Әбілғазының Шежіре- и Түрк атты шығармасы және оның қазақша аудармасы жайында

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Әбілғазының Шежіре- и Түрк атты шығармасы
және оның қазақша аудармасы жайында
(Әбілғазы. Түрік шежіресі. - Алматы: Ана тілі, 2006 ж., 200бет)
ХVII ғасырдағы түркі жазба ескерткіштеріні ішінен Әбілғазы баҺадұр ханның Шежіре-и түркі (Түркі шежіресі) атты кітабы елеулі орын алады. Шығыс ұрпақтарынан бболған хандарды өздерінің ұстанған саясаттарына сай келетін тарихтарын жаздырып қалдыруы ертеден дәстүрге айналған болатын (Шыңғыснама, Бабырнама, Шейбанинама, Жалиғ-ат тауарих, т.б.).
Бұлардан аталған шежіренің екі ерекшелігі бар. 1) Кітап авторы Шыңғыс ұрпағынан шыққан хан бола тұрып, өөз тарихын өзі жазған; 2) Кітап тарихи, әдеби жағынан аса құнды. Оның себебін Әбілғазының өз сөзінен іздеуге болады. Әбілғазы 3 нәрсені жетік меңгерген: 1) әскери өнер; 2) ақындық өнер және көп тіл білуі; 3) тарихи оқиғалар мен ертеде болған хандардың аттарын, мемлекет, жер-су аттарын жатқа білуі.
Бұл кітапты автор хижраның 1074 жылы, яғни қазіргі жыл санауымыз бойынша 1663ж. жазуға кіріседі, бірақ кітабын аяқтай алмай, 1664 жылы қайтыс болады да, кітапты оның ұлы Ануш Мұхаммед аяқтайды.
Кітап авторы Әбілғазы 1603 жылы Хиуа хандығының орталығы Үргеніш қаласында Жошы ұрпағынан тараған Араб Мұхаммед хан отбасында дүниеге келген. Шешесі Меһірбану ханым да Шыңғыс хан әулетінен, Әбілғазыға 4-5 атадан қосылатын Жанғазы сұлтаннан туады, Жанғазы Арал теңізі маңындағы қазақ руларының ханы болған.
Әбілғазының әкесі Араб Мұхаммедтің Хибаш, Жолбарыс, Спандияр, Әбілғазы, Шәріп Мұхаммед, Хорезмшах, Ауған атты 7 баласы болған.
Әбілғазының 6 жасында шешесі өліп, өөгей шешесінің қолында тәрбиеленеді. Әкесі салдырған Арысхан медресесінде оқып, ғұлама ғалымдардан дәріс алады. Осы жылдарда ол халық ауыз әдебиеті шығармаларын сүйіп тыңдап, тарихты оқып, зерттейді, әскери өнер, мемлекет ббасқару ісін меңгереді. 16 жасқа толғанда әкесі оны үйлендіріп, Үргеніштің жартысын билетіп қояды.
Араб Мұхаммед ханның қартайған шағында балалары билікке таласады, 17 жасынан бастап бұл талас-тартысқа Әбілғазы да араласады. 1621 жылдан 1628ге дейн қашуда болады да, 1628ж. қолға түсіп 10 жыл бойына Иран жерініңң Исфахан қаласында тұтқында айдауда болады. Сол аралықта ол кптеген тарихи, дәрігерлік, әдеби кітаптарды оқиды, араб, парсы тілдерін еркін меңңгеріп алады. 1638 ж. Исфаханнан қашып шығып түрікпен руларының арасында жасырынып жүреді. 1641ж. Жем (Тембі) өзенінің бойын жайлаған қалмақ ханы Хо-Орлектің ордасында тұрады. Арал өзбектері ханға көп сыйлықтар беріп Әбілғазыны одан сұрап алады. Көптеген соғыстардан кейін Әбілғазы Аралға хан болып жарияланады. 2 жыл бойы Хиуаға шабуыл жасап жүріп, ақыры қазақ, өзбек, қарақалпақтардың күшімен 1645 жылы Хиуаны алып, хан тағына отырады.
Хан болғаннан кейін де көптеген ұрыстар жүргізіп, тек 1663жылы билікті баласына беріп, өзі бейбіт істермен айналысуды бастайды, яғни осы кезден осы шежірені жазуды бастайды.
Әбілғазының Түрік шежіресі атты кітабы ғылым дүниесіне 18 ғасырдың бас кезінде мәлім болады. Бұл кітаптың қолжазбасын Ресейде тұтқында жүрген швед офицерлері, Тобыл қаласынан кездестіріп, оны Бұхар ахунына орысша аудартады. Одан швед Шенстрем неміс тіліне аударады да, ол 1780ж. ғана басылып шығады, одан бұрын 1726ж. Лейденде француз тілінде басылып шығады. Осы басылымнан 1770ж. Тредьяковский орыс тіліне аударып, бастырып шығарады. Бірақ бұл шығарма ғылым үшін құнды бола алмады, 1) Түпнұсқа бірнеше тілдер арқылы жетті, 2) Негізгі түпнұсқа жарияланбаған, содан орыс ғалымдары Н.И.Румянцев, И.Хальфин 1825ж. Қазан қаласында араб графикасында бастырып шығарады.

* ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1 АБАДАН -- зат. Қасқырдың топтанған әуегінің (үйір) көсемі, күшті де мықты бастаушысы. Ау, бөрілер, бөрілер, Бөрімін деп жүрелер, Һәр бірінің баласы, Алтау болар, бес болар, Ішінде абаданы бір болар. Абаданы ...Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 1-том. Құраст. Т.Жанұзақ, С.Омарбеков, Ә.Жүнісбек және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.
* ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2 АБАДАН -- ауыс. Жаугершілікте қол бастайтын, жауға атойлап шабатын, күшті, мықты, ержүрек қолбасшы (Қаз. этнография., 1, 35). ...Б.Қалиев. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы, 2014. - 728 б.
* ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3 АБАДАН -- парсы тіліндегі мағыналары гүлденген, абаттандырылған, көркем, абырой, абыройлы, мәртебелі. Қазақ тілінде көсем, көшбасшы, қасқыр немесе арыстан үйірінің бастаушысы, (адамның немесе жануардың физикалық тұрғыда мықтылығын көрсеткен)...Қазақ тілінің кірме сөздер сөздігі Құрастырғандар: Ш. Құрманбайұлы, С.Исақова, Б.Мизамхан және т.б. Алматы: Ұлттық аударма бюросы қоғамдық қоры, 2019. - 596 б.
АБАДАННЫҢ- гулденген, жайнаған
Құмкент атлы бір шаһар бар тұрұр ол уақытуа ажайыб абаданлық ерді. (Құмкенд атты шаһар ол кезде керемет гүлденген еді.)
Осы екі анықтама (қазіргі және ескі) ұқсас болып келген.
* ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4 АБАДАН -- үйірлі қасқырдың бастаушысы, көсемі. Алтау болар, бес болар, ішінде абаданы бір болар, Абаданынан айырылса, әрбір итке жем болар. (Шалкиіз ақын) ...Журналист Тоқан Бодаухан ұсынған сөздер
* ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5 АБАДАН -- Күшті, мықты. ...Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі. - Алматы: "Сөздік-Словарь". 1997.- 368 б.
* ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
6 АБАДАН -- (ҚХР) қасқыр әуегінің (үйірінің) бастаушысы. Қасқырдың абаданы әуегіндегі басқа қасқырлардың атасы да, мықтысы да болса керек. Ау, бөрілер, бөрілер, Бөрімін деп жүрерлер. Әу, бірінің баласы алтау б ...Қазақ тілінің аймақтық сөздігі Құраст. Ғ.Қалиев, О.Нақысбеков, Ш.Сарыбаев, А.Үдербаев және т.б. - Алматы: Арыс баспасы, 2005. - 824 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.