Саясаттану ғылым және оқу пәні ретінде
1-Лекция. Саясаттану ғылым және оқу пәні ретінде
жоспары:
1. Қазіргі білімдер жүйесіндегі саяси ғылымның алатын орны, саясаттанудың қалыптасуы мен дамуы, оның негізгі категориялары, саясаттанудың пәні мен объектісі.
2. Саясаттанудың негізгі парадигмалары мен мектептері.
3. Саяси шынайылықты зерттеу әдістері.
4. Саяси ғылымның ғылыми-танымдық, әдіснамалық және қолданбалы функциялары.
5. Маманды кәсіби дайындау жүйесіндегі саясаттану.
1. Қазіргі білімдер жүйесіндегі саяси ғылымның алатын орны, саясаттанудың қалыптасуы мен дамуы, оның негізгі категориялары, саясаттанудың пәні мен объектісі.
Мемлекеттiк маңызға ие болатын саяси, әлеуметтiк мәселелер зерттеу объектiсi болып табылатын саясаттану ғылымының елiмiздiң болашақ дамуы үшiн маңыздылығы зор. Елiмiзде саясаттану ғылымының қалыптасу мен дамуына жағдайдың жасалынуы өркениеттi елдердiң үлгiлерiне сәйкес келетiн iс-әрекеттер мен стратегиялық жолдарға көшуiнiң көрiнiсi. Қоғамымыздың саяси жүйесін жетілдіре түсу үшін әрбір азаматтың саяси мәдениетінің барынша демократияланған сипатта қалыптасуы шарт. Саяси мәдениет сонымен бірге, саяси институттардың қызметінің негізгі мазмұнын да құрайтын құбылыс. Демократиялық саяси мәдениет - бұл әлеуметтік, этникалық, мәдени проблемаларды өркениетті тұрғыда шешуге арқау болады, қоғамның жан-жақты дамуына жағдайды қалыптастырады.
Саяси білімдер жастардың толық мағынадағы саяси субъект дәрежесiне көшiру баспалдағы және жас азаматтың саяси көзқарастарының iргелi негiзiн құрайтын, қоғамдағы бiрлiктi, тұрақтылықты сақтауға ықпал ететiн саяси дүниетанымы мен саяси бағдарын қалыптастыру мен дамытуға негіз болады. Саяси ғылымдарының негiздерiн меңгеру қазiргi өтпелi қоғам жағдайында еркiн бағдар ұстап, белсендi iс-әрекет жасауға, iшкi және сыртқы саясаттың сыр сипатын, қилы құбылыстарды жете ұғынуға, басқа адамның құқықтарын қадiрлеуге, өркениеттi түрде өзiнiң мақсат мүддесiн бiлдiруге жол ашады. Саясаттану саяси төзiмдiлiкке, келiсiмге, серiктестiкке, мәмiлеге келе бiлудi, дау-жанжалды дер кезiнде шешудi, ұлтжандылықты, қоғам мен мемлекет алдындағы азаматтық парызды, жауапкершiлiктi сезiнуге ықпал етедi. Жастардың отаншылдық және патриоттық сезімдерін қалыптастырады және дамытады. Саясаттану жастарды саясат пен саяси жетекшiлердiң iс-әрекеттерi жөнiнде хабарлар етеді.
Саясаттану XIX ғасырдың екінші жартысында өз алдына жеке пән ретінде калыптасты. Оған бұл кезде бихевиористік, тәжірибелік (эмпирикалық) әдістердің кеңінен пайдаланылуы зор ықпалын тигізді. 1857 жылы АҚШ-тың Колумбия колледжінде (кейін Колумбия университетіне айналды) профессор Фрэнсис Либор Тарих және саяси ғылым кафедрасын ашты. Кейінен 1880 жылы саяси ғылымның жоғары мектебі құрылды. АҚШ-тағы сияқты 1872 жылы Францияда мемлекеттік аппаратқа арнайы қызметкерлер дайындайтын саяси ғылымдар мектебі жұмыс істей бастады. 1889 жылы Американың Саяси және әлеуметтік ғылымдар академиясы, 1903 жылы Америкалық саяси ғылымдар ассоциациясы құрылды.
1896 жылы Саяси ғылымдар элементтері аты классикалық еңбек жарыққа шықты. Г.Моска бұл еңбегінде саяси ғылымдар ұғымын ғылыми білімнің дербес бір саласы және жеке пән ретінде қолданды.
XX ғасырдың басында саясаттану дербес академиялық пән ретінде толық бөлініп шықты. Бұл ғылым халықаралық мәртебе алып, толыққанды қалыптасуына ЮНЕСКО-ның басшылығымен 1949 жылы құрылған Саяси ғылымдардың халықаралық ассоциациясы зор рөл атқарды.
Саясаттанудың негізгі категориялары.
Ғылымның басқа салаларындағы сияқты саясаттанудың да өзiндiк ұғымдары (категориялары) бар. Оған саяси құбылыстар мен процестердiң мәнiн бiлдiретiн ғылыми терминдер, сөз тiркестерi жатады.
Саяси дегеніміз индивидтер мен бірлестіктердің саяси қызметтеріндегі қоғамдық қатынастарының белгілі қасиеттері мен ерекшеліктерінің жиынтығы. Саясилықтың мазмұнын - саяси бостандық, саяси құқық, саяси сана ұғымдары құрайды. Яғни, саяси ұғымы белгілі бір құбылыстар мен процестердің саяси салаға жататындығын білдіреді.
Саясат - қоғамдағы үлкен әлеуметтiк топтар мен таптар, ұлттар мен ұлыстар, олар мен мемлекет арасындағы қарым-қатынас барысындағы олардың өз мүдделерiн қорғауға, iске асыруға, саяси билiктi жеңiп алуға, сақтап қалуға бағытталған және оны қолдауға негiзделiнген әрекет жүйесi.
Билiк - тап, әлеуметтiк топ, мемлекет жеке адам т.б. тарапынан өзiндiк ерiк-жiгердi iске асырудағы қабiлеттiлiк пен мүмкiндiктердi пайдалана отырып адамдардың қызметi мен мiнез-құлқына бедел күштеу құралдары арқылы әсер ету.
Саяси жүйесi - мемлекеттер арасындағы саяси өзара қатынастарды реттейтiн ұйымдар мен мекемелердiң жиынтығы.
Азаматтық қоғам - жеке тұлғаның емен-еркін дамуын қамтамасыз ететін қоғамның күйі.
Мемлекет - белгiлi бiр аумақ шеңберiнде адамдар, әлеуметтiк топтар, таптар мен бiрлестiктердiң қатынастары мен қызметтерiн ұйымдасты-ратын, бақылайтын қоғамның саяси жүйесiнiң негiзгi элементi.
Саяси партия - саяси билiктi иеленуге немесе мемлекетте билiктi жүзеге асыруға қатысуға талпынушы идеология тұтастығымен байланысты ерiктi одақ.
Саяси мәдениет - белгiлi бiр қоғамда немесе әлеуметтiк қауымдастыққа тән саяси сана мен iс-әрекеттердiң ұқсастық жиынтығы.
Саяси режім - саяси билікті жүзеге асырудың әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы. Демократия, тоталитаризм, авторитаризм.
Саясаттану объектiсi мен пәні. Саясаттанудың өзi зерттейтiн мәселесi, пәнi бар дербес ғылым. Саясаттану ұғымы гректiң politik және logos деген сөздерiнен шыққан. Бiрiншiсi мемлекеттiк iс, мемлекеттiк iстi басқару мағынасын бiлдiрсе, екiншiсi, iлiм, ғылым деген мағынаны бiлдiредi. Саясаттану дегеніміз саясат, оның қоғам мен жеке адамның өзара әрекеті туралы ғылым. Демек, саясаттану ғылымы саясат және саяси билiк, қоғамның саяси өмiрiнiң қалыптасуы мен даму заңдылықтары, саяси мүдделер мен саяси қатынастар, саяси сана мен саяси мәдениет, адамдардың саяси әрекеттерi мен саяси үрдiстері, халықаралық саяси қатынас туралы бiртұтас iлiмдердiң жиынтығын құрайды.
Саясаттану обьектiсi - қоғамдағы саяси қатынас болып табылады. Қоғамның саяси қатынасы өзiне билiктiң әрекет ету процесi мен дамуын, бұқараның билiкке қатысуын, сонымен бiрге саяси ықпал ету обьектiсi- экономикалық, әлеуметтiк және рухани мүдделердi қамтиды. Басқа сөзбен айтқанда, саяси қатынастар саласы саяси қызмет обьектiсiнiң барлық саласы. Сондықтан саяси қатынастар басқада ғылымдардың философия, әлеуметтану, құқық және тарихтың зерттеу обьектiсi болады, бұл ғылымдардың әрқайсысы өзiндiк зерттеу пәнiне ие. Саясаттанудың зерттеу пәнi - саяси билiктiң қалыптасуы мен даму заңдылықтары, оның әрекет ету формасы мен әдiстерi болып табылады.
Өздiгiнше саясаттану барлық әлеуметтiк құбылыстар мен қағидаларды саяси билiк негiзiнде түсiндiредi. Американ саясаттанушысы Г. Лассуэлл (1902-1978ж.ж.) бiз саясат саласындағы ғылым туралы айтқанда, бiз билiк туралы ғылымды айтамыз - деп жазды.
2. Саясаттанудың негізгі парадигмалары мен мектептері.
Саясаттанудың негiзгi парадигмалары. Парадигма (гректiң paradeigma - теория, үлгi деген сөзiнен шыққан) - зерттеу барысында үлгi ретiнде алынатын теория. Саясаттануда парадигма деп саяси өмiрдi зерттеу қисынын бiлдiретiн, қоғамдағы саяси құбылыстарды теориялық пайымдауда негiзгi өлшемi мен қалпын қалыптастыратын басты тұжырымдар жиынтығын айтамыз. Саясаттанудың негiзгi парадигмалары қатарына мыналар жатады: теологиялық, натуралистiк, әлеуметтiк, тиiмдi-сыни.
3. Теологиялық парадигма саяси ғылымның алғашқы дами бастаған кезiнде пайда болды. Ол саясатты, билiктi, мемлекеттiң пайда болуын құдайдың құдiретiмен түсiндiредi.
4. Натуралистiк парадигма саясатты әлеуметтiк сипаты жоқ табиғи себептермен, мәселен географиялық ортамен, биологиялық және психологиялық ерекшелiктермен байланыстыра түсiндiредi.
5. Әлеуметтiк парадигма, ол саясаттың табиғаты мен пайда болуын әлеуметтiк факторлар арқылы түсiндiредi. Мәселен, марксизм саясаттың мәнiн экономикалық қатынастардан iздестiрдi, яғни қоғамның әрбiр экономикалық базисi қажеттi қондырманы тудырады деп тұжырымдады.
6. Тиiмдi-сыни парадигма саясаттың табиғатын, оның өз iшiндегi себептермен, қасиеттермен, элементтермен түсiндiредi.
Саясаттанудың негізгі мектептері.
Қазіргі шетелдік саясаттану ғылымында американдық саясаттану мектебі жетекші болып табылады (Г.Алмонд, З.Бжезинский, С.Верба, Р.Даль, Д.Истон, С.Липсет, С.Хантингтон және т.б.). Олардың зерттеуінің негізгі бағыттары: саяси билік, саяси билік механизмі, саяси билік принциптері, саяси мінез-құлық, саяси партия, т.б. Салыстырмалы саясаттану.
Ағылшын саясаттану мектебі американдық мектептің ықпалы негізінде қалыптасты. Зерттеулерді экономикалық, әлеуметтік, әлеуметтік-саяси бағыттар бойынша жүргізеді. Саяси жүйе, сайлау жүйесін, мүдделі топтардың билікке ықпал ету механизмін, шиеленіс, келісім теориясын, плюралистік демократия, т.б.
Неміс саясаттану мектебі (Т.Адорно, Х.Арендт, Р.Дарендорф, Э.Фромм) зерттеулерді теория-философиялық пен саяси-әлеуметтік мәліметтерді байланысы негізінде жүргізеді. Негізгі ғылыми бағыттары: саясат философиясы, шиеленіс, саяси жүйе теориялары, саяси үстемдіктің тарихи және салыстырмалы түрлері, тоталитаризм, саяси институттар социологиясы, саяси мінез-құлық, қоғамдық пікір, БАҚ-тың саясаттағы рөлі.
Француз саясаттану мектебі (М.Бонгран, П.Бурье, Ф.Буррико, Д.Давид, М.Фуко) ІІ-ші дүниежүзілік соғыстан соң қалыптасты.Бұл мектеп билік мәнін, таптарды, саяси партияларды, әлеуметтендіруді зерттеді және қолданбалы саясаттануды дамытты.
ХХ ғасырдың саясаттану ғылымының қазiргi кезеңдегi әр түрлi бағыттары қалыптасты:
1 Әлеуметтiк бағыт, ол әсiресе батыстық саясаттану ғылымында ерекше орын алды. Оның өкiлдерi саясат құбылыстарын қоғамның күрделi әлеуметтiк құрылымы мен процестерi арқылы зерттейдi. Саясаттануда бұл бағыттың қалыптасуына М. Вебер, Э. Дюркгейм үлкен үлес қосты. Осы бағыт iшiнде В. Парето мен Г. Моска элита концепциясын, ал Р. Михельс саяси партия теориясын қалыптастырды.
2 Саясаттанудың екiншi бағыты - институционализм деп аталады. Оның негiзгi өкiлдерi С. Липсет, Ч. Миллс, М. Дюверже т.б. Олардың негiзгi зерттеген мәселелерi - саяси өмiр мен қоғамдық құрылысты ұйымдастыру формалары. Бұл бағыттың негiзгi қолданған ұғымы саяси институт болды.
3 Саясаттың құрылымдық-функционалды концепциясы, оның өкiлдерi - Г. Лассуэлл, Т. Парсонс, Д. Истон, М. Вебер. Олар саясатты, оның инситуттарын қоғамдағы орны мен қызметiне қарай зерттейдi. Д. Истон саяси жүйе теориясын қалыптастырған. Г. Лассуэлл өз еңбектерiнде саяси жүйенiң әрекет етуiндегi бұқаралық коммуникацияның рөлiне көп көңiл бөлдi. Т. Парсонс пiкiрi бойынша жалпы жүйенi тану тек жекелеген жүйешелердi зерттеу арқылы ғана мүмкiн еді.
4 Саяси плюрализм концепциясының негiзгi өкiлдерi - Э. Дюркгейм, М. Дюверже, Р. Дарендорф болып табылады. Олардың негiзгi идеясы: қоғамда таптардың жойылуына және олардың орнына әлеуметтік қабаттардың өзара әрекет пен келiсiмде өмiр сүруiне негізделді. Мұнда мемлекет бейтарап төреші қызметiн атқаратын болды.
5 Демократия концепциясы, оның негiзiн салушы А. Токвиль. Демократия концепциясы негiзiнде құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам, адам құқығы мен бостандығы сияқты iлiмдер қалыптасты.
6 Бюрократия концепциясының дамуына М. Вебер, Р. Мертон, С. Липсет еңбектерi ықпал етті. Олар еңбектерiнде бюрократияның қызметi мен құрылымын жан-жақты зерттеді. Бұл теориядағы маңызды нәрсе бюрократиялық билiктi заңдастыру және демократиямен қарым-қатынасы туралы мәселе болып табылады.
7 Тоталитаризм концепциясы. Тоталитаризм мәселелерi немiс-американ ғалымы Х. Арендт, австро-американ ғалымы Ф. Хайек, орыс ғалымы Н. Бердяев еңбектерiнде жазылды.
3. Саяси шынайылықты зерттеу әдістері.
Саясаттану ғылымының зерттеу әдiстерi мыналар:
Жүйелiк әдiстiң мәнi саясатты бiр тұтас, күрделi организм, өзiн-өзi реттеушi механизм, қоршаған ортамен кiрiс (талап, мүдде) және шығыс (саяси шешiм) арқылы байланыста болатын тұтас жүйе ретiнде қарастыруында.
Салыстырмалы әдіс ұқсастық белгілері бар саяси нысандардың екі және одан да көбірегін өзара салыстырудан тұрады. Салыстырмалы әдіс салыстыру арқылы әртүрлі саяси жүйелердің, саяси құбылыстардың жалпы және айрықша ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді.
Тарихи тәсіл саяси құбылыстарды бұрынғы, қазіргі және болашақ байланыстарын айқындауға мүмкіндік береді.
Бихевиористiк тәсiл. Бұл саяси құбылыстарды жеке адамдар мен оның топтарының мiнез-құлықтарына қолдау жасау арқылы зерттейтiн тәсiл. Бихевиористiк тәсiл төмендегiдей негiзгi топтарға сүйенедi:
саясаттың басты субьектiсi адам болып табылады;
саяси құбылыстарды зерттеуде жеке адамдардың саясатты түсiнуiне, мойындауына, саяси сенiмiне немесе саясаттың бұрыс, дұрыстығына көзiнiң жетуiне негiзделедi;
мұнда адамның саясаттағы санасы, психологиялық себептерi жетекшi рөл атқарады;
адамдардың мiнез-құлқын белгiлi бiр модулдерге бөлуге негiзделедi. Олар саяси процестерге қатысушы жеке адамдардың және топтардың саяси мiнез-құлқын алдын-ала бiлiп отыруға мүмкiндiк бередi. Бихиевиористiк тәсiлдiң екiншi бiр ерекшелiгi адамдардың саяси iс-әрекеттерiне ерекше мән бередi.
Социологиялық әдіс шынайы саяси өмір фактілерін талдауға бағытталған, саяси өмірде социологиялық зерттеу нәтижелері тауар ретінде көрініс табады.
Саясаттануда іскерлік ойын әдісі (саяси шешім қабылдау) кең тараған. Бұл әдіс саяси процестерді үлгілендіруге негізделінген. Ал мұның өзі мемлекеттік органдар мен саяси партияларға басқару процесін жетілдіруге көмектеседі.
Шешiмдер қабылдау әдiсi тиiстi iс-қимыл құралдарын пайдалану арқылы саяси шешiмдердi қабылдау және жүзеге асыру процесi.
4. Саяси ғылымның ғылыми-танымдық, әдіснамалық және қолданбалы функциялары.
1 Танымдық қызметi. Саясаттану қоғамдағы оқиғаларды танып-бiлуге, олардың саяси мәнiн түсiнуге және болашақты болжауға мүмкiндiк бередi. Көптеген жылдар бойы Ресей империясы, одан кейiн кеңестiк тоталитарлық тәртiп саясат пен билiк сырын бүгiп келдi, қазiрдiң өзiнде халқымыздың саясат және саяси жетекшiлердiң iс-әрекеттерi жөнiнде хабарлары аз. Оларды бiлмей демократиялық жолмен алға басу қиын. Ондай білімді саясаттану ғылымы бере алады.
2 Бағалау (аксиологиялық) қызметi. Ол саяси құрылысқа, институттарға, iс-әрекеттерге және оқиғаларға саяси баға бередi. Қоғамдағы саяси оқиға мен құбылыстарды бағалау арқылы көпшiлiк оны ақтайды немесе қаралайды. Демократиялық қоғамда халықтың қолдауына ие болудың маңыздылығын билiк құрылымдары жақсы бiледi.
3 Саяси әлеуметтендiру қызметi. Демократиялық мемлекеттерде ол азаматтықты, халықтың демократиялық саяси мәдениетiн қалыптастырады. Қазiргi кезеңде азаматтарымыздың саяси құндылықтарында қайшылықтық тұстар байқалуда. Бұл саяси әлеуметтендiру жұмысын жетiлдiрудi қажет етедi.
4 Реттеушiлiк, басқарушылық қызметi. Бұл қызметi арқылы саясаттану ғылымы адамдардың саяси өмiрде өзiн-өзi ұстауын, iс-әрекетiн реттейдi. Саяси дамудың бағдарын бақылай отырып саясаттану қоғамдағы оқиғаларды тиiмдi басқару үшiн нақтылы мәлiметтер мен мағлұматтар бередi. Саяси бiлiмдер, сипаттамалар, кеңестер адамдардың күнделiктi практикалық iс-әрекетiнде басшылыққа алынады.
5 Саяси өмiрдi жетiлдiру қызметi. Бұл ғылым саяси институттар мен қатынастарда, басқаруда реформалар жасап, оларды қайта қарауда теориялық негiз болады. Оның көмегiмен заңшығарушы, атқарушы органдар қабылдайтын құқықтық жарғылар, саяси басшылық шешiмдер алдын-ала тексерiлiп, зерттеледi, қоғамда болып жатқан нақтылы жағдайлар саяси тұрғыда талданады. Солардың негiзiнде кейбiр саяси институттар жойылып, оның орнына бүгiнгi талапқа сай басқалардың келуiн негiздейдi, мемлекеттiк басқарудың қолайлы үлгiлерiн, саяси шиеленiстердi шешудiң тиiмдi жолдары мен әдiстерiн iздестiредi.
6 Болжау қызметi. Саяси зерттеулердiң құндылығы саяси процестердiң үрдiсiн сол күйiнде бейнелеумен тоқтамайды. Ол белгiлi бiр саяси жағдайларда алдынғы қатарлы, озық саяси өзгерiстер жасауға бағытталған ғылыми болжаумен аяқталуы тиiс. Қазiргi кезеңде қоғам өмiрiнiң қай саласына болмасын жүргiзiлетiн реформалар үшiн қолайлы саяси және т.б. жағдайлардың бар немесе жоқтығын анықтау сияқты жауапты мiндеттер осы ғылымға жүктелген.
Бұл қызметтерiн қоғамда саясаттану мына мiндеттерiн орындау арқылы жүзеге асырады:
қоғамдық-саяси күштердiң бiрiгуi қағидаларын, жолдарын, жағдайын анықтау;
саяси жүйенi демократияландырудың негiзгi бағытын, формалары мен әдiстерiн әзiрлеу;
құқықтық мемлекет пен өзiн-өзi басқарушы мемлекеттiк құрылысқа өтудiң ең тиiмдi жолын анықтау;
ұлттық-этникалық шиеленiстердi, қоғамдық ұлттық-мемлекеттiк құрылысты шешудiң жетiлген жолдарын белгiлеу;
азаматтардың саяси мәдениетiнiң теориялық және практикалық аспектiлерiн зерттеу, адамдарды әлеуметтiк-саяси жауапкершiлiк рухында тәрбиелеу жолдары мен формаларын анықтау;
халықаралық қатынастардағы жалпы адамзаттық және мемлекеттiк мүдделердiң тиiмдi қойылуын анықтау.
5. Маманды кәсіби дайындау жүйесіндегі саясаттану.
Қазақстан тәуелсiздiгiне қол жеткiзген уақыттан берi көптеген ғылыми мәселелерге түбегейлi жаңаша қарауға мүмкiндiктер туды. Соның бiрi - саясаттану ғылымының көтеретiн мәселелерi тiкелей қоғамымыздың саяси қауiпсiздiгiн, саяси дамуын теориялық тұрғыдан қамтамасыз етiп отырады. Жалпы мемлекеттiк маңызға ие болатын саяси, әлеуметтiк мәселелер зерттеу объектiсi болып табылатын саясаттану ғылымының елiмiздiң болашақ дамуы үшiн маңыздылығы зор. Елiмiзде саясаттану ғылымының қалыптасу мен дамуына жағдайдың жасалынуы өркениеттi елдердiң үлгiлерiне сәйкес келетiн iс-әрекеттер мен стратегиялық жолдарға көшуiнiң көрiнiсi. Қоғамымыздың саяси жүйесін жетілдіре түсу үшін әрбір азаматтың саяси мәдениетінің барынша демократияланған сипатта қалыптасуы шарт. Саяси мәдениет сонымен бірге, саяси институттардың қызметінің негізгі мазмұнын да құрайтын құбылыс. Демократиялық саяси мәдениет - бұл әлеуметтік, этникалық, мәдени проблемаларды өркениетті тұрғыда шешуге арқау болады, қоғамның жан-жақты дамуына жағдайды қалыптастырады.
Саясаттану пәнiнiң мақсаты - жастардың толық мағынадағы саяси субъект дәрежесiне көшiру баспалдағы болу және жас азаматтың саяси көзқарастарының iргелi негiзiн құрайтын, қоғамдағы бiрлiктi, тұрақтылықты сақтауға ықпал ететiн саяси дүниетанымы мен саяси бағдарын қалыптастыру мен дамыту. Саяси ғылымдарының негiздерiн меңгеру қазiргi өтпелi қоғам жағдайында еркiн бағдар ұстап, белсендi iс-әрекет жасауға, iшкi және сыртқы саясаттың сыр сипатын, қилы құбылыстарды жете ұғынуға, басқа адамның құқықтарын қадiрлеуге, өркениеттi түрде өзiнiң мақсат мүддесiн бiлдiруге жол ашады. Саясаттану жас мамандарға саяси қажеттiлiктерiн мемлекет тарпынан iске асырудың жолдары мен әдiстерiн дұрыс таңдауға, демократиялық тәртiптердi және қоғамдық институттарды қалыптастыруға көмектеседi. Саясаттану саяси төзiмдiлiкке, келiсiмге, серiктестiкке, мәмiлеге келе бiлудi, дау-жанжалды дер кезiнде шешудi, ұлтжандылықты, қоғам мен мемлекет алдындағы азаматтық парызды, жауапкершiлiктi сезiнуге ықпал етедi. Жастардың отаншылдық және патриоттық сезімдерін қалыптастырады және дамытады. Саясаттану жастарды саясат пен саяси жетекшiлердiң iс-әрекеттерi жөнiнде хабарлар етеді.
Саясаттануды оқып үйренуге деген қажеттіліктер:
1. Мемлекеттік жүйелердің халықтың көпшілігін саясатқа араластыруға деген талпынысы;
2. Азаматтық қоғам қалыптастыруға ұмтылыс, саяси мәдениеті көтеру;
3. Демократиялық жағдайда ЖОО студенті саяси өмірден хабардар болуға үйренуі тиіс;
4. Қазіргі кезеңде саясаттан тыс, саяси үрдістерді түсінуге талпынбай өмір сүру мүмкін емес.
5. Саясаттанудың ғылым ретінде қамтитын мәселерінің ауқымы да өте кең.
Лекция-2. Саяси ғылымның қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері
1. Адамзат өркениетіндегі саяси идеялардың генезисі. Саяси ойдың қалыптасуы мен даму тарихының дәуірлік кезеңдері.
2. Ежелгі дәуір ілімдеріндегі саясаттанудың элементтері (Конфуций, Платон, Аристотель).
3. Орта ғасырдағы саяси идеялар (Августин, Аквинский, Әл-Фараби).
4. Қайта өрлеу және Ағарту дәуіріндегі саяси идеялардың дамуы. Саясаттың мәні туралы Макиавеллидің көзқарасы. Ж.Боденнің мемлекеттік билік егемендігі теориясы.
5. Утопиялық социализм идеяларындағы мінсіз қоғамдық құрылыс. (Т.Мор, Т.Кампанелла).
6. Табиғи құқық пен қоғамдық келісім теориялары Ағарту дәуірінің негізгі саяси доктриналары ретінде. Ж.-Ж.Руссоның радикалды демократизмі. И.Кант пен Г.Гегельдің концепцияларындағы мемлекет пен азаматтық қоғам концепциялары.
7. Қазақ ағартушыларының саяси көзқарастары.
8. Консерватизм, либерализм, марксизм концепцияларының қалыптасуы. Қазіргі саяси ғылымның негізгі бағыттары.
1. Адамзат өркениетіндегі саяси идеялардың генезисі. Саяси ойдың қалыптасуы мен даму тарихының дәуірлік кезеңдері.
Қазiргi дүниенi неғұрлым дұрыс танып, бiлу үшiн және болашақ жақсы өмiрдiң дұрыс жолын таңдай бiлу үшiн адамдар әр уақытта, әр дәуiрде өзiне дейiнгi өткен идеялар мен қағидаларға сүйенген. Өткен тарихты және адамзаттың ұзақ ғасырлық тәжiрибесiн пайдалану тарихи қажеттiлiк болып табылады.
Саяси iлiмдер тарихы әртүрлi көзқарастар мен ойлардың күресi ғана емес, сондай-ақ адамзаттың таңдаулы өкiлдерiнiң мемлекет пен құқықтың даму тарихы, бостандық пен әдiлдiк, заң мен заңдылық, қоғам мен мемлекеттiк құрылыс, адамдардың құқығы мен бостандығы туралы айтқан алдыңғы қатарлы ойлары мен идеяларының жиынтығы.
Саяси идеяларды дұрыс бағалау мен мәнін түсіну үшін қажетті методологиялық әдіс-тәсілдер:
1. тарихтың белгілі бір кезеңінде өмірлік жағдай мен қоғамдық практика қажеттілігі тудырған сұрақтарға жауап беру негізінде теориялар мен идеялар пайда болады, ол үшін сол практикалық мәселелерді терең танып білу қажет;
2. саяси ілімдерде тікелей немесе жанама болса да қандай да бір әлеуметтік топтардың, әлеуметтік күштердің экономикалық мүдделері көрініс табады;
3. саяси идеялардың қоғамдық процестегі рөлі әртүрлі болды. Олар жағымды немесе жағымсыз, тіпті реакциялық рөлдерді атқаруы мүмкін;
4. саяси ілімдердің дамуында дүниежүзі тарихы дамуының ішкі логикасы бар. Сонымен бірге, осы елде қалыптасқан ұлттық, тарихи жағдайлар позициясы тұрғысынан да қарау керек.
2. Ежелгі дәуір ілімдеріндегі саясаттанудың элементтері (Конфуций, Платон, Аристотель).
Қытайдың саяси iлiмi тарихында конфуцизм iлiмi маңызды рөл атқарған. Оның негiзiн қалаған б.з.д. 551-479ж. өмiр сүрген қытайлық ойшыл Конфуций болды. Оның көзқарастары шәкiрттерi құрастырған Лунь юй (Әңгiмелер мен пiкiрлер) кiтабында жинақталған. Бұл кiтаптағы даналық туралы ойлар өз мәнiн осы уақытқа дейiн жойған жоқ. Ол даналыққа үш түрлi жолмен жетемiз, ең iзгi жол - санамен саралау, ең оңай жол - елiктеу, ең қиын жол - тәжiрибеден тәлiм алу, - деп жазады. Оның негiзгi идеялары:
1 мемлекеттiң патриархалды-патерналистiк концепциясы;
2 аристократиялық билiк концепциясы;
3 қайырымды билiк концепциясы.
Конфуций барлық нәрсе үнемі өзгерісте болады, уақыт тоқтамайды, әрбір нәрсенің басталуы мен аяқталуы болады дейді. Адамның ісі де солай, бас-аяғынсыз бірде-бір іс жоқ. Оның басталуы мен аяқталуын анық білген адам ақиқатқа жақын тұрады - деп жазады.
Ежелгі Греция және Ежелгі Римдегі саяси ілімдер: Платон, Аристотель. Ежелгi Грецияның саяси iлiмдер тарихында өте бай материалдар жинақталған. Антикалық дәуiр ойшылдары қоғамдық өмiрдi, оның саяси құрылысын талдап, саяси сананы мифтен теорияға ауыстырды. Ежелгi грек ойшылдарының көрнектi өкiлiнiң бiрi - Платон б.з.д. 427-347 жылдары өмiр сүрдi. Ол саяси ойларын Саясат, Мемлекет, Заңдар атты еңбектерiнде айтты. Мемлекет пен заңдарға деген мұқтаждықты Платон адамдардың өздерiнiң қызығушылықтарын қанағаттандыруға, қоғамдық идеалға жақындауға деген талпынуларымен түсiндiрдi.
1. Мемлекет - әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру, тәртіпті қолдау, адамдарды сыртқы жаулардан қорғау үшін қажет деп санады.
2. Мемлекет атты еңбегенде мемлекет бақытты болу үшін, ол толығымен бақытты болуы тиіс - деп жазды.
Платон пiкiрi бойынша мемлекеттiк құрылыстың дұрыс және бұрыс формалары кездеседi (Мемлекет деген еңбегінде мемлекеттік құрылыстың бірінші жобасын ұсынды). Мемлекеттiң дұрыс формасы - монархия, аристократия, өйткенi олардың қызметi қоғамды келiсiм мен байлыққа жеткiзедi деп есептедi. Мемлекеттiң бұрыс формасы - тимократия (байлықты иеленуге талпынушылардың үстемдiгi), олигархия (азғана ғана бай жауыздардың, қылмысқа жақындардың үстемдiгi), демократия (көпшiлiк билiгi), тирания (бiр адам билiгi). Платон мемлекеттiң дұрыс және бұрыс формаларына iзгiлiктi мемлекеттi қарсы қояды. Оның пiкiр бойынша iзгiлiктi мемлекет мынадай белгiлерге ие болуы тиiс: 1) қорғау құралдарының болуы; 2) қоғам мүшелерiн қажеттi материалдармен жүйелi түрде жабдықтап тұруы; 3) рухани және шығармашылық қызметтiң жоғары деңгейде дамуына жағдайды жасау. Ол мемлекеттегi касталық құрылысты дәрiптейдi. Қоғамдағы адамдарды - философ-билеушiлер, сақшылар, тiкелей өндiрушiлер деп бөледi. Әрбiр сословие өзiнiң қабiлетi келетiн iспен айналысуы керек деп санаған. Бір әлеуметтік қабаттан екіншісіне өтуді жоққа шығарады. Платон саяси iлiмiнде тоталитарлы бағыт анық сезiледi.
Аристотель (б.з.д. 384-322ж.ж.) саяси iлiмi Саясат, Афиналық полития, Этика, Риторика деген еңбектерiнде жинақталған.
Адам туғанынан саяси жәндік, қоғамдық тіршілік иесі, ал мемлекет қоғамдық өмірдің жоғары формасы. Мемлекеттің басты мақсаты - азаматтарға өнегелі тәрбие беру және бақытты өмірін қамтамасыз ету.
Ол саясатқа кең мағына бере отырып, мемлекет - табиғи дамудың өнiмi және пайда болуы жағынан отбасы мен қауымдастыққа ұқсас деп санаған. Бiрақ, мемлекет қарым-қатынастың жоғарғы формасы. Мемлекетке адамдар белгiлi бiр игiлiкке жету үшiн бiрiгедi. Ол да мемлекеттi дұрыс және бұрыс формаларға бөлдi. Дұрыс түрiне монархияны, аристократия мен политияны жатқызды. Ал, тирания, олигархия мен демократия мемлекеттiң бұрыс түрi деп санады. Мемлекеттiң дұрыс түрiнде әкiмдер халық, ел пайдасын ойлайды, билiк қоғамға қызмет етедi. Ал, бұрыс түрiнде олар өздерiнiң бас пайдаларын ойлайтын көрiнедi. Мемлекеттің ең дұрыс формасы полития деп санады. Полития жалпының мүддесі үшін көпшілік билік құруы. Ұлы ойшыл саяси басқаруда адам емес заң басқарғанын дұрыс көрдi. Себебi, әкiм қаншалықты жақсы болғанымен сезiмге, ашу-ызаға берiлмей қоймайды, ал заң болса байсалдылығын, парасаттылығын жоймайды. Сонымен, ежелгi грек ойшылдары мемлекеттiк құрылыстың әртүрлi формаларын, мемлекет iсiне азаматтардың қатысуын талдап ғана қойған жоқ. Сонымен бiрге, олардың идеялары саяси iлiмнiң әрi қарай дамуына жағдай жасады.
3. Орта ғасырдағы саяси идеялар (Августин, Аквинский, Әл-Фараби).
Саяси iлiмдер тарихында орта ғасыр ойшылдарының еңбектерi мен идеяларының маңызы зор. Олар феодалдық қоғамдық-экономикалық құрылыспен тығыз байланысты. Әрi олардың саяси тұжырымдары дiни сипатта болды.
Солардың бiрi, А. Августин (354-430 ж.ж.) христиан философиясының негiзгi қағидаларын дәрiптеп уағыздаған. Ол Құдай қала туралы атты еңбегiнде саяси ой-пiкiрлерiн бiлдiрдi. А. Августин барлық әлеуметтiк, мемлекеттiк, құқықтық ұйымдар мен заңдар адам күнәсiнiң нәтижесi деп санады. Себебi, оның ойынша адамдарға баста екi жолмен өмiр сүруге мүмкiндiк берiлген. Бiрi құдай жолымен, екiншiсi адам жолымен. Бiрiншiнi қалағандар құдаймен мәңгiлiк патшалық құрып бақытты өмiр сүрсе, екiншiлер жын-шайтандармен бiрiгiп азапқа түседi.
Ф. Аквинский (1224-1274 ж.ж.) Құдайшылдықтың жиынтығы деген еңбегiнде саяси билiктiң үш элементiн: мәнiн, формасын және қолдана бiлудi ажыратып көрсеттi. Сонымен бiрге, ол өз еңбектерi арқылы арнайы заң теориясын жасады. Заңды мәңгiлiк, табиғи және оң деп бөлiп көрсеттi. Құдай жауыздық емес, қайырымдылықтың себебi. Сондықтан билiктi құрайтынның барлығы мейiрiмдiлiктен тұрады деп санаған. Ф. Аквинский монархияны қолдады, себебi ол заңға сүйенедi деп есептеген.
Қазақ және Араб саяси философиясының әкесі Әбу-Насыр әл Фараби.
Орта ғасырлық араб философиясында саясат, мемлекет және билік пен құқық туралы ойлар Әбу Насыр әл-Фарабидің (870-950 жж) еңбектерінде жан-жақты талқыланды. Саясат, мемлекет және билік арасындағы айырмашылықтарға көңіл бөлмеген араб философы бұл ұғымдарды синонимдер ретінде бағалап саясат пен саяси ілімнің басқа варианттарын ұсынды. Саяси мәселелерді қарастыруда араб-мұсылман философы көп жағдайда грек ойшылдары Аристотель және Платонның еңбектеріне сүйенді. Саясат ол үшін өзі қайырымды қала деп ат қойған идеалды мемлекет істері туралы ғылым болып саналады. Мұндай қалалар ретінде бірге тұрған, мақсаттары бір, бір басшылыққа бағынған шағын қауымнан бастап Араб халифатына дейінгі адамдар қауымдастығын түсінді.
Әл-Фараби Қарапайым қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактатында қала тұрғындарын бес топқа бөледі. Оның ойынша, қала бес түрлі адамдар тобынан құралады: ең құрметті адамдардан, шешендерден, өлшеушілерден, жауынгерлерден, және байлардан. Әл-Фараби ең құрметті адамдарға ақылдыларды, пайымдағыш адамдарды, маңызды істерде беделге ие болған адамдарды жатқызады. Екінші топтағы шешендерге - діни қызметкерлерді, ақындарды, музыканттарды, хатшыларды және шығармашылық жұмыспен айналысатындарды, ал өлшеушілерге - есепшілерді, дәрігерлерді, астрологтарды, математиканы оқытушыларды қосады. Байлар дегеніміз- қалада байлық табатындар, егіншілер, мал өсірушілер, саудагерлер, қол өнершілер.
Әл-Фараби қайырымды қала басшысында алты түрлі қасиет болу керек деп есептеген. Олар: даналық, асқан пайымдылық, сенімділік, ойлау қабылетінің жоғары болуы, соғыс өнерін жетік білуі, денсаулығының мықты болуы. Осының бәрін өз бойында ұштастыратын адам барлық уақытта кімге еліктеу керек екенін, кімнің айтқан сөзі мен ақылына құлақ қою керек екенін көрсететін үлгі болады. Мұндай адам мемлекетті өзінің қалауынша басқара алады.
Қайырымды қала еңбегінде мынадай тұжырымдарды:
1. адамдар шынайы бақытқа тек қайырымды қалада ғана қолы жетеді;
2. өзара жәрдем көрсете білу, ынтымақтастық, тұрақтылық идеяларын ұсынды.
Мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздері атты еңбегінде: қаланы қалай басқару керек, оны көркейту, түрғындардың тұрмысын жақсарту, бақытқа жеткізу туралы ойларын ұсынды.
4. Қайта өрлеу және Ағарту дәуіріндегі саяси идеялардың дамуы. Саясаттың мәні туралы Н. Макиавеллидің көзқарасы. Ж.Боденнің мемлекеттік билік егемендігі теориясы.
ХV және ХVI ғасырлар аралығы Батыс Европада қайта өрлеу дәуiрi деген атқа ие. Қайта өрлеу дәуiрiнiң саяси ойының жарқын жұлдызының бiрi италияндық Н. Макиавелли (1469-1527ж.ж.) болып табылады. Оның Патша (1513ж.), Тита Ливлийдiң бiрiншi декадасы туралы ой толғаныстар (1519ж.), Флоренция тарихы (1532ж.) т.б. атты құнды еңбектерi бар. Н. Макиавеллидiң саяси iлiм тарихы дамуына қосқан үлестерi:
1 схоластиканы бұзып, рационализм мен реализм негiзiн салды;
2 саясаттану ғылымының негiзiн салды және саяси өңдеуді енгізді;
3 феодалдық бытыраңқылыққа қарсы шығып, Италияда бiр орталықтанған, тұтас монархияның абсолюттiк формасын қалыптастыру үшiн күрестi;
4 мемлекет және республика ұғымдарын ендiрiп, оларға қазiргi заманғы мән бердi;
5 папалық тақ пен шiркеудi әшкерледi;
6 мақсат әрбiр тәсiлдi ақтайды қағидасы бойынша қалайда мақсатқа жетуге шақырды.
Ж.Боденнің мемлекеттік билік егемендігі теориясы (1530-1596 жж.).
Республика туралы алты кітап атты еңбегінде мемлекеттің шығуы, функциялары, басқару формалары, т.б. талдаған.
Негізгі идеялары:
1. Мемлекеттік егемендік идеясын жасады. Егемендік ұғымын саяси ғылымға енгізді. Егемендік - бұл Республиканың абсолюттік және мәңгі билігі.
2. Мемлекет - өз ішінде және шетел державалармен қатынастарда жоғарғы саяси билікті иеленуші.
3. Мемлекеттік егемендікке - заң шығару құқығы, соғыс жариялау немесе бітім, кешірім жасау құқығын, қол астындағылардың бағынуы, монета шығару, салық салу құқығын жатқызды.
4. Демократияны және аристократияны қолдамады.
5. Мұрагерлік абсолюттік монархияны қолдады.
5. Утопиялық социализм идеяларындағы мінсіз қоғамдық құрылыс (Т.Мор, Т.Кампанелла).
І. Томас Мор (1478-1535 жж.) көрнекті ойшыл, Англия канцлері болған. Утопия атты еңбегіндегі негізгі идеялары:
1. Англияның қоғамдық және саяси құрылысын сынады. Халық ауырпалығын жүйелі баяндады. Жеке меншікті сынады. Жеке меншікті толығымен жою керек деп есептеді.
2. Кітабында Утопия аралын суреттеді, онда жеке меншік жоқ, халық жағдайы тең, мемлекеттің лауазымды адамдарын халық сайлайды, халыққа есеп береді, маңызды істі бүкіл халық талдайды, мемлекет басында халық сайлаған князь тұрады. Жаппай еңбек ету.
ІІ. Томмазо Кампанелла (1568-1639 жж.). Күн қала атты еңбегінде жаппай теңдікке негізделген мемлекетті суреттеді. Мемлекеттік билік демократиялық принциптерге негізделген. Мемлекет басшысы осы қаланың ең ақылды, білімді азаматы атқарады. Қоғамдық өмір коммунистік принцип бойынша ұйымдастыру керек. Қоғамдық меншік керек деп есептеді.
6. Табиғи құқық пен қоғамдық келісім теориялары Ағарту дәуірінің негізгі саяси доктриналары ретінде. Ж.Ж.Руссоның радикалды демократизмі. И.Кант пен Г.Гегельдің концепцияларындағы мемлекет пен азаматтық қоғам концепциялары.
Ш.Л. Монтескье (1689-1679жж.) француз ағартушысы, заңгер, саяси ойшыл. Оның Парсы жазбалары (1721ж.), Римдiктердiң қуаттылығы мен құлауының себептерi туралы пiкiрлер (1734ж.), Заңдар рухы туралы еңбектерi бар. Оның негiзгi идеялары:
* саяси бостандық, оны қамтамасыз етудiң шарты ретiнде әдiл заң мен мемлекеттiк құрылыстың тиiмдi жұмыс iстеуiн ұсынды;
* заң шығуына байланысты әр халықта өзiндiк сипаттардың барлығын түсiндiруi;
* билiктi бөлу идеясын дамытты, оны бөлудегi мақсат билiктi терiс пайдалануға жол бермеу деп санады;
* бостандық - заң мен ерiк берiлген нәрсенiң барлығын iстеу құқығы.
Ж.Ж. Руссо (1712-1778жж.) саяси iлiмдер тарихындағы жарық жұлдыздардың бiрi. Адамдар арасында теңсiздiктiң пайда болуы мен негiздемесi туралы ойлар, Саяси экономия туралы, Мәңгi әлем туралы ойлар, Қоғамдық келiсiм немесе саяси құқық принциптерi туралы еңбектерi бар.
Ол табиғи жағдайда жеке меншiк болмайды, барлық адам еркiн және тең деп санады. Жеке меншiк пен әлеуметтiк теңсiздiктiң пайда болуынан табиғи теңдiк бұзылды, байлар мен кедейлер арасында күрес басталды деп жазды. Ж.Ж. Руссо халықтар мен билеушiлер арасындағы нағыз келiсiм, саяси организм құру концепциясын ұсынды. Бұл концепция бойынша әркiм өзiнiң жеке мүддесi мен тұлғасын, өзiнiң барлық күшiн жалпы игiлiкке бере отырып, тұтастың бөлiнбес бөлiгiне айналады. Ж.Ж. Руссо қоғамдық шарт концепциясында теңдiк пен меншiк мәселелерiндегi қайшылықтарды шешудiң жолдарын iздестiредi.
Атқарушы билiктi кiмнiң атқаруына қарай Ж.Ж. Руссо басқарудың демократиялық, аристократиялық, монархиялық түрлерiн ұсынады. Барлығында егемендiк пен заң шығару халықтың қолында болады. Ж.Ж. Руссо демократиялық басқару шағын мемлекеттер үшiн, аристократиялық басқару орта мемлекет үшiн, монархия iрi мемлекеттер үшiн тиiмдi басқару формасы деп санады.
Қоғамдық келiсiм (1762 ж.) атты еңбегінде саяси ілімдері толық баяндалған.
1. Саяси ойдың жаңа бағыты - буржаузиялық радикализм негізін қалады.
2. Жеке меншікке әркімнің құқығы бар, бірақ меншікті шексіз иеленуге құқығы болмауы тиіс.
3. Мемлекеттің шығуын қоғамдық келісім теориясы негізінде түсіндірді. Азаматтық одақ құруға, бейбітшілік пен әділеттілікке кепілділік беріледі.
4. Келісімді мемлекетте жоғары билік халықтың қолында болуы тиіс.
5. Халық егемендігі олардың заң шығарушы билікті жүзеге асыруынан көрінеді.
6. Билікті бөлу тұжырымдамасына қарсы шықты, орнына билік құрылымдарының өкілеттілігін шектеуді ұсынды.
И.Кант пен Г.Гегельдің концепцияларындағы мемлекет пен азаматтық қоғам концепциялары.
И.Кант (1724-1804 жж.). Еңбегі Мәңгілік бейбітшілікке , т.б.
1. Дербес, тең мемлекеттер бейбітшілікті сақтау үшін федерация құруын ұсынды.
2. Мемлекет - бұл құқықтық заңдарға бағынған адамдардың бірлестігі.
3. Мемлекеттің формасын биліктегі адамдар саны мен басқару формасына қарау талдады. Осы белгілері бойынша автократияны, аристократияны, демократияны: тақсырдың, дворяндардың, халықтың билігі деп бөлді.
Георг Гегель (1770-1831 жж.). Еңбегі Еңбектері: Германия Конституциясы, Рух философиясы, Құқық философиясы, Тарих философиясы 1831 жылғы реформа жайлы ағылшындық билль т.б.
1. Мемлекет пен азаматтық қоғамды бір-бірінен ажыратты. Азаматтық қоғамды жеке тұлғаның дара мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру дың саласы ретінде анықтады.
2. Азаматтық қоғамды антагонистік қоғам ретінде қарады.
3. Халық егемендігін және днмократияны жоққа шығарды.
4. Тұлға бостандығы мен оның құқығы меншік арқылы жүзеге асады.
Г.Гегель азаматтық қоғам мен саяси мемлекеттің ара-жігін ажыратып қарастырады. Оның ойынша, мемлекет дамудың ең жоғарғы сатысы - азаматтық қоғамда пайда болады. Азаматтық қоғам деп ол буржуазиялық қоғамды түсінеді. Азаматтық қоғам - ерекше, жеке мақсаттарды және жеке адам мүдделерін жүзеге асыру аясы. Гегель азаматтық қоғамды қарама-қайшы мүдделер текетіресетін антагонистік қоғам ретінде сипаттайды.
Азаматтық қоғамның үш негізгі тұсы:
1. қажеттіліктер жүйесі,
2. әділ сот,
3. полиция және бірлестіктер.
Азаматтық қоғам құрылымында үш сословиені атап көрсетеді:
1. субстанционалды (жериеленушілер - дворяндар мен шаруалар);
2. өнеркәсіптік (фабриканттар, саудагерлер, қолөнершілер);
3. жалпылама (шенеуніктер).
Әлеуметтік-экономикалық мәселелерді қарастыра отырып, Гегель азаматтық қоғам қанша байлыққа кенелсе де, кедейлікпен күресуге қабілетсіз екендігін мойындайды.
XIX ғасырдағы қазақ ағартушыларының саяси көзқарастары (Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев). Қазақ зиялылары туралы сөздi XIX ғасырда өмiр сүрген қазақтың ағартушыларынан бастаған жөн сияқты. Өйткенi, олар өздерiнiң шығармашылығын әлемдiк деңгейдегi мәдениет көздерiнен сусындап отырып өрбiткен, iс-әрекеттерiн әлеуметтiк, саяси дамудың принциптерiне, үрдiстерiне сай екшеп отырған. Өз заманының керемет саясаткерi, этнограф-ғалым Ш. Уәлиханов қазақ елiнiң саяси өмiрiндегi кейбiр мәселелердiң шешiмi ұлттық-этникалық жетiлуде екенiн пайымдаған. Сондықтан сол халықтың iшкi мүмкiндiктерiн ашудың бiрi этносаралық қатынастарды, ұлттық мәдениеттердi жақындату екенiн байқайды. Ш. Уәлиханов Сот реформасы жайында хат атты саяси тұрғыда жазылған еңбегiнде қазақтың ел билеу тәжiрибесiндегi маңыздылықтар қатарына мыналарды жатқызды: қазақтың әдет-ғұрып заңын; билер институтын; халықтық сайлауды әдiлеттi өткiзу. Жетiлмеген саяси жүйенiң қозғаушы күшi сол халықтың белсендiлiгiн, бiлiмдiлiгiн арттыруда екенiне де баса назар аударады. Бұл идеяны өзiнiң шығармашылығы арқылы дәлелдеуге тырысады. Ы. Алтынсарин көтерген бастама (оқудың, бiлiмнiң қадiрiн көтеру) өз заманындағы ұлттық идеямен парапар болатын. Өйткенi ол саяси күреске, тәуелсiздiк алуға дайын емес халықты алдымен сауаттандыру керек екендiгiн түсiнген едi. Мiне, соның арқасында келесi ғасырларда қазақтар бiлiмдiлiгi жоғары, сауатты халықтардың қатарына қосылды. А. Құнанбаевтың Қара сөздерi түркi халықтарының даналығының бiр биiгi болатын. Өз халқының әлеуметтiк, саяси жағдайына жаны ашыған көреген ақын өз шығармашылығында көп мәселенi шешудi мәдениеттен, руханилықтан бастауды тұжырымдайды. Еркiндiктiң қайнар көзi халықтың дүниетанымында екенiне назар аударады.
А. Құнанбаев 41-шi қара сөзiнде ұлттың iшкi бiрлiгiн, тұтастығын нығайту үшiн мықты үкiмет құрылуы керек екендiгiн және сол үкiмет халықты бiлiмге, ғылымға, өнерге, еңбекке тартуға мiндеттi екенi айтады. Сонымен қатар, үкiмет, билiк басындағы адамның материалдық жағдайының жақсы болғанын қалады. Өйткенi, бұл тұжырым билiктегi адам күнделiктi күйкi тiрлiктiң мәселелерi деңгейiнде алаңдамауы қажет деген ойдан туындаса керек.
5. Консерватизм, либерализм, марксизм концепцияларының қалыптасуы. Қазіргі саяси ғылымның негізгі бағыттары.
Консерватизм консервативус- қорғаушы ұлы француз революциясының саяси идеяларына қарама қарсы идея ретiнде дүниеге келдi. Олар монархиялық билiктi, феодалдық қоғамдық құрылысты, оның саяси-мәдени құндылықтарын сақтағысы келдi. Негiзгi өкiлдерi: Эдмунд Берк, Жозеф де Местр, Фридрих Фон Савиньи т.б.
Либерализм- лат. liberalis- ерiктi идеологиялық ағым ретiнде ХVll-ХVlll ғ.ғ. ағылшын-американ және т.б. батыстық ағартушылардың саяси философиялары негiзiнде қалыптасты. Негiзгi өкiлдерi: Дж.Локк, Ш.Монтескье, А.Смит, И.Кант, Т.Джефферсон, А.Токвиль.
Либерализм қағидалары- адамның еркiндiгi, тұлғаның табиғи құқығы мен бостандықтарының байланысы, олардың мемлекет және қоғам мүддесiнен жоғары тұруы.
Либерализмнiң мұраты идеалы- саяси демократия қағидаларының қалыптасуы мен жетiлуiне, дамуына зор ықпал ету.
Саяси ілімдер тарихында 19 ғасырдың 40 - -шы жылдарында қалыптасқан марксизмнің алатын орны ерекше. Оның негізін қалаушы Карл Маркс (1818- - 1883) пен Фридрих Энгельс (1820 - -1895) өз еңбектерінде алғаш рет еңбекші бұқараның мүддесін қорғай отырып, қоғамдағы теңсіздік, әлеуметтік қанау және құқықтық бейберекетсіздікке қарсы қарсы күрес жолын анықтауға тырысты. Осындай бағыттағы идеялар негізінде мемлекет пен құқыққа қатысты жаңа марксистік тарихи - матералистік тұжырымдама қалыптасты.
Марксизм неміс ғалымдары мен ойшылдары К.Маркс пен Ф.Энгельс жасаған ілім. Ол ХІХ ғасырдың 40-жылдары капитализмнің даму кезеңінде, тап қайшылықтардың шығуы негізінде дүниеге келді. Марксизм жұмысшы қозғалысынығ теориялық негізін жасады.
Марксизм ілімі бойынша тарих барлығы бес формациядан:
1. алғашқы қауымдық,
2. құл иеленушілік,
3. феодалдық,
4. капиталистік,
5. коммунистік формациялардан тұрады.
Марксизмнің түйінді идеялық қағидалары -- қосымша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жоспары:
1. Қазіргі білімдер жүйесіндегі саяси ғылымның алатын орны, саясаттанудың қалыптасуы мен дамуы, оның негізгі категориялары, саясаттанудың пәні мен объектісі.
2. Саясаттанудың негізгі парадигмалары мен мектептері.
3. Саяси шынайылықты зерттеу әдістері.
4. Саяси ғылымның ғылыми-танымдық, әдіснамалық және қолданбалы функциялары.
5. Маманды кәсіби дайындау жүйесіндегі саясаттану.
1. Қазіргі білімдер жүйесіндегі саяси ғылымның алатын орны, саясаттанудың қалыптасуы мен дамуы, оның негізгі категориялары, саясаттанудың пәні мен объектісі.
Мемлекеттiк маңызға ие болатын саяси, әлеуметтiк мәселелер зерттеу объектiсi болып табылатын саясаттану ғылымының елiмiздiң болашақ дамуы үшiн маңыздылығы зор. Елiмiзде саясаттану ғылымының қалыптасу мен дамуына жағдайдың жасалынуы өркениеттi елдердiң үлгiлерiне сәйкес келетiн iс-әрекеттер мен стратегиялық жолдарға көшуiнiң көрiнiсi. Қоғамымыздың саяси жүйесін жетілдіре түсу үшін әрбір азаматтың саяси мәдениетінің барынша демократияланған сипатта қалыптасуы шарт. Саяси мәдениет сонымен бірге, саяси институттардың қызметінің негізгі мазмұнын да құрайтын құбылыс. Демократиялық саяси мәдениет - бұл әлеуметтік, этникалық, мәдени проблемаларды өркениетті тұрғыда шешуге арқау болады, қоғамның жан-жақты дамуына жағдайды қалыптастырады.
Саяси білімдер жастардың толық мағынадағы саяси субъект дәрежесiне көшiру баспалдағы және жас азаматтың саяси көзқарастарының iргелi негiзiн құрайтын, қоғамдағы бiрлiктi, тұрақтылықты сақтауға ықпал ететiн саяси дүниетанымы мен саяси бағдарын қалыптастыру мен дамытуға негіз болады. Саяси ғылымдарының негiздерiн меңгеру қазiргi өтпелi қоғам жағдайында еркiн бағдар ұстап, белсендi iс-әрекет жасауға, iшкi және сыртқы саясаттың сыр сипатын, қилы құбылыстарды жете ұғынуға, басқа адамның құқықтарын қадiрлеуге, өркениеттi түрде өзiнiң мақсат мүддесiн бiлдiруге жол ашады. Саясаттану саяси төзiмдiлiкке, келiсiмге, серiктестiкке, мәмiлеге келе бiлудi, дау-жанжалды дер кезiнде шешудi, ұлтжандылықты, қоғам мен мемлекет алдындағы азаматтық парызды, жауапкершiлiктi сезiнуге ықпал етедi. Жастардың отаншылдық және патриоттық сезімдерін қалыптастырады және дамытады. Саясаттану жастарды саясат пен саяси жетекшiлердiң iс-әрекеттерi жөнiнде хабарлар етеді.
Саясаттану XIX ғасырдың екінші жартысында өз алдына жеке пән ретінде калыптасты. Оған бұл кезде бихевиористік, тәжірибелік (эмпирикалық) әдістердің кеңінен пайдаланылуы зор ықпалын тигізді. 1857 жылы АҚШ-тың Колумбия колледжінде (кейін Колумбия университетіне айналды) профессор Фрэнсис Либор Тарих және саяси ғылым кафедрасын ашты. Кейінен 1880 жылы саяси ғылымның жоғары мектебі құрылды. АҚШ-тағы сияқты 1872 жылы Францияда мемлекеттік аппаратқа арнайы қызметкерлер дайындайтын саяси ғылымдар мектебі жұмыс істей бастады. 1889 жылы Американың Саяси және әлеуметтік ғылымдар академиясы, 1903 жылы Америкалық саяси ғылымдар ассоциациясы құрылды.
1896 жылы Саяси ғылымдар элементтері аты классикалық еңбек жарыққа шықты. Г.Моска бұл еңбегінде саяси ғылымдар ұғымын ғылыми білімнің дербес бір саласы және жеке пән ретінде қолданды.
XX ғасырдың басында саясаттану дербес академиялық пән ретінде толық бөлініп шықты. Бұл ғылым халықаралық мәртебе алып, толыққанды қалыптасуына ЮНЕСКО-ның басшылығымен 1949 жылы құрылған Саяси ғылымдардың халықаралық ассоциациясы зор рөл атқарды.
Саясаттанудың негізгі категориялары.
Ғылымның басқа салаларындағы сияқты саясаттанудың да өзiндiк ұғымдары (категориялары) бар. Оған саяси құбылыстар мен процестердiң мәнiн бiлдiретiн ғылыми терминдер, сөз тiркестерi жатады.
Саяси дегеніміз индивидтер мен бірлестіктердің саяси қызметтеріндегі қоғамдық қатынастарының белгілі қасиеттері мен ерекшеліктерінің жиынтығы. Саясилықтың мазмұнын - саяси бостандық, саяси құқық, саяси сана ұғымдары құрайды. Яғни, саяси ұғымы белгілі бір құбылыстар мен процестердің саяси салаға жататындығын білдіреді.
Саясат - қоғамдағы үлкен әлеуметтiк топтар мен таптар, ұлттар мен ұлыстар, олар мен мемлекет арасындағы қарым-қатынас барысындағы олардың өз мүдделерiн қорғауға, iске асыруға, саяси билiктi жеңiп алуға, сақтап қалуға бағытталған және оны қолдауға негiзделiнген әрекет жүйесi.
Билiк - тап, әлеуметтiк топ, мемлекет жеке адам т.б. тарапынан өзiндiк ерiк-жiгердi iске асырудағы қабiлеттiлiк пен мүмкiндiктердi пайдалана отырып адамдардың қызметi мен мiнез-құлқына бедел күштеу құралдары арқылы әсер ету.
Саяси жүйесi - мемлекеттер арасындағы саяси өзара қатынастарды реттейтiн ұйымдар мен мекемелердiң жиынтығы.
Азаматтық қоғам - жеке тұлғаның емен-еркін дамуын қамтамасыз ететін қоғамның күйі.
Мемлекет - белгiлi бiр аумақ шеңберiнде адамдар, әлеуметтiк топтар, таптар мен бiрлестiктердiң қатынастары мен қызметтерiн ұйымдасты-ратын, бақылайтын қоғамның саяси жүйесiнiң негiзгi элементi.
Саяси партия - саяси билiктi иеленуге немесе мемлекетте билiктi жүзеге асыруға қатысуға талпынушы идеология тұтастығымен байланысты ерiктi одақ.
Саяси мәдениет - белгiлi бiр қоғамда немесе әлеуметтiк қауымдастыққа тән саяси сана мен iс-әрекеттердiң ұқсастық жиынтығы.
Саяси режім - саяси билікті жүзеге асырудың әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы. Демократия, тоталитаризм, авторитаризм.
Саясаттану объектiсi мен пәні. Саясаттанудың өзi зерттейтiн мәселесi, пәнi бар дербес ғылым. Саясаттану ұғымы гректiң politik және logos деген сөздерiнен шыққан. Бiрiншiсi мемлекеттiк iс, мемлекеттiк iстi басқару мағынасын бiлдiрсе, екiншiсi, iлiм, ғылым деген мағынаны бiлдiредi. Саясаттану дегеніміз саясат, оның қоғам мен жеке адамның өзара әрекеті туралы ғылым. Демек, саясаттану ғылымы саясат және саяси билiк, қоғамның саяси өмiрiнiң қалыптасуы мен даму заңдылықтары, саяси мүдделер мен саяси қатынастар, саяси сана мен саяси мәдениет, адамдардың саяси әрекеттерi мен саяси үрдiстері, халықаралық саяси қатынас туралы бiртұтас iлiмдердiң жиынтығын құрайды.
Саясаттану обьектiсi - қоғамдағы саяси қатынас болып табылады. Қоғамның саяси қатынасы өзiне билiктiң әрекет ету процесi мен дамуын, бұқараның билiкке қатысуын, сонымен бiрге саяси ықпал ету обьектiсi- экономикалық, әлеуметтiк және рухани мүдделердi қамтиды. Басқа сөзбен айтқанда, саяси қатынастар саласы саяси қызмет обьектiсiнiң барлық саласы. Сондықтан саяси қатынастар басқада ғылымдардың философия, әлеуметтану, құқық және тарихтың зерттеу обьектiсi болады, бұл ғылымдардың әрқайсысы өзiндiк зерттеу пәнiне ие. Саясаттанудың зерттеу пәнi - саяси билiктiң қалыптасуы мен даму заңдылықтары, оның әрекет ету формасы мен әдiстерi болып табылады.
Өздiгiнше саясаттану барлық әлеуметтiк құбылыстар мен қағидаларды саяси билiк негiзiнде түсiндiредi. Американ саясаттанушысы Г. Лассуэлл (1902-1978ж.ж.) бiз саясат саласындағы ғылым туралы айтқанда, бiз билiк туралы ғылымды айтамыз - деп жазды.
2. Саясаттанудың негізгі парадигмалары мен мектептері.
Саясаттанудың негiзгi парадигмалары. Парадигма (гректiң paradeigma - теория, үлгi деген сөзiнен шыққан) - зерттеу барысында үлгi ретiнде алынатын теория. Саясаттануда парадигма деп саяси өмiрдi зерттеу қисынын бiлдiретiн, қоғамдағы саяси құбылыстарды теориялық пайымдауда негiзгi өлшемi мен қалпын қалыптастыратын басты тұжырымдар жиынтығын айтамыз. Саясаттанудың негiзгi парадигмалары қатарына мыналар жатады: теологиялық, натуралистiк, әлеуметтiк, тиiмдi-сыни.
3. Теологиялық парадигма саяси ғылымның алғашқы дами бастаған кезiнде пайда болды. Ол саясатты, билiктi, мемлекеттiң пайда болуын құдайдың құдiретiмен түсiндiредi.
4. Натуралистiк парадигма саясатты әлеуметтiк сипаты жоқ табиғи себептермен, мәселен географиялық ортамен, биологиялық және психологиялық ерекшелiктермен байланыстыра түсiндiредi.
5. Әлеуметтiк парадигма, ол саясаттың табиғаты мен пайда болуын әлеуметтiк факторлар арқылы түсiндiредi. Мәселен, марксизм саясаттың мәнiн экономикалық қатынастардан iздестiрдi, яғни қоғамның әрбiр экономикалық базисi қажеттi қондырманы тудырады деп тұжырымдады.
6. Тиiмдi-сыни парадигма саясаттың табиғатын, оның өз iшiндегi себептермен, қасиеттермен, элементтермен түсiндiредi.
Саясаттанудың негізгі мектептері.
Қазіргі шетелдік саясаттану ғылымында американдық саясаттану мектебі жетекші болып табылады (Г.Алмонд, З.Бжезинский, С.Верба, Р.Даль, Д.Истон, С.Липсет, С.Хантингтон және т.б.). Олардың зерттеуінің негізгі бағыттары: саяси билік, саяси билік механизмі, саяси билік принциптері, саяси мінез-құлық, саяси партия, т.б. Салыстырмалы саясаттану.
Ағылшын саясаттану мектебі американдық мектептің ықпалы негізінде қалыптасты. Зерттеулерді экономикалық, әлеуметтік, әлеуметтік-саяси бағыттар бойынша жүргізеді. Саяси жүйе, сайлау жүйесін, мүдделі топтардың билікке ықпал ету механизмін, шиеленіс, келісім теориясын, плюралистік демократия, т.б.
Неміс саясаттану мектебі (Т.Адорно, Х.Арендт, Р.Дарендорф, Э.Фромм) зерттеулерді теория-философиялық пен саяси-әлеуметтік мәліметтерді байланысы негізінде жүргізеді. Негізгі ғылыми бағыттары: саясат философиясы, шиеленіс, саяси жүйе теориялары, саяси үстемдіктің тарихи және салыстырмалы түрлері, тоталитаризм, саяси институттар социологиясы, саяси мінез-құлық, қоғамдық пікір, БАҚ-тың саясаттағы рөлі.
Француз саясаттану мектебі (М.Бонгран, П.Бурье, Ф.Буррико, Д.Давид, М.Фуко) ІІ-ші дүниежүзілік соғыстан соң қалыптасты.Бұл мектеп билік мәнін, таптарды, саяси партияларды, әлеуметтендіруді зерттеді және қолданбалы саясаттануды дамытты.
ХХ ғасырдың саясаттану ғылымының қазiргi кезеңдегi әр түрлi бағыттары қалыптасты:
1 Әлеуметтiк бағыт, ол әсiресе батыстық саясаттану ғылымында ерекше орын алды. Оның өкiлдерi саясат құбылыстарын қоғамның күрделi әлеуметтiк құрылымы мен процестерi арқылы зерттейдi. Саясаттануда бұл бағыттың қалыптасуына М. Вебер, Э. Дюркгейм үлкен үлес қосты. Осы бағыт iшiнде В. Парето мен Г. Моска элита концепциясын, ал Р. Михельс саяси партия теориясын қалыптастырды.
2 Саясаттанудың екiншi бағыты - институционализм деп аталады. Оның негiзгi өкiлдерi С. Липсет, Ч. Миллс, М. Дюверже т.б. Олардың негiзгi зерттеген мәселелерi - саяси өмiр мен қоғамдық құрылысты ұйымдастыру формалары. Бұл бағыттың негiзгi қолданған ұғымы саяси институт болды.
3 Саясаттың құрылымдық-функционалды концепциясы, оның өкiлдерi - Г. Лассуэлл, Т. Парсонс, Д. Истон, М. Вебер. Олар саясатты, оның инситуттарын қоғамдағы орны мен қызметiне қарай зерттейдi. Д. Истон саяси жүйе теориясын қалыптастырған. Г. Лассуэлл өз еңбектерiнде саяси жүйенiң әрекет етуiндегi бұқаралық коммуникацияның рөлiне көп көңiл бөлдi. Т. Парсонс пiкiрi бойынша жалпы жүйенi тану тек жекелеген жүйешелердi зерттеу арқылы ғана мүмкiн еді.
4 Саяси плюрализм концепциясының негiзгi өкiлдерi - Э. Дюркгейм, М. Дюверже, Р. Дарендорф болып табылады. Олардың негiзгi идеясы: қоғамда таптардың жойылуына және олардың орнына әлеуметтік қабаттардың өзара әрекет пен келiсiмде өмiр сүруiне негізделді. Мұнда мемлекет бейтарап төреші қызметiн атқаратын болды.
5 Демократия концепциясы, оның негiзiн салушы А. Токвиль. Демократия концепциясы негiзiнде құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам, адам құқығы мен бостандығы сияқты iлiмдер қалыптасты.
6 Бюрократия концепциясының дамуына М. Вебер, Р. Мертон, С. Липсет еңбектерi ықпал етті. Олар еңбектерiнде бюрократияның қызметi мен құрылымын жан-жақты зерттеді. Бұл теориядағы маңызды нәрсе бюрократиялық билiктi заңдастыру және демократиямен қарым-қатынасы туралы мәселе болып табылады.
7 Тоталитаризм концепциясы. Тоталитаризм мәселелерi немiс-американ ғалымы Х. Арендт, австро-американ ғалымы Ф. Хайек, орыс ғалымы Н. Бердяев еңбектерiнде жазылды.
3. Саяси шынайылықты зерттеу әдістері.
Саясаттану ғылымының зерттеу әдiстерi мыналар:
Жүйелiк әдiстiң мәнi саясатты бiр тұтас, күрделi организм, өзiн-өзi реттеушi механизм, қоршаған ортамен кiрiс (талап, мүдде) және шығыс (саяси шешiм) арқылы байланыста болатын тұтас жүйе ретiнде қарастыруында.
Салыстырмалы әдіс ұқсастық белгілері бар саяси нысандардың екі және одан да көбірегін өзара салыстырудан тұрады. Салыстырмалы әдіс салыстыру арқылы әртүрлі саяси жүйелердің, саяси құбылыстардың жалпы және айрықша ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді.
Тарихи тәсіл саяси құбылыстарды бұрынғы, қазіргі және болашақ байланыстарын айқындауға мүмкіндік береді.
Бихевиористiк тәсiл. Бұл саяси құбылыстарды жеке адамдар мен оның топтарының мiнез-құлықтарына қолдау жасау арқылы зерттейтiн тәсiл. Бихевиористiк тәсiл төмендегiдей негiзгi топтарға сүйенедi:
саясаттың басты субьектiсi адам болып табылады;
саяси құбылыстарды зерттеуде жеке адамдардың саясатты түсiнуiне, мойындауына, саяси сенiмiне немесе саясаттың бұрыс, дұрыстығына көзiнiң жетуiне негiзделедi;
мұнда адамның саясаттағы санасы, психологиялық себептерi жетекшi рөл атқарады;
адамдардың мiнез-құлқын белгiлi бiр модулдерге бөлуге негiзделедi. Олар саяси процестерге қатысушы жеке адамдардың және топтардың саяси мiнез-құлқын алдын-ала бiлiп отыруға мүмкiндiк бередi. Бихиевиористiк тәсiлдiң екiншi бiр ерекшелiгi адамдардың саяси iс-әрекеттерiне ерекше мән бередi.
Социологиялық әдіс шынайы саяси өмір фактілерін талдауға бағытталған, саяси өмірде социологиялық зерттеу нәтижелері тауар ретінде көрініс табады.
Саясаттануда іскерлік ойын әдісі (саяси шешім қабылдау) кең тараған. Бұл әдіс саяси процестерді үлгілендіруге негізделінген. Ал мұның өзі мемлекеттік органдар мен саяси партияларға басқару процесін жетілдіруге көмектеседі.
Шешiмдер қабылдау әдiсi тиiстi iс-қимыл құралдарын пайдалану арқылы саяси шешiмдердi қабылдау және жүзеге асыру процесi.
4. Саяси ғылымның ғылыми-танымдық, әдіснамалық және қолданбалы функциялары.
1 Танымдық қызметi. Саясаттану қоғамдағы оқиғаларды танып-бiлуге, олардың саяси мәнiн түсiнуге және болашақты болжауға мүмкiндiк бередi. Көптеген жылдар бойы Ресей империясы, одан кейiн кеңестiк тоталитарлық тәртiп саясат пен билiк сырын бүгiп келдi, қазiрдiң өзiнде халқымыздың саясат және саяси жетекшiлердiң iс-әрекеттерi жөнiнде хабарлары аз. Оларды бiлмей демократиялық жолмен алға басу қиын. Ондай білімді саясаттану ғылымы бере алады.
2 Бағалау (аксиологиялық) қызметi. Ол саяси құрылысқа, институттарға, iс-әрекеттерге және оқиғаларға саяси баға бередi. Қоғамдағы саяси оқиға мен құбылыстарды бағалау арқылы көпшiлiк оны ақтайды немесе қаралайды. Демократиялық қоғамда халықтың қолдауына ие болудың маңыздылығын билiк құрылымдары жақсы бiледi.
3 Саяси әлеуметтендiру қызметi. Демократиялық мемлекеттерде ол азаматтықты, халықтың демократиялық саяси мәдениетiн қалыптастырады. Қазiргi кезеңде азаматтарымыздың саяси құндылықтарында қайшылықтық тұстар байқалуда. Бұл саяси әлеуметтендiру жұмысын жетiлдiрудi қажет етедi.
4 Реттеушiлiк, басқарушылық қызметi. Бұл қызметi арқылы саясаттану ғылымы адамдардың саяси өмiрде өзiн-өзi ұстауын, iс-әрекетiн реттейдi. Саяси дамудың бағдарын бақылай отырып саясаттану қоғамдағы оқиғаларды тиiмдi басқару үшiн нақтылы мәлiметтер мен мағлұматтар бередi. Саяси бiлiмдер, сипаттамалар, кеңестер адамдардың күнделiктi практикалық iс-әрекетiнде басшылыққа алынады.
5 Саяси өмiрдi жетiлдiру қызметi. Бұл ғылым саяси институттар мен қатынастарда, басқаруда реформалар жасап, оларды қайта қарауда теориялық негiз болады. Оның көмегiмен заңшығарушы, атқарушы органдар қабылдайтын құқықтық жарғылар, саяси басшылық шешiмдер алдын-ала тексерiлiп, зерттеледi, қоғамда болып жатқан нақтылы жағдайлар саяси тұрғыда талданады. Солардың негiзiнде кейбiр саяси институттар жойылып, оның орнына бүгiнгi талапқа сай басқалардың келуiн негiздейдi, мемлекеттiк басқарудың қолайлы үлгiлерiн, саяси шиеленiстердi шешудiң тиiмдi жолдары мен әдiстерiн iздестiредi.
6 Болжау қызметi. Саяси зерттеулердiң құндылығы саяси процестердiң үрдiсiн сол күйiнде бейнелеумен тоқтамайды. Ол белгiлi бiр саяси жағдайларда алдынғы қатарлы, озық саяси өзгерiстер жасауға бағытталған ғылыми болжаумен аяқталуы тиiс. Қазiргi кезеңде қоғам өмiрiнiң қай саласына болмасын жүргiзiлетiн реформалар үшiн қолайлы саяси және т.б. жағдайлардың бар немесе жоқтығын анықтау сияқты жауапты мiндеттер осы ғылымға жүктелген.
Бұл қызметтерiн қоғамда саясаттану мына мiндеттерiн орындау арқылы жүзеге асырады:
қоғамдық-саяси күштердiң бiрiгуi қағидаларын, жолдарын, жағдайын анықтау;
саяси жүйенi демократияландырудың негiзгi бағытын, формалары мен әдiстерiн әзiрлеу;
құқықтық мемлекет пен өзiн-өзi басқарушы мемлекеттiк құрылысқа өтудiң ең тиiмдi жолын анықтау;
ұлттық-этникалық шиеленiстердi, қоғамдық ұлттық-мемлекеттiк құрылысты шешудiң жетiлген жолдарын белгiлеу;
азаматтардың саяси мәдениетiнiң теориялық және практикалық аспектiлерiн зерттеу, адамдарды әлеуметтiк-саяси жауапкершiлiк рухында тәрбиелеу жолдары мен формаларын анықтау;
халықаралық қатынастардағы жалпы адамзаттық және мемлекеттiк мүдделердiң тиiмдi қойылуын анықтау.
5. Маманды кәсіби дайындау жүйесіндегі саясаттану.
Қазақстан тәуелсiздiгiне қол жеткiзген уақыттан берi көптеген ғылыми мәселелерге түбегейлi жаңаша қарауға мүмкiндiктер туды. Соның бiрi - саясаттану ғылымының көтеретiн мәселелерi тiкелей қоғамымыздың саяси қауiпсiздiгiн, саяси дамуын теориялық тұрғыдан қамтамасыз етiп отырады. Жалпы мемлекеттiк маңызға ие болатын саяси, әлеуметтiк мәселелер зерттеу объектiсi болып табылатын саясаттану ғылымының елiмiздiң болашақ дамуы үшiн маңыздылығы зор. Елiмiзде саясаттану ғылымының қалыптасу мен дамуына жағдайдың жасалынуы өркениеттi елдердiң үлгiлерiне сәйкес келетiн iс-әрекеттер мен стратегиялық жолдарға көшуiнiң көрiнiсi. Қоғамымыздың саяси жүйесін жетілдіре түсу үшін әрбір азаматтың саяси мәдениетінің барынша демократияланған сипатта қалыптасуы шарт. Саяси мәдениет сонымен бірге, саяси институттардың қызметінің негізгі мазмұнын да құрайтын құбылыс. Демократиялық саяси мәдениет - бұл әлеуметтік, этникалық, мәдени проблемаларды өркениетті тұрғыда шешуге арқау болады, қоғамның жан-жақты дамуына жағдайды қалыптастырады.
Саясаттану пәнiнiң мақсаты - жастардың толық мағынадағы саяси субъект дәрежесiне көшiру баспалдағы болу және жас азаматтың саяси көзқарастарының iргелi негiзiн құрайтын, қоғамдағы бiрлiктi, тұрақтылықты сақтауға ықпал ететiн саяси дүниетанымы мен саяси бағдарын қалыптастыру мен дамыту. Саяси ғылымдарының негiздерiн меңгеру қазiргi өтпелi қоғам жағдайында еркiн бағдар ұстап, белсендi iс-әрекет жасауға, iшкi және сыртқы саясаттың сыр сипатын, қилы құбылыстарды жете ұғынуға, басқа адамның құқықтарын қадiрлеуге, өркениеттi түрде өзiнiң мақсат мүддесiн бiлдiруге жол ашады. Саясаттану жас мамандарға саяси қажеттiлiктерiн мемлекет тарпынан iске асырудың жолдары мен әдiстерiн дұрыс таңдауға, демократиялық тәртiптердi және қоғамдық институттарды қалыптастыруға көмектеседi. Саясаттану саяси төзiмдiлiкке, келiсiмге, серiктестiкке, мәмiлеге келе бiлудi, дау-жанжалды дер кезiнде шешудi, ұлтжандылықты, қоғам мен мемлекет алдындағы азаматтық парызды, жауапкершiлiктi сезiнуге ықпал етедi. Жастардың отаншылдық және патриоттық сезімдерін қалыптастырады және дамытады. Саясаттану жастарды саясат пен саяси жетекшiлердiң iс-әрекеттерi жөнiнде хабарлар етеді.
Саясаттануды оқып үйренуге деген қажеттіліктер:
1. Мемлекеттік жүйелердің халықтың көпшілігін саясатқа араластыруға деген талпынысы;
2. Азаматтық қоғам қалыптастыруға ұмтылыс, саяси мәдениеті көтеру;
3. Демократиялық жағдайда ЖОО студенті саяси өмірден хабардар болуға үйренуі тиіс;
4. Қазіргі кезеңде саясаттан тыс, саяси үрдістерді түсінуге талпынбай өмір сүру мүмкін емес.
5. Саясаттанудың ғылым ретінде қамтитын мәселерінің ауқымы да өте кең.
Лекция-2. Саяси ғылымның қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері
1. Адамзат өркениетіндегі саяси идеялардың генезисі. Саяси ойдың қалыптасуы мен даму тарихының дәуірлік кезеңдері.
2. Ежелгі дәуір ілімдеріндегі саясаттанудың элементтері (Конфуций, Платон, Аристотель).
3. Орта ғасырдағы саяси идеялар (Августин, Аквинский, Әл-Фараби).
4. Қайта өрлеу және Ағарту дәуіріндегі саяси идеялардың дамуы. Саясаттың мәні туралы Макиавеллидің көзқарасы. Ж.Боденнің мемлекеттік билік егемендігі теориясы.
5. Утопиялық социализм идеяларындағы мінсіз қоғамдық құрылыс. (Т.Мор, Т.Кампанелла).
6. Табиғи құқық пен қоғамдық келісім теориялары Ағарту дәуірінің негізгі саяси доктриналары ретінде. Ж.-Ж.Руссоның радикалды демократизмі. И.Кант пен Г.Гегельдің концепцияларындағы мемлекет пен азаматтық қоғам концепциялары.
7. Қазақ ағартушыларының саяси көзқарастары.
8. Консерватизм, либерализм, марксизм концепцияларының қалыптасуы. Қазіргі саяси ғылымның негізгі бағыттары.
1. Адамзат өркениетіндегі саяси идеялардың генезисі. Саяси ойдың қалыптасуы мен даму тарихының дәуірлік кезеңдері.
Қазiргi дүниенi неғұрлым дұрыс танып, бiлу үшiн және болашақ жақсы өмiрдiң дұрыс жолын таңдай бiлу үшiн адамдар әр уақытта, әр дәуiрде өзiне дейiнгi өткен идеялар мен қағидаларға сүйенген. Өткен тарихты және адамзаттың ұзақ ғасырлық тәжiрибесiн пайдалану тарихи қажеттiлiк болып табылады.
Саяси iлiмдер тарихы әртүрлi көзқарастар мен ойлардың күресi ғана емес, сондай-ақ адамзаттың таңдаулы өкiлдерiнiң мемлекет пен құқықтың даму тарихы, бостандық пен әдiлдiк, заң мен заңдылық, қоғам мен мемлекеттiк құрылыс, адамдардың құқығы мен бостандығы туралы айтқан алдыңғы қатарлы ойлары мен идеяларының жиынтығы.
Саяси идеяларды дұрыс бағалау мен мәнін түсіну үшін қажетті методологиялық әдіс-тәсілдер:
1. тарихтың белгілі бір кезеңінде өмірлік жағдай мен қоғамдық практика қажеттілігі тудырған сұрақтарға жауап беру негізінде теориялар мен идеялар пайда болады, ол үшін сол практикалық мәселелерді терең танып білу қажет;
2. саяси ілімдерде тікелей немесе жанама болса да қандай да бір әлеуметтік топтардың, әлеуметтік күштердің экономикалық мүдделері көрініс табады;
3. саяси идеялардың қоғамдық процестегі рөлі әртүрлі болды. Олар жағымды немесе жағымсыз, тіпті реакциялық рөлдерді атқаруы мүмкін;
4. саяси ілімдердің дамуында дүниежүзі тарихы дамуының ішкі логикасы бар. Сонымен бірге, осы елде қалыптасқан ұлттық, тарихи жағдайлар позициясы тұрғысынан да қарау керек.
2. Ежелгі дәуір ілімдеріндегі саясаттанудың элементтері (Конфуций, Платон, Аристотель).
Қытайдың саяси iлiмi тарихында конфуцизм iлiмi маңызды рөл атқарған. Оның негiзiн қалаған б.з.д. 551-479ж. өмiр сүрген қытайлық ойшыл Конфуций болды. Оның көзқарастары шәкiрттерi құрастырған Лунь юй (Әңгiмелер мен пiкiрлер) кiтабында жинақталған. Бұл кiтаптағы даналық туралы ойлар өз мәнiн осы уақытқа дейiн жойған жоқ. Ол даналыққа үш түрлi жолмен жетемiз, ең iзгi жол - санамен саралау, ең оңай жол - елiктеу, ең қиын жол - тәжiрибеден тәлiм алу, - деп жазады. Оның негiзгi идеялары:
1 мемлекеттiң патриархалды-патерналистiк концепциясы;
2 аристократиялық билiк концепциясы;
3 қайырымды билiк концепциясы.
Конфуций барлық нәрсе үнемі өзгерісте болады, уақыт тоқтамайды, әрбір нәрсенің басталуы мен аяқталуы болады дейді. Адамның ісі де солай, бас-аяғынсыз бірде-бір іс жоқ. Оның басталуы мен аяқталуын анық білген адам ақиқатқа жақын тұрады - деп жазады.
Ежелгі Греция және Ежелгі Римдегі саяси ілімдер: Платон, Аристотель. Ежелгi Грецияның саяси iлiмдер тарихында өте бай материалдар жинақталған. Антикалық дәуiр ойшылдары қоғамдық өмiрдi, оның саяси құрылысын талдап, саяси сананы мифтен теорияға ауыстырды. Ежелгi грек ойшылдарының көрнектi өкiлiнiң бiрi - Платон б.з.д. 427-347 жылдары өмiр сүрдi. Ол саяси ойларын Саясат, Мемлекет, Заңдар атты еңбектерiнде айтты. Мемлекет пен заңдарға деген мұқтаждықты Платон адамдардың өздерiнiң қызығушылықтарын қанағаттандыруға, қоғамдық идеалға жақындауға деген талпынуларымен түсiндiрдi.
1. Мемлекет - әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру, тәртіпті қолдау, адамдарды сыртқы жаулардан қорғау үшін қажет деп санады.
2. Мемлекет атты еңбегенде мемлекет бақытты болу үшін, ол толығымен бақытты болуы тиіс - деп жазды.
Платон пiкiрi бойынша мемлекеттiк құрылыстың дұрыс және бұрыс формалары кездеседi (Мемлекет деген еңбегінде мемлекеттік құрылыстың бірінші жобасын ұсынды). Мемлекеттiң дұрыс формасы - монархия, аристократия, өйткенi олардың қызметi қоғамды келiсiм мен байлыққа жеткiзедi деп есептедi. Мемлекеттiң бұрыс формасы - тимократия (байлықты иеленуге талпынушылардың үстемдiгi), олигархия (азғана ғана бай жауыздардың, қылмысқа жақындардың үстемдiгi), демократия (көпшiлiк билiгi), тирания (бiр адам билiгi). Платон мемлекеттiң дұрыс және бұрыс формаларына iзгiлiктi мемлекеттi қарсы қояды. Оның пiкiр бойынша iзгiлiктi мемлекет мынадай белгiлерге ие болуы тиiс: 1) қорғау құралдарының болуы; 2) қоғам мүшелерiн қажеттi материалдармен жүйелi түрде жабдықтап тұруы; 3) рухани және шығармашылық қызметтiң жоғары деңгейде дамуына жағдайды жасау. Ол мемлекеттегi касталық құрылысты дәрiптейдi. Қоғамдағы адамдарды - философ-билеушiлер, сақшылар, тiкелей өндiрушiлер деп бөледi. Әрбiр сословие өзiнiң қабiлетi келетiн iспен айналысуы керек деп санаған. Бір әлеуметтік қабаттан екіншісіне өтуді жоққа шығарады. Платон саяси iлiмiнде тоталитарлы бағыт анық сезiледi.
Аристотель (б.з.д. 384-322ж.ж.) саяси iлiмi Саясат, Афиналық полития, Этика, Риторика деген еңбектерiнде жинақталған.
Адам туғанынан саяси жәндік, қоғамдық тіршілік иесі, ал мемлекет қоғамдық өмірдің жоғары формасы. Мемлекеттің басты мақсаты - азаматтарға өнегелі тәрбие беру және бақытты өмірін қамтамасыз ету.
Ол саясатқа кең мағына бере отырып, мемлекет - табиғи дамудың өнiмi және пайда болуы жағынан отбасы мен қауымдастыққа ұқсас деп санаған. Бiрақ, мемлекет қарым-қатынастың жоғарғы формасы. Мемлекетке адамдар белгiлi бiр игiлiкке жету үшiн бiрiгедi. Ол да мемлекеттi дұрыс және бұрыс формаларға бөлдi. Дұрыс түрiне монархияны, аристократия мен политияны жатқызды. Ал, тирания, олигархия мен демократия мемлекеттiң бұрыс түрi деп санады. Мемлекеттiң дұрыс түрiнде әкiмдер халық, ел пайдасын ойлайды, билiк қоғамға қызмет етедi. Ал, бұрыс түрiнде олар өздерiнiң бас пайдаларын ойлайтын көрiнедi. Мемлекеттің ең дұрыс формасы полития деп санады. Полития жалпының мүддесі үшін көпшілік билік құруы. Ұлы ойшыл саяси басқаруда адам емес заң басқарғанын дұрыс көрдi. Себебi, әкiм қаншалықты жақсы болғанымен сезiмге, ашу-ызаға берiлмей қоймайды, ал заң болса байсалдылығын, парасаттылығын жоймайды. Сонымен, ежелгi грек ойшылдары мемлекеттiк құрылыстың әртүрлi формаларын, мемлекет iсiне азаматтардың қатысуын талдап ғана қойған жоқ. Сонымен бiрге, олардың идеялары саяси iлiмнiң әрi қарай дамуына жағдай жасады.
3. Орта ғасырдағы саяси идеялар (Августин, Аквинский, Әл-Фараби).
Саяси iлiмдер тарихында орта ғасыр ойшылдарының еңбектерi мен идеяларының маңызы зор. Олар феодалдық қоғамдық-экономикалық құрылыспен тығыз байланысты. Әрi олардың саяси тұжырымдары дiни сипатта болды.
Солардың бiрi, А. Августин (354-430 ж.ж.) христиан философиясының негiзгi қағидаларын дәрiптеп уағыздаған. Ол Құдай қала туралы атты еңбегiнде саяси ой-пiкiрлерiн бiлдiрдi. А. Августин барлық әлеуметтiк, мемлекеттiк, құқықтық ұйымдар мен заңдар адам күнәсiнiң нәтижесi деп санады. Себебi, оның ойынша адамдарға баста екi жолмен өмiр сүруге мүмкiндiк берiлген. Бiрi құдай жолымен, екiншiсi адам жолымен. Бiрiншiнi қалағандар құдаймен мәңгiлiк патшалық құрып бақытты өмiр сүрсе, екiншiлер жын-шайтандармен бiрiгiп азапқа түседi.
Ф. Аквинский (1224-1274 ж.ж.) Құдайшылдықтың жиынтығы деген еңбегiнде саяси билiктiң үш элементiн: мәнiн, формасын және қолдана бiлудi ажыратып көрсеттi. Сонымен бiрге, ол өз еңбектерi арқылы арнайы заң теориясын жасады. Заңды мәңгiлiк, табиғи және оң деп бөлiп көрсеттi. Құдай жауыздық емес, қайырымдылықтың себебi. Сондықтан билiктi құрайтынның барлығы мейiрiмдiлiктен тұрады деп санаған. Ф. Аквинский монархияны қолдады, себебi ол заңға сүйенедi деп есептеген.
Қазақ және Араб саяси философиясының әкесі Әбу-Насыр әл Фараби.
Орта ғасырлық араб философиясында саясат, мемлекет және билік пен құқық туралы ойлар Әбу Насыр әл-Фарабидің (870-950 жж) еңбектерінде жан-жақты талқыланды. Саясат, мемлекет және билік арасындағы айырмашылықтарға көңіл бөлмеген араб философы бұл ұғымдарды синонимдер ретінде бағалап саясат пен саяси ілімнің басқа варианттарын ұсынды. Саяси мәселелерді қарастыруда араб-мұсылман философы көп жағдайда грек ойшылдары Аристотель және Платонның еңбектеріне сүйенді. Саясат ол үшін өзі қайырымды қала деп ат қойған идеалды мемлекет істері туралы ғылым болып саналады. Мұндай қалалар ретінде бірге тұрған, мақсаттары бір, бір басшылыққа бағынған шағын қауымнан бастап Араб халифатына дейінгі адамдар қауымдастығын түсінді.
Әл-Фараби Қарапайым қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактатында қала тұрғындарын бес топқа бөледі. Оның ойынша, қала бес түрлі адамдар тобынан құралады: ең құрметті адамдардан, шешендерден, өлшеушілерден, жауынгерлерден, және байлардан. Әл-Фараби ең құрметті адамдарға ақылдыларды, пайымдағыш адамдарды, маңызды істерде беделге ие болған адамдарды жатқызады. Екінші топтағы шешендерге - діни қызметкерлерді, ақындарды, музыканттарды, хатшыларды және шығармашылық жұмыспен айналысатындарды, ал өлшеушілерге - есепшілерді, дәрігерлерді, астрологтарды, математиканы оқытушыларды қосады. Байлар дегеніміз- қалада байлық табатындар, егіншілер, мал өсірушілер, саудагерлер, қол өнершілер.
Әл-Фараби қайырымды қала басшысында алты түрлі қасиет болу керек деп есептеген. Олар: даналық, асқан пайымдылық, сенімділік, ойлау қабылетінің жоғары болуы, соғыс өнерін жетік білуі, денсаулығының мықты болуы. Осының бәрін өз бойында ұштастыратын адам барлық уақытта кімге еліктеу керек екенін, кімнің айтқан сөзі мен ақылына құлақ қою керек екенін көрсететін үлгі болады. Мұндай адам мемлекетті өзінің қалауынша басқара алады.
Қайырымды қала еңбегінде мынадай тұжырымдарды:
1. адамдар шынайы бақытқа тек қайырымды қалада ғана қолы жетеді;
2. өзара жәрдем көрсете білу, ынтымақтастық, тұрақтылық идеяларын ұсынды.
Мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздері атты еңбегінде: қаланы қалай басқару керек, оны көркейту, түрғындардың тұрмысын жақсарту, бақытқа жеткізу туралы ойларын ұсынды.
4. Қайта өрлеу және Ағарту дәуіріндегі саяси идеялардың дамуы. Саясаттың мәні туралы Н. Макиавеллидің көзқарасы. Ж.Боденнің мемлекеттік билік егемендігі теориясы.
ХV және ХVI ғасырлар аралығы Батыс Европада қайта өрлеу дәуiрi деген атқа ие. Қайта өрлеу дәуiрiнiң саяси ойының жарқын жұлдызының бiрi италияндық Н. Макиавелли (1469-1527ж.ж.) болып табылады. Оның Патша (1513ж.), Тита Ливлийдiң бiрiншi декадасы туралы ой толғаныстар (1519ж.), Флоренция тарихы (1532ж.) т.б. атты құнды еңбектерi бар. Н. Макиавеллидiң саяси iлiм тарихы дамуына қосқан үлестерi:
1 схоластиканы бұзып, рационализм мен реализм негiзiн салды;
2 саясаттану ғылымының негiзiн салды және саяси өңдеуді енгізді;
3 феодалдық бытыраңқылыққа қарсы шығып, Италияда бiр орталықтанған, тұтас монархияның абсолюттiк формасын қалыптастыру үшiн күрестi;
4 мемлекет және республика ұғымдарын ендiрiп, оларға қазiргi заманғы мән бердi;
5 папалық тақ пен шiркеудi әшкерледi;
6 мақсат әрбiр тәсiлдi ақтайды қағидасы бойынша қалайда мақсатқа жетуге шақырды.
Ж.Боденнің мемлекеттік билік егемендігі теориясы (1530-1596 жж.).
Республика туралы алты кітап атты еңбегінде мемлекеттің шығуы, функциялары, басқару формалары, т.б. талдаған.
Негізгі идеялары:
1. Мемлекеттік егемендік идеясын жасады. Егемендік ұғымын саяси ғылымға енгізді. Егемендік - бұл Республиканың абсолюттік және мәңгі билігі.
2. Мемлекет - өз ішінде және шетел державалармен қатынастарда жоғарғы саяси билікті иеленуші.
3. Мемлекеттік егемендікке - заң шығару құқығы, соғыс жариялау немесе бітім, кешірім жасау құқығын, қол астындағылардың бағынуы, монета шығару, салық салу құқығын жатқызды.
4. Демократияны және аристократияны қолдамады.
5. Мұрагерлік абсолюттік монархияны қолдады.
5. Утопиялық социализм идеяларындағы мінсіз қоғамдық құрылыс (Т.Мор, Т.Кампанелла).
І. Томас Мор (1478-1535 жж.) көрнекті ойшыл, Англия канцлері болған. Утопия атты еңбегіндегі негізгі идеялары:
1. Англияның қоғамдық және саяси құрылысын сынады. Халық ауырпалығын жүйелі баяндады. Жеке меншікті сынады. Жеке меншікті толығымен жою керек деп есептеді.
2. Кітабында Утопия аралын суреттеді, онда жеке меншік жоқ, халық жағдайы тең, мемлекеттің лауазымды адамдарын халық сайлайды, халыққа есеп береді, маңызды істі бүкіл халық талдайды, мемлекет басында халық сайлаған князь тұрады. Жаппай еңбек ету.
ІІ. Томмазо Кампанелла (1568-1639 жж.). Күн қала атты еңбегінде жаппай теңдікке негізделген мемлекетті суреттеді. Мемлекеттік билік демократиялық принциптерге негізделген. Мемлекет басшысы осы қаланың ең ақылды, білімді азаматы атқарады. Қоғамдық өмір коммунистік принцип бойынша ұйымдастыру керек. Қоғамдық меншік керек деп есептеді.
6. Табиғи құқық пен қоғамдық келісім теориялары Ағарту дәуірінің негізгі саяси доктриналары ретінде. Ж.Ж.Руссоның радикалды демократизмі. И.Кант пен Г.Гегельдің концепцияларындағы мемлекет пен азаматтық қоғам концепциялары.
Ш.Л. Монтескье (1689-1679жж.) француз ағартушысы, заңгер, саяси ойшыл. Оның Парсы жазбалары (1721ж.), Римдiктердiң қуаттылығы мен құлауының себептерi туралы пiкiрлер (1734ж.), Заңдар рухы туралы еңбектерi бар. Оның негiзгi идеялары:
* саяси бостандық, оны қамтамасыз етудiң шарты ретiнде әдiл заң мен мемлекеттiк құрылыстың тиiмдi жұмыс iстеуiн ұсынды;
* заң шығуына байланысты әр халықта өзiндiк сипаттардың барлығын түсiндiруi;
* билiктi бөлу идеясын дамытты, оны бөлудегi мақсат билiктi терiс пайдалануға жол бермеу деп санады;
* бостандық - заң мен ерiк берiлген нәрсенiң барлығын iстеу құқығы.
Ж.Ж. Руссо (1712-1778жж.) саяси iлiмдер тарихындағы жарық жұлдыздардың бiрi. Адамдар арасында теңсiздiктiң пайда болуы мен негiздемесi туралы ойлар, Саяси экономия туралы, Мәңгi әлем туралы ойлар, Қоғамдық келiсiм немесе саяси құқық принциптерi туралы еңбектерi бар.
Ол табиғи жағдайда жеке меншiк болмайды, барлық адам еркiн және тең деп санады. Жеке меншiк пен әлеуметтiк теңсiздiктiң пайда болуынан табиғи теңдiк бұзылды, байлар мен кедейлер арасында күрес басталды деп жазды. Ж.Ж. Руссо халықтар мен билеушiлер арасындағы нағыз келiсiм, саяси организм құру концепциясын ұсынды. Бұл концепция бойынша әркiм өзiнiң жеке мүддесi мен тұлғасын, өзiнiң барлық күшiн жалпы игiлiкке бере отырып, тұтастың бөлiнбес бөлiгiне айналады. Ж.Ж. Руссо қоғамдық шарт концепциясында теңдiк пен меншiк мәселелерiндегi қайшылықтарды шешудiң жолдарын iздестiредi.
Атқарушы билiктi кiмнiң атқаруына қарай Ж.Ж. Руссо басқарудың демократиялық, аристократиялық, монархиялық түрлерiн ұсынады. Барлығында егемендiк пен заң шығару халықтың қолында болады. Ж.Ж. Руссо демократиялық басқару шағын мемлекеттер үшiн, аристократиялық басқару орта мемлекет үшiн, монархия iрi мемлекеттер үшiн тиiмдi басқару формасы деп санады.
Қоғамдық келiсiм (1762 ж.) атты еңбегінде саяси ілімдері толық баяндалған.
1. Саяси ойдың жаңа бағыты - буржаузиялық радикализм негізін қалады.
2. Жеке меншікке әркімнің құқығы бар, бірақ меншікті шексіз иеленуге құқығы болмауы тиіс.
3. Мемлекеттің шығуын қоғамдық келісім теориясы негізінде түсіндірді. Азаматтық одақ құруға, бейбітшілік пен әділеттілікке кепілділік беріледі.
4. Келісімді мемлекетте жоғары билік халықтың қолында болуы тиіс.
5. Халық егемендігі олардың заң шығарушы билікті жүзеге асыруынан көрінеді.
6. Билікті бөлу тұжырымдамасына қарсы шықты, орнына билік құрылымдарының өкілеттілігін шектеуді ұсынды.
И.Кант пен Г.Гегельдің концепцияларындағы мемлекет пен азаматтық қоғам концепциялары.
И.Кант (1724-1804 жж.). Еңбегі Мәңгілік бейбітшілікке , т.б.
1. Дербес, тең мемлекеттер бейбітшілікті сақтау үшін федерация құруын ұсынды.
2. Мемлекет - бұл құқықтық заңдарға бағынған адамдардың бірлестігі.
3. Мемлекеттің формасын биліктегі адамдар саны мен басқару формасына қарау талдады. Осы белгілері бойынша автократияны, аристократияны, демократияны: тақсырдың, дворяндардың, халықтың билігі деп бөлді.
Георг Гегель (1770-1831 жж.). Еңбегі Еңбектері: Германия Конституциясы, Рух философиясы, Құқық философиясы, Тарих философиясы 1831 жылғы реформа жайлы ағылшындық билль т.б.
1. Мемлекет пен азаматтық қоғамды бір-бірінен ажыратты. Азаматтық қоғамды жеке тұлғаның дара мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру дың саласы ретінде анықтады.
2. Азаматтық қоғамды антагонистік қоғам ретінде қарады.
3. Халық егемендігін және днмократияны жоққа шығарды.
4. Тұлға бостандығы мен оның құқығы меншік арқылы жүзеге асады.
Г.Гегель азаматтық қоғам мен саяси мемлекеттің ара-жігін ажыратып қарастырады. Оның ойынша, мемлекет дамудың ең жоғарғы сатысы - азаматтық қоғамда пайда болады. Азаматтық қоғам деп ол буржуазиялық қоғамды түсінеді. Азаматтық қоғам - ерекше, жеке мақсаттарды және жеке адам мүдделерін жүзеге асыру аясы. Гегель азаматтық қоғамды қарама-қайшы мүдделер текетіресетін антагонистік қоғам ретінде сипаттайды.
Азаматтық қоғамның үш негізгі тұсы:
1. қажеттіліктер жүйесі,
2. әділ сот,
3. полиция және бірлестіктер.
Азаматтық қоғам құрылымында үш сословиені атап көрсетеді:
1. субстанционалды (жериеленушілер - дворяндар мен шаруалар);
2. өнеркәсіптік (фабриканттар, саудагерлер, қолөнершілер);
3. жалпылама (шенеуніктер).
Әлеуметтік-экономикалық мәселелерді қарастыра отырып, Гегель азаматтық қоғам қанша байлыққа кенелсе де, кедейлікпен күресуге қабілетсіз екендігін мойындайды.
XIX ғасырдағы қазақ ағартушыларының саяси көзқарастары (Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев). Қазақ зиялылары туралы сөздi XIX ғасырда өмiр сүрген қазақтың ағартушыларынан бастаған жөн сияқты. Өйткенi, олар өздерiнiң шығармашылығын әлемдiк деңгейдегi мәдениет көздерiнен сусындап отырып өрбiткен, iс-әрекеттерiн әлеуметтiк, саяси дамудың принциптерiне, үрдiстерiне сай екшеп отырған. Өз заманының керемет саясаткерi, этнограф-ғалым Ш. Уәлиханов қазақ елiнiң саяси өмiрiндегi кейбiр мәселелердiң шешiмi ұлттық-этникалық жетiлуде екенiн пайымдаған. Сондықтан сол халықтың iшкi мүмкiндiктерiн ашудың бiрi этносаралық қатынастарды, ұлттық мәдениеттердi жақындату екенiн байқайды. Ш. Уәлиханов Сот реформасы жайында хат атты саяси тұрғыда жазылған еңбегiнде қазақтың ел билеу тәжiрибесiндегi маңыздылықтар қатарына мыналарды жатқызды: қазақтың әдет-ғұрып заңын; билер институтын; халықтық сайлауды әдiлеттi өткiзу. Жетiлмеген саяси жүйенiң қозғаушы күшi сол халықтың белсендiлiгiн, бiлiмдiлiгiн арттыруда екенiне де баса назар аударады. Бұл идеяны өзiнiң шығармашылығы арқылы дәлелдеуге тырысады. Ы. Алтынсарин көтерген бастама (оқудың, бiлiмнiң қадiрiн көтеру) өз заманындағы ұлттық идеямен парапар болатын. Өйткенi ол саяси күреске, тәуелсiздiк алуға дайын емес халықты алдымен сауаттандыру керек екендiгiн түсiнген едi. Мiне, соның арқасында келесi ғасырларда қазақтар бiлiмдiлiгi жоғары, сауатты халықтардың қатарына қосылды. А. Құнанбаевтың Қара сөздерi түркi халықтарының даналығының бiр биiгi болатын. Өз халқының әлеуметтiк, саяси жағдайына жаны ашыған көреген ақын өз шығармашылығында көп мәселенi шешудi мәдениеттен, руханилықтан бастауды тұжырымдайды. Еркiндiктiң қайнар көзi халықтың дүниетанымында екенiне назар аударады.
А. Құнанбаев 41-шi қара сөзiнде ұлттың iшкi бiрлiгiн, тұтастығын нығайту үшiн мықты үкiмет құрылуы керек екендiгiн және сол үкiмет халықты бiлiмге, ғылымға, өнерге, еңбекке тартуға мiндеттi екенi айтады. Сонымен қатар, үкiмет, билiк басындағы адамның материалдық жағдайының жақсы болғанын қалады. Өйткенi, бұл тұжырым билiктегi адам күнделiктi күйкi тiрлiктiң мәселелерi деңгейiнде алаңдамауы қажет деген ойдан туындаса керек.
5. Консерватизм, либерализм, марксизм концепцияларының қалыптасуы. Қазіргі саяси ғылымның негізгі бағыттары.
Консерватизм консервативус- қорғаушы ұлы француз революциясының саяси идеяларына қарама қарсы идея ретiнде дүниеге келдi. Олар монархиялық билiктi, феодалдық қоғамдық құрылысты, оның саяси-мәдени құндылықтарын сақтағысы келдi. Негiзгi өкiлдерi: Эдмунд Берк, Жозеф де Местр, Фридрих Фон Савиньи т.б.
Либерализм- лат. liberalis- ерiктi идеологиялық ағым ретiнде ХVll-ХVlll ғ.ғ. ағылшын-американ және т.б. батыстық ағартушылардың саяси философиялары негiзiнде қалыптасты. Негiзгi өкiлдерi: Дж.Локк, Ш.Монтескье, А.Смит, И.Кант, Т.Джефферсон, А.Токвиль.
Либерализм қағидалары- адамның еркiндiгi, тұлғаның табиғи құқығы мен бостандықтарының байланысы, олардың мемлекет және қоғам мүддесiнен жоғары тұруы.
Либерализмнiң мұраты идеалы- саяси демократия қағидаларының қалыптасуы мен жетiлуiне, дамуына зор ықпал ету.
Саяси ілімдер тарихында 19 ғасырдың 40 - -шы жылдарында қалыптасқан марксизмнің алатын орны ерекше. Оның негізін қалаушы Карл Маркс (1818- - 1883) пен Фридрих Энгельс (1820 - -1895) өз еңбектерінде алғаш рет еңбекші бұқараның мүддесін қорғай отырып, қоғамдағы теңсіздік, әлеуметтік қанау және құқықтық бейберекетсіздікке қарсы қарсы күрес жолын анықтауға тырысты. Осындай бағыттағы идеялар негізінде мемлекет пен құқыққа қатысты жаңа марксистік тарихи - матералистік тұжырымдама қалыптасты.
Марксизм неміс ғалымдары мен ойшылдары К.Маркс пен Ф.Энгельс жасаған ілім. Ол ХІХ ғасырдың 40-жылдары капитализмнің даму кезеңінде, тап қайшылықтардың шығуы негізінде дүниеге келді. Марксизм жұмысшы қозғалысынығ теориялық негізін жасады.
Марксизм ілімі бойынша тарих барлығы бес формациядан:
1. алғашқы қауымдық,
2. құл иеленушілік,
3. феодалдық,
4. капиталистік,
5. коммунистік формациялардан тұрады.
Марксизмнің түйінді идеялық қағидалары -- қосымша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz