АБАЙДЫҢ ӨЛЕҢ - СӨЗДІҢ ПАТШАСЫ, СӨЗ САРАСЫ ӨЛЕҢІН АУДАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

АБАЙДЫҢ “ӨЛЕҢ - СӨЗДІҢ ПАТШАСЫ, СӨЗ САРАСЫ” ӨЛЕҢІН АУДАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Аңдатпа

Мақала Абай Құнанбаевтың “Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы” өлеңін түпнұсқадан және жолма-жол аудармадан орыс, ағылшын тілдеріне аудару мәселелерін анықтауға арналған. Аударма тәжірибесінде өлең аудару аудармашыдан ақындық талант пен үлкен жауапкершілікті қажет етеді, өйткені поэтикалық аударманың негізгі талабы түпнұсқа мазмұнын аударма тілінде өлең өрнегімен шебер жеткізу болып табылады. Сондай-ақ өлең авторының өзіндік стилін, ерекшеліктерін барынша жеткізе алу - маңызды міндет. Мақаланың мақсаты - берілген өлеңнің аудармаларының аударма талаптарына сәйкестігін анықтау, аудармашылардың шешімдерін бағалау. Мақалада аталған өлеңнің орыс және ағылшын тілдеріндегі аудармаларының қолда бар нұсқалары салыстырмалы түрде талданды. Алғаш рет аталған өлеңнің көркемдік, стилистикалық, прагматикалық және мән-мағыналық ерекшеліктерін жеткізудегі аудармашылардың шеберліктері, аудару әдістері мен тәсілдері зерделенді. Абай өлеңінің орыс, ағылшын тілдеріне аударудың өзекті мәселелері қарастырылды. Мақала АР08855683 “Абай ілімін білудің, түсінудің және қолданудың ғылыми негіздері мен теориялық тетіктері” атты жоба аясында дайындалған.

Түйін сөздер: Абай, өлең, сөздің патшасы, поэтикалық аударма, жолма-жол аударма

Кіріспе. Аударма тәжірибесінде өлеңді аудару - аудармашы үшін жауапкершілігі мол және қиын міндеттердің бірі. Кезінде В. Жуковский “Проза аудармашысы - қызметші, өлең аудармашысы - бақталас”, - деп аудармашы мамандығын биікке көтерді. Бұл оның “Крыловтың мысалы мен мысалдары туралы” атты сыни мақаласында қозғаған мәселесі еді [1, 410] . Әрине, бұл пікір проза аудармашысы үшін таласты болғанымен, өлең аудармашысы үшін бейнелі айтылған шындық. Өлең аудармасындағы әдемілікке прозадағыдай бейнелі сөздер мен стилистикалық жарасымды таңдау арқылы ғана емес, сонымен бірге ырғақ, ұйқас, өлшем, нақыштар, бейнелеу құралдары мен құрылымдар жарасымы арқылы жетуге болады. Поэзия аудармасы аудармашыдан ерекше бір қабілетті қажет етеді. Ол - аудармашының ақындық таланты. Үлкен жауапкершілік, шын қызығушылық, зор талпыныс, терең білімділік, аса тиянақтылық - поэзия аудармашысының өнерін ұштайтын қабілеттер. Бұлардан бөлек, аудармашы өлең авторының шығармашылығын, шығармашылық ойлау мәнерін, өлеңнің жазылу тарихын, өлең туған ортаның дәстүрін, мәдениетін және басқа жайларды терең білуі, білгенін терең түсінуі шарт.

Жалпы, мәтінді аударуда көптеген әдіс-тәсілдер бар, бірақ олардың барлығын өлеңді аударуда қолдану орынды емес. Андре Лафевер Катуллдың өлеңдерін аудару кезінде ағылшын аудармашылары қабылдаған жеті әдісті атап өтті: фонематикалық аударма, сөзбе-сөз аударма (жолма-жол), метрикалық аударма, өлеңнен прозаға аудару, ұйқас аударма, өлеңнің еркін аудармасы және түсінік беру [2, 81-82] . Ал аударма тарихынан атақты Гете поэзиялық шығармаларды аударуды үш дәуірге бөлгені белгілі: Бірінші, түпнұсқаны өз түсінігімізге сәйкес таныстыратын қарапайым прозалық аударма дәуірі. Проза кез-келген поэтикалық еркінсуге жол бермейді, сондықтан ол түпнұсқаны ең жақсы жағынан ұсынады, өйткені біз басқа елдің құндылықтарын үйімізде отырып сезініп, ләззат аламыз; екінші, басқаның түсінігін бойға сіңіріп, оны өз түсінігімізге сәйкес қайта құру үшін сол елге саяхат жасататын пародия дәуірі, яғни түпкі мағынасы сақталған, бірақ аударма тілінің ерекшеліктерімен жасалған аударма; үшінші, аударма тарихындағы соңғы дәуір, мұнда аударма түпнұсқа деңгейінде жасалады, бірақ оның көшірмесі емес, өз алдына түпнұсқа болып табылады. Бұл өте қиын еңбек, себебі аудармашы көбінесе түпнұсқаға бағына алмай, белгілі бір дәрежеде өз ұлтының ерекшелігімен бөлісуге мәжбүр. Алайда өлеңнің риторикасын, ырғағын, метрикалық өлшемін, сыртқы пішінін, стилін сақтай отырып аудару - бізге нағыз шынайы сезім сыйламақ [3, 324-329] .

Әдістеме. Біз мақаламызда жолма-жол аударма мен адекватты поэтикалық аударманы қарастырмақпыз, олардың қаншалықты адекватты екендігіне баға бермекпіз. Бар болса, “қалауын тауып, қар жаққан”, Абайдың айтарын жете білген, терең түсінген аудармашы-ақынның шығармашылық келбетін көрсетпекпіз. Кеңес уақытында арнайы мемлекет тапсырыстарымен ұлт ақындарының өлеңдерін аудару тәжірибесі болған. Сол кезден бері қазақ ақындарының ішінде өзге тілдерге ең көп аударылғаны - Абай өлеңдері. Алайда, өкінішке орай, көп аударманың сапасы талапқа сай болып шықпады. Аударма қателері кейде анық көрініп тұрса, кейде байқалмай, “дұрыс” аудармадай әсер қалдыруы мүмкін. Сондықтан да қателерді анықтаудың ең тиімді тәсілі - аударма мәтінін түпнұсқа мәтінімен салыстыра отырып талдау, аудармашының ақындық талантына мән беріп, қай әдісті қолданғанына назар аудару. Абайдың “Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы” өлеңінің [4, 66] бірнеше аудармаларын түпнұсқамен салыстыра талдап көрейік. Алдымен Абайдың осы өлеңінің, әуелі, алғашқы екі шумағының мәнін түсініп алу керек. Өлеңде көркемдеуіш сөздердің молдығы бірден көзге түседі, алғашқы екі жолдың өзі таза метафора ( сөздің патшасы, сөз сарасы, қиыннан қиыстырар ер данасы ) болса, фразеологиялық бірліктер ( тілге жеңіл, жүрекке жылы тию, сөз танымау ), эпитет ( бөтен сөз ), метонимия ( бишара, айтушы, тыңдаушы, парасы ), бөтен тілдік реалий ( пара ), көп мағыналы сөздер ( былғану, келу, айналасы ) өлеңнің өзіндік стилистикалық ерекшелігін, ақын тілінің байлығы мен ойының тереңдігін айқындайды.

Енді қарапайым қазақтілді оқырман өлеңді қалай түсінетінін қарастырайық. Абай өлеңді сөздің патшасы , яғни сөйлеудің ең жоғарғы формасы, билеушісі, ең мықтысы, өтімдісі және сөздің сарасы , яғни таңдаулысы, ерекшесі деп сипаттайды. Қиыннан қиыстыру өлең жазудың оңай еместігі, оны ақын қиналып отырып қисынын келтіретіндігін, әркім емес, тек ер данасының (адамның ақылдысының) ғана қолынан келетін қиын өнер ретінде көрсеткен.

Ақын болу үшін дана болу шарт екендігі - өлеңнің имплицитті мағынасы. Өлең сөздің тілге жеңіл, жүрекке жылы тиюі, мағынасының (айналасы) жұп-жұмыр тегіс келуі - ақынның өлең сөзге қоятын тағы бір талабы. Өлең сөзде осы қасиеттердің болмауы ақынның білімсіздігінен, біліксіздігінен екені келесі шумақта көрсетіледі. Абайдың ұсынып отырған талаптары бойынша, ақынның білімсіздігі , біліксіздігі сөз арасының бөтен сөзбен былғануы арқылы белгілі болады.

Ақын осы өлеңінде айтушы мен тыңдаушы тұлғалары туралы тың тұжырым жасайды: Айтушы мен тыңдаушы көбі надан. Айтушы ақынның өзі надан болғанда, сөз арасының бөтен сөзбен былғанғанын білмейді, аңғармайды, аңғара алмайды. Айтушы ақынның деңгейі осындай болғанда, тыңдаушылар да мәз емес, олардың да көбі надан, сөз танымайды.

Өлеңнің екі шумағында көрініс тапқан осы ұғымдар, талаптар, тұжырымдар Абайдың өлең сөз бен ақын, ақын мен тыңдаушы арасындағы қатынастың, білу, түсіну деңгейлерінің ерекше мәнді қырларын ашады. Сондақтан да ерекше мәнді деген осы ерекшеліктерді білу мен түсінудің маңызы аудармашы үшін өте зор. Оны пайымдау үшін кестеге назар аударамыз.

Абай тілі сөздігі [5]

Sozdik. kz электронды сөздігі [6]

: патша

Абай тілі сөздігі [5]: ауысп. ең асыл, ең құнды

Sozdik. kz электронды сөздігі [6]: перен. лучший среди других; наивысший

: сара

Абай тілі сөздігі [5]: ең тәуірі, ең асылы, ең жақсысы

Sozdik. kz электронды сөздігі [6]: превосходный; лучший; отборный;

: қиыстыру

Абай тілі сөздігі [5]: қисынын келтіру, үйлестіріп ретін табу

Sozdik. kz электронды сөздігі [6]: делать умело; делать складным

: дана

Абай тілі сөздігі [5]: данышпан, кемеңгер

Sozdik. kz электронды сөздігі [6]: гений; мудрец

: жеңіл тию

Абай тілі сөздігі [5]: оңай болу