Туристік карталардың қасиеттері мен негізгі элементтері. Математикалық негіз

4. Туристік карталардың қасиеттері мен негізгі элементтері. Математикалық негіз.

Кез-келген карта - бұл күрделі графикалық жүйе. Карта элементтері - картографиялық бейненің өзін, легендасын және жақтау артындағы безендірулерді қосатын картаның құрылымдық бөліктері. Карта элементтерінің негізгі міндеті - біртұтас бейнеленген және жоғары ақпаратты бейнені беру.

Негізгі элемент - картографиялық бейне, яғни картаның мазмұны, объектілер мен құбылыстар туралы мәліметтер, олардың орналасуы, қасиеттері, өзара байланыстары, динамикасының жиынтығы.

Жалпы географиялық карталар келесідей мазмұнға ие: елді мекендер, әлеуметтік - экономикалық және мәдени объектілер, байланыс және жол тораптары, рельеф, гидрография, өсімдіктер мен грунттар, саяси - әкімшілік шекаралар.

Қандай да болсын картаның маңызды элементі - легенда болып табылады, яғни картада қолданылған шартты белгілер мен оларға тексттік түсіндірмелердің жүйесі. Топографиялық карталар үшін шарты белгілердің арнайы кестелері құрастырылған. Олар стандартталған және сәйкес масштабтағы барлық карталарда қолдануға міндетті. Тақырыптық карталардың көбісінде белгілер бір қалыпқа салынбаған, сондықтан да аңызды карта бетінің өзіне орналастырады. Күрделі карталарда аңыздың ақпараттануын көтеру үшін, оны кейде кестелі (матрицалық) пішінде көрсетеді.

Картаның қосалқы жабдықтануы оны оқу мен пайдалануды жеңілдетеді. Ол түрлі картометриялық графиктерді (мысалы, топографиялық картада беткейлердің еңкею бұрыштарын анықтау үшін құламалық шкаласын орналастырады), картографияланатын территория мен пайдаланылған мәліметтердің сызбалары мен әр - түрлі анықтама деректерді қосады. Қосымша мәліметтерге карта - ойымдар, фотографиялар, диаграммалар, графиктер, профильдер, мәтіндік және цифрлы мәліметтер жатады. Олар тікелей картографиялық бейнеге немесе аңызға жатпайды, бірақ тематикалық түрде картаның мазмұнымен байланысты, оны толықтырады және түсіндіреді.

Тақырыптық карта элементтерінің сызбасы

ТАҚЫРЫПТЫҚ КАРТА

КАРТОГРАФИЯЛЫҚ БЕЙНЕ

АҢЫЗ

ГЕОГРАФИЯЛЫҚ НЕГІЗ

ТАҚЫРЫПТЫҚ МАЗМҰНЫ

ҚОСАЛҚЫ ЖАБДЫҚТАНУ

ҚОСЫМША МӘЛІМЕТТЕР

МАТЕМАТИКАЛЫҚ НЕГІЗ

Проекция

Масштаб

Гидрография

Шекаралар

Елді мекендер

Байланыс жолдары

Тақырыптық мағынадағы элементтер

. . .

. . .

Картометриялық графиктер

Зерттелу сызбасы, пайдаланылған әдебиеттер

Анықтама мәліметтер

Карта - қималар

Диаграмма, график, профильдер

Диаграмма, график, профильдер

Мәтіндік түсіндірмелер

Кестелер

Құрастыру

Шартты белгілер

Картаның қасиеттері

Картаны анықтаудың өзінде оның қасиеттері белгіленеді:

• салынудың математикалық заңы - Жердің сфералық бетінен картаның тегістігіне өтуге мүмкіндік беретін арнайы картографиялық проекцияларды қолдану;
• бейненің таңбалануы - картографиялық сиволдардың ерекше шартты тілін пайдалану;
• картаны топтау (генерализациялау) - бейнеленетін объектілерді сұрыптау және жалпылау;
• шындықты көрсетудің жүйелілігі - элементтер мен олардың арасындағы байланыстарды беру, геожүйелердің иерархиясын бейнелеу.

Карталар белгілі бір математикалық негізде құрастырылады, оның элементтеріне жатады:

• Бойлықтар мен ендіктер торы (проекция)
• Масштаб және геодезиялық негіз
• Компоновка, яғни қарастырылып отырған аумақты рамканың ішіне орналастыру, легендасын орналастыр, картаның қосымша безендіру, карта-кескіндерді және т. б. орналастыру.

Математикалық негіз

Карталардың математикалық негізі - картографиялық бейнелеудің құрастырудың геометриялық заңдылықтарды және геометриялық қасиеттері. Элементтеріне масштаб, геодезиялық негіз және картографиялық проекциялар жатады.

Масштаб - ұзындық пен ауданның кішірейтілуінің дәрежесін анықтайды.

Геодезиялық негіз физикалық Жер бетінің эллипсоидтің (шардың) шартты бетке өтуін анықтайды және де ендік, бойлық, биіктік бойынша картадағы нысандардың дұрыс орналасуын қамтамасыз етеді.

Картографиялық проекция - эллипсоидтің (шардың) бетінен жазықтық бетіне өтуін және де сондай-ақ, картаға өту кезіндегі бұрмаланудың заңдылықтарын анықтайды.

Жердің градустық торын картада көрсетуді картографиялық тор деп атайды, ал меридиандар мен параллельдердің қиылысқан жерін - қиылысу нүктесі, яғни географиялық координаталар деп атайды.

Карталарды құруда ең алдымен жазықтықта (қағазда) картографиялық торды көрсету қажет, ал содан кейін оларды контурлар мен және де басқа географиялық объектілермен толтырады. Торды әр түрлі тәсілмен құруға болады.

Картографиялық проекциялардың жіктелуі

Барлық географиялық карталардың проекцияларын әр түрлі белгілерімен топталып жатады:

а) көмекке алынған геометриялық пішінімен және оларды бағдарлаумен;

б) бұрмалану түрімен.

Картографиялық проекциялар және оның бағытталумен қазіргі уақытта карталардың картографиялық торы аналитикалық заңымен салынып тұрады. Бірақ та проекцияларды атаған кезде салт бойынша терминдер сақталған «цилиндрлік», «конустық» және басқалар геометриялық пішіндеріне байланысты. Бұл терминдерді қолданған кезде картографиялық тордың ерекшеліктерін түсіндіруге көмектеседі. Қазіргі кезде осы классификациялық түр нормальді картографиялық тор ретінде қолданылады.

Цилиндрлік проекциялар . Цилиндрлік проекцияларды құрған кезде қиылысу нүктелері алынады, яғни градустық тордың сызықтарын глобустың жазықтығында жобалайды цилиндрдің сыртқы жазықтығында, глобустың осімен сәйкес келетін, ал екі дененің диаметрі тең (сурет 2) . Қосымша жазықтық ретінде цилиндрді қолданғанда алады, экватордың қиылысу нүктелері - A, B, C, D және басқалар бірге глобуста берілген және цилиндрде. Ал басқа қиылысу нүктелері глобустан цилиндрдің жазықтығына көшіріледі. Сонда, Е және F нүктелері, бір меридианда орналасқан. С нүктесімен, көшіріледі Е ^/ және F ^/ нүктелеріне. Сонымен қатар ол цилиндрде түзу, экватордың перпендикуляр нүктесінде орналасқан. Бұл осы проекцияда меридиан пішінін анықтайды. Цилиндр жазықтығына параллель дөңгелек пішіндес жобаланады, экваторды параллель сызықтарына (мысалы, параллель, Е ^/ және F ^/ нүктесі орналасқан) .

Сурет 2.

Цилиндр бетін жазықтықта жайған кезде картографиялық тордың барлық сызықтары түзу болады, меридиандар параллельдерге перпендикуляр және олар бір- бірінен бірдей арақашықтықта болады. Картографиялық тордың жалпы көрінісі осындай, цилиндр көмегімен салынған, глобуспен бір осьті қабылдайды.

Мұндай цилиндрлік проекцияларда нольдік бұрмалану сызығы болып экватор болып табылады, ал изоколдар түзу сызықты болады, экваторға параллель болатын. Басты бағыттар картографиялық тордың сызықтарымен бағыттас, сонымен қатар экватордан алыстаған сайын бұрмалану көлемі көбейеді. Бұл проекцияларда глобустың диаметрінен кіші цилиндрдің диаметрі жобаланады және глобуспен әр түрлі орналасқан. Цилиндрдің орналасу жағдайына байланысты картографиялық торлар (проекциялар тәрізді) нормальді, қисық және көлденең деп аталады. Нормальді цилиндрлік торларды цилиндрде құрады, осьтері глобустың осімен сәйкес келеді: қисық - цилиндрде, глобустың осімен сүйір бұрыш жасайтын; көлденең торлар цилиндр бойынша құрылады, глобустың осімен тік бұрыш жасайды. Нормальді цилиндрлік картографиялық тор жанама цилиндрде экваторда нольдік бұрмалану сызығы болады, орналасқан параллельдер бойында цилиндр мен глобустың қиылысында (φ ¹ және φ ² ендігімен) . Сонымен қатар, тор бөлігінің қысылуы нольдік бұрмалану сызығы арасында, ұзындық масштабы параллель бойынша басты масштабтан аз болады; нольдік бұрмалану сызығынан тыс жерде ол бас масштабтан үлкен - параллельдердің созылуы глобустан цилиндрге жобаланған кезде. Қисық цилиндрлік тор қиылысу цилиндрінде солтүстік бөлігінде нольдік бұрмалану сызығы түзу түрінде болады, картаның орта меридианына перпендикулярлы және параллельмен жанама φ ендігімен; тордың сыртқы көрінісі меридиан мен параллельдердің қисық сызығы ретінде көрсетілген.

Көлденең цилиндрлік проекцияларға Гаусс - Крюгер проекциялары мысал бола алады, сондағы әрбір көлденең орналасқан цилиндр жер бетінің бір Гаусс зонасын жобалау үшін қолданылады.

Конустық проекциялар . Конустық проекцияларда картографиялық торларды құру үшін нормальді конустарды пайдаланады - жанама немесе қиылысатын.

Сурет 3.

Сурет 4.

Барлық нормальді конустық проекциялардың сыртқы түрі осындай болады: меридиандар - түзу сызықты, бір центрден сызылады, жазықтықта конустың төбесі ретінде сызылады, параллельдер - концентрлік шеңберлердің доғасы центрмен меридиандардың таралу нүктесінде. Торларда, жанама конустарда құрылған, бір нольдік бұрмалану сызығы, алыстаған сайын бұрмалану көбейеді (сурет 3) . Бұларда изоколдар шеңберлердің доғасы пішіндес болады, параллельдермен сәйкес келеді. Торлар, қиылысқан конустарда салынған (сурет 63Б), дәл сондай түрлі болады, бірақ бұрмаланулары әр түрлі орналасады, нольдік бұрмалану сызығы оларда екеу. Олардың арасында жеке масштаб параллель бойында бас масштабтан аз болады, ал тор бөлігінің сыртында - бас масштабтан үлкен. Бас масштабтар барлық нормальді конустық торларда меридиандар мен параллельдермен сәйкес келеді.

Азимуталдық проекциялар. Азимуталдық картографиялық торлар дегеніміз, сонда алынатын глобустың градустық торын жанама жазықтыққа жобалау арқылы (сурет) . Нормальді азимуталды торды жазықтыққа көшірген кезде алады, полюс бойында глобусқа тигізіліп тұрады. (сурет 4А), көлденең - экватор бойында жазықтықты жанайтын (сурет 4Б) және қисық - алынған жазықтыққа көшірген кезде (сурет 4В) . Торлардың сыртқы пішіні 4-ші суретте жақсы көрсетілген.

Барлық азимуталды торлар бұрмалану қасиетіне байланысты келесі қасиеттерге байланысты келесі қасиеттерге ие болады: нольдік бұрмалану нүктесі болып глобустың жазықтықпен жанасу нүктесі табылады (көбінесе ол картаның орталығында орналасады) ; бұрмалану көрсеткіші нольдік бұрмалану нүктесінен қашықтаған сайын көбейеді, сондықтан азимуталдық проекцияларда изоколдар нольдік бұрмалану нүктесінде центрі бар концентрлі шеңбер пішіндес болады. Басты бағыттар радиус бойынша жүреді және оның сызықтарына перпендикулярлы болады. Бұл проекция тобының аты байланысты, азимуталды проекцияда салынған картографиялық тор, глобустың жазықтықпен жанасқан алдыңғы нүкте (яғни, нолдік бұрмалану нүктесінде) барлық бағыттардағы азимуттар бұрмаланбайды.

Поликонустық проекциялар. Поликонустық проекцияларда торлардың құрылуы глобустың градустық торының учаскесін жобалау жазықтықта бірнеше жанама конустарда және конустың жазықтығында пайда болған сызықтардың жазықтыққа ауысуы арқылы көрсетуге болады. Бұл тәсілдің жобалауының жалпы мәні 5-ші суретте көрсетілген, А конустың төбесі көрсетілген. Әрбіреуіне глобустың жазықтығына ендік учаскесін жобалайды, сәйкес келетін конустың жанасу параллельіне сәйкес келетін. Конусты жазғаннан кейін учаскелер көрінісін алады жазықтықтыағы сызық түрінде, сызықтар картаның орта меридианыбойынша бір- біріне қосылады. Тордың ақырғы түрін алады, сызықтардың арасынан бөлінуі арқылы созылу нәтижесінде.

Поликонустық проекцияларда картографиялық торлардың сыртқы көрінісіне тән, меридиандар қисық сызық (түзу - ораңғысынан басқа) пішінде болады, ал параллельдер - эксцентрлік шеңберлердің доғасы. Поликонустық проекцияларда әлемдік карталарды құрған кезде, экватор бойындағы бөлікті жанама цилиндрге жобалайды, сондықтаналынған торда экватор түзу сызықты болады, орта меридианға перпендикулярлы.

Поликонустық проекцияларда картографиялық торларда экватор бойындағы бөлігінде ұзындық масштабы болады, бас масштабпен шамасы жақын болады. Меридиандар мен параллельдер бойында олар масштабтан үлкен, перифериялық бөліктерде аудандар көп бұрмаланбаған

Сурет 5.

Шартты проекциялар. Шартты проекцияларды жобалау кезінде қандай да бір жазықтық бетіне жобалау мүмкін емес. Оны көбінесе аналитикалық заңмен алады (формулалардың көмегімен жасалынады) . Бұл өте үлкен проекциялар тобы. Осылардың картографиялық торлардың сыртқықасиеттері бойынша псевдоцилиндрлік проекциялар ерекшеленеді (сурет 6) . Суретте көрсетілгендей, псевдодилиндрлік проекцияларда экватор мен параллельдер - түзу, бір- біріне параллельді (ол цилиндрлік проекцияларға ұсас), ал меридиандар - қисық сызықтар.

Сурет 6.

Сурет 7.

Бұрмалану эллипсінің түрі проекцияларда: тең шамалы - А, тең бұрышты - Б, еркін - В, сонымен қатар меридиан бойынша тең аралықты - Г және параллель бойынша тең аралықты - Д. Схемада бұрмалану бұрышы 45 ⁰ көрсетілген.

Картографиялық проекциялар бұрмалану сипатымен және құрылуымен бір- бірінен ажыратылады. Сипаттамасы бойыншапроекцияларды ерекшелейді:

1) Тең бұрышты, бұрыштардың өлшемін сақтайтын, мұнда a=b. Бұрмалану эллипсі әр түрлі ауданды шеңбер түрлі болады.

2) Тең шамалы, объектілердің аудандарын сақтайтын. Оларда p=mn cosε=1; сондықтан, ұзындық масштабының параллель бойынша үлкеюімеридиандар мен бұрыштар мен пішіндердің бұрмалану бойынша ұзындық масштабының қысқаруына әкеледі.

3) Еркін, бұрмаланбаған бұрыштар мен аудандар, тең аралық проекциялар тобы ерекшеленеді, бас масштаб сақталынатын бір бастапқы бағыт бойынша алынған.

Үлкен практикалық мән береді проекциялар ауданының ауқымымен алынған әлемдік карталар үшін проекцияларда, жарты шарлар, материктер мен мұхиттар, мемлекеттер мен оның бөліктері.

Төменде әр түрлі территорияларда кең тараған проекциялардың сыртқы қасиеттері көрсетілген, А. В. Гедыменмен құрылған.

Батыс және шығыс жарты шарлар картасында картографиялық торларды анықтау кестесі.

Әлемдік карталарда картографиялық торлардың проекцияларын анықтау кестесі.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс