Қазақстандағы тәуелсіздік идеасының тарихи эволюциясы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

«Астана Медецина Университеті» КеЕҚ

«Астана Медецина Университеті» КеЕҚ: Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар кафедрасы

Реферат

СӨЖ тақырыбы: Қазақстандағы тәуелсіздік идеасының тарихи эволюциясы

Орындаған:Рахметов Мұратбек

Тобы:ОМ-113

Тексерген:Карбозов Әлібек Ерденұлы

Нұр-Сұлтан 2021ж

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2014 жылдың 18 қаңтарындағы «Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына арналған кезекті Жолдауында Мәңгілік Ел ұлттық идеясын бастамасын көтеріп, оның «жалпы қазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы» болып саналатындығын қадап айтты. «Мәңгілік ел - ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы. Ол арман - әлем елдерімен терезесі тең қатынас құрып, әлем картасынан ойып тұрып орын алатын тәуелсіз мемлекет атану еді. Ол арман - тұрмысы бақуатты, түтіні түзу ұшқан, ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты ел болу еді». Арғысын айтпағанның өзінде қазақтың ХХ ғасыр басындағы зиялылары тәуелсіз мемлекет құрып, халқын бір кездерде уысынан шығарып алған азаттыққа жеткізуді армандады, сол үшін аянбай күресті. Тәуелсіздік идеясы қазақ халқының да ХУІІІ ғасырдан бастап көкейкесті мәселелерінің бірі болды. Ресей бодандығын қабылдауға мәжбүр болған халықтың тәуелсіздік уақыт өте келе қол жетпес арманына айналды. Сол үшін де халық талай ұлт-азаттық қозғалыстар мен көтерілістерге шығып, батырлары, ел қамын ойлаған азаматтары тәуелсіздік жолында өз өмірлерін құрбан етті. Ұлтжанды, елжанды жақсы мен жайсаңдары ат үстінен түспей күн кешіп, түн қатты. Бодандық қамытын киген халықты озбыр отарлау саясатына қарсы топтастыруға Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Жақып Ақпаев, Райымбек Мәрсеков, Халел Досмұхамедов және тағы сол сияқты өз заманынан ілгері кеткен, еуропалық деңгейде білім алып, ойлай білетін, алдыңғы қатарлы зиялылар ұмтылды. Ұлт зиялыларының алдында тәуелсіз қазақ мемлекетін жаңғырту, мәдениетті көтеру, оқу-ағарту ісін жетілдіру, жер, әйел теңдігі, дін тәрізді мәселелерді шешумен қатар қоғамды өзгерту сияқты асқақ арман тұрды. Зиялылар санының аздығына қарамастан әлеуметтік, қоғамдық-саяси мәні зор сан қырлы, күрмеуі қиын істерді атқарып, ұлт мүддесінде еңбек етті. Осы мақсатта «Қазақ» газеті мен «Айқап» журналын шығарып, өздері өмір сүрген уақыттың ең өзекті мәселелерін көтеріп, бұқара халыққа насихаттады. Бостандық пен тәуелсіздіктің мәнін ұлт зиялылары «Қазақ» газеті арқылы халық санасына сіңіріп, елдің назарын осы мәселеге аударуға тырысты. Қазақ Елінің болашағы Алаш аяулысы Барлыбек Сыртанды ерекше толғандырды. Ол Жетісудың Қапалынан сонау Петербор қаласындағы Император университетіне оқуға түскен кезде шен, шекпен емес халқының тәуелсіздіг жолында көп ізденді. Өмірлік ұстанымы және халқының ұлттық идеясы ретінде Қазақ Елінің конституциясын жазуды мақсат етті. Ондағысы елі азаттыққа қол жеткізсе, оның жүретін жолы мен заңнамалық негіздері дайын болсын деген ниеті болатын. Ресей астанасының кітапханаларында сарыла отырып, көз майын тауысып, зерттеулерді ақтарып, оларды ой-зердесінен өткізіп жазған еңбектерінің бірі - “Қазақ елінің Уставы”(Жарғысы) . Бұл шын мәнінде қазақ мемлекетінің