан алғанда
қатар жүріп отырды және бір-бірімен тығыз байланысты болды. Бұл кезде
банктер ақшалай есеп айырысуларды жүргізе отырып, шаруашылықты несиелей
отырып, капиталдардың қайта бөлінуінде делдал бола отырып өндірістің жалпы
тиімділігін арттырады, қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуіне жағдай жасайды.
Коммерциялық банктер өздерінің табыстық базасын кеңейтіп,
рентабельділігі мен бәсекелестілігін көтеру үшін клиенттеріне операциялар
мен қызметтердің кең көлемін көрсетуге тырысады. Банк активтік операциялары
нарығындағы бәсеке банктік қызметтің бұл түрінің сандық және сапалық
сипатамаларына әсер етеді.
Халыққа дәстүрлі активтік операцияларды (несиелік, есеп-айырысу
кассасы, валюталық және тағы басқаларын) көрсетумен қатар, қызметтерді,
клиенттердің тапсырысы бойынша маркетингтік зерттеулерді, лизингтік және
тағы да басқа операцияларды көрсете бастауда.
Коммерциялық банктердің дұрыс жұмысын атқаруы олардың өзінің және
сырттан тартылған қаражаттарының әр түрлі активтер бойынша дұрыс
орналастырлуына байланысты, яғни қолындағы қаражаттарды қаншалықты дұрыс,
орналастырса, оның жағдайы соншалықты орнықты болады.
Банктік қызметтің маңызды және басты бөлігін пайда табу мақсатында
банктің өз және тартылған ресурстарын орналастыру іс- әрекеттері құрайды,
яғни банктің активтік операциялары құрайды.
Активтік операцияларды жүзеге асыру барысында банктер әртүрлі
жұмсалымдар жасайды. Олар проценттер, дивиденттер немесе біріккен
кәсіпорының пайдасына қатысу түрінде табыс әкеледі. Банктің активтік
операцияларының нәтижелері банк балансының активінде көрініс табады. Оның
көрсеткіштеріне қарап банктің ресурстарының жұмсалу сипаты туралы айтуға
болады. Банк активтерінің және қаржылық емес мекемелердің активтерінің
құрылымында едәуір айырмашылықтар бар. Коммерциялық банктердің активтерінің
көп бөлігі қаржылық талаптар түрінде болады. Банктердің салыстырмалы түрде
қаражаттарының көп бөлігі ақшалай формада болады, ал ғимараттар және
құрылғыларға жұмсалымдар аз болады.
Банктер мен кәсіпорындардың активтерінің құрылымындағы айырмашылық
олардың міндеттемелерінің шығу тегінен және пайда табу мақсатында
жүргізетін қызметтерінің сипатынан келіп шығады. Кәсіпорындар өз
пайдаларының көп бөлігін шикізаттар және материалдарды пайдалана отырып
жасалған тауарларды сату арқылы алады. Сату процесі дайын өнімдердің көп
бөлігінің қоймада сақтауын талап етеді, ал өндіріс шикізаттар қорларын бір
қалыпта ұстап тұру қажеттілігін және қымбат тұратын құрылғыларды пайдалану
қажеттілігін талап етеді. Ал банктік пайда негізінен несиелік және
инвестициялық операциялардан алынады, нәтижесінде банктер ақшаның болашақта
төленетін куәландыратын вексельдердің, облигациялардың және басқа да
қаржылық құжаттардың ұстаушысы болады.
Банктің өз және тартылған қаражаттарын жоғары табыс алу мақсатында
тиімді орналастыру, банк активтерінің сапасы және оны бағалау мәселелерінің
актуальдылығы менің диплом жұмысыма осы тақырыпты таңдауыма осы себепші
болды. Өйткені банктің өтімділігі, пайдалылығы, қаржылық жағынан
сенімділігі және тұрақтылығы оның активтерді тиімді орналастыруына және
олардың сапасына, жалпы айтқанда активтік операцияларына байланысты болады.
Осыған байланысты дипломдық жұмысымның мақсаты:
- банктің активтік операцияларының мәнін көрсету;
- банктердің активтерінің ұтымды құрылымын анықтау және активтердің сапасын
бағалау тәжірибесін оқып-үйрену, олардың сапасының банктің өтімділігі мен
пайдалылығына әсерін талдау болып табылады.
Қойылған мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешу қажет:
1.Банктің активтік операцияларының құрылымы мен оның ерекшеліктеріне
тоқталу;
2.Банктің активтік операцияларының құрылымына әсер ететін факторларды
қарастыру;
3.Банк активтерінің сапасын анықтайтын көрсеткіштерге нақты материалдар
негізінде талдау жасау;
4.Банктің активтік операцияларын жетілдіру жолдарын қарастыру;
Жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасындағы банктер және
банктік қызмет туралы Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің нормативтік-құқықтық
актілері; Отандық және шетелдік оқу әдебиеттері, мерзімді басылымдар және
жұмыстың ішінде талдау жасалынатын банктің қаржылық есеп беру құжаттары
пайдаланылды.
1ҚР КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ АКТИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктің активтік операцияларының мәні мен құрылымы
Банктің активтік операциялары оның операцияларының маңызды бөлігін
құрайды.
Банктің активті операциясы бұл банктердің кіріс табуымен өтімділікті
көтеру мақсатында ресурстарды орналастыру операциясы.
Банктің активті операциялары негізгі кіріс көзін құрайтын операция
болып табылады.
Бұл операцияға нақты ақша және кассалық қызмет операциясы, есеп қарыз
операциясын, бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар, активті
депозиттер мен банк аралық несиелік және депозиттік операцияларды жатқызуға
болады.
Кассалық операциялар нақты ақша негізінде жүзеге асырылады. Бұл кезде
банк банктік шоттары бар клиенттерден нақты ақша қабылдайды және нақты ақша
түрінде әр түрлі аударулар жасайды, төлемдер жүргізіледі (Жалақы, жол сапар
шығындары, материалдық көмек, несие немесе қарыз басқа да қызметтік
шығындарға берілетін қарыздар)
Банктің есеп қарыз операциясы кең көлемді кіріс әкелетін операция
ретінде саналады жеке және заңды тұлғаларды несиелендіру кезінде кеңінен
қолданылады. Банк мекемесінде несиеден кейін екінші кезекте кіріс әкелетін
операция болып бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар саналады. Бұл
кезде банк өзіндік бағалы қағаздарын сатып өткізеді, клиенттердің тапсырысы
бойынша олардың бағалы қағаздарын орналастырады және болашақта кіріс алу
мақсатымен инвестиция түрінде ұзақ мерзімді салымдар жасайды.
Кіріспеде айтылып өткендей бұл операциялар банк балансының актив
жағынан көрініс табады.
Банк активтерінің құрылымы деп банк балнсының активінің сапасы бойынша
әртүрлі баптарының баланстық қорытындыға қатынасын айтады.
Әрбір банк активтердің ұтымды құрылымын белгілеу және сақтау кезінде
біршама мәселелерге тап болады. Сонымен қатар, активтердің құрылымы
көбінесе елде қалыптасқан ұлттық ерекшеліктерімен де анықталады.
Бірінші топқа: қолма-қол ақша және оған теңестірілген қаражаттар
жатады, яғни банкте бар ақшалай қаражаттар (корреспонденттік шоттағы,
Орталық банктегі міндетті резервтік қордағы қаражаттар), сонымен қатар, аз
уақыт ішінде ақшалай қаражаттарға тез айналатын активтерге жұмсалған
қаражаттар (мемлекеттік бағалы қағаздар, мемлекет кепілдендірген қысқа
мерзімді қарыздар және тағы басқалары) жатады.
Екінші топқа: басқа кәсіпорындардың, ұйымдардың бағалы қағаздарына
салынған инвестициялар жатады. Бұл активтердің өтімділік деңгейі бірінші
және үшінші топтың активтерінің өтімділік деңгейіне қарағанда төмен
қазіргі уақытта өтімділігі жоғары бағалы қағаздарға банктердің бағалы
қағаздарын (акциялар, депозиттік сертификаттар және тағы басқаларын)
жатқызуға болады.
Үшінші топқа: кәсіпорындарға, ұйымдарға берілген қарыздар жатады. Бұл
активтердің өтімділік деңгейі қарыздың берілу мерзімі мен мақсатына, қарыз
алушыға байланысты болады. Өтімділігі жоғары құнды қағаздарға басқа
банктерге берілген және бірінші классты құнды қағаздар жатады.
Төртінші топқа: банктің негізгі құралдары жатады: ғимараттар,
құрылғылар есептеу техникалары, көлік құралдары және тағы басқалары. Бұл
активтер өтімділігі төмен активтерге жатқызылады. Дегенмен әрбір кезеңде
елдегі экономикалық жағдайды ескеріп отыру қажет.
Банк өз активтерінің құрылымын олардың жекелеген топтары және түрлері
тұрғысынан алынғанда, белгілі-бір уақытқа яғни, белгілі-бір күнге, сонымен
қатар, олардың динамикасы арқылы талдау негізінде ол қаражаттарды
активтердің бір түрінен келесі түріне ауыстыра алады. Бұл кезде қаражаттар
көзі өзгермей қалуы да мүмкін немесе ақшалай қаражаттардың жаңа көздері
есебінен де ауыстырылу жүргізілуі мүмкін. Банк активтерді бір түрінен
екінші бір түріне ауыстырған кезде орналастырудың сенімділігі және табыстың
деңгейі тұрғысынан активтердің ұтымды құрылымын қалыптастыру қамтамасыз
етуді көздейді. Бұл жағдайда пассивтердің құрылымы және тартылған қарыз
қаражаттарының мерзімі де ескерілуі қажет.
Егер активтердің бірінші тобын қарастыратын болсақ, Орталық Банкте
корреспонденттік шоттағы ақшалай қаражаттардың қалдығы үнемі жоғары болатын
болса бұл қаражаттарды қысқа мерзімді банктік қарыздарға немесе
мемлекеттік бағалы қағаздарға орналастыруға болады. Мемлекеттік бағалы
қағаздардың әкелетін табысы аз болғанымен олардың банктің шығаратын бағалы
қағаздарына қарағанда сенімділігі жоғары. Қазақстан Республикасында 1994
жылдан бері мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы жұмыс істеуде. Осылайша
өтімділік деңгейін төмендетпей, банктің табысын жоғарылатуға болады.
Алайда, корреспонденттік шоттағы қаражаттарды активтің басқа түріне
орналастыру туралы шешім қабылдамас бұрын, банк кәсіпорынның төлем
қабілеттілігіне талдау жасауы, табыстары және шығындарына болжау жасауы
қажет. Өйткені түрлі қолайсыз факторлар әсерінен корреспондентік шоттағы
қаражаттардың тез арада азаюы орын алуы мүмкін, ал бұл корреспондентік шот
бойынша дебеттік қалдықтың пайда болуына әкеліп соғады. Бұл жағдайда банк
операцияларды жүргізуге Орталық Банктің қаражаттарын қарызға алуға мәжбүр
болады, олар бойынша пайыздық мөлшерлеме Орталық Банктің есеп мөлшеріне
қарағанда анағұрлым жоғары болады.
Қаражаттардың екінші топтағы активтеріне орналастырылуы акционерлік
қоғамдардың, серіктестіктердің, кәсіпорындардың, ұйымдардың акцияларын алу,
олардың қызметтеріне қатысу түрінде болады. Бұл негізінен банктердің
табыстың үнемі келіп түсуін қамтамасыз етуде ұмтылушылығынан болып отыр,
осының әсерінен банктердің қаржылық тұрақтылығы және өтімділігі
жоғарылайды. Қазақстан Республикасында банктердің барлығына бірдей
кәсіпорындардың бағалы қағаздарын сатып алуға рұқсат берілмеген. Банктердің
бұл қызметін кастодиалдық қызмет деп атайды. Кастодиалдық қызметпен
айналысуға рұқсатты Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі береді.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында бұл қызметпен тек санаулы
ғана банктің айналысуға рұқсаты бар. Соның ішінде осы жұмыста активтік
портфеліне талдау жасалғалы отырған банк те бар.
Бір мезгілде бұл топтың активтері банктің қарыздар тобының активтеріне
қарағанда өтімділігі төмен, әсіресе экономикалық дағдарыс жағдайында, және
оларға қаражаттарды орналастыру едәуір тәуекелмен байланысты болады.
Сондықтан коммерциялық банкте арнайы резервтер құрылуы керек. Қазақстан
Республикасында банктердің бұл тобына қаражаттарды орналастыруы өте аз
болып табылады.
Акционерлік қоғамдардың, кәсіпорындардың, ұйымдардың бағалы қағаздарына
қаражаттар жұмсау және олардың шаруашылық қызметтеріне қатысу коммерциялық
банктің өтімділігін төмендетеді, ал оларды басқару дамыған корпоративтік
бағалы қағаздар нарығының жоқтығына байланысты үлкен қиыншылықтар туғызады.
Екінші топтың активтерінің құрылымында да негізгі үлесті
кәсіпорындарға, ұйымдарға берілген қарыздар алады. Бұл қарыздар қазіргі
уақытта қысқа мерзімдік сипатта және негізінен айналыс сферасына
бағытталған. Активтердің бұл түріне қаражаттарды орналастырудан түсетін
табыс деңгейі анағұрлым жоғары. Бұл коммерциялық банктерге пайданың көп
бөлігін несиелік операциялардан алуға мүмкіндік береді. Қысқа мерзімді
несиелердің өтімділігі әр уақытта біркелкі емес, бұл қарыз алушының
несиенің қайтарылуын қамтамасыз етуге қойған қамтамасыз етілу көздерінің
әруақытта сапалы еместігінен туындайды. Сондықтан коммерциялық банктер
тартылған ресурстарын тәуекелділігі жағынан қолайлы активтің түрі - басқа
банктерге несиелерге жұмсайды. Активтердің бұл түрінің табысы
кәсіпорындарға берілетін несиелердің табысынан төмен, бірақ банктің
өтімділігін көтереді. Бұл несиелер әдетте негізінен қысқа мерзімдік
сипатта болады.
Екінші топтағы активтердің ішінде шамасы бойынша едәуір орын алатын
актив - банкаралық несиелер болып табылады.
Коммерциялық банктердің дамуымен байланысты банкаралық несиелер де
тұрақты түрде өсіп келеді. Бұл бірқатар факторларға байланысты, соның
ішінде банктердің өз өтімділіктерін жоғарылатуға ұмтылуы да бар.
Активтердің төртінші тобын негізінен коммерциялық банктің өндірістік-
техникалық базасын дамытуға жұмсалған қаражаттар құрайды. Коммерциалық
банктер өздерінің қалыптасуының алғашқы сатысында тұрғандықтан олардан
бүгінгі таңда өздерін ғимараттармен, құрылғылармен, есептеу техникаларымен,
байланыстың жаңа құралдарымен қамтамасыз ету үшін едәуір қаражат жұмсау
талап етіледі. Алайда, барлық банктер бірдей, әсіресе жаңадан құралған
банктер өздері дамуы үшін қаржыландыру көздерін таба бермейді. Осыдан
банктің күрделі жұмсалымдары мен оны қаржыландыру көздері арасында тепе-
теңдікті қамтамасыз ету мәселесін шешу қажеттілігі пайда болады. Жоғарыда
айтылып өткен шығындарды банк сәйкес жабу көздерінсіз жүзеге асыратын
болса, онда банктің өтімділігі төмендей бастайды.
Банк заңды тұлға коммерциялық ұйым жарғыға сәйкес банк қызметтін жүзеге
асыратын мекеме.
Екінші деңгейлі банк бұл Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі ұсынған
лицензиямен негізгі заңға сәйкес заңды және жеке тұлғалардың бос ақша
қаржыларын жинап өз атынан қайтарымдылық, төлемділік, мерзімдік негізінде
орналастыратын және банк операциясын жүзеге асыратын заңды тұлға мекеме.
Банк операциясы бұл азаматтық, құқылық қызметпен нақты істерді
бухгалтерлік безендірулермен байланыстыратын қызмет.
Ерекшеліктері:
1.Іскерлік қатынастардың ұзақтығы.
2.Банктік операцияның сенімділігі.
3.Бекітілген заңдарға сәйкес, арнайы деңгейде қалыпты жүргізілуі.
Банк операцияларын мерзімділігіне байланысты күнделікті дәстүрлі,
дәстүрлі емес банк қызығушылығымен жүзеге асырылатын деп бөліп жүзеге
асыруға болады.
Дәстүрлі банк операциясы деп банк операциясын жүзеге асыру туралы
лицензияға сәйкес банк қызметінде жиі, кездесетін және күнделікті
жүргізілетін операция түрінде қалыптасқан қызметті айтамыз.
Дәстүрлі операциялар:
- есеп, қарыз, несие операциялар.
- депозит, аманаттар қабылдау.
- клиенттің шотын жүргізу.
Банк қаржысымен қызығушылығына байланысты арнайы лицензия негізінде
жүзеге асырылатын, кейде банк жанындағы болып саналатын операция дәстүрлі
емес операция.
Оған:
- валюталық
- траст
- лизингтік
- факторингтік т.с.с.
Коммерциялық банк қызметтерінің принципі.
Коммерциялық банк (акционерлік) заң жүзінде ақша қаржыларын тартуға
орналастыруға қайтаруға, төлеуге уәкілеттенген мекеме.
Банктік статус Ұлттық банктен банк операциясын жүргізу туралы алынған
рұқсат қағаз (лицензия) ие екендігін білдіреді. Заңға сәйкес заңды тұлға
банк мекемесі деген мәртебе “ Әділет” министрлігінде тіркелген соң берілді.
Банк ашуға ниет білдірген заңды немесе жеке тұлға алғашқы қаржы-
жарғылық қор жинақтауы тиіс. Бұл қордың ең төменгі мөлшерін Ұлттық банк
белгілейді және бұл қор толықтай 1 жыл мерзім ішінде төленуі тиіс. Қорға
заңды тұлғалар қаржыны акция шығару есебінен еркін, жарна есебінен құя
алады. Ал жеке меншік банктерде үлес қосушылар есебінен жинақталады.
Ұлттық банк белгілеуі бойынша олар төмендегі құжаттарды, банктік
бақылау және қадағалау департаментіне ұсынады.
1.Өтініш
2.Техника экономикалық негіздер (бизнес план)
3.Іскерлік жоспарымен 3 жыл мерзімде белгіленген есеп айыру балансы
4.Банк бастығы туралы анкета. (банктік тәжірибе, жоғары экономикалық
білім, алынбаған қылмыстық жауаптылықтың болмауы, бұрын күйзеліске ұшыраған
мекеме басшысы болмауы талап етіледі).
5.Банк жарғысы (ашылатын банкті атау, мекен-жайы, жүргізілетін операция
түрлері, ашатын қорлары мен жарғылық қор көлемі тағы сол сияқты)
6.Құрылтайшының төлем қабілеті туралы аудиторлық қортынды және жарғылық
қордың енгізілгендігі туралы құжат.
Лицензия түрлері:
- Жаңа банк ашуға;
- Бөлімшелер ашуға;
- Валюталық операциялар жүргізуге;
- Халық қаржыларын таратуға;
Коммерциялық банктің функциялары:
1. 1. аманаттар қабылдау;
2. несиелендіру жүргізу;
2. 3. шаруашылық мекемемен есеп айырысу;
4. айналымға бағалы қағаз тағы сол сияқты құндылықтар шығару;
5. кеңес беру және әртүрлі ақпараттар ұсыну;
Принциптері:
1. Өзіндік қаржылар есебінен қызмет ету рентабентілікті
қамтамасыз ету.
2.Еркін түрде қаржы тарту орналастыру экономикалық еркіндікте болу.
3.Нарық жағдайына байланысты клиенттермен сенімділік қатынаста болу.
4.Қызмет бағытын, экономикалық орнын еркін таңдау.
1.2 Коммерциялық банктің активтерінің сапасын бағалау және жіктеу
Банктің активтерінің сапасы олардың өтімділік, тәуекелділік, және
табыстылық деңгейімен бағаланады. Талдаудың классикалық схемасы
төмендегідей.
Алдымен активтерді үш топқа бөледі:
- Өтімді активтер. Оларға: кассадағы қолма-қол ақша, Орталық Банктегі және
корреспондент-банктердегі шоттардағы қаражаттар, мемлекеттік бағалы
қағаздар, егер олардың дамыған екінші нарығы және ломбартық несие бар
болса, Орталық банкте қайта есептеуге алынатын есепке алынған
вексельдер.
- Өтімді активтердің мөлшері салымшылардың орналастырған ресурстарын
қайтаруға қатысты олардың талаптарын қанағаттандыру үшін, банктің
қаражаттарды айналымнан алу мүмкіндігін сипаттайды. Әдетте өтімділігі
тез активтер тәуекелі жоқ деп есептеледі және сәйкесінше, табыстығы аз
болып есептеледі.
- Жұмыс істеп тұрған активтер. Олар клиенттерге берілген қарыздар,
банкаралық несиелер, сатылуға арналған және сатуға жарамды бағалы
қағаздар және тағы басқалар.
Бұлар табыс әкелетін активтер, бірақ белгілі-бір дәрәжеде тәуекелі
бар және өтімділігі төмен болып табылады. Бұл кезде мына жағдайды ескеру
қажет: әдетте мұндай активтердің табыстылығы жоғары болғанымен олардың
шамадан тыс көбеюі банктің өтімділігі және қаржылық тұрақтылығына теріс
әсер етеді.
- Өтімсіз активтер. Оларға қозғалмайтын мүлікке, банктің ғимаратына
және құрылғыларына, басқа мекемелердің, фирмалардың және компаниялардың
капиталына, егер олар сатуға арналған және сатуға жарамды бағалы қағаздар
формасында болса, инвестициялар жатады.
Мұндай жұмсалымдар банктің өз қаражаттары есебінен жұмсалыуы қажет.
Өйткені табиғаты бойынша мұндай жұмсалымдар ұзақ мерзімдік сипатта болады
да тартылған ресурстардың қысқа мерзімдік сипатына сай келмейді.
Келесі сатыда активтердің белгілі-бір уақыт кезеңіндегі динамикасына
талдау жасалады. Осы сатының ең негізгісі - жұмыс істеп тұрған активтердің
тәуекелдігін талдау және бағалау болып табылады. Мұндай талдау құрылған
резервтердің жеткіліктігілігін анықтау үшін және активтік операцияларды
басқару тиімділігін бағалау үшін қажет. Осыған байланысты, тек жұмыс істеп
тұрған активтерді олардың тәуекелдігі тұрғысынан жіктейді.
Мұндай жіктеудің көптеген түрлері бар. Анағұрлым белгілісі - бұл 1985
жылы АҚШ Федералдық Резервтік Жүйесінің Кеңесі ұсынған жіктеу. Осыған
сәйкес активтер былай бөлінеді, - жақсы активтер, яғни өзіне міндеттеме
қабылдаған қарыз алушының ағымдық таза құнымен және төлем қабілеттігімен
қамтамасыз етілген, сонымен қатар, активтің өзінің құнымен қамтамасыз
етілген активтер:
Ерекше есептелген активтер. Бұл категориядағы активтер тап осы кезде
қауіптілік туғызбайды, бірақ жалпы алғанда әлсіз және болашақта банктің
жағдайын нашарлатуы мүмкін. Бұл активтерге жоғары тәуекелділік тән, бірақ
оларды қауіп тудыратын активтерге жатқызатындай шамада емес. Бұл
категорияға әдетте адекватты қадағалау қамтамасыз етілмеген, олар бойынша
зияндық келісім жасалған және адекватты қамтамасыз етілуі жоқ, барлық
қажетті құжаттар алынбаған немесе несиелермен жұмыс істеудің қалыптасқан
тәжірибесінен қандай да бір ауытқушылықтар бар. Мұнан басқа, қарыз алушыға
әсер етуі мүмкін экономиканың және нарықтың жағдайы кейде бұл
орналастыруларды ерекше есепке алуды талап етеді.
- Қауіп тудыратын активтер. Мұндай активтерде қарыздың қайтпай қалу
ықтималдылығының айқындығы байқалады. Егер банк активтердің бұл
кемшіліктерін жоя алмаса, бұл жағдайда банктің белгілі бір зияндар шегуінің
ықтималдылық дәрежесі өте үлкен болады.
- Күдікті активтер. Күдікті ретінде жіктелген активтерге қауіп тудыратың
активтерге тән кемшіліктердің барлығы да тән. Сонымен қатар қосымша
кемшілектерде тән, ол кемшіліктер олардың қайтарылуын немесе қарыздың
өтелуін мүмкін емес етеді және оларды жоғары шамада күдікті етеді. Күдікті
активтерден зиян шегу ықтималдылығы өте жоғары, бірақ активтердің
жақсаруына мүмкіндік беретін бірқатар факторлардың болуы (капиталды алу
немесе қосу, қосымша қамтамасыз етуге құқықтың алынуы, қайта қаржыландыру
жоспарының болуы) оларды зиянды категорияға қоспайды.
- Шығынды активтер, яғни қайтарылмайтын немесе құндылығының жоқтығы сонша
оларды банктің активтері деп есептеуге де болмайды, олай есептеудің орны
да жоқ. Мұндай активтердің болашақта белгілі-бір бөлігі қайтуы мүмкін
деп есептеген күнің өзінде оларды шығынға жатқызуды соза беру орынсыз
болып табылады.
Осындай тәсілмен топтастырылған активтердің динамикасына талдау жасау
тәуекелге қатысты банктің саясаттық сипаты туралы бір қатар қорытындылар
жасауға мүмкіндік береді, сонымен бірге тәуекелді жұмсалымдар сферасы
ұлғайды ма, бір деңгейде тұр ма, немесе қысқарды ма, осыларды анықтауға
мүмкіндік береді. Бұдан басқа, банктің жалпы активтерінің сапасын
тәуекелділік дәрежесі бойынша жіктеу Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкісінің “Пруденциалдық нормативтер туралы” ережесі негізінде жүзеге
асырылады.
Пруденциалдық нормативтер жайлы ереже бойынша, төменде көрсетілген
сандық белгілер арқылы коммерциялық банктердің активтерінің тәуекелділігін
белгілейді.
1-топ тәуекелділік дәрежесі нөлге тең активтер. Оларға мыналар жатады;
- касса (теңгелер және халықаралық экономикалық ынтымастық пен даму
ұйымына кіретін елдердің валютасы);
- Ұлттық Банктегі шоттардағы қаражаттар, Ұлттық Банктегі міндетті
депозиттер;
- Монетарлық бағалы металлдар;
- Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымына кіретін елдердің Орталық
Банктеріндегі ағымды шоттар мен қысқа мерзімді депозиттер;
- Мемлекеттік және басқа да жоғары өтімді бағалы қағаздар;
- Несиелер (депозиттермен, жоғары өтімді бағалы қағаздармен монетарлы
бағалы металлдармен, Үкімет кепілдеген кепілдермен кепілденген)
- Қазақстан Республикасы Үкіметтіне берілген несиелер;
2-топ тәуекелділік дәрежесі 0,2-ге тең активтер. Олар:
- Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымына мүше елдердің банктерінде
орналастырылған ағымдағы шоттар мен қысқа мерзімді депозиттер;
3-топ тәуекелділік дәрежесі 0,5-ке тең активтер. Олар:
- Монетарлы емес бағалы металдар.
4-топ тәуекелділік дәрежесі 1-ге тең активтер. Олар:
- Экономикалық ынтымақтастықпен даму ұйымына кірмейтін елдердің валютасы;
- Басқа банктердегі ағымдағы шоттардағы және мерзімдік депозиттердегі
қаражаттар;
- Сатуға арналған бағалы қағаздар және басқа қағаздар;
- Басқа банктерге берілген несиелер ;
- Төлемдер бойынша есеп айырысулар;
- Материалдық қорлар;
- Негізгі құралдар;
- Есептелген проценттік табыстар;
- Проценттерді және шығындарды алдын ала төлеу;
- Бағалы қағаздар бойынша премиялар және скидкалар;
- Банк дебиторлары;
- Уақытша активтер;
Активтерді тәуекелділік дәрежесі бойынша өлшеу Сәйкес баланстық шоттағы
қалдықты (немесе оның бір бөлігін) тәуекелділік коэффициентіне көбейту (%
пен) және оны жүзге бөлу арқылы жүзеге асырылады.
Банк активтерінің барлығы белгілі бір тәуекелде болады. Банк өз
активтерінің тәуекелділік дәрежесін заңға және өз саясатына сай анықтау
керек және соны ұстап отыру керек. Тәжірибеде несиенің қандай да бір топқа
жатқызылуы қарыз алушы несиелік шарттың мерзімдерін және шарттарын атап
айтқанда, қарызды өтеу шарттарын қаншалықты орындауына байланысты жүзеге
асырылады.
Банктік қадағалау органдары пайдаланатын активтерді топтастырудың
заңдастырылған жүйесі әр елде әр түрлі болады.
Қазақстанда бес буынды жіктеу қолданылады. Ол негізгі сома немесе
пайыздар бойынша қарыздарды төлеудің кешіктірілу дәрежесіне негізделген
Банк активтерін топтастыру тәртібі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
Басқармасының Қаулысымен 1997 жылы 23-мамырда бекітілген Қазақстан
Республикасы екінші деңгейдегі банктерінің активтерін баланстан тыс
талаптарын топтастыру және олар бойынша провизиялар есептеу туралы” №218
Ережесі арқылы белгіленген.
Банктер ай сайын айлық баланспен бірге Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банктік Қадағалау Департаментіне активтердің және баланстардан тыс
талаптардың жіктелуі және провизиялардың мөлшері бойынша өзгерістер туралы
мәліметтерді тапсырады.
Жіктеу активтердің сапасына, яғни олардың қайтарылу мүмкіндігіне
негізделеді.
Активтер және баланстан тыс талаптар стандартты және жіктелетін болып
бөлінеді.
Актив бойынша талап орындалады деп ойлауға негіз бар болса, онда актив
стандартты деп есептеледі. Егер актив бойынша талап орындалмайды деп,
немесе келісім шарттарына сай орындалмайды деп ойлауға негіз бар болса,
онда актив жіктелетін актив болып табылады.
Несиелік портфельдің жіктелінуі екінші деңгейдегі банктердің берген
барлық несиелері бойынша жүргізіледі: қарыздар, лизингтер, овердрафт,
факторинг, форфейтинг түрінде берілген несиелер, вексельдерді есептеу
немесе басқа да қарыздық міндеттемелерді есептеу, аккредитив ашу жолымен
берілген несиелер.
Банктер берген несиелер, қарыз берушінің несие бойынша төлемдердің
(негізгі қарыз және процент) мерзімін сақтауына , қарыз алушының банкпен
қарым қатынасына, несиелік тарихына, несиенің қамтамасыз етілуіне және оның
сенімділігі мен өтімділігіне байланысты сапасы бойынша мынадай топқа
бөлінеді:
1.Стандартты;
2.Күдікті, бұл өз кезегінде;
а) субстандартты
ә) қанағаттанарлықсыз
б) тәуекелі жоғары күдікті
3.Үмітсіз.
Стандартты несие – бұл өтеу мерзімі жетпеген және сапасы күдік
туғызбайтын несие, яғни қарыз алушы қаржылық жағынан тұрақты шаруашылық
субъектісі болып табылады, несие сенімді және өтімді қамтамасыз етілген
мұндай несиенің қамтамасыз етілуі ретіндегі кепілдер депозит, аффинирленген
бағалы металлдар, Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздары
түріндегі кепілдер болып табылады.
Бұл категориядағы несиелерде олардың қайтпай қалу белгілері болмайды.
Субстандартты несие - негізгі қарыз және пайыздың қайтарылуы бойынша
төлемдер 30 күнге дейін кешіктірілген несиелер. Бұл топқа сонымен қатар
қаржылық жағдайы тұрақты, бірақ белгілі-бір қанағаттанарлықсыз
көрсеткіштері, (дебиторлық қарыздың өсуі, дайын өнім және тауарлардың
өтімсіз қорлары) бар клиенттерге берілген несиелер.
Қанағаттанарлықсыз несиеге негізгі қарыз немесе пайыздың қайтарылуы
бойынша төлем 30 күннен 60 күнге дейін кешіктірілген немесе бір рет
ұзартылған немесе қаржылық жағдайы нарық конъюктурасының өзгеруімен
байланысты нашарлаған қарыз алушылардың несиелері жатқызылады.
Мына негіздердің біреуі бар болған жағдайда несие күдікті несие деп
есептеледі:
- негізгі қарыз немесе проценттің қайтарылуы бойынша төлем 60 күннен 90
күнге дейін кешіктірілсе;
- қарыз алушының қаражаттарының үнемі жеткіліксіздігі;
- сауықтандырудың бір жылдан көп емес мерзімге жариялануы;
- қарыз алушыға материялдық зиян келтірген форс-мажорлық жағдайлар қарыз
алушының басқа міндеттемелері бойынша қарызының ұзартылуы;
Егер келесі негіздердің біреуі бар болса, онда несие үмітсіз деп
есептеледі:
- негізгі қарыз және процентті қайтару бойынша төлемнің 90 күннен көп
мерзімге кешіктірілуі;
- қарыздың бір реттен көп ұзартылуы;
- қарыз алушының банкрот деп жариялануы;
- сауықтандырудың бір жылдан көп мерзімге жариялануы;
- қарыз алушыға материалдық зиян келтірген және оның ары қарай қызмет
етуіне мүмкіндік бермейтін форс-мажорлық жағдайлар;
Егер жіктелген несие жоғарыда көрсетілген критерийлер бойынша
несиелердің арасында аралық орын алып тұрса банк тәуекелін азайту үшін бұл
несиені екеуінің ішіндегі сапасы төмендеу несиеге жатқызады.
Қаржылық жағынан тұрақты қарыз алушыға берілген бланктік несие
субстандартты несиеге жіктеледі.
Банктің басқа банктерге орналастырған депозиттерінің жіктелінуі.
Банк басқа банкке депозиттер орналастырған кезде, соның ішінде,
ностро” шоттарын ашқан кезде ол, банк корреспонденттің қаржылық жағдайына
талдау жасауы қажет. Ол үшін банк қажетті барлық есеп беру құжаттарын талап
етуге құқылы.
Мерзімдік депозит банкте депозиттің негізгі сомасының немесе ол
бойынша төлемдердің ұзартылу мерзіміне байланысты жіктеледі.
Талап етілгенге дейінгі депозиттерден (“ностро” корреспонденттік
шоты) қаражаттарды аудару бойынша кешігушілік 7 күннен 30 күнге дейінгі
аралықта болса, депозит тәуекелі жоғары күдікті активтерге жіктелінеді.
Дебиторлық қарыздардың жіктелінуі.
Дебиторлық қарыздар контрактіде алдын ала көрсетілген, оларды өтеу
мерзімдері өткенше және дебитордың қаржылық жағдайының нашарлауының
белгілері байқалмаса стандартты актив деп есептеледі.
Дебитордың өтімділігі және қаржылық жағдайының төменделуінің
байқалса, бірақ ол бойынша келісім-шартта көрсетілген өтеу мерзімі жетпеген
болса дебиторлық қарыз субстандартты деп саналады.
Дебиторлық қарыздың өтелуі ұзартылса, онда ол несие бойынша қарыздар
сияқты өз мезгілінде қайтармау мерзімдеріне сәйкес жіктелінеді.
Шартты міндеттемелер де (баланстан тыс міндеттемелер) несиелер сияқты
жіктелінеді.
Несиелік портфельді талдаудың нәтижелері қарыз бойынша зиянның орнын
толтыруға қолда бар резервтік қордың жеткіліктігін бағалау үшін негіз
ретінде пайдаланылады.
Резервтік қорды құраудың көзі банктің пайдасы болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында коммерциялық банктер
жіктелінген активтер бойынша провизия құрайды. Оның қажетті мөлшерін
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілейді.
Субстандартты активтер бойынша пайыз уақытында төленіп тұрса негізгі
қарыздың 5 пайызы мөлшерінде, пайыз кешіктірілген жағдайда 10 пайыз
мөлшерінде банктер провизия құрайды.
Қанағаттанарлықсыз активтер бойынша пайыз толығымен төленген жағдайда
негізгі қарыздың 20 пайызы мөлшерінде, пайыз бойынша төлем кешіктірілген
жағдайда 25 пайызы мөлшерінде провизия құрайды.
Күдікті активтер бойынша барлық жағдайда негізгі қарыздың 50 пайызы
мөлшерінде банктер провизия құрауға міндетті, ал үмітсіз активтер бойынша
барлық жағдайда 100 пайыз мөлшерінде провизия құрайды.
Банк активтерінің сапасы мына критерийлер негізінде анықталады:
- активтердің өтімділігі;
- активтердің тәуекелділігі;
- активтердің табыстылығы;
- активтердің диверсификациялануы;
Активтердің өтімділігі – бұл активтердің өткізілуі немесе борышкердің
өз міндеттемелерін өтеуі арқылы олардың ақшалай қаражаттарға айналу
қабілеттілігі. Активтердің өтімділік дәрежесі олардың міндеттеріне
байланысты болады. Ақшалай формадағы активтер төлем функциясын орындауға
арналған қарыздар клиенттердің қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
қажеттіліктерін қанағаттандыра алады.
Банк активтері өтімділік дәрежесіне байланысты бірнеше топтарға
бөлінеді.
Бірінші топқа өтімділігі өте жоғары активтер жатады. Оларға:
- банктің кассадағы қолма-қол ақшалары;
- Орталық Банктегі корреспондеттік шоттағы қаражаттары;
- Мемлекеттік бағалы қағаздар жатады;
Бұл топтың активтерінің көлемін белгілі бір деңгейде ұстап отыру
Банктің өтімділігін қамтамасыз етіп отырудың негізгі шарты болып
табылады.
Екінші топқа өтімді активтер жатады. Оларға;
- заңды және жеке тұлғаларға берілген қысқа мерзімді қарыздар;
- банкаралық несиелер;
- факторингтік операциялар жатады;
Бұлардың қолма-қол ақшаға айналу уақыты көбірек болады.
Үшінші топқа: банктің ұзақ мерзімді жұмсалымдары және инвестициялары, соның
ішінде, ұзақ мерзімді қарыздар, лизингтік операциялар, инвестициялық бағалы
қағаздар жатады. Бұлар өтімділігі төмен активтер деп саналады.
Төртінші топқа: өтімсіз активтер жатады, оларға қайтару мерзімі
ұзартылған қарыздар, бағалы қағаздардың кейбір түрлері, ғиммараттар және
құрылғылар жатады.
Банк активтердің тиімді құрылымын белгілей отырып өтімділік талабын
орындауы қажет. Бұл банктің жалпы активінің құрамында өтімділігі жоғары
активтердің жеткілікті мөлшері болуы керек деген сөз.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі екінші деңгейдегі банктерге ағымдық
өтімділік коэффициентін белгілеген. Бұл норматив банктің өтімділігі жоғары
активтерінің оның талап етілгенге дейінгі міндеттемелеріне қатынасы арқылы
анықталады. Ол Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер үшін
0,2 –ден кем болмауы қажет.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ АКТИВТІК
ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ (АҚ БТА БАНКІНІҢ МЫСАЛЫНДА)
2.1 БТА Банкі АҚ-ның қаржылық қызметіне жалпы сипаттама
БТА Банкі акционерлік қоғамының қалыптасу тарихы 1925 жылғы
қазанның 15-інен басталады. Ол кездегі Қазақстан халық шаруашылығы Орталық
Кеңесі Президиумының шешімімен республика аумағында Өндірістік банк
(Өндірісбанк) бөлімшесі ашылды. Өндіріс Банкі туралы. Уақыт өте келе
Өндірістік банктің бөлімшелерінде әртүрлі қайта ұйымдастырулар болды.
1932 жылдың 7 маусымында Республикалық Халық комиссарлары Кеңесінің
Қазақстан аумағында арнайы ұзақ мерзімді салымдар банктерін ұйымдастыру
туралы Қаулысына сәйкес, Алматы қаласында Өнеркәсіпбанкінің базасында
КСРО электр шаруашылығын және құрылысты қаржыландыру мақсатында банктің
Қазақ өлкелік конторасы құрылды.
1949 жылдың 11 шілдесінде Министрлер Кеңесінің қаулысымен Алматы
облысаралық конторасы КСРО Өндірісбанкінің Қазақ республикалық конторасы
болып қайта құрылды. Кейіннен КСРО Құрылысбанкінің Қазақ республикалық
конторасы болып өзгертілді. 1987 жылдың 17 шілдесінде СОКП ОК мен КСРО
Министрлер Кеңесінің Еліміздегі банктер жүйесін жетілдіру және олардың
экономикасының тиімділігін арттыруға жасайтын ықпалын күшейту туралы №821
бірлескен Қаулысына сәйкес, үш мемлекеттік банктің (КСРО Құрылысбанкі,
КСРО Мемлекеттік банкі, Сыртқы сауда банкі) негізінде 6 банк құрылды:
- КСРО Мемлекеттік банкі;
- КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкі;
- КСРО Сыртқы экономика банкі;
- КСРО Агроөнеркәсіп банкі;
- КСРО Тұрғын құрылыс банкі;
- КСРО Жинақ банкі.
1991 жылдың 4 наурызында КСРО Мемлекеттік коммерциялық өнеркәсіп-
құрылыс банкінің № 126 Қаулысы бойынша Қазақ республикалық КСРО Өнеркәсіп-
құрылыс банкі - Тұранбанк Қазақ республикалық Мемлекеттік коммерциялық
өндірістік-құрылыс банкі болып өзгертілді.
1991 жылдың 24 шілдесінде ҚазКСР Министрлер Кабинетінің 1991 жылғы 24
шілдедегі №444 Қаулысына сәйкес Тұранбанк Қазақ акционерлік банкі болып
құрылды. Акционерлер жиналысында Тұранбанк ҚАБ-нің Басқарма Төрағасы
болып Бейсенов Ораз Мақайұлы тағайындалады. Тұранбанк ҚАБ филиалдар
желісі 66 филиалдан құралды.
1990 жылдың 23 қаңтарында Қазақ КСР Министрлер Кеңесі мен КСРО Сыртқы
экономикалық банкінің арасында жасалған 1989 жылғы 11 желтоқсандағы
келісім негізінде, КСРО Сыртқы экономикалық қызмет банкінің бұйрығымен
Алматы қаласында КСРО Сыртқы экономикалық банкінің Қазақ республикалық
банкі ашылды.
1992 жылдың 14 ақпанында құрылтайшылар жиналысының №3 шешімімен,
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1992 жылы 28 тамыз айындағы
№ 710 Қаулысы бойынша Қазақстан Республикасының Сыртқы экономикалық қызмет
банкі ALEM BANK KAZAKHSTAN Қазақстан Республикасының Сыртқы экономикалық
қызмет банкі деп атауын өзгертті. Басқарма Төрағасы болып Ырысов Берлин
Кенжетайұлы тағайындалды. "Alem Bank Kazakhstan" Акционерлік банкі бірнеше
жылдар қатарынан мемлекеттің кепілдендіруі бойынша шетел несиелерін
тартуда Қазақстан Республикасы Үкіметінің агенті болды. "Alem Bank
Kazakhstan" АБ-нің филиалдық желісі 20 филиалды қамтыды.
1997 жылдың 15 қаңтарында Қазақстан Республикасы Үкіметінің
ТұранБанк Қазақ акционерлік банкін және ӘлемБанкҚазақстан акционерлік
банкін қайта ұйымдастыру туралы 15.01.97 №73 қаулысына сәйкес ТұранӘлем
Банкі Жабық Акционерлік Қоғамы құрылады. Осы Қаулының негізінде Қазақстан
Республикасының Қаржы министрлігіне ТұранӘлем Банкінің акциясын
қолдануға және иеленуге рұқсат беріледі. Сондай-ақ, банктің жарғыларын
және банк басқарма мүшелерін қалыптастыруға мүмкіндік берілді.
Акционерлердің жалпы отырысында ТұранӘлем Банкі ЖАҚ-ның Басқарма
Төрағасы қызметіне Тәтішев Ержан Нұрілдәйімұлы тағайындалды.
1998 жылдың 1 қазанында ТұранӘлем Банкі Жабық Акционерлік Қоғамы
ТұранӘлем Банкі Ашық Акционерлік Қоғамы болып өзгертілді.
2003 жылдың 26 қыркүйегінде ТұранӘлем Банкі ААҚ қайта тіркелуіне
байланысты ТұранӘлем Банкі Акционерлік Қоғамы болып өзгертілді.
2008 жылғы 7 қараша күні ТұранӘлем Банкі АҚ ребрендинг үдерісі
басталғаны туралы хабарлады. 2008 жылдың қаңтар айында қайта тіркеу
үдерісі аяқталғаннан кейін ТұранӘлем Банкі АҚ БТА Банкі АҚ деген жаңа
ресми атауға ие болды. Қазір банктің өзінде, сонымен қатар банк
конгломератына кіретін еншілес компанияларда ренейминг пен ревизуализация
жүргізілуде.
ТұранӘлем Банкінің ТМД-дағы жетекші қаржы институты болып және
халықаралық нарыққа шығу жаңа стратегиясын қабылдағаннан кейін Банк пен
банк конгломератының жаңа бейнесінің қажеттілігі туындады.
10 жыл ішінде ТұранӘлем бренді Қазақстан нарығындағы айтарлықтай
әйгілі және беделді брендке айналды. Бұған әйгілі әлемдік қаржы
басылымдарының көптеген марапаттары дәлел. Солардың кейбіріне тоқтала
кетейік. Әйгілі Итоги журналы жүргізген ТМД-ның беделді қаржы
сарапшыларының сауалдама нәтижесі бойынша ТұранӘлем Банкі 2006 және 2007
жылдардағы ТМД-дағы жыл банкі атанды. Ықпалы зор The Banker журналы
ТұранӘлем Банкін 2007 жылғы әлемнің 300 үздік банктері рейтингісіне
енгізді, ал Euromoney басылымы Орта Азиядағы үздік банк атағына лайықты
деп тапты.
ТұранӘлем атауы посткеңестік банктер арасында бұрыннан танымал.
БТА қаржы компаниясы тобы Украинада, Беларусьте, Грузияда, Арменияда,
Қырғызстанда жұмыс істейді. 2007 жыл банк үшін халықаралық деңгейге
шығумен: ТұранӘлем Банкінің Түркияда стратегиялық серіктестігінің пайда
болуымен есте қалды.
Алайда, жалпыұлттықтан халықаралық брендке өзгеру үшін банкке
халықаралық кеңістіктегі нарық үлесін қамти алатын әмбебап, түсінікті,
сонымен қатар жылы шырайлы және инновациялы бренд қажет болды. Осылайша
банк конгломератына кіретін барлық банктерді БТА бірыңғай брендіне
біріктіру жөнінде шешім қабылданды. Банктің өзі БТА Банкі деп аталады. Бұл
атау тез жатталады, айтуға жеңіл және қысқарма жан-жақты болғандықтан
мейлінше тиімді.
БТА-ның жаңа логотипі банктің заманға сай және инновациялы екенін
бейнелейді. Ашық жасыл түс – бұл адалдық, сәттілік, сенімділік. Алқызыл
түс – бұл күштілік пен қуаттылық. Логотиптің пішіні де тегіннен тегін
таңдалмаған. Бір ізбен орналасқан төртбұрыштар сенімділік пен
тұрақтылықты, олардың қиылысуы қазіргі заманғы банк жұмысының негізгі
сапасының бірі - мөлдірлікті білдіреді. Бұл жағдайда да ТұранӘлем Банкімен
сабақтастық сақталады.
Жаңа брендті құрайтындар – бұл инновациялылық, технологиялылық және
сарапшылық. Инновациялылық озық өнімдерді енгізуді білдіреді. Сарапшылық
жоғары халықаралық рейтингтер мен марапаттарда бейнеленген тұрақтылық пен
сенімділік нышаны, банкке деген сенімділік, қызметкерлердің кәсіби
шеберлігі мен басшылықтың беделі. Ал бейімділік әрбір нәрсеге
мұқияттылықты, нарық өзгерістеріне тез бейімделу қабілетін, оның барлық
сұраныстарына икемделе білуін, банктің әлеуметтік жауапкершілігін
білдіреді. Бұл компания менеджменті құралатын басты үш қағида.
2008 жылдың 24 қаңтарында ТұранӘлем Банкі АҚ ребрендинг жүргізуге
байланысты Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Тіркеу қызметі
комитетінде қайта тіркеуден өтіп, № 3903-1900-АҚ куәлігін алды және БТА
Банкі АҚ деп аталатын болды. 2007 жылдың қараша айында банк қолға алған
Ребрендингті жүргізудің басты алғышарты табысты банк конгломератын құруға
бағытталған жаңа стратегияның қабылдануы болды.
Банктің ұйымдастырылу құрылымы дегеніміз — алдына қойған
мақсаттарына жету үшін, оның әртүрлі бөліктері арасында жүзеге асырылатын
байланыстарды білдіреді.
Бөлшек бизнестік басқарма, ол:
- жеке тұлалардың ақшаларын салымға тарту үшін жаңа бөлшек өнімдерді
ендіреді;
- бөлшек өнімдер бизнесін жүргізу үшін маркетингтік жоспар және
концепцияны өңдейді;
- бөлшек бизнеске бағытталған, нарықтың сегментін анализдейді және
мақсатты топтарды таңдайды;
- облыстың территориясындағы өнімдерді сату, мерзімдік сату бойынша
бизнес жоспарды өңдейді;
- халықты несиелендіру бойынша жаңа жағдайларды
енгізеді, бөлшек несиелендіру бойынша ссудалық портфельге мониторинг
жүргізеді;
- Интернет-Банктың дамуын бақылайды;
- Банктың ЕАБ-де қолма-қол ақшаларды, құнды банктер және басқа
құндылықтарға ревизия жүргізеді;
-банктің барлық құрылымдық бөлімшелері, басқарудың компетенциясына
кіретіндер, инструкциялар, методикалық пособиялар Ережені
міндетті қолдануымен өңдейді;
- қауіпсіздік қызметімен бірге кассалық бөлімшелерге
бекітілген Ережелермен қауіпсіздендіру норма әрекеті жағдайымен
қоса және Банктің ішкі құжаттарын бұзбауына бақылау жасайды.
Несиелік операциялар басқармасы, банктің барлық несиені беру бойынша
жұмыстарымен айналысады, сондай-ақ несиелік операцияларды бақылап отырады.
Құнды қағаздармен басқару, бұл басқарма банктің жалпы құнды қағаздар
бойынша операцияларын орындайды және қадағалайды. Ішкі аудит бөлімі, ол
банктің нарық жағдайына байланысты кез-келген уақытта ішкі аудиторлық
тексеруді жүзеге асырады. Ол ең алдымен банктік операциялардың дұрыстығын
және олардың құжаттарда дұрыс және өз уақытында көрсетілуін, сондай-ақ
операциялардың сәйкестігін тексерумен айналысады. Кадрлар бөлімі, ол банк
персоналдарын қабылдау, қызметінен босату немесе қайта оқытып кадрларды
қайта дайындау жұмыстарын ұйымдастырады.
Басты банктің ұйымдастыру құрылымын қарастыра отырып, оның атқаратын
функцияларын да айта кеткен жөн болады. Сонымен басты банктың негізгі
функцияларына мыналар жатады:
- банктың даму стратегиясын анықтайды;
- негізгі шешімдерді қабылдайды және филиалдар үшін
нормативті құжаттар мен жұмыстың методологиясын дайындайды;
- филиалдар байланысының масштабын анықтайды;
- даму жоспарына сәйкес филиалдардың жұмысын ұйымдастырады және оның
қызметін қадағалайды;
- басты банктың ұйымдастыру құрылымын анықтайды;
- облыстың филиалдық мәртебесі мен мүмкіндігін анықтайды;
Жоғарыда аталған басқармалар мен бөлімшелер өзара тығыз байланыста
болады және барлығының бірдей ортақ мақсаттары бар. Сонымен бірге банк
филиалдарының ұйымдастыру құрылымынан бірқатар айырмашылықтары аңғарылады.
Ұйымдастырылу құрылымының келесі сатысына коммерциялық бөлімдер
кіреді, яғни операционды бөлім. Ол банктың клинттерімен тікелей жұмыс
атқарады, яғни шот ашу, салымдарды қабылдау және тағы сол сияқты
операцияларды орындайды.
Несиелік бөлім, банктегі барлық несиелік операциялармен байланысты
жұмыстарды жүзеге асырады. Сондай-ақ қарыз алушының несие қабілеттілігі мен
төлем қабілеттілігіне баға беру және несиелік портфельдің құрылымын талдау
жұмыстарын орындайды.
Құнды қағаздармен операциялар бөлімі — ол банктің құнды қағаздарын
сату, сатып алу және орналастыру, сондай-ақ құнды қағаздар бойынша әртүрлі
операцияларды іске асырады.
Ақпараттық технология бөлімі — ол қызметінің автоматизациялануын және
басқа банктермен ақпараттық алмасуын қамтамасыз етеді.
Валюталық бөлім, валютаны қабылдау, айырбастау және тағы сол сияқты
валюталық операцияларды жүзеге асырады.
Қауіпсіздік қызмет, ол жалпы банктың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді
және соған жауапты.
"БТА Банк"АҚ-ның негізгі операциялары:
- корпоративтік несиелендірудің барлық түрлері;
- тұрғындарды және корпорациялардың жұмысшыларын жеке несиелендіру;
- кіші және орта бизнесті несиелендіру;
- қаржылық консалтинг және жобалык, талдау;
- сақтандыру бойынша операциялар;
- әр түрлі қызмет көрсету операциялары;
- клиенттермен салымдарды теңгемен және шетел валютасымен қабылдау;
- валюталық, құнды қағаздар және депозиттермен операциялар:
- инвестициялық және зейнетақы активтер,
Банктің функционалдық құрылымына барлық департаменттер мен бөлімдер
жатады. Тараз қаласындағы БТА Банкінің Жамбыл филиалында келесі негізгі
бөлімдер қызмет атқарады: шағын және орта бизнесті қаржыландыру
басқармасы, құрылымдық қаржыландыру басқармасы, аймақтық қаржыландыру
басқармасы, корпоративтік банкинг басқармасы, қазыналық операцияларды
есепке алу бөлімі, несиелік операцияларды есепке алу бөлімі, құжаттау
операциялау бөлімі, корршот және төлемдер бөлімі, кастодиандық операциялар
бөлімі, қаржылық талдау басқармасы, сыртық талдау және маркетинг бөлімі,
ішкі талдау бөлімі, қаржылық жоспарлау бөлімі, филиалдар бюджет бөлімі,
заң департаменті, заемдық операцияларды құқықтық сараптау бөлімі, келісім-
шарттарды және банктік шоттарды құқықтық сараптау бөлімі, ішкі аудит
басқармасы, жарнама бөлімі, несиелік тәуекелдер басқармасы, ақпараттық
технологиялар бөлімі, банктік жүйе бөлімі, телекоммуникация бөлімі,
проблемалық несиелер бөлімі, операциялық бөлім, бухгалтерия және тағы
басқалары.
Несиені беруді, оларды есепке алуды, бакылауды, несие мәселелерін
реттеу бойынша шараларды банктің несие бөлімі жүзеге асырады. Сонымен бірге
несие бөлімі заңды және жеке тұлғаларға несие беру жұмысын аткарады. Сондай-
ақ, несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз етуі тиіс. Несиелердің
қайтарымдылығы айыпақымен, кепілмен, кепілдемемен және зандармен немесе
шартпен көзделген баска әдістермен қамтамасыз етілуі мүмкін. Клиенттің
несиені кайтаруға жоғары кабілеттілігі мен сенімділігі болған жағдайда банк
несиені камтамасыз етусіз-ақ (банктік несие) беру туралы шешім кабылдауға
қуқылы. Банктің несие саясатының мақсаты - банктің несие қызметіндегі алғы
шарттарды, банктің несие мен тәуекелділікті баскару стандарттарын,
нормативтерін және принциптерін анықтау болып табылады.Операциялық бөлімде
бақылаушы кассирлер жұмыс аткарады.
Олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz