Дыбыстарды үйреткендегі негізгі әдістер

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М. ӘУЕЗОВ атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті»

«ТАРИХ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА» ФАКУЛЬТЕТІ

«ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ АРНАЙЫ ПЕДАГОГИКА» КАФЕДРАСЫ

Кейс

Тақырыбы: Дыбыстарды үйреткендегі негізгі әдістер

Орындаған: Бектасова Балнұр Мұратқызы

ТП-18-2к1

Қабылдаған: Нурбекова Аида Муратбековна

Мазмұны:

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім

1. «А» «Ә» дыбыстарының ерекшелігін таныту.
2. Буын әдісі
3. Дыбыс әдісі.
4. Дыбыстық жинақтау әдісі
5. Тұтас сөз әдісі.

ІІІ. Қосымша тапсырмалар

1. Ребус
2. Тест тапсырмалары
3. Сәйкестендіру
4. Жұмбақты шеш те, сөз құра

ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер

І. Кіріспе

Дыбыстарды үйреткендегі негізгі әдістер

Дауысты дыбыстарды үйренткенде, қолданылатын негізгі әдістер дыбыстың естілуін тыңдап бақылату, сөйлеу арқылы жаттықтыру, дыбыстың мәнін сөздерді салыстыру тәсілімен таныту, әріптердің жазылу емлесін талдау, жаттығу жұмыстары бойынша меңгерту болып табылады. Бұл әдіс тәсілдер тәсілдер қалыпты жүйемен жүргізіліп, оқушылардың практикалық дағдысына енгізіледі.

ІІ. Негізгі бөлім

1. «А» «Ә» дыбыстарының ерекшелігін таныту.

Дауысты дыбыстың, олардың жуан, жіңішке түрлерінің өзіндік белгісін айтылуы (артикуляция) қалпын байытумен де аңғартуға болады. Мысалы, а-ны айтқанда тілдің ұшы кейін тартылып, дауыс жолы кеңейтілетіні, содан «а» жуан айтылатыны; «ә» дыбысын айтқанда жіңішке дыбысталатыны түсіндіріледі. Жуандық, жіңішкелік жағынан жұптанып келетін дыбыстарды оқытқанда да жоғарғы «а» мен «ә» өткендегі әдіс-тәсілдерді қолдануға болады.

Екінші сатыда буындар жатталады. Бұл жұмыс алдымен екі дыбысты ашық буын, содан соң тұйық буын, ақырында үш дыбыстан құралған ашық буынды жаттау жолымен жүреді. Балалар мұғалімнің әріп аттарын атап, буын құруына ілесіп айту жаттығу арқылы көптеген буынды алып жатқа алып дағдыланады. Мысалы, а-та, а-па, а-ға, та, ла, ар, аш. Осылайша, дауысты дыбыс әрпінің атына дауыссыз дыбыс әріптерінің атын тіркестіріп буын құрап үйреткен.

Үшінші кезекте балалар ежіктеу жолымен тұтас сөзді оқиды. Мұнда оқушылар әріп аттарын айта отырып буын құрайды, содан кейін құралған буындарды айтып, олардан пайда болатын сөздерді оқиды. Мысалы, алма сөзі былай ежіктеліп оқылады: аз, ал, ойланыңдар, азма - алма.

Төртінші сатыда буындарды әріптен құрамай-ақ тікелей оқыған. Одан әрі жатқа алған буындар арқылы құралған сөздерді тұтас оқиды. Бұл ретте әуелі екі әріпті буыннан құралған сөздерді, одан кейін үш әріпті буындардан құралған сөздерді оқиды. Осы сатыдан өткенде, балалар кез келген сөзді оқи алатын болады. Алайда оқушылар бұл оқу дағдысын екінші оқу жылында ғана меңгереді.

Әріптен буын құрастыруды меңгерген үшінші кезеңде ғана сабақты тәуір үлгеретін балаларды кітаптан көшіріп жазуға үйрете бастаған. Жазуға үйрету жұмысы оқуға байланыстырылмай бөлек жүргізілген.

Бірте-бірте оқуға үйретудің жеңілдеу жолы іздестіріледі. Сөйтіп әріптердің атын айтпай-ақ бірден буынды оқуға, буындарды тікелей қосып сөзді оқуға көше бастайды. Осы тәжірибеден туындап буын әдісі шығады.

2. Буын әдісі

Буын әдісі де, әріп қосу әдісі сияқты синтетикалық әдіске жатады. Буын қосу әдісінің ережесі: оқи алу үшін әріптерді тану, әріптен буын құрай білу, буындарды жаттау, содан соң ғана текстті оқуға кірісу. Бұл да Римдіктер бастап қолданған көне әдіс. Буын әдісімен оқытқанда, әуелі алфавит тәртібімен бүкіл әріп аттары жаттатылады. Сонымен қатар, жеке әріптерді атай отырып, олардан буын құратылады. Буын құрауды үйрету және құрастырылған буындарды жаттату процестері бір мезгілде жүреді. Кейініректе буын құрайтын әріптерді атауды қойып, буынды бірден атап жаттауға көшеді. Бұл тұстағы оқу бірлігіне буын алынады. Сөз буындарды қосу жолымен оқылады. Міне осы буын оқу мақсатына орай оқу, сауат ашу процесін жеңілдету үшін бұрынғы славян сөздерімен аталатын әріп аттарына реформа жасалып, он сегізінші ғасырдың басынан әріп аты да буынмен аталатын болады. Мысалы, -а, -бе, -ве, -ге, -де түрінде аталады. Әріп атауларының осындай өзгерісі сауат ашу жұмысын, бұрынғы сөзбен атауға қарағанда, біраз жеңілдететеді. Бірақ бұл әдісте де негізгі қиындық сақталып қалады. Сауаттандыру элементі көру қабілеті бойынша механикалық түрде құр жаттығу жолымен жүреді. Оқушыларға буынның дыбыстық құрамы түсіндірілмейді. Ең басты кемістік - әріптер атының күрделілігі балаларға түсініксіз болды.

Жаттығу сөздері мен текстер балалардың психологиялық, жас ерекшеліктері ескерілмей талғаусыз алынды және мұнда ешбір жүйе болмады. Сондықтан да халық ескіше сауат ашу жолын «инемен құдық қазғандай өте қиын жұмыс» деп дұрыс сынға алды. Дегенмен бері келе осы буын жаттау сөзді біріктіріп оқу жаттығуларына бұрынғы көру қабілетіне жанамалап есту сезімі және сөйлеу жаттығулары да ішінара ендіріле бастайды.

Сөздің дыбыстарын оқып үйрену оқушылардың топтық құрамын оқытуға, тілдің табиғи негізін танытуға бірден-бір қолайлы жол деп танылады. Сондықтан әуелі Батыс Европа елдерінде, кейін 19 ғасырдың орта кезінде Ресей мектептерінде дыбыс әдісі қолданыла бастады.

Дыбыстық талдау әдісі Ресейде өткен ғасырдың 40-жылдарында пайда болды. Оны Золотов әдісі деп те атайды. Бұл әдіс бойынша оқытқанда, оқушылар ауызша жаттығу жолымен сөйлемнен сөздерді, сөзден буындарды, буыннан дыбыстарды айырып талдаған. Ең соңынан әріптерді ажыратады. Золотов әдісінде көру жаттығулары басым болғандықтан, ол да ұзаққа бара алмайды. Сондықтан оқыту, хат таныту, жазуға үйрету процесін жеңілдететін тиімді әдістер іздестіріле береді, мектеп тәжірибесіне дыбыстық жинақтау әдісі келеді.

4. Дыбыстық жинақтау әдісі.

Осы әдісті Ресейде өткен ғасырдың 60-жылдарында Н. А. Корф (1834- 1883) қолданды. Бұл метод оқу объектісі етіп дыбысты алады.

Дыбыс әдісі синтетикалық әдіске жатады. Балалар көрген әріптің таңбалары арқылы дыбыстың атауларын ұғынып, олардан буын немесе сөз жинақтап құрастырады. Мұғалім көрсеткен жаңа әріптің дыбыстық мәні түсіндіріледі, әріптердің арнаулы дыбыстық атауы ұғынған бала сол дыбыстарды еш қоспасыз дыбыстау жолымен буын не сөз құрамына ендіреді. Мысалы, орысша шар сөзінің құрамындағы дыбыстарды бір-біріне жалғап айту жолымен оқылады. Содан соң дыбыстарының арасы біріктіріліп бірден оқылады. Бұл процесс мұғалімнің бастауымен орындалады. Ал, дыбыс әдісінде әріптердің аты ескерілмейді. Қайта балалар көрсетілген әріптердің аты деп оның дыбыстық мәнін ұғынады. Сол дыбысты атау жолымен әріптерді таниды. Демек әрбір заттың тиісті атауы болатынын білетін бала белгілі әріп таңбасының да аты арнаулы дыбыс екен деп түсінеді. Сөйтіп әріптің атымен ісі болмайды.

Әріп қосу әдісі бойынша оқытқанда, балалар әріптердің аттары арқылы оның дыбыстық мәнін жобалап, жорамалдап түсінетін болса, енді дыбыс қосу әдісінде оқушылар әріптің таңбасы бойынша оның қандай дыбыс деп айталатынын дайын түрде бірден қабылдайды.

Сонымен дыбыстық жинау әдісін қолданғанда, алфавит әріптерінің дыбыстық мәні үйретіледі де, әріп аты ескерілмейді, аталмайды. Сөзді оқытқанда, оның құрамындағы әріптерді дыбыстық мәні бойынша қосып сөз құрайды. Яғни, оқушы жеке-жеке әріптерді көре тұрып, ол арқылы берілетін дыбыс еш қоспасыз айтылады. Мәселен, қазақша мал сөзін оқу үшін, оқушы мұғалімнің бір-бірінен соң тақтаға тізген м-а-л әріптерінің дыбыстық мәнін дауысты соза айту арқылы бірден қосып оқып шығады. Соңынан мал сөзін тұтас күйде тез оқиды. Бірақ осындай дыбыстардан жинақталған сөзге талдау жасатылмайды, демек ол сөздің құрамында қандай-қандай дыбыс бар екені ажыратылмайды, анализ процесі жүрмейді.

Қорыта айтқанда, жазуға үйретудің аналитикалық не синтетикалық әдістері бұл маңызды проблеманы тиімді шеше алмайды. Ізденіс жалғастырыла беріледі. Дүниеге дыбыстық-талдау әдісі келді, осы әдістің Ресейдегі авторы К. Д. Ушинский болды. Ол хат тануда әріп қосу әдісіне қарама-қарсы әдіс қолданады, яғни әріп қосу әдісіндегідей әріптен дыбысқа қарай емес, керісінше, дыбыс танытудан әріпке қарай өтеді. Мұнда негізгі әріп емес дыбыс.

Ушинский өзінің сауат ашуға үйрету әдісінің негізгі белгілері ретінде төмендегілерді атаған:

1. Балаларды әріп элементтерін жазуға дағдыландыру.
2. Балаларды сөз ішіндегі жеке дыбыстарды табуға үйрету.
3. Балаларды дыбысты анық айтуға жаттықтыру.
4. Балалардың назарын сөзге және оны құрайтын дыбыстарға аудару.
5. Балаларды айтылған, жазылған не баспаша терілген сөздерді ажыратуға я қайтадан құрай білуге үйрету.

Сөйтіп ұлы педагог балаларға тілдің дыбыстық жағын үйрету принципін ендірді. Ол сауат ашуды жекелеген дыбыстарды, олардың сөз ішінде естілуінен бастайды. Ушинскийдің оқуға үйрету әдісі балалардың өздері жазған сөзді оқыту жолымен жүзеге асырылған. Соған орай ол өзінің әдісін «жазу-оқу методы» деп атайды. Ушинский жазу қызметін талдау жолына, жазылғанды оқу процесін жинақтау тәсіліне саяды, осыдан келіп дыбыстық талдау-жинақтау әдісі болады. Оқушы жазу үстінде тиісті сөздің қандай дыбыстардан құралып тұрғанын, яғни оның құрамында қандай дыбыс бар екенін тауып ажырату арқылы талдау процесін жүргізеді, ал, жазылған сөзді оқу барысында ол сөзді құрайтын дыбыстарды танып, оларды бір-біріне ұштастырып жинақтайды, осыдан келіп дыбыс жинақтау процесі жүреді.

Ушинскийдің әдісі бойынша әуелі ауызша таңдау жасалынады, содан кейін танысқан дыбыстың әрпін немесе жаңа дыбыс қатысқан сөз жасалады, ең соңында жазылған әріп не сөз жазылады. Демек, жазуға жетекші роль беріледі. К. Д. Ушинский балаларды жазуға үйретуді жазба шрифт түрінен бастаған, жазғандарын оқып отырған. Ал, он-он бес әріптің жазба таңбасын үйреткен кейін әріптердің баспа түрін де қатар жаздырған. Ушинскийдің талдау және жинақтау процестерін жүргізу үшін төмендегідей көптеген методикалық тәсілдер мен жаттығу түрлерін ұсынады:

е. Тұтас сөз әдісі

Тұтас сөз әдісі алғаш Англияда 19ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Соңынан Америкада кеңінен қолданылды. Сондықтан да оны «американдық әдіс» деп те атайды. Ағылшын тілінің табиғи ерекшелігі бойынша сөздің айтылуы мен жазылуы арасында өзгешелік күшті болады. Онда сөз ішіндегі кейбір дыбыс екі не үш әріппен таңбаланып жазылады. Сол себепті көп құрамды сөздерді дыбыстық жүйемен оқыту қиынға түседі. Ал, осы бір тілдің және бір ерекшелігі тілдегі сөздің 80 процентке жуығы бір құрамды, яғни бір буынды сөзден тұрады.

Тұтас сөз әдісі орыс мектебінде 1905 жылдан бастап ешқандай талғамсыз қолданыла бастайды. Бұл әдіс орыс тілінің табиғатына мүлдем қайшы келеді. Себебі, біріншіден орыс тілінде бір құрамды сөз өте аз кездеседі. Екіншіден, орыс сөзінің айтылуы мен жазылуы көп ретте бірдейге жақын ұқсас келеді. Бұл әдіс, комплексті оқуға қолайлы болғанымен, балалардың сөз мағынасын түсінуіне, оның дыбыстық мәнін айырып, әріптік элементтерін тануына өте қолайсыз. Оқушылар сөзді тек сырт түріне қарап көру қабілетімен ғана таниды. Сауат ашу жолы өте қиын әрі тым ұзаққа созылады. Баларға арналған оқу материалды өте шұғыл түрде күрделендіре береді де, әлі оқу дағдысы, білім дәрежесі дұрыс қалыптасып болмаған оқушыға көп құрамды бүтін сөзді тұтас қалпында бірден танып оқу қиынға түседі. Сөзге дыбыстық талдау- жинақтау процесі жүрмегендіктен, балалар жазғанда әріп тастап кетеді, сөйтіп шала сауаттанады. Оқуда да жаңсақтық жібереді. Сөзді көз қаныққан тұрпатына қарап жобамен оқитын болған соң, саналы ұғым ала алмайды. Бұл әдістің осылар сияқты көптеген қолайсыз жақтары мұғалімдерін қатты ойландырады. Сөйтіп олар тұтас сөз методынан бірте- бірте бас тартып, сөз дыбыстық талдау жолымен оқы тәсіліне көше бастайды.

ІІІ. Қосымша тапсырмалар

1. Ребус
2. Тест тапсырмалары
3. Сәйкестендіру
4. Жұмбақты шеш те, сөз құра

Ребус

1) ** * *** ** *** ** *

2) ** * ** **

*

3) ** *** ** ** ***

*** * **

Тест тапсырмалары

1. Оқушылар әріп аттарын айта отырып буын құрайды, содан кейін құралған буындарды айтып, олардан пайда болатын сөздерді оқу кезеңі қалай аталады?

1. Дыбыстық жинақтау
2. ежіктеу жолымен тұтас сөзді оқу
3. буындап оқу
4. буындарды әріптен құрамай-ақ тікелей оқу
5. Тұтас сөз әдісі

2. Буын әдісін кімдер бірінші қолданған?

1. Римдіктер
2. Ресейліктер
3. Ағылшындар
4. Гректер
5. Жапондар

3. 19 ғасырдың орта кезінде Ресей мектептерінде қандай әдіс қолданыла бастады?

1. Дыбыстық жинақтау
2. Тұтас сөз әдісі
3. дыбыс әдісі
4. буындап оқу
5. ежіктеу жолымен тұтас сөзді оқу

4. Осы әдісті Ресейде өткен ғасырдың 60-жылдарында Н. А. Корф (1834- 1883) қолданды

1. буындап оқу
2. Дыбыстық жинақтау әдісі
3. Тұтас сөз әдісі
4. ежіктеу жолымен тұтас сөзді оқу
5. буындарды әріптен құрамай-ақ тікелей оқу

5. Дыбыс жинақтау әдісімен оқытқанда сабақ неше кезеңде ұйымдастырылады?

1. 6
2. 7
3. 2
4. 5
5. 4

6. Үшінші кезең қалай жүзеге асады?

1. Мұғалім жаңа әріпті ендіріп сөздер құрап, тақтаға баспа түрде жазады, балалар көшіріп жазады.
2. Алдымен мұғалім оқушыларға әріпті көрсетіп, оның дыбысын атап таныстырады.
3. мұғалім жаңа әріпті оқушыларға бұрыннан таныс буындарға жалғайды. Балалар буындарды оқиды.
4. балалар мұғалімнің атаған әріптерін елестетулері бойынша қатыстырып сөздер құрайды. Оларды жазады
5. балалар ежіктеу жолымен тұтас сөзді оқиды

7. Дыбыстық-талдау әдісінің Ресейдегі авторы:

1. Лев Николаевич Толстой
2. Константин Дмитриевич Ушинский
3. Сергей Сергеевич Аванесов
4. Василий Евдокимович Адодуров
5. Андрей Николаевич Бекетов

8. Ушинскийдің сауат ашуға үйрету әдісінің негізгі белгілерінің бірін көрсет

1. Мұғалім жаңа әріпті ендіріп сөздер құрап, тақтаға баспа түрде жазады, балалар көшіріп жазады.
2. Алдымен мұғалім оқушыларға әріпті көрсетіп, оның дыбысын атап таныстырады. Оқушылар жаңа дыбысты қосылып та, жекелеп те қайталап атайды
3. мұғалім жаңа әріпті оқушыларға бұрыннан таныс буындарға жалғайды. Балалар буындарды оқиды. Мұғалім буынды тақтаға баспа әріппен жазады, оқушылар оларды дәптерлеріне көшіреді.
4. балалар мұғалімнің атаған әріптерін елестетулері бойынша қатыстырып сөздер құрайды. Оларды жазады
5. Балаларды әріп элементтерін жазуға дағдыландыру.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс