Жануарлар биотехнологиясы пәні

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М. Х. ДУЛАТИ АТЫНДАҒЫ ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

ЖАНУАРЛАР БИОТЕХНОЛОГИЯСЫ

ЛЕКЦИЯ

Кафедра:« Тамақ өнімдері мен қайта өңдеу өндірісінің технологиясы және биотехнология»

2020/2021 оқужылы, 6 семестр

Кредит саны: 3 кредит

Преквизиттер: микробиология, вирусология, адам және жануарлардың физиологиясы, жасушалы биотехнология, биохимия.

Постреквизиттер: генетикалық инженерия. микробиология

Мамандық: 5В070100-Биотехнология

Оқытушыныңаты-жөні: Аубакиров Хамит Аблгазинович

Мекен-жайы: Толе бикөшесі 60, 2 кешен, 3 корпус, 3. 313 ауд.

Телефон: 45-36-60 (жұмыс)

Тараз 2021

НЕГІЗГІ ӘДЕБИЕТТЕР

Аубакиров Х. А., Алибаев Н. Н., Кенжеходжаев М. Д. Жануарлар биотехнологиясы. Алматы. 2015 ж.
Аубакиров Х. Ә. Биотехнология. ҚР Білім және ғылым министрлігі. Оқулық. Алматы., 2011, ЖШС РПБК «Дәуір, -367 б.

3. Аубакиров Х. Ә., Сұлтанов А. А., Сүлеймен Е. М., Тлепов А. Ә. Ауыл шаруашылық биотехнологиясы. Оқулық. ҚР Білім және ғылым министрлігі. Алматы., 2013., ЖШС «Экономика», -489 б.

4. Аубакиров Х. Ә, Тастанбеков Қ, Кенжеходжаев М. Д. Биотехнология. Зертханалық жұмыстар практикумы. Тараз баспасы, 2018-2019 ж.

5. Лесова Ж. Т., Мақажанова Х. Х., Надирова С. А. Тағам және биотехнологиялық өндірісінің микробиологиялық негіздері. Оқулық. ҚР Білім және ғылым министрлігі. Алматы., 2013., ЖШС «BOOKPRINT», -270 б

6. Джусупова Д. Б. Экологиялық биотехнология. Оқулық. ҚР Білім және ғылым министрлігі. Алматы., 2013., МВ-Принт -335 б

ҚОСЫМША ӘДЕБИЕТТЕР

Донченко Л. В. Технология пектина и пектино продуктов. - М. : Дели, 2000.
Крусь Н., Храмцов А. Г. и др. Технология молока и молочных продуктов. - М. : Колос, 2004.
Технология спирта под ред. Маринченко В. А. и др. - М. : Легкая и пищевая промышленность, 1981.

Технология спирта под ред. Яровенко В. А. - М. : Колос 1999

Лекция 1. Кіріспе

1. Жануарлар биотехнологиясы пәні халық шаруашылығындағы маңызы

2. Жануарлар биотехнологиясы пәнінің болашағы

Мал шаруашылығының болашақта дамуы биотехнологияның жаңа бағыттарының бастау көзі - гендік, жасушалық инженерия және маркер-тәуелді селекцияларға негіз берген молекулалық биология мен молекулалық генетика салаларының фундаментальды жетістіктерін толыққұнды пайдаланумен тікелей байланысты екендігі дау тудырмайды.

Жануарлар биотехнологтар үшін үлкен тәжірибелік мүмкіндіктер бергенімен, сонымен қатар олар ғылыми және этикалық жағынан күрделі мәселелер тудырады. Осы мәселелерді сәтті шешкен зерттеушілер ғылым мен жалпы адамзат қоғамының дамуы барысында туындайтын заманауи қажеттіліктерді шешу бағытында өз үлестерін қосуда.

Мал шаруашылығында трансгендiк жануарларды жасау адамзаттың ұзақ тарихында кездескен көптеген қажеттіктерді шешуге әсерiн тигiзедi. Бұл ең алдымен - азық-түлiк өндіру, дәрi-дәрмек жасау және оларды жеткiлiктi көлемде алу мәселелері. Мысалы, 2005 жылы жануарлар көмегімен алынған дәрмектер 17, 4 миллиард АҚШ долларын кұраса, 2010 жылы бұл көрсеткіш 21, 7 миллиардқа жеткен.

Трансгендiк жануарлар маңызды биохимиялық және морфологиялық қасиеттерi бойынша өзгерудiң жоғары деңгейiмен сипатталады. Бұл кейiннен қалаған жануар түрiн iрiктеу мүмкіндігін арттыруы себепті, селекцияның басты құралы болуы мүмкін. Қазіргі кезде дүниежүзiнде аз ғана уақыт аралығында трансгендi сиыр, ешкi, қой, шошқа және үй қояндарының шамамен 20 жуық түрi жасалды. Олар арқылы жасушалық плазминогендiк белсендiргiш, моноклональды антиденелер, эритропоэтин, инсулин тектес өсу факторы, интерлейкин, антитрипсин және т. б. бағалы фармацевтикалық, ветеринариялық маңызы бар заттар өндiрілген.

Қазір трансгендiк жануарларды алуда жаңа бағыт пайда болған. Гендік инженерия жұмыстарында арнайы векторларды пайдалану, өзге гендiк конструкцияны бұрынғыша, яғни гендi зигота пронуклеусына енгiзген кездегiдей барлық жасушаларға емес, ағзаның жекелеген жасушалық популяцияларымен тікелей ықпалдасуына мүмкiндiк бередi.

Соңғы жылдары елімізде ауыл шаруашылық жануарларын генетикалық сертификаттау мәселесі қолға алынуда. Шет елдерде бұған мемлекеттік дәрежеде мән беріледі. Мысалы Еуропа мен АҚШ-да жануарларды сертификаттаудың көп сатылы молекулалық-генетикалық жүйесі құрылып қолданысқа ендірілген. Генетиктердің халықаралық қоғамы (ISAG) тарапынан жануарлардың шығу тегін бақылауға алудың молекулалық-генетикалық жүйесі ендірілген (төлқұжаттандыру) . Еуроодақ елдерінде қойлардың Скрепиге сезімталдығын анықтаудың міндетті түрдегі бағдарламасы қабылданған. Шет елдерде асыл тұқымды малдарға төлқұжат алу үшін оларды міндетті түрде генетикалық кемшіліктерінің (иммундық тапшылығы - BLAD, омыртқа жотасындағы ауытқушылық - CVM) жоқтығына тестілеуден өткізеді.

Қазіргі кезде елімізде ауыл шаруашылық жануарларын бағалаудың кешенді түрдегі молекулалық-генетикалық сараптамасы, генетикалық модификацияланған жануарлардың мониторингі, отандық селекция нәтижесінде шығарылған не болмаса шет елдерден әкелінген асыл тұқымды малдардың қаіпсіздігін бағалаудың әдістемелерін жасақтау мен бекіту, асыл тұқымды жануарлармен молекулалық-генетикалық деңгейде жұмыс жасаудың нормативтік құжаттарын түзу сияқты өзекті мәселелер қолға алынуда. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы өнiмiнiң сапасын жақсарту, ауруларға төзімділікті (иммунитет) қалыптастыру, сүтте және басқа да биологиялық сұйықтықтарда рекомбинанттық ақуыздарды алу, ксенотрансплантация үшiн жануарлардың генетикалық модификациясы, жануарлар моделдерiн жасау және т. б. бағыттар. Гендiк терапия және биоөндiрiс үшiн денелелік жасуша трансгенезiн қолдану мәселесі де талқылануда.

Биотехнологиялық селекция ХХI ғасырда мал шаруашылығының дамуында үлкен үлеске ие болмақ. Сондықтан, популяциялық генетиканың фундаментальды мәселелері болып табылатын өзгергіштік, тұқым қуалаушылық пен шаруашылық үшін маңызды қасиеттерімен тікелей байланысты сандық белгілер арасындағы корреляциялық байланыстарды анықтау бағытындағы ғылыми ізденістер өз жалғасын табуы қажет. Осындай зерттеулерді трансгенді жануарлар арасында да, трансгенді емес жануарлармен салыстыра отырып жүргізу абзал. Ғылым мен технологияның үдемелі дамуы нәтижесінде жаңадан туылатын мүмкіндіктерді пайдалана отырып, сұрыптау жүйесін кешенді түрде ұйымдастыру мәселесі де қолға алынуы керек. Бұл, өз кезегінде, жекелеген даралардың басымдықтарын толықтай пайдалана отырып жануарлардың үлкен популяциясына әсер ету арқылы, ауыл шаруашылық жануарларының генетикалық тұрғыдан жетілдіруін қамтамсыз етуге мүмкіндік береді.

Лекция 2. Биотехнологияның мал шаруашылығында қолданылу мүмкіндіктері мен негізгі бағыттары

1. Биотехнологиялық әдістердің қолданылуындағы сүт қоректілерінің биологиялық ерекшеліктері

2. Биотехнологиялық қор және оның түрлері

3. Биотехнологияның мал шаруашылығындағы қолданылу бағыттары

Жануарлар биотехнологиясын - молекулалық және жасушалық биотехнология әдістерін қолданып, генотипін «түзету» арқылы қарқынды өсіп-жетіле алатын, резистенттілігі мен өнімділік қасиеттері жоғары жануарларды шығару тәсілдерін зерттейтін ғылым деп айтуға болады.

Мал шаруашылығында биотехнологиялық әдістердің қолданылуына сүт қоректілерінің төменде келтірілген биологиялық ерекшеліктері мүмкіндік береді:

Жануарлар гаметасының биологиялық банкі. Малдар гаметасының биологиялық банкі гонадаларында жинақталған. Гаметалардың морфогенетикалық потенциалының мүмкіндігі соншалық, мысалға алғанда, жаңа туылған ұрғашы қозының аналық безінде 700 мыңдай аналық жұмыртқасы (фолликулалар) болса, жыныстық жетілу кезеңіне дейін олардан 12000-86000 дана кішігірім және 100-400 дана аралықтарындағы ірі және жетілетін аналық жұмыртқалары болады. Ооциттердің осындай динамикасы басқа да сүт қоректілерінің ұрғашы жыныстарында байқалады. Еркек даралардың аталық жұмыртқаларында сперматозоидтардың бұдан да көп саны кездеседі. Жыныстық жетілген мерзімдерінде, орта есеппен, бір аталықтан бөлінетін спематозоидтардың саны 280-450 трлн. құрайды екен. Осындай көп жыныс жасушаларынан табиғи жағдайда орта есеппен жалғыз төлді малдарда 5-10, ал көп төлділерде 40-80 жұп гаметалары (аналық жұмыртқасы мен спематозоидтар) ғана іске асырылады екен.
Эмбриондардың имплантацияға дейінгі дамуы. Ұрықтанғаннан кейін эмбрион зиготадан гаструла кезеңіне (стадия) дейін сүт қоректілердің жыныс мүшесінде (жатыр түтікшесінде) біршама уақыт бос (еркін) күйде болады. Ұрықтанған жерден (жатыр түтікшесі) имплантацияланатын жерге (жатырға) жеткенге дейін орта есеппен шошқаларда 2-3, қойларда 4-5, қояндарда 5-7 және сиырларда 7-8 тәулік кетеді. Имплантацияға дейін эмбрион пеллюцид аймағы (zone pellucid) деп аталатын биологиялық тұрғыдан мықты, қабықты болып табылатын аналық жұмыртқасында дами береді. Осы ерекшеліктер сүт қоректілер эмбриондарменin vitroжағдайында әртүрлі манипуляциялар жасауға мүмкіндік береді.
Жалғыз төлді малдарда бір аналық жұмыртқасынан дамитын егіздердің туылуы. Бір аналық жұмыртқасынан дамыған егіздер (үшем немесе одан да көптері сирек кездеседі) - имплантацияға дейінгі жыныс мүшесінде бос күйде болған кезіндегі пеллюцид аймағының (zone pellucid) бұзылуы себебінен, эмбрионның бөлінуі жүзеге асып, ажыраған бөліктер жеке-жеке дамуы нәтижесінде пайда болады. Мұндай егіздердің бастамасы бір болғандықтан (ұрықтанған бір аналық жасуша), егіздер түр-түсі және барлық генетикалық, биохимиялық көрсеткіштері бойынша бір-біріне айнымай ұқсайды. Осындай ерекшеліктің арқасында асыл тұқымды мал шаруашылығында өте маңызды көп жасушалы ағзалар деңгейіндегі биологиялық көшірмелерді (биокопия) алу мүмкін болды.
Мал шаруашылығында асыл тұқымды топ (ядро) құру мен жетілдіру. Мал шаруашылығында асыл тұқымды мал тобы мен тұқымы жақсартылуы қажет топтарға бөлінетіні белгілі. Асыл тұқымды малға жату үшін ол малдардың дені сау, көбею қабілеттіліктері мен өнімділіктері жақсы, құнды генотипті және ұрпақ сапасы бойынша бағаланған болуы шарт. Биотехнологиялық зерттеулерде бұларға ұрғашы донорлар мен жақсартушы аталықтарды жатқызады. Асыл тұқымды мал шруашылығындағы көбею үдерістерінде қолданылатын терминология бойынша донор дегеніміз- генетикалық тұрғыдан бағалы ооциттер мен эмбриондар алынатын ұрғашы дара болса, жақсартушыаталық- ұрғашы донорды ұрықтандыруға арналған құндылығы жоғары еркек мал. Сондықтан, жоғарыда аталған асыл тұқымды мал тобының санын көбейту мақсатында донорлар мен жақсартушы аталықтар белсенді түрде қолданылады.

Тұқымы жақсартылуы қажет мал тобы генотипі бойынша құндылығы төмендеу болғанымен, физиологиялық жағынан дені сау және көбею қабілеттіліктері де жақсы болуы қажет. Бұл топқа реципиенттер жатқызылады. Осы тұрғыдан алғанда реципиент дегеніміз - құнды мал ұрпағын өз ағзасында (жатырында) өсіруге арналған, генетикалық жағынан бөгде (жат) аналық.

Жалпы алғанда, ауыл шаруашылық жануарларының биотехнологиялық мүмкіндіктері сүт қоректілердің осындай биологиялық ерекшеліктеріне байланысты қалыптасады. Түрге тиесілі биологиялық ерекшеліктері тұқым қуалаушылық арқылы берілетіні белгілі. Сондықтан, биотехнологиялық мақсатта пайдалану үшін генетикалық мүмкіндіктердің анықталуы - биотехнологиялық қор (ресурс) деп аталады.

Жоғарыда айтылғандарды қортындылай келе, қолданылуына байланысты биотехнологиялық қорды шартты түрде үш класқа бөлуге болады (1-сурет) :

Молекулалық қор - гендердің құрылымы мен қасиеттері арқылы көрінеді.
Физиологиялық қор - гаметалар банкі, имплантация алдындағы эмбриондар дамуы (тотипотенттілік) арқылы байқалады.
Селекциялық қор - асыл тұқымды мал шаруашылығындағы аса құнды мал тобын (ядро) құру мен жаңа мал тұқымдарын шығаруға байланысты.

Жануарлардың биотехнологиялық қорларын танып, оларды іске асыру мақсатында мал шаруашылығында:

жасушалық биотехнология;
молекулалық биотехнология;
көбею биотехнологиясы қолданылады.

Биотехнологияның мал шаруашылығындағы қолданылу бағыттары, олардың негізгі мақсаты мен міндеттері жөніндегі жалпы мағлұматты келесі кестеден көруге болады (1-кесте) .

Лекция 3. Жануарлар биотехнологиясында қолданылатынжасушалық технологиялар

1. Жасушалық биотехнология ғылымының дамуы

2. Жасушалық биотехнология және оның негізгі бағыттары

Алғаш рет тірі жануарлар жасушаларын ағзадан бөліп алып оны in vitro жағдайында қажетті жағдайлар жасау арқылы өсіру идеясын француз ғалымы Клод Бернар (1813-1878) айтқан болатын. Осы ғалымның пікірі бойынша бөлініп алынған жасушалар ағзадан тыс жерде де өзінің ішкі орта жағдайын сақтап қалуға тырысады және неғұрлым жаңа орта жағдайы табиғи ортаға ұқсас болған сайын, бұл жасушаның өсіп-өну мүмкіншілігі де арта түседі. Бұл өз кезегінде, жасушалардың өсіп-өнуіне қажетті жағдай қалыптастырылған жасанды орта жасап шығару қажеттігін тудырады.

Сәл кейінірек У. Ру (W. Roux, 1885 ж. ) деген ғалым ағзадан тыс жерде жасушалардың сақталу мүмкіндігін іс жүзінде дәлелдеп берді. Ол тауық эмбрионын сыртқы қабықшасыз тірі күйінде физиологиялық ертіндіде бірнеше күн сақтай алған. Мұнан кейін Жак Леб (Loeb, 1897 ж. ) қан сары суы мен плазмасы құйылған пробиркада қан жасушалары мен ұлпа бөліктерін сақтауға қол жеткізді.

Льюнгрен (1898 ж. ) қышқыл ортада адам терісін сақтап, оның қайтадан реимплантацияға жарамды болатынын көрсетіп берген.

Р. Гаррисон (1907 ж. ) алғаш рет зерттеу жұмыстарына «тамшы» әдісін ендірді. Ол тұңғыш рет жабынды әйнекке тамызылған лимфалық тромб сұйықтығына салынған жүйке жасушаларын, заттық әйнектің ойындысына (шұңқырына) беттетіп қойып, осы камерадағы жүйке жасушаларының өсу үдерістерін бірнеше апта бойына бақылаған.

Осы әдісті пайдалануды Барроуз (1910 ж. ) басқа жануарлардың ұлпалық жасушаларын өсіруде қолданды. Бұл ғалым лимфалық тромбтың орнына тауық плазмасының тромбасын пайдаланған.

Алексис Каррель (1913 ж. ) жасанды орта ретінде эмбрион сүзіндісімен байытылған қан плазмасын пайдаланды. Мұндай қосындымен байытылған жасанды ортада ұлпалардың анағұрлым тез өсетінін байқаған.

Кейінірек, зерттеулер көрсеткендей, өздігінен пайда болған бір жасуша ядросында екі ата-анасының да хромосомасы бар гибридтік жасушалар өте сирек болса да кездесетіні белгілі болған. Сондықтан осындай жасушаларды бөліп алып, арнайы орта жасау арқылы оларды өсіру мүмкіндігі бар екендігі анықталған.

Денелік (сомалық) жасушалардың бірігуі бірнеше кезеңде өтеді. Бастапқыда, жасушалар бір-біріне жабысады да, олардың қабықтары еріп, цитоплазмалық көпірше пайда болады. Жасушалардың толықтай бірігуі тұтас бір қабықшаның пайда болуымен аяқталады. Сөйтіп, бір немесе бірнеше ядролы жасушалар түзіледі.

1960 жылы арнайы қоректік ортада өсіріліп жатқан тышқанның денелік ісік жасушалары бір-бірімен жабысып, тіршілікке қабілетті гибридтер түзе алатындығы ашылды. Мұны ары қарай зерттеген ғалымдар, ядросында қоректік ортада бірге өсірілген екі ата-аналық жасушаларының да хромосомалары кездесетін гибиридті жасушалар, барлық типтердегі жасушалар арасында сирек те болса кездесіп тұратындықтарын анықтаған. Арнайы, яғни селективті деп аталатын қоректік орта жағдайын тудыра отырып, бұл гибридті жасушаларын бөліп алып өсіруге болады екен.

Сонымен, денелік жасушаларын гибридизациялау үдерісі бірнеше кезеңдерден тұрады деп айтсақ болады. Алдымен жасушалар бір-бірімен жабысады, содан соң олардың қабықтары бұзылып, цитоплазмалық көпіршелер пайда болады. Жасушалардың толықтай қосылуы ортақ қабықтарының пайда болуымен аяқталады. Сөйтіп екі немесе бірнеше ядролы жасушалар пайда болады.

Гибридтік денелік жасушаларының өздігінен пайда болуы өте сирек жүреді. Дегенмен, кейбір факторлардың болуы жасушалардың өздігінен қосылу жиілігін біршама арттырады. Мұндай фактор ретінде ультракүлгін сәулелерімен инактивтендірілген Сендай вирусы бола алатыны анықталған. Сендай вирусы арқылы жасушалардың бірігуін тездете аламыз. Осы вирустың көмегімен әр түрге, кластарға (сүт қоректілері + құстар) және типтерге (адам + маса) жататын денелік жасушаларының гибридтерін алу мүмкін болған. Осы мақсатта Сендай вирусынан басқа ерекше химиялық зат - полиэтиленгликоль да пайдаланылады.

Денелік жасушаларын гибридизациялау әдісі сүт қоректілерінің, әсіресе адамдардың хромосомаларында гендердің қай жерде орналасқанын, жай жасушалардың қатерлі ісік түрлеріне айналу (обыр ауруы) механизмдерін білу және гендердің атқаратын қызметтерін басқарып отыру үшін өте қажет. Денелік жасушаларын гибридизациялау арқылы гендік инженерияда өте кең қолданылатын зат - гибридом алынды.

Сонымен, жасушалық биотехнология - жасушалармен әр түрлі микроманипуляциялар жасау нәтижесінде, бағалы биологиялық қасиеттері бар ағзаларды алуға бағытталған ғылым саласы. Жануарлар селекциясында бұл мақсатта пайдаланылатын негізгі зерттеу нысаны ретінде ағзаның көбеюге арналған жасушалары (гонадалар) алынады.

Қазіргі кезде жануарлар популяциясымен жұмыс жасауда қолданылатын жасушалық биотехнология өз құрамында бір-бірін толықтырып тұратын екі ғылыми бағыттан құралады деп айтуға болады:

Эмбриокультуральдық зерттеулер- бөлініп алынған жасушалардың (гаметалар мен эмбриондар) тіршілігі мен ары қарай өсіп-дамуына қажетті жағдайларды толықтай қамтамасыз етуге бағытталады. Эмбриокультуральдық зерттеулердің негізгі міндеттеріне:

А) гаметалар мен эмбриондарды өсіру (культивирование) ;

Б) гаметаларды экстракорпоралды ұрықтандыру;

В) гамета мен эмбриондар банкін жасақтау;

Г) қоректік орталар жасау мен оларды жетілдірулер кіреді.

2 . Жасушалық технологиялар - бағалы, яғни генотипі «құрастырылған» жануарлар шығару мақсатында ядро мен жасушалық деңгейінде атқарылатын жұмыстар.

Жасушалық технологиялардың жануарлармен жұмыс жасауда атқарылатын негізгі міндеттері қатарына:

А) денелік (соматикалық) жасушаларын будандастыру (гибридизациялау) ;

Б) клондау;

В) химерлі жануарлар жасау жұмыстары жатады

Лекция 4. Жануарлар жасушаларын будандастыру (гибридизациялау) әдістері

1. Денелік жасушалардың гибридтерінің алыну тарихы

2. Жасанды будандастырудың (гибридтеу) негізгі әдістері

Денелік жасушалардың бір-бірімен қосылатыны жөніндегі болжаулар ХІХ ғасырдың басында олардың көп ядролы екендігі белгілі бола бастағаннан кейін айтыла бастаған. Алайда, денелік (сомалық) жасушалардың гибридтері алғаш рет тек қана өткен ғасырдың 60-шы жылдары ғана алынды. 1960-шы жылы француз биологы Ж. Барский тышқан саркомасының бір жасушасынан өсірілген, құрамында әртүрлі хромосомалары бар және морфологиялық құрылымы өзгеше екі желілік (линейный) культураларды қосу нәтижесінде алған болатын. Алынған гибридтік жасушалар құрамындағы хромосомалар саны бойынша өздері шыққан желілік жасушалар санынан өзгеше екендігі және беткі антигендері екі желілік жасушаларындағыдай болатыны анықталған. Ары қарай жүргізілген зерттеу жұмыстары нәтижесінде, гибридті жасушаларды әр түрге жататын хайуандардың жасушаларын қосу нәтижесінде де алуға болатыны мәлім болды. Мұнда, екі жасушаларды біріктіретін агент ретінде инактивизацияланған Сендай вирусы деп аталатын HVJ түріндегі вирус қызмет атқарған. Осы кезден бастап Сендай вирусын әртүрлі жасушаларды қосуда жиі пайдалана бастады. Гибридті жасушалардың құрамын зерттеу барысында екі өте маңызды қасиет анықталған:

гибридтерде екі ата-ененің геномы да болуы мүмкін;
ұзақ өмір сүретін тұқымаралық гибридті хайуандарда ата-енелерінің біреуінің хромосомалары жойылуы мүмкін.

Екі жасушалардың қосылуы әрдайым басқа бір агент арқылы жүзеге аса бермейді. Мұндай үдерістер in vivo (табиғи, ішкі жағдайда) немесе in vitro (сыртқы) жағдайларында басқа агенттердің араласуынсыз да жүзеге аса береді. Кейбіреулері онтогенез үдерістерінде әрдайым жүріп отырады, сондықтан бұл құбылысты эволюциялық заңдылық деп есептеуге де болады. Сонымен бірге, табиғи жағдайда әр түрге жататын хайуандардың қалыпты жасушалары бір-бірімен өте сирек қосылады. Ауыл шаруашылығында мұндай жұмыстар көбінесе жануарлрды қолдан ұрықтандыру және кейіннен оны тасымалдау (трансплантация) арқылы жүзеге асырылады. Бұл жұмыстар ауыл шаруашылық малдарында жасанды полиовуляция шақыру, ұрықтық аналық жұмыртқасын (яйцеклетка) қолдан ұрықтандыру мен ұрықтандырылған жұмыртқаны басқа мал жатырына отырғызу (адамдарда осындай жолмен ұрықтандырылған аналар - суррогатты шеше деп аталады) мүмкіндігінің ашылуына байланысты өз жалғасын тапты.

Жалпылай алғанда жасушаны гибридтеу жұмыстары келесідей кезеңдерден тұрады: жоғары өнімді аналыққа күйіт алдында арнайы дәрмектер (гормондар, прогестерон, синустроэл, буаз бие қан сарысуынан дайындалатын ББС дәрмегі, т. б. ) егіліп, одан 10-20 аналық жасушаларының жетіліп шығуы (полиовуляция) қамтамасыз етіледі. Кейіннен, лапоратомия әдісімен аналық жасушалары жатыр түтікшесінде аталықтың сперматозоидтарымен ұрықтындырылады. Ұрықтанудың 7-8 күндері бұл жасушалар арнайы әдіс арқылы жатырдан шайып алынып, басқа, яғни көбінесе өнімділіктері төмен болып келетін ұрғашы жануардың жатырына (реципиент) салынады. Осындай жолмен туылған жануар ұрпағында генетикалық жағынан «шынайы» ата-енелерінің тұқымдық ерекшеліктері сақталады.

Әр түрге жататын жануарлар жасушаларын гибридизациялау әдістері негізінде «химер» немесе аллофенді деп аталатын, яғни ұлпа құрамында түрлі генотипті жасушалары бар хайуандар да алынады (мысалы, қара жолақты тышқан немесе арыстан) .

Химерлық жануарлар алу жолдары З. Макзарен және Н. Доурин жұмыстарында жазылған.

Қазіргі кезде ғылымда жасанды будандастырудың (гибридтеу) келесідей әдістері қолданылады:

1. Агрегациялық әдіс . Бұл әдісті 1961-1962 жылдары А. Тарковский (Польша, Краков) және Б. Минц (АҚШ, Филаделфия) екеуі бір кезде ұсынған.

Бұл әдісті жүзеге асыру үшін 8-12 бластомералық кезеңдегі әртүрлі генотипті ұрықтарды алады. Әдістеме келесі кезеңдерден тұрады:

А) . Инекциялық әдісті 1968 ж. Р. Гарднер ойлап тапқан. Мұнда бластоцит кезеңіндегі эмбриондар пайдаланылады. Алғашында бластоцитті бекітеді, сонан соң өте кішкене микроқондырғыларды пайдалану арқылы донордың ішкі бластоцит жасушасын эмбрион-реципиент бластоцельіне енгізеді. Осындай жолмен өте ерте мерзімдегі эмбриондардың ішкі жасушаларын ендірумен бірге, кешірек мерзімдегі мамандандырылған жасушаларды да егуге болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.