Конституциясы еді. Еңбектің кіріспе бөлімінде тарихқа қатысты мынадай ойлар жазылған: “Қазақ елі көне ұлттардың бірі. Оның тарихының тамыры тереңге жайылған. Жеке ел болып өмір сүрді, елін, жерін қорғады. Ұрпақ жалғастырудан 7 миллионға жетті. Санымен Россияда үшінші орында . . . ”. Барлыбек егемен, тәуелсіз ел болу үшін жарғы қажет деп түсінді. Осы мақсатта конституция дайындады. ”Қазақ елінің Уставы” төрт бөлімнен тұрды. Олар; “Қазақ елі республикасының жеке болуы турасында”, “Адам баласының хұқы турасында”, “Қазақ жері турасында”, “Сот турасында”. ”Қазақ елі республикасының жеке болуы турасында” атты бөлімнің тарихи маңызы өте зор, өйткені онда айтылған ойлар қазіргі тәуелсіз Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінен толық орын алған. Өз кезегінде Барлыбек армандаған егемен республика жаһанға танылып, салтанат құрып келеді. Сол ұлт зиялысы тайға таңба басқадай жазып, өміршең болуын тілеген жарғының қазақтың жеке ел ретінде дамуы жөнінде айтылатын тұстарына назар аударайық. ” . . . Қазақ елінде ең басшы орыны Ұлт мәжілісі. Оған дауыспен өткендер Қазақ елінің басшы Президенті төрт жылға сайлайды. Бір Президенттің екі реттен асып ел билеуге хұқы жоқ. Президент Қазақ елін министрлер арқылы басқарады. Министрлерді Президент өзі таңдайды, бірақ Ұлт мәжілісі дауыспен шешеді. Министрлер өздері басқарған жұмыстарымен Президенттің һәм Ұлт мәжілісінің алдында есеп беріп тұрады. Қазақ елінде билік жүргізу закон шығаратын, орындайтын һәм сот болып тұрады. Үш билік бір - біріне бағынбайды, бассыздыққа жол бермеудің белгісі болып тұрады”, - деп жазылған жарғының тармақшалары Барлыбектің құқықтық мемлекеттің белгілерін нақты көрсетіп бергендігін дәйектейді. Қазіргі кезде тәуелсіз Қазақстанда Барлыбек көрсеткен құқықтық мемлекеттің белгілері орын алған. Саяси билік үш тармаққа бөлініп, атқарушы, заң шығарушы, сот билігі түрінде өзінің функцияларын іске асыруда. Барлыбектің Ұлт мәжілісінің орнына қос палаталы парламент келген, ол Сенат және Мәжіліс арқылы барша қазақстандықтарға танымал. Жарғының ерекше көңіл бөлер тұсы - оның жер туралы айтылатын бөлімі. Барлыбек: “ . . . Қазақ елінің жері саудаға түспейді, құдай оны адам баласына пайдалану үшін жаратты. Жердің кені, орман, су, көлі һәм таулары қазақ елінің иесінде. Мал жаю, егін өсіру, үй салу, жерді өңдеу һәм жерді пайдалы іс мақсатында қазынаға қайтару хүкмет рұқсатымен болады”, -деп жазған. Қазақ зиялылары үшін тәуелсіздік идеясы 1917 жылы аса өзекті болды. Ақпан төкерісін пайдаланып, зиялылар ұлттық мемлекеттікті жаңғырту, өз алдына тәуелсіз ел болуды мақсат етіп қойды. Тәуелсіздікке қол жеткізудің маңызын зиялылар «Қайтсек жұрт боламыз» деген атаумен жарияланған мақалада: «Біз қазір екі жолдың тарауында тұрмыз. Қайсысына түсетін болсақ та, ерік өзімізде. Бір жол құлдық - жолы . . . Екінші жол - жұрттық жолы. Осы бастан автономия алудың қамына кіріссек, милициямызды жасап алып, қарамызды көрсетсек, Алаш Орданы үкіметіміз деп тіресіп қорғасақ, бізді ешкім басынбайды. Үкіметі, әскері бар жұрт деп бізбен әркім есептеседі». Көріп отырғанымыздай, тәуелсіз ел болу үшін оның атрибуттарының қажет екендігін де зиялылар ескеріп қойған. « . . . Автономия болғанда қазаққа қай түрлі автономия қолайлы. Әуелі, мемлекеттік автономия болуға ма яки уалаяттық автномия болғанда жерге қарай болу ма, елге қарай болу ма . . . Біздің қазақ автономия бола аламыз десе, осылардың бәрін қарап, аржақ - бержағын тесе қарап, тексеріп барып боламыз деу керек» -, деп тәуелсіздіктің тізгінін өзгелердің алып қоймау жағына терең мән берді. Алаштың арыстары тәуелсіздікке ұлттық автономия ретінде қарады. Тәуелсіздікке жетудің тағы бір маңызды факторын зиялылар халықтың бірлігі деп санады. Сондықтан да үнемі өз шығармаларында оны насихаттап отырды. «Бірлік қылсаң, алашым, Ілгері қарай басасың. Қол ұстасып ұмтылсаң, Қатар жұрттан асасың» - деген өлең жолдары айтқанымызды дәйектей түседі. Ә. Бөкейхановтың ХХ ғасырдың басындағы қазақтың ұлт-азаттық қозғалысының көсемі болуы оны теңдікке, ұлттық тәуелсіздікке жетудің басқа бейбіт, саяси жағын қарастыруға итермелеушіге, тұтас қазақ елінің мүддесін көздеушіге айналдырды. Теңдік пен ұлттық тәуелсіздіктің төте жолы деп Әлихан өркениетті елдердің мәдениетінен үлгі алу, сөйтіп халықтың ұлттық мәдениетін өркендету, өнер білімін көтеру, ұлттық сана-сезімін оятуды санаған. Осы идеяны ұлт-азаттық қозғалыстың жаңа стратегиялық бағыты етіп алған. Өзгелердің мәдениетін тану, ғылым - білімін үйреніп, өркениетке ұмтылу тәуелсіздікке бастайтын жол деп түсіндірді. Тәуелсіздіктің өзінен өзі келе қалатын құбылыс, табиғаттың сыйы еместігін, оған жетуде қажырлы қайрат, жігерлі әрекет керектігін бұқараға насихаттап отырды. Үгіт насихаттарын өлең, жыр түрінде жүргізді. Ұлттық тәуелсіздік идеясын ту етіп көтерген М. Дулатов оның табиғаттың сыйы емес, ол үшңн күрес жүргізу керек екендігін былайша жырлады: «Өз қамыңды ойлан өзің ел болсаң, Ел боламын, тең боламын дер болсаң. Көктен теңдік келмей өзің кем болсаң, Мең-зең болмай, талпын, оян, алашым!». Көріп отырғанымыздай, ұлт зиялылары тәуелсіздік идеясын бұқара халықтың санасын оятумен, білімғылымға жетумен, мәдениетті ел болумен байланыстырды. Сонымен қатар тәуелсіздікті олар елдік, теңдік, басқа әлем мемлекеттерімен қатар үзеңгілес өмір сүру деп түсінді. Осы идея олардың шығармаларынан көрініс тапты. Мәселен, А. Байтұрсынов өзінің «Қазақ өкпесі» атты мақаласында тәуелсіздік мәселелерінеге объективті, ғылыми тұрғыдан қарап, оның баға жетпес құндылық екендігіне назар аударды. Қазақ хандығы неліктен құлады, өз алдына дербес мемлекет болып тұра алмаудың, Ресейге қосылудың негізгі себептерін айқындауға талпынып, оларға жауап іздеді. «Олжалы жерде үлестен қағылғанымыз, ордалы жерде орыннан қағылғанымыз, жоралы жерде жолдан қағылғанымыз бәрі надандық кесапаты», - дей келіп, патшалық империяға қосылудың өзі тәуелсіздіктен айырылу екендігін жасырмаған. Осы орайда М. Жұмабаев: «Тіршіліктің көркі ерік, Адамдыққа ол серік. Бір түскен соң қақпанға, Қалар бұрынғы еркелік. Ойламай барып, ұрынып, Өкінген аз ба ертелік», - деп жазған. Ал Қошмұхамед Кеменгерұлы болса «Қазақ тарихынан» деген зерттеуінде «Қазақ елі құрымас үшін отырықшы болу керек» деушілер бар. Қағаз бетінде отырықшы болумен мәдениет көктен түспейді, жерден шықпайды. Отырықшылықтың көп шарттары бар . . . қазақ елінің жалпы оқуға ұмтылғандығы», -деп, көшпелі немесе отырықшы кәсіппен айналыссын, бәрібір азат ел болуы тиіс, ол үшін оқу, білімнің қажеттілігін баса көрсеткен. Тәуелсіздікке қарулы көтеріліс арқылы емес, бейбіт жолмен қол жеткізуді мақсат етті. Қару кезенуді, қан төгісті жақтамаған ұлт зиялылары қарулы көтеріліске түбегейлі қарсы шықты. Сондықтан да 1916 жылғы көтерілісті қолдамады. Ондағы ойы халқын тәуелсіздікке қанды көтеріліс жолымен емес реформалар, ұлттың саяси белсенділігі арқылы жеткізгісі келді. Алаш арыстарының ұлттық автономияны құру туралы идеялары осының дәлелі. Тәуелсіз ел болудың өзін зиялылар ұлттық автономия жариялау деп білді. Сол себепті де Әлихан Бөкейханов бастаған топ әуелгіде өздеріне үлгі тұтқан кадеттер партиясынан қол үзіп, халықтық мүддедедегі саяси ұстанымдарды басшылыққа алды. Оны Ә. Бөкейхановтың « . . . Кадет партиясы Ұлт автономиясына қарсы. Біз Алаш ұранды жұрт жиылып, Ұлт автономиясын тікпек болдық», - деген пікірінен анық көруге болады. Осылайша ұлт зиялылары қазақ халқының санасын оятып, оқу, білімді насихаттап, елдің тәуелсіздігі, азаттығы үшін күресті. Алаш тәуелсіз мемлекетін құрып, оны жариялау үшін барын салды. Алайда ұлт зиялыларының әрекетіне большевиктік билік кедергі болды. Дегенмен Алаш қозғалысы идеясы тәуелсіз даму жолына бағытталған баға жетпес құндылығымен тарихта қалды. Сол тарихтағы асқақ ұстанымға ХХғасырдың соңында Қазақстан ешбір қан төгіссіз, қару кезенусіз қол жеткізді. Елбасының сөзімен айтсақ, «Біз армандарды ақиқатқа айналдырдық. Мәңгілік елдің іргетасын қаладық. Тәуелсіздікпен бірге халқымыз мәңгілік мұраттарына қол жеткізді. Біз еліміздің жүрегі, тәуелсіздігіміздің тірегі - Мәңгілік елордамызды тұрғыздық. Қазақтың мәңгілік тұғыры ұрпақтың мәңгілік болашағын баянды етуге арналады». Алайда осының бәріне оңайлықпен қол жеткізілмегені ақиқат. Тіпті кейбіреулер 1997 жылғы 2030 стратегиялық бағдарламасын былай қойғанда Қазақстанның «тәуелсіздікті ұстап тұра алатынына зор күмән келтірген-ді, өйткені тәуелсіздікке қол жеткізгеннен гөрі оны ұстап тұру әлдеқайда қиын» екендігі мәлім. «Бұл - әлем кеңістігінде ғұмыр кешкен талай халықтың басынан өткен тарихи шындық. Тәуелсіздікті ұстап тұруды білу, оның құндылығын бағалай алуды ұлт зиялылары ХХ ғасырдың бас кезінде айтқан. «Бостаншылықтың пұлын білмей, орнына ұстай алмаған жұрт, ер жетіп, есі енбеген бала болып шықпақшы, «Жібекті ұстай алмаған жүн етеді» дегендей, ұстай білмесе жақсы нәрсе жаманға айналуы оп - оңай» -, деп жазулары осның дәлелі. Шындығында да тарихта «өзара алауыздық пен жан-жаққа тартқан берекесіздік талай елдің тағдырын құрдымға жіберген. Тіршілік тезіне төтеп бере алмай, жер бетінен ұлт ретінде жойылып кеткен елдер қаншама». Қазақстан да солардың қатарында болудың аз-ақ алдында тұрды, өйткені ел терең экономикалық құлдырауға ұшырап, жаңа мемлекет құру, тың реформалар жүргізу қиын асулар мен өткелдерге тап келді. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін республикалар арасында қалыптасқан байланыстар үзілді. Бірорталықтанған жоспарлау жүйесінен нарықтық қатынастарға өту оңай болмады. Кеңес Одағынан мұрағарлікке қалған тұралап, қайшылықтарға, дағдарысқа ұшыраған экономика одан әрі терең шыңырауға түсті. Қазақстан өнеркәсібінің 93 пайызы өзінің өндірген тауарларын Ресейден бастап, басқа ТМД елдерінің кәсіпорындарына жіберетін. Енді ол байланыс үзіліп, тұтынушылардың өнім алатын қаражаттары болмай, өнім талап етілмей қалды. Әрі барлық жерде ашық нарықтық қатынастарға көшуге байланысты әуел баста ол өнімдердің сапасы да базар талабына

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.