АБАЙДЫҢ ӨЛЕҢ - СӨЗДІҢ ПАТШАСЫ, СӨЗ САРАСЫ ӨЛЕҢІН АУДАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

АБАЙДЫҢ "ӨЛЕҢ - СӨЗДІҢ ПАТШАСЫ, СӨЗ САРАСЫ" ӨЛЕҢІН АУДАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Аңдатпа
Мақала Абай Құнанбаевтың "Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы" өлеңін түпнұсқадан және жолма-жол аудармадан орыс, ағылшын тілдеріне аудару мәселелерін анықтауға арналған. Аударма тәжірибесінде өлең аудару аудармашыдан ақындық талант пен үлкен жауапкершілікті қажет етеді, өйткені поэтикалық аударманың негізгі талабы түпнұсқа мазмұнын аударма тілінде өлең өрнегімен шебер жеткізу болып табылады. Сондай-ақ өлең авторының өзіндік стилін, ерекшеліктерін барынша жеткізе алу - маңызды міндет. Мақаланың мақсаты - берілген өлеңнің аудармаларының аударма талаптарына сәйкестігін анықтау, аудармашылардың шешімдерін бағалау. Мақалада аталған өлеңнің орыс және ағылшын тілдеріндегі аудармаларының қолда бар нұсқалары салыстырмалы түрде талданды. Алғаш рет аталған өлеңнің көркемдік, стилистикалық, прагматикалық және мән-мағыналық ерекшеліктерін жеткізудегі аудармашылардың шеберліктері, аудару әдістері мен тәсілдері зерделенді. Абай өлеңінің орыс, ағылшын тілдеріне аударудың өзекті мәселелері қарастырылды. Мақала АР08855683 "Абай ілімін білудің, түсінудің және қолданудың ғылыми негіздері мен теориялық тетіктері" атты жоба аясында дайындалған.
Түйін сөздер: Абай, өлең, сөздің патшасы, поэтикалық аударма, жолма-жол аударма

Кіріспе. Аударма тәжірибесінде өлеңді аудару - аудармашы үшін жауапкершілігі мол және қиын міндеттердің бірі. Кезінде В. Жуковский "Проза аудармашысы - қызметші, өлең аудармашысы - бақталас", - деп аудармашы мамандығын биікке көтерді. Бұл оның "Крыловтың мысалы мен мысалдары туралы" атты сыни мақаласында қозғаған мәселесі еді [1, 410]. Әрине, бұл пікір проза аудармашысы үшін таласты болғанымен, өлең аудармашысы үшін бейнелі айтылған шындық. Өлең аудармасындағы әдемілікке прозадағыдай бейнелі сөздер мен стилистикалық жарасымды таңдау арқылы ғана емес, сонымен бірге ырғақ, ұйқас, өлшем, нақыштар, бейнелеу құралдары мен құрылымдар жарасымы арқылы жетуге болады.
Поэзия аудармасы аудармашыдан ерекше бір қабілетті қажет етеді. Ол - аудармашының ақындық таланты. Үлкен жауапкершілік, шын қызығушылық, зор талпыныс, терең білімділік, аса тиянақтылық - поэзия аудармашысының өнерін ұштайтын қабілеттер. Бұлардан бөлек, аудармашы өлең авторының шығармашылығын, шығармашылық ойлау мәнерін, өлеңнің жазылу тарихын, өлең туған ортаның дәстүрін, мәдениетін және басқа жайларды терең білуі, білгенін терең түсінуі шарт.
Жалпы, мәтінді аударуда көптеген әдіс-тәсілдер бар, бірақ олардың барлығын өлеңді аударуда қолдану орынды емес. Андре Лафевер Катуллдың өлеңдерін аудару кезінде ағылшын аудармашылары қабылдаған жеті әдісті атап өтті: фонематикалық аударма, сөзбе-сөз аударма (жолма-жол), метрикалық аударма, өлеңнен прозаға аудару, ұйқас аударма, өлеңнің еркін аудармасы және түсінік беру [2, 81-82]. Ал аударма тарихынан атақты Гете поэзиялық шығармаларды аударуды үш дәуірге бөлгені белгілі: Бірінші, түпнұсқаны өз түсінігімізге сәйкес таныстыратын қарапайым прозалық аударма дәуірі. Проза кез-келген поэтикалық еркінсуге жол бермейді, сондықтан ол түпнұсқаны ең жақсы жағынан ұсынады, өйткені біз басқа елдің құндылықтарын үйімізде отырып сезініп, ләззат аламыз; екінші, басқаның түсінігін бойға сіңіріп, оны өз түсінігімізге сәйкес қайта құру үшін сол елге саяхат жасататын пародия дәуірі, яғни түпкі мағынасы сақталған, бірақ аударма тілінің ерекшеліктерімен жасалған аударма; үшінші, аударма тарихындағы соңғы дәуір, мұнда аударма түпнұсқа деңгейінде жасалады, бірақ оның көшірмесі емес, өз алдына түпнұсқа болып табылады. Бұл өте қиын еңбек, себебі аудармашы көбінесе түпнұсқаға бағына алмай, белгілі бір дәрежеде өз ұлтының ерекшелігімен бөлісуге мәжбүр. Алайда өлеңнің риторикасын, ырғағын, метрикалық өлшемін, сыртқы пішінін, стилін сақтай отырып аудару - бізге нағыз шынайы сезім сыйламақ [3, 324-329].
Әдістеме. Біз мақаламызда жолма-жол аударма мен адекватты поэтикалық аударманы қарастырмақпыз, олардың қаншалықты адекватты екендігіне баға бермекпіз. Бар болса, "қалауын тауып, қар жаққан", Абайдың айтарын жете білген, терең түсінген аудармашы-ақынның шығармашылық келбетін көрсетпекпіз.
Кеңес уақытында арнайы мемлекет тапсырыстарымен ұлт ақындарының өлеңдерін аудару тәжірибесі болған. Сол кезден бері қазақ ақындарының ішінде өзге тілдерге ең көп аударылғаны - Абай өлеңдері. Алайда, өкінішке орай, көп аударманың сапасы талапқа сай болып шықпады.
Аударма қателері кейде анық көрініп тұрса, кейде байқалмай, "дұрыс" аудармадай әсер қалдыруы мүмкін. Сондықтан да қателерді анықтаудың ең тиімді тәсілі - аударма мәтінін түпнұсқа мәтінімен салыстыра отырып талдау, аудармашының ақындық талантына мән беріп, қай әдісті қолданғанына назар аудару.
Абайдың "Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы" өлеңінің [4, 66] бірнеше аудармаларын түпнұсқамен салыстыра талдап көрейік. Алдымен Абайдың осы өлеңінің, әуелі, алғашқы екі шумағының мәнін түсініп алу керек. Өлеңде көркемдеуіш сөздердің молдығы бірден көзге түседі, алғашқы екі жолдың өзі таза метафора (сөздің патшасы, сөз сарасы, қиыннан қиыстырар ер данасы) болса, фразеологиялық бірліктер (тілге жеңіл, жүрекке жылы тию, сөз танымау), эпитет (бөтен сөз), метонимия (бишара, айтушы, тыңдаушы, парасы), бөтен тілдік реалий (пара), көп мағыналы сөздер (былғану, келу, айналасы) өлеңнің өзіндік стилистикалық ерекшелігін, ақын тілінің байлығы мен ойының тереңдігін айқындайды.
Енді қарапайым қазақтілді оқырман өлеңді қалай түсінетінін қарастырайық. Абай өлеңді сөздің патшасы, яғни сөйлеудің ең жоғарғы формасы, билеушісі, ең мықтысы, өтімдісі және сөздің сарасы, яғни таңдаулысы, ерекшесі деп сипаттайды. Қиыннан қиыстыру өлең жазудың оңай еместігі, оны ақын қиналып отырып қисынын келтіретіндігін, әркім емес, тек ер данасының (адамның ақылдысының) ғана қолынан келетін қиын өнер ретінде көрсеткен.
Ақын болу үшін дана болу шарт екендігі - өлеңнің имплицитті мағынасы. Өлең сөздің тілге жеңіл, жүрекке жылы тиюі, мағынасының (айналасы) жұп-жұмыр тегіс келуі - ақынның өлең сөзге қоятын тағы бір талабы. Өлең сөзде осы қасиеттердің болмауы ақынның білімсіздігінен, біліксіздігінен екені келесі шумақта көрсетіледі. Абайдың ұсынып отырған талаптары бойынша, ақынның білімсіздігі, біліксіздігі сөз арасының бөтен сөзбен былғануы арқылы белгілі болады.
Ақын осы өлеңінде айтушы мен тыңдаушы тұлғалары туралы тың тұжырым жасайды: Айтушы мен тыңдаушы көбі надан. Айтушы ақынның өзі надан болғанда, сөз арасының бөтен сөзбен былғанғанын білмейді, аңғармайды, аңғара алмайды. Айтушы ақынның деңгейі осындай болғанда, тыңдаушылар да мәз емес, олардың да көбі надан, сөз танымайды.
Өлеңнің екі шумағында көрініс тапқан осы ұғымдар, талаптар, тұжырымдар Абайдың өлең сөз бен ақын, ақын мен тыңдаушы арасындағы қатынастың, білу, түсіну деңгейлерінің ерекше мәнді қырларын ашады. Сондақтан да ерекше мәнді деген осы ерекшеліктерді білу мен түсінудің маңызы аудармашы үшін өте зор. Оны пайымдау үшін кестеге назар аударамыз.

Абай тілі сөздігі [5]
Sozdik.kz электронды сөздігі [6]
патша
ауысп. ең асыл, ең құнды
перен. лучший среди других; наивысший
сара
ең тәуірі, ең асылы, ең жақсысы
превосходный; лучший; отборный;
қиыстыру
қисынын келтіру, үйлестіріп ретін табу
делать умело; делать складным
дана
данышпан, кемеңгер
гений; мудрец
жеңіл тию
оңай болу
легко
жылы тию
жанына жағу, ұнамды болу
приятно
танымау
мойындамау, түсінбеу
не признавать; не понимать
бөтен сөзбен былғану
бұзылып айтылған сөз, сөз шұбарлау
фраз. не к месту сказанные слова
бишара
шарасыз, сорлы, мүсәпір, байғұс
перен. беспомощный; лишенный возможности сделать
пара
бірсыпыра, біраз, бірталай
соответствовать, равный
айналасы
ақын бұл жерде өлеңнің мазмұны ұйқасына сай келуін айтып отыр
среда, окружение, вокруг, повсюду

Нәтижелер мен талқылау. Енді осы өлеңнің орыс және ағылшын тілдеріндегі аудармаларының түпнұсқаға сәйкестік деңгейлерін талдап, пайымдайық.
Қазіргі таңда Орталық ғылыми кітапхана сайтында Абайға қатысты біраз бағалы қолжазбалардың электронды нұсқалары қолжетімді. Солардың ішінде 1946 жылы Ленинградтағы Бүкілодақтық География қоғамы мұрағатынан Әлкей Марғұлан тауып, өзі "К.Н. Кудашев 1897 жылы жазып алған Абай Құнанбаев өлеңдері, оның орыс тіліндегі аудармасы және Қозы-Көрпеш, мақалдар және ертегі деген қолжазбалар" деп белгілеген қолжазба - Абайтану ілімі үшін қазына, тіпті жаңалық болып табылады. Әрине, біздің қазақ ғалымдары бұл ақпаратты біледі. Алайда, ол әлі түгелімен зерттеліп, талданып, сараланған емес. Кезінде Санкт-Петербург Университетінің приват-доценті Платон Михайлович Мелиоранский 1900 жылдың 14 желтоқсанында Императорлық Орыс География Қоғамының этнография бөлімшесінен алынған князь Кудашевтың осы бір қолжазбаларына үлкен мән берді. Ол ондағы қырғыз (біздіңше - қазақ) мәтіндері мен олардың орысша аудармаларын оқып, мәтіндер тілдік және мағыналық жағынан әртүрлі, әдеттегіден басқаша болғандықтан қызығушылық танытады деген ой-пікірге келгенін жазды. Кудашев бұл қолжазбаны 1897 жылы жазған. Ондағы А.К. бас әріптерімен көрсетілген ақынның Абай Кұнанбаев екендігі сөзсіз, өйткені оны қолжазбадағы бар өлеңдер атауынан анықтауға болады. Мысалы, "Охотник с беркутом", "Современная женщина", "Время года", "Песня - царица слова, перл слова" және т.б. Бұл Абай өлеңдерінің ақынның көзі тірісінде орыс тіліне жолма-жол үлгіде аударылғанын білдіреді. Қолжазба - Абай шығармашылығын тануға өзіндік үлесін қосатын рухани құндылық.
Кудашев [7, 77) қолжазбасындағы "Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы" өлеңінің жолма-жол аудармасына көз салайық.

Песня - царица слова, перл слова!
Лучший поэт найдет неожиданные обороты речи,
Слова его сладкие для слуха, приятны душе
Его песня совершенна во всех отношениях.

Если в его песне между словами есть чужие слова (варваризмы)
То он худший и ничтожнейший из поэтов.
Большинство певцов и слушателей невежды,
Разве многие из них понимают слова песни?

Бұл - талданылып отырған өлеңнің орыс тіліндегі ең алғашқы аудармасы, жолма-жол аудармасы. Жалпы Абайдың өлеңге берген сипаттамасы жақсы аударылған. Алайда песня сөзі түпнұсқаның өлең сөзіне балама аударма бола алмайды. Царица слова, перл слова, приятны душе оңды келтірілген метафоралық аударма болса, сладкие для слуха, Его песня совершенна во всех отношениях, То он худший и ничтожнейший из поэтов аударымдары да өлеңнің мағынасын бұрмалаусыз жеткізіп тұр. Негізі, екінші шумақтың соңғы екі жолы Кудашев қолжазбасындағы реті бойынша кейінгі жолдарда кездеседі, алайда біз оны көтеріп қазіргі Абай өлеңінің біз білетін нұсқасына сай орналастырдық. Бұл, әрине, аудармаға еш қатысы жоқ ақпарат болғанымен, өлең жолдарының реті туралы ойландырады.
Аталған өлеңнің 1944 жылы Ғ.Мүсіреповтің басшылығымен дайындалған жолма-жол аудармаларының бірнеше нұсқасы да Орталық ғылыми кітапхананың электронды бөлімінде сақталған. Бұлар - Абайдың 100 жылдығына орай орыс тілінде дайындалған "Лирика и поэмы Абая" кітабына жұмыс жазбалары ретінде жасалған жолма-жол аудармалар. Солардың ішіндегі екі нұсқаға тоқталайық. Бірінші нұсқа [8, 47]:

Стихи и песни цари и жемчужины слов
Мудрые люди кроют, соединяют трудные слова
Языку легко, сердцу тепло,
Законченный стих, отточенный.

Екінші нұсқа [9, 60]:

Стихи - это значит сплетениесочетание узоров, слов,
Это значит, что они плавны и легкигармоничны,
Коли смысл слов правилен и звук приятен на слух,
Разве допустимо это оспаривать?

Бірінші нұсқа өлең сөзін екі мағынада береді: өлең және ән. Абай ән мен өлең туралы айтпаған, өлең туралы ғана айтқан. Асыл нұсқада сөз патшасы - өлең болса, жолма-жол аудармада Абайдың бір патшасы екі патша болып шығады. Біз жолма-жол аудармаға сын айтып, мін тағудан аулақпыз. Алайда көркем аударманың тиісті талаптар деңгейінен табылуы үшін жолма-жол аудармада асыл нұсқадан ауытқитын бірде-бір ұғым, түсінік болуға тиісті емес.
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы жолының кең мағынасы жолма-жол аудармада Законченный стих, отточенный (аяқталған, ұшталған) деп көрсетілген. Ал екінші шумақ, еш артық сөз, мағына қосылмай, барынша сөзбе-сөз, жолма-жол аударылған. Өлең өлшемдік жағынан түпнұсқаға жақын, қысқа әрі нақты. Екінші нұсқа мүлдем басқа әдіспен, тіпті прозалық аударма үлгісіне жақын аударылған. Өлең рухы берілгенмен, өлең мағынасынан ауытқушылық байқалады. Мысалы, оспаривать, обожравшийсясытый, более прозорлив, кто знает цену словам, не находя подходящий момент сөздері - асыл нұсқада мүлдем жоқ ұғымдарды білдіретін бөтен сөздер.
Мақалада қарастырылып отырған өлеңнің Бақытжан Момышұлы жасаған жолма-жол аудармасы да бар [10, 130]:

Стихи - падишах слова, основасмысл, содержание
слова из трудногоот тяжелогосплетения, связи мужа гений.
Для языкаречилегкийлегкосердцу тепло касаясьтрогая,
Ровным и гладким пусть будет все вокругстиха.

Аударма жолма-жол аудару ережелеріне сай, яғни түпнұсқадағы еш мағына, ұғым, сөзді тастап кетпей, мағынасынан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.