Компьютерлік жүйелер негіздері (Cisco) оқу-әдістемелік кешен
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚОРҚЫТ АТА АТЫНДАҒЫ ҚЫЗЫЛОРДА МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Инженерлі-технологиялық институты
Компьютерлік ғылымдар кафедрасы
Компьютерлік жүйелер негіздері (Cisco)
(пәннің коды және толық атауы)
пәнінің оқу-әдістемелік кешені
6В06152 (5B100200) -"Ақпараттық қауіпсіздік жүйелері"
(мамандықтың шифры және толық аты)
күндізгі
(оқу нысаны)
Қызылорда, 2019 жыл
Пәннің ОӘК құрастырған:
Компьютерлік ғылымдар
кафедрасының аға оқытушысы,
техника ғылымдарының магистрі
А.У.Есиркепова
Пәннің оқу-әдістемелік кешені Компьютерлік ғылымдар кафедрасының
отырысында қаралды.
№ ___ хаттама, ____ 20 _ ж.
Кафедра меңгерушісі ___________ Н.Б.Қоңырбаев
Пәннің оқу-әдістемелік кешені Ақпараттық технологиялар бағыты
бойынша Академиялық кеңес отырысында мақұлданды.
№ _ хаттама, _______20__ ж.
Комитет төрағасы _____________А.О.Даутбаева
Силлабус Компьютерлік ғылымдар кафедрасының мәжілісінде қаралды.
Хаттама № ___ _____________ 2019 ж.
Кафедра меңгерушісі_________________ Н.Б. Қоңырбаев
Силлабус Ақпараттық технологиялар бағыты бойынша Академиялық кеңестің
мәжілісінде қаралып бекітілді.
Хаттама № ___ _____________ 2019 ж.
Академиялық кеңестің төрағасы ____________________ А.О. Дәуітбаева
Пәннің мақсаты мен міндеттері:
Пәннің мақсаты: студенттердi жергілікті желі арқылы бір-бірімен өте жылдам
қатынасуға, ақпарат алмасуға, аппараттық жабдықтарды бірігіп пайдалануға
үйрету.
Міндеттері: Пәнді оқудың негізгі міндеттері
Студенттерді желідегі компьютерлерді байланыстыруды үйрету (бірнеше жұмыс
станциялары қолдана алатын орнатылған программалық өніммен файл-серверде
желідегі басты компьютердің белгілі дискілік кеңістігі болуы қажет );
жергілікті желілер хаттаманы басқа компьютерге жіберу үшін хаттамалық
жәшікті қолдануға мүмкіндік береді, ол өте аз уақыт ішінде құжатты бір
компьютерден екінші компьютерге тасымалдайды;
арнайы бағдарламалық жабдықтар жергілікті желілердің көмегімен
мекемелердегі файлдарды бірге қолдануға мүмкіндік береді (мысал ретінде,
әртүрлі компьютерде отырған бухгалтерлер желілер арқылы бухгалтерлік
кітапты өңдей алады).
Пәнді оқу нәтижесінде студенттер:
ақпаратты қорғаудың бағдарламалық құралдарын таңдау және тестілеу;
нақты пайдалану үшін ең қолайлы нұсқаны таңдау мақсатында ЭЕМ қорғау
құралдарының барлық алуан түрлілігіне талдау жүргізу;
ақпаратты қорғау жүйесінің параметрлеріне салыстырмалы талдау жүргізу;
компьютерлік қауіпсіздік жүйесін өндірушілердің жетекші фирмаларының
Web-серверлерімен жұмыс істеу үшін жаһандық телекоммуникацияның ақпараттық
сервистерін пайдалану.
Құзыреттілік:
- ақпараттық жүйенің аппараттық және желілік бағдарламалық компоненттерін
инсталляциялау, күйге келтіру және баптауды жүзеге асыру, жүйенің желілік
инфрақұрылымын конфигурациялау және әкімшілендіру;
- архитектураны таңдау және аппараттық
қаражат ақпараттық жүйелер;
- желілік жабдықтарды орналастыруды ұйымдастыру, ақпараттық жүйелерді
пайдаланушылардың автоматтандырылған жұмыс орындары.
Пререквизиттер: Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
І. Пәннің мазмұны
Апта Тақырып атауы Сағаттар
саны
1 Лекция 1. Тақырыбы: Компьютерлік тораптардың қысқаша даму 1
тарихы.
1.1. Компьютерлік тораптардың жіктелуі. Локальды және
глобальды тораптар. 1.2. Желілердің архитектурасы. Желілік
архитектура түрлері
Зертханалық сабақ 1. Тақырыбы: Ақпаратты алғашқы өңдеудің 2
материалдық модульдік жүйесі.
БАОӨЖ 1. Желі жүйесі, түсінігі. Компьютерлік желіні құрудың1
негізгі принциптері. Бірдеңгейлі желі сипаттамасы.
БАӨЖ 1. Тақырыбы: Желілерді жоспарлау және пайдалану 1
2 Лекция 2. Тақырыбы: Стандарттар көзі. 1
2.1. Ашық жүйелер қарым-қатынаын ұйымдастырудың базалық
моделі.
2.2. OSI моделі Ашық жүйе түсінігі.
Зертханалық сабақ 2. Тақырыбы: Коаксиалдық кабель.
Коаксиалдық кабельді қосу үшін арналған жабдық. 2
БАОӨЖ 2. Тақырыбы: Топология түрлері. Терминатор, 1
концентратор, шлюз қызметтері. Топологияның физикалық және
логикалық конфигурациясы.
БАӨЖ 2. Тақырыбы: Сымсыз желілер. WI-FI технологиясының 6
стандарттары
3 Лекция 3. Тақырыбы: Функционалдық деңгей түсінігі. 1
Физикалық, каналдық, тораптық, транспорттық, сеанстық және
қолданбалы деңгейдің негізгі функциялары. Физикалық
байланыстардың топологиясы.
Зертханалық сабақ 3. Тақырыбы: Физикалық интерфейс. Бұралған
жұп. UTP кабелін қосуға арналған жабдық. 2
БАОӨЖ 3. Тақырыбы: Ашық деңгей мақсаттары мен қызметтері. 1
Желілік хаттамалар қызметтері. Транспорттық және ақпараттық
қызмет көрсету.
БАӨЖ 3. Тақырыбы: Желілердегі ақпаратты қорғау. Желіні 6
қорғау әдістері
4 Лекция 4. Тақырыбы: Желілік топологияның түрлері: шина, 1
сақина, жұлдыз және ағаш тәріздес. Физикалық және логикалық
құрылымдар.
Зертханалық сабақ 4. Тақырыбы: Оптикалық талшықты кабель. 2
Оптикалық қосылғыш
БАОӨЖ 4. Тақырыбы: РРР, SLIP, ARP, UDPхаттамалар сипаттаңыз.1
БАӨЖ 4. Тақырыбы: Желілерді модернизациялау 6
5 Лекция5. Тақырыбы: Локальды есептеуіш желілер компоненттері.1
Зертханалық сабақ 9. Тақырыбы: Физикалық интерфейс. Желілік 2
адаптерлер.
БАОӨЖ 5. Тақырыбы: Коммутатор және көпір арасындағы 1
айырмашылық. Желі кабельдерінің түрлері. Желілік адаптердің
қызметі
БАӨЖ 5. Тақырыбы: Локальді желілердегі жұмыс топтары және 6
техникалық конфигурациясы
І аралық бақылау
6 Лекция 6. Тақырыбы: Жаңа компьютерлік тораптардағы 1
коммуникациялық құрылғылар ролі. Коммуникациялық
құрылғылардың негізгі түрлерінің функционалдық қызметі,
байланыс сызығы, кабельдер, кабельдердің әртүрлілігі.
Зертханалық сабақ 6. Тақырыбы: Өткізгішсіз желілер 2
интерфейсі
БАОӨЖ 6. Тақырыбы: Ішкі және шекаралық маршруттаушы. Windows1
2000 жүйесінің административтік утилиті.
БАӨЖ 6. Тақырыбы: Спутниктік байланыс жүйесі 7
7. Лекция7. Тақырыбы: Сымсыз желілер және олардың түрлері. 1
Bluetooth сымсыз желісі. Серверге, жұмыс станциясына және
торапқа жалпы қойылатын талаптар.
Зертханалық сабақ 7. Тақырыбы: Желілік архитектура типтері. 2
Желілік стандарттар.
БАОӨЖ 7. Тақырыбы: Еthernet технологиясы, жұмыс істеу 1
принциптері және артықшылықтары.
БАӨЖ 7. Тақырыбы: Ftp серверлер және файлдық архивтер 7
8 Лекция8. Тақырыбы: Глобальды компьютерлік желілер.Интернет 1
желісінің негізгі ұғымдары мен қызметтері.
Зертханалық сабақ 8. Тақырыбы: Желілік хаттамаларды оқу 2
БАОӨЖ 8. Тақырыбы: Fast Еthernet технологиясы. Gigabit 1
Еthernet архитектурасы. Gigabit Еthernet технологиясының
негізгі мақсаты.
БАӨЖ 8. Тақырыбы: Желідегі маршрутизациялау технологиясы 7
9 Лекция 9. Тақырыбы: Интегралдық қызметтегі цифрлық желі. 2
IP-телефония
Зертханалық сабақ 9. Тақырыбы: Желілік коммуникация. Желілік2
ресурстарын және тіркеу жазбаларын басқару
БАОӨЖ 9. Тақырыбы: Tolken Ring технологиясы. Tolken Ring 1
жіне FDDI технологияларының айырмашылықтары мен
ұқсастықтары.
БАӨЖ 9. Тақырыбы: Компьютерлік желіде видеоконференц 7
байланыс жүйесі
10 Лекция 10. Тақырыбы: Виртуалды дербес желілер. Глобальді 2
роуминг
10.1 ATM технологиялары
10.2. ATM технологиясы қолданатын стандарттар
Зертханалық сабақ 10. Тақырыбы: Ақпаратты қорғау. Желіні 2
басқару және модернизациялау. Желілік басылымды ұйымдастыру.
БАОӨЖ 10. Тақырыбы: Ауқымды желі. Ауқымды желі құрылымы. 1
БАӨЖ 10. Тақырыбы: Аналогтық коммутацияланған және бөлініп 7
алынған желілер
ІІ аралық бақылау
Емтихан 4.5
Барлығы: 90
Оның ішінде:
Лекциялар: 10
Зертханалық сабақтар: 10
БАОӨЖ : 10
БАӨЖ : 60
II сабақтардың түрлеріне сәйкес білім алушының жұмыс уақытын бөлу
СағаттардыңАкадемиялық сағаттар саны
жалпы саны
Лекциялар ПрактикалықзертханалықБАОӨЖ БАӨЖ
семинарлық
90 10 - 10 10 60
III. Аралық бақылаулар мен емтихандардың сұрақтары:
1-ші аралық бақылау бойынша бақылау сұрақтары
Вопрос1
Коммуникациялық протокол желі тұрғысында желілер жиынтығын байланыстыратын
технологияны не деп атайды?
Вопросы2
ARPANET дегеніміз не?
Вопросы3
Электронды пошта дегеніміз не?
Вопросы4
Интернет дегеніміз не?
Вопросы5
Интернет желісінің 7 байланысу деңгейін атаңыз?
Вопросы6
Физикалық деңгей қандай қызмет атқарады?
Вопросы7
Байланыстың деңгейі қандай қызмет атқарады
Вопросы8
Транспорттық деңгей қандай қызмет атқарады
Вопросы9
Ұйымдастырушылық деңгей қандай қызмет атқарады?
Вопросы10
Желілік деңгей қандай қызмет атқарады?
Вопросы11
Логикалық деңгей хаттамалары қандай?
Вопросы12
Протокол дегеніміз не?
Вопросы13
Бір локальды желі бойынша келесісіне тасымалданатын
мәліметтердіңмаршруттардың бірі бойынша жеткізілуі не деп аталады?
Вопросы14
Маршрутталған протоколдар дегеніміз не?
Вопросы15
Протоколдар стегі дегеніміз не?
Вопросы16
Басқа протокол стейгерінен OSI стейгерінің айырмашылығы қандай?
Вопросы17
OSI стагі қай жерде қолданылады
Вопросы18
TCPIP стегі нені қолдайды
Вопросы19
IPX, SPX стегі қай операциялық жүйесінде қолданылады
Вопросы20
IPX, SPX стегі қай фирма меншігі
Вопросы21
NetBEUI стегі не үшін қолданылады
Вопрос22
NetWork желілк бағдарламасы үшін IBMPC негіздік енгізу-шығару жүйесінің
стандарттық функционалдық желілік кеңейтілуі ретінде жасалған қандай
протокол?
Вопрос23
SMB протоколы қандай функцияларды орындайды?
Вопрос24
NetBiosSMB стегінде қандай протоколдар пайдаланылады?
Вопрос25
TCPIP стегінің артықшылығын анықтаңыз?
Вопрос26
SMB негізінде қандай қызметтер түрі ұсынылады?
Вопрос27
JavaSpiript және Java жалпы айырмашылығы неде?
Вопрос28
Қандай обьектілер көмегімен JavaSpiript басқарылады
Управление какими объектами может осуществляться при помощи JavaSpiript
Вопрос29
Аталып өтілген технология сценарилерінің қайсысымен құжаттарды басқаруға
болады:
Вопрос30
JavaSpiript сценарияларын жазуға, қандай бағдарламалар қажет
Вопрос31
Қандай атрибуттар сценарий тілін анықтайды:
Вопрос32
NOSCRIPT контейнерінің құрамы қандай жағдайында браузерге шықпайды:
Вопрос37
Қандай жағдайда сценаридің шығыс кодын қарап шығудан толығымен сақтауға
болады
Вопрос38
Протоколды маршруттау ...
Вопрос39
Қолданбалы сервистін протоколы...
Вопрос40
Желілік адрестің протоколы:
Вопрос41
Аталып өтілген кілттік сөздер көмегімен циклды құруға болады:
Вопрос42
Document.write(eval(‘document.write (привет)’)) Браузер терезесінде осы
амалдарды орындағанда нәтижесін көрсет
Вопрос43
Әртүрлі объект құрған кезде негізгі болып не саналады
Вопрос44
Аталғандардың қайсысы объект құрамының негізгі бөлігі болып саналмайды
вопрос45
Аталғандардың қайсысы myHouse обьектісіне жаңа құрама енгізе алмайды:
Вопрос46
Аталғандардың қайсысы Array обьектісінің шығыс массивіне өзгеріс енгізе
алмайды
Вопрос47
Windows объектісіне қатысты төмендегі көрсетілген объектілердің қайсысы
ішкі болып табылады
Вопрос48
Шлюздық протоколдар ...
Вопрос49
Аталғандардың қайсысы navigator объектісінің барлық браузерлерінде
орындалады
Вопрос50
Транспортық протоколы ...
Вопрос51
FRAME тегінің қайсы атрибуты объектіге сәйкес келетің көрсеткіш
window
Вопрос52
Аталғандардың қайсысы Window обьектісінің ішкі фреймі болып табылады
вопрос53
Почталық протоколы ...
Вопрос54
Аталған қайсы әдіс Window обьектісінің сұраныс терезесін ашады
вопрос55
window.open()екінші аргумент қандай мағынаны білдіреді
IV. 2 - аралық бақылау бойынша бақылау сұрақтары
Вопрос1
Сервер -
Вопрос2
Жергілікті желілерді байланыстырудың қандай түрлері бар
Вопрос3
Мәліметтерді жіберу, тасмалдаудың бүкіл әлемдік моделі қандай?
Вопрос4
Байланыс каналдарындағы мәліметтерді бір жүйеге келтіру үшін қандай
стандарт қолданылады?
Вопрос5
Шлюздер деп -
Вопрос6
Көпірлер деп -
Вопрос7
Коннекторлар деп -
Вопрос8
Маршрутизатор деп -
Вопрос9
Интернет протоколдарының аралық деңгейіне жатпайтыны:
Вопрос10
Үлкен қашықтықты және пайдаланушыларды толығымен қамтитын есептеуіш желілер
қандай желілер деп аталады?
Вопрос11
РРРТ хаттамасы -
Вопрос12
Интернеттегі қауіпсіздік хаттамасы
Вопрос13
Active Directory қызметі
Вопрос14
Коорпоративтік жеке меншік желілерді ұйымдастыру үшін қандай хаттамалар
пайдаланылады?
Вопрос15
Топтық саясат пайдаланушыларға қандай мүмкіндіктер ұсынады?
Вопрос16
Win 2000 Server мен Active Directory-ді орнатқан жағдайда қандай саясат
жұмыс жасайды?
Вопрос17
Intelli Mirror технологиясының мүмкіндігі
Вопрос18
DNS атаулы тораптық жүйесі неше схема бойынша қолданылады?
Вопрос19
Интернет желісінің әйгілі қызметтеріне мыналардың қайсысы жатпайды
Вопрос20
Адресті дүниежүзілік деңгейде қандай ресурстық көрсеткішпен анықталады
Вопрос21
URL адресі неше бөліктен құралады?
Вопрос22
Қазіргі кезде пайдаланылатын домендердің типтері қандай?
Вопрос23
Token Ring қандай жүйе -
Вопрос24
Мәліметтерді талшықты байланыс жүйелерінде жоғары жылдамдықпен жіберетін
қандай жүйелік архитектураны білесіз?
Вопрос25
Жүйелік кабельдер -
Вопрос26
Жүйе тармағы дегеніміз?
Вопрос27
Жүйе архитектурасы деп -
Вопрос28
Қазіргі кезде кең таралған архитектураларға жататындарын анықтаңыз
Вопрос29
Клиент -
Вопрос30
Желілік карта дегеніміз не?
Вопрос31
Plug’n’play желілік картасын орнатудың неше түрі бар?
Вопрос32
Қазіргі кезде драйверлердің қандай түрлері қолданылады?
Вопрос33
Шиналық драйвер -
Вопрос34
Функционалдық драйвер -
Вопрос35
Фильтрлеу драйверлері -
Вопрос36
SPX -
Вопрос37
NetBEUI протоколы қандай протоколдарда қолданылады?
Вопрос38
IP Sec -
Вопрос39
IP Sec қандай жұмыстарды орындайды?
Вопрос40
Microsoft Win 2000 IP Sec хаттамасын жүзеге асыру үшін қандай
компоненттерді қолданады?
Вопрос41
TCPIP желісінде терминалды кірісті жүзеге асыратын қандай қосымшалар бар
Вопрос42
Драйверлер бұл -
Вопрос43
Дискілік бақылаушылардың типтері
Вопрос44
Жаңалықтар топтарының және электронды поштамен жұмыс істеу үшін қандай
компонент қолданылады?
Вопрос45
Базалық модель OSI-дің деңгейлерін ата
Вопрос46
Token Ring тораптарының жылдамдықтарын анықтаңыз
Вопрос47
Frame Relay арқылы интернетке қосылу ... ... үнемдеуге мүмкіндік береді
Вопрос48
Frame Relay технологиясының артықшылығы
Вопрос49
Frame Relay каналдары арқылы жіберілетін құжаттар
Вопрос50
FDDI тораптары қандай сақиналар негізінде құрылады?
Вопрос51
Сымсыз компоненттер немен жұмыс істейді?
Вопрос52
Аралас компонентті желі қалай аталады?
Вопрос53
Сымсыз ортаның компоненттері
барлық жауабы дұрыс
Вопрос54
Кабельде 5монтаж жасаудың қиындығы бұл:
Вопрос55
Сымсыз ортаның неше жағдайы бар?
Вопрос56
Қолданылатын технологиясына байланысты сымсыз желілердің 3 типі бар:
Вопрос57
Сымсыз желілердің типтерінің арасындағы айырмашылықтар
Вопрос58
Тасымалдаушы компьютерлер беріліс ортасы ретінде не қолданылады?
Вопрос59
Инфрақызыл желіліердің неше типі бар?
Вопрос60
Лазерлік технологиялардың инфрақызыл технологияларына ұқвсастығы:
Вопрос61
Жазық спектрлі радиотасымалдауда сигналдар қалай таратылады?
Вопрос62
Ғимараттар арасындағы байланысты кабельсіз-ақ орнатуға көмектесетін
компонент
Вопрос63
Сымсыз мобильді желілерде тасымалдау ортасы ретінде не қолданылады?
Вопрос64
Белгілі бір территорияда орналасқан ғимараттар арасындағы байланысты
ұйымдастыруға көмектесе6тін:
Вопрос65
Компьютер мен тасымалдау ортасы арасында физикалық интерфейс ретінде
қолданылатын:
Вопрос66
Сымсыз желілердің желілік адаптер платалары:
Вопрос67
Желілік адаптер платалары неше жағдайда қолданылады?
Вопрос68
Сымсыз концентратор қандай қызмет атқарады?
Вопрос69
Желілік адаптер платаларын таңдауда қандай жағдайларды ескеру қажет?
Вопрос70
Компьютерге белгілі бір құрылғымен жұмыс істеуге мүмкіндік беретін құрал:
Вопрос71
Компьютерлік топологиясына байланысты сымсыз желілердің неше типі бар?
Вопрос72
Сымсыз желі берілгендерді тасымалдаудың қандай әдісін қолданылады?
Вопрос73
Сымсыз мобильді желілер қайда қолданылады?
Вопрос74
Желілік адаптер шамалары дегеніміз не?
Вопрос75
Драйвер дегеніміз не?
Вопрос76
Протокол анықтамасын көрсетіңіз
Вопрос77
Топтың жоспарлау қызметі
Вопрос78
Жекелеген жоспарлау дегеніміз
Вопрос79
Протокол түрлерін көрсетіңіз
Вопрос80
Қолданылатын технологиясына байланысты сымсыз желілердің түрлері
Вопрос81
Дискілік контроллердің тимпін көрсетіңіз
Вопрос82
Топтың программалық қамтамасыз етуінің өнімдері
Вопрос83
Коммуникациялық есептеуіш протоколдарының типін анықтаңыз
V. Әдебиеттер тізімі (Негізгі, қосымша)
Негізгі әдебиеттер
1. В.Г.Олифер, Н.А.Олифер Компьютерные сети, принципы, технологии,
протоколы – СПб, Питер, 2006-692с
2. М.Спортак Компьютерные сети и сетевые технологии. –СПб:ООО ДиаСофт
ЮП,2005
3. М.Гук. Аппаратные средства IBM PC - СПБ: Питер, 2002 – 928 с
4. В.А.Галкин, Т.Григорьев Телекоммуникации и сети, М: изд МГТУ им
Н.Э.Баумана, 2003- 608 с
5. Компьютерные сети. Учебный курс. М. “Русская редакция”, 2004 – 576с
6. Ю.Блэк Сети ЭВМ : протоколы, стандарты, интерфейсы, М., Мир,2003
7.С.Б.Дубовиченко Компьютерные сети и Интернет – Алматы: Данекер, 2001
8. В. СтолингСовременные компьютерные сети . – СПБ.: Питер, 2004
9. Э.Таненбаум Компьютерные сети. –СПБ.: Питер,2007
10. Хамахер К., Вранешич З., Захи С Организация ЭВМ – СПб: Питер, 2003 –
848 с
VI. Қосымша әдебиеттер
1. А.Клименко, П.Нортон Локальные компьютерные сети, Москва,2001
2. М.Гук Аппаратные средства локальных сетей. –СПб.: Питер, 2006
3. В.Г.Олифер Компьютерные сети: учебное пособие. СПб.: -Питер,2008
4. А.И.Гусева Сети и межсетевые коммуникации. М.: Диалог МИФИ,2002
5. Компьютерные системы и сети: учебное пособиеред. Косарев В.П.-М.:
Финансы и статистика,2000
Студенттің лекциялық сабақтағы жұмысын бағалау критерийлері:
№ Бағалау Балл апталар
критерийлері(max)
1
1
1
А 4,0 95-100 Өте жақсы
А- 3,67 90-94
В+ 3,33 85-89 Жақсы
В 3,0 80-84
В- 2,67 75-79
С+ 2,33 70-74
С 2,0 65-69 Қанағаттанарлық
С- 1,67 60-64
D+ 1,33 55-59
D- 1,0 50-54
FX 0,5 25-49 Қанағаттанарлықсы
з
F 0 0-24
Компьютерлік
ғылымдар кафедрасының Н.Б. Қоңырбаев
меңгерушісі
Пән оқытушысы Г.С.Бекетова
ДӘРІСТЕР ЖИНАҒЫ
Дәріс 1
Кіріспе. Компьютерлік тораптардың қысқаша даму тарихы.
1. Компьютерлік тораптардың жіктелуі. Локальды және глобальды тораптар.
2. Желілердің архитектурасы. Желілік архитектура түрлері
Компьютерлік желінің дамуы. Желі туралы жалпы түсінік
Компьютердің адам өмірінде пайда болғанына көп болған жоқ, бірақ кез-
келген адам компьютерлік технология - біздің болашағымыз деп үлкен
сенімділікпен айта алады.
Компьютер алғашында пайда болғанда шаммен жұмыс істейтін және өте көп
орынды алатын үлкен құрылғы болатын, оны орналастыру үшін бір бөлме де
аздық ететін. Мұндай машинаны өңдеп шығару қазіргі кездегі машиналармен
салыстырғанда аз өндірілетін.
Уақыт өте келе, біртіндеп ғылыми ойлар және ғалымдардың мүмкіндіктері
дамып, кішкене көлемді компьютерлер шындыққа жанаса бастады.
Дербес компьютердің даму процесі күннен-күнге даму үстінде, болашақта
компьютерлер кез-келген мекеменің ауыстырымсыз және қажетті атрибуты болып
табылады.
Ақпараттық технологияның интенсивті дамуының себебі болып ақпараттың
сапалы да, тез өңделуінің жоғарылауы болып табылады.
Компьютерлер халық қызметі мен білімі ортасына программалық
жабдықталуын қамтамасыз ететін ортаға жақсы енді. Әрине, бұл біріншіден
халық шаруашылығының әртүрлі салаларына ене алатын электронды есептеуіш
техникасының дамуымен байланысты.
Компьютерлерді желіде байланыстыру еңбектің өнімділігін жоғарылатуға
мүмкіндік берді. Компьютерлер өндірістік қажеттіліктер үшін және білім алу
үшін қолданылады.
Компьютерлік желінің түрлері Компьютерлік желінің қолданылуы
Желі дегеніміз- тасымалдау және берілгендерді өңдеуге арналған
құрылғылырдан тұратын объектілердің жиыны. Халықаралық срандарттау ұйымы
есептеуіш желілер деп өзара тәуелсіз жабдықтар арқылы тізбекті ақпараттың
биттік бағытталған тасымалдануын айтады.
Компьютерлік желілерді түрлі белгілері мен қасиеттері бойынша бөлуге
болады, бірақ көбіне территориялыққасиеттері бойынша, яғни желінің қамту
аумағы бойынша жіктейді.
Егер жалпы желіге бір-бірінен айтарлықтай қашықтықтағы компьютерлер
немесе жергілікті желілер біріктірсе, онда мұндай құрылымды таратылған
немесе аймақтық желі деп атайды. Қазіргі кезде ірі компьютерлік желілер
саны жүздеген мыңдармен есептеледі.
Бір немесе бірнеше желілерді бір – бірімен өзара байланыстыру
желіаралық байланыс немесе ауқымды желі деп аталады. Ауқымды желі қала,
аймақ, ел, бүкіл Жер шарын қамтуы мүмкін.
Компьютерлік желі – бір-бірімен мәлімет аламаса алатын кем дегенде екі
компьютердің байланыс құралдары көмегімен қарым-қатынас жасауына арналған
ақпарат өңдеудің тармақталған жүйесі. Басқаша айтқанда желі деп дербес
компьютерлердің және де принтер, модем, факсимильдік аппарат тәрізді
есептеу құрылғыларының бір-бірімен байланысқан жиынын айтады. Желілер әрбір
қызметкерге басқалармен мәлімет алмасып құрылғыларды ортақ пайдалануға,
қашықта орналасқан қуатты компьютерлердегі мәліметтер базасымен қатынас
құруға және тұтынушылармен тұрақты байланыс жасауға мүмкіндік
беретіндіктен, компьютерлік желі дегеніміз – ресурстарды (дискі, файл,
принтер, коммуникациялық құрылғылар) тиімді пайдалану мақсатында бір –
бірімен байланыстырылған компьютерлер тізбегі.
Компьютерлік желі жұмыс істеу принципіне, аппараттық және программалық
қамтамасыз етуіне байланысты компьютерлік желілердің негізгі үш түрін
бөліп көрсетуге болады:
- Жергілікті желілер (LAN);
- Аймақтық желілер (MAN);
- Глобальді желілер (WAN).
Жергілікті желі шектеулі радиусы 1-2 км-ден аспайтын аймақтағы (бір
бөлмеде, бір мекемеде, зауыт немесе бекетте т.с.с) компьютерлерді
біріктіреді.
Жергілікті желі құрудағы себеп - өндірістік процестерді
автоматтандыру, әр түрлі құжаттарды жедел өңдеу.
Жергілікті желі перифериялық құрылғыларды (қатты диск, басып шығарғыш)
қолдана отырып бір-бірімен байланысатын компьютерлер тобын құрайды.
Жергілікті желілер бір және одан да көп файл-серверден, жұмыс
станцияларынан және перифериялық құрылғыдан тұрады. Желідегі тұтынушылар
бір файлды бір мезетте қолдана алады (берілгендер файлы секілді, және де
бағдарламаның файлдарын да), жұмыс станциялары арасында хаттаманы жібере
алады, сонымен бірге файлдарды сақтай алады.
Глобальді WAN желіге Internet желісі жатады. Қазіргі кезде бұл
мемлекеттер арасындағы байланысты біріктіретін желі болып табылады.
Аймақтық желілер MAN соңғы уақытта пайдалана бастады. Аймақтық желілер –
бір қала территориясында орналасқан компьютерлерді біріктіруші желілер.
Локальдық желіліер алыс емес ара қашықтықтар үшін, ал глобальді желілер
өте үлкен қашықтықта, бірақ жылдамдықтары мен ұсынылатын қызметтері
шектеулі болуымен ерекшеленетін болса, аймақтық желілер аралық желі
қызметін атқарады. Аймақтық желілерде цифрлық магистральдық байланыс
арналары, көпшілік жағдайда жылдамдықтары 45Мбитс аспайтын талшықты-
оптикалық арналар қолданылып, қала ішінде пайдалануға және локальдық
желілерді глобальдық желімен байланыстыруда қолданылады. Аймақтық желілер
қоғамдық желі болғандықтан, олардың ұсынатын қызметтерінің бағасы қала
ішінде пайдаланылатын дербес желі құрудан арзанырақ болады.
Компьютерлік желілер пайдаланылу саласы бойынша,
құрылғыларының құрамы бойынша, программалық жабдықтар мен функционалдық
мүмкіндіктері бойынша әрқилы болып бөлінеді.
Фукционалдық мүмкіндіктері бойынша есептеуіш, ақпараттық және аралас
ақпараттық-есептеуіш желілер түрлері болуы мүмкін.Есептеуіш желілер
негізінен тұтынушылардың абоненттері арасындағы мәліметтермен алмасу
қызметтерін атқарады. Ақпараттық желілер тқтынушылар сұранысы бойынша
қызметтер ұсынады. Ақпараттық-есептеуіш желілер есептеуіш желілер мен
ақпараттық желілердің қызметтерін біріктіреді.
Пайдаланылуы бойынша компьютерлік желілер жалпы пайдаланылатын
универсалдық, яғни түрлі салалардағы тұтынушылар пайдалана алатын және
арнайы деп бөлінеді. Арнайы желілерге өндірісті басқару желілері мен
мекемелер желілері жатады. Соңғы уақытта дербес компьютерлік желілер, яғни
жеке компаниялар мен фирмалардың желілері құрала бастады.
Пайдаланылатын компьютерлерінің типі бойынша гомогендік бір типті және
гетерогендікәр түрлі типті компьютерлік желілер болып бөлінеді.
Гомогендік компьютерлік желілер программалық үйлесімді, ал гетерогендік
программалық-үйлесімсіз компьютерлерден құралады. Гомогендік желіге
жергілікті есептеуіш желілерді, ал гетерогендікке глобальдық желілер
жатады.
Пайдаланылу аймағы бойынша компьютерлік желілер мынадай салаларда
қолданылады:
- бір мекеменің, бірлестіктің, саланың өндірістік жоспарларлауы мен
басқару жұмыстары үшін.
- Транспорттық өндірістік процесті басқару үшін. Мысалы, әуе
қозғалысында, транспорт құралдарына билеттерді сату мен орындарды
белгілеу үшін.
- Банкі финанстық салада түрлі қаржылық есептеулер жүргізу үшін.
- Ғылыми-зерттеулер мен жобалау–конструкторлық саласында қажетті
ақпаратты тасымалдау мен пйдалану тиімдгілін арттыру үшін, күрделі
инженерлік есептеулерде компьютер қуаттылығын пайдалану үшін.
- Медицина саласында қолдану үшін.
Желілік ресурстарды басқару тәсіліне байланысты екі типті –
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған – компьютерлік желілер
болады.
болады және арнайы кабельді желіге қосатын орын (разъемі) болуы шарт.
Компьютерлік желілер ақпараттар жүйесі мен байланыс арналарынан
құралады. Ақпараттық жүйелер деп ақпаратты тасымалдайтын және қолданатын
жүйені атайды. Ақпараттық жүйелер ретінде ақпаратты сақтайтын, өңдейтін
немесе тасымалдайтын объекті түсіндіріледі. Ақпараттық жүйелердің құрамына
компьютерлер, программалар, тұтынушылар және мәліметтерді өңдеу мен
тасымалдауға қажетті басқа құрылымдар кіреді. Алдағы уақытта тұтынушылардың
қажетті талаптары үшін қолданылатын ақпараттық жүйені жұмыс станциясы
(client) деп атайды. Желідегі жұмыс станциясының дербес компьютерден
айырмашылығы желі адаптері (желі картасы), мәліметтерді тасымалдау арнасы
және желілік программалық жабдықтармен қамтамасыз етіледі.
Байланыс арналары деп сигналдарды жіберудің жолдары мен құрылғыларын
атайды. Сигналдарды жіберу жабдықтарын абоненттік немесе физикалық арна деп
атайды.
Байланыс арналары (data link) байланыс сымдары бойымен желілік
құралдар мен байланысының физикалық жабдықтарының көмегімен жүргізіледі.
Логикалық арналар дегеніміз – бір жүйеден екіншісіне мәліметтерді
тасымалдау жолы. Логикалық арна бір немесе бірнеше физикалық арналардағы
маршрут бойымен жіберіледі. Логикалық арнаны физикалық арналар мен
коммутация түйіндері арқылы жүргізілетін маршрут ретінде түсіндіруге
болады.
Жергілікті есептеуіш желілер.
Қазіргі таңда жергілікті есептеуіш желілер кең таратылуда. Бұл бірнеше
себептерден болады
- желідегі компьютерлерді байланыстыру компьютердің құрамындағы
шығындарды азайту есебінен қаражатты үнемдеуге мүмкіндік береді
(бірнеше жұмыс станциялары қолдана алатын орнатылған программалық
өніммен файл-серверде желідегі басты компьютердің белгілі дискілік
кеңістігі болуы қажет );
- Жергілікті желілер хаттаманы басқа компьютерге жіберу үшін
хаттамалық жәшікті қолдануға мүмкіндік береді, ол өте аз уақыт
ішінде құжатты бір компьютерден екінші компьютерге тасымалдайды;
- Арнайы бағдарламалық жабдықтар жергілікті желілердің көмегімен
мекемелердегі файлдарды бірге қолдануға мүмкіндік береді (мысал
ретінде, әртүрлі компьютерде отырған бухгалтерлер желілер арқылы
бухгалтерлік кітапты өңдей алады).
Кейбір қызметтік орталарда жергілікті есептеуіш желісінсіз жұмыс істей
алмайды. Мұндай орталарға: банкілік іс, ірі компаниялардағы қоймалық
операциялар, кітапханалардың электрондық архивтері және т.б. жатады.
Осындай орталарда әрбір жеке жұмыс станциялары көлемінің өте үлкендігінен
барлық ақпаратты сақтай алмайды. Желі операторы файл-серверде тіркелген
тұтынушыларға рұқсат берілген ақпаратты алуға мүмкіндік береді.
Телекоммуникациялық есептеуіш желілер.
Үлкен қашықтықты және пайдаланушыларды молынан қамтитын есептеуіш
желілер
телекоммуникациялық есептеуіш желілері деп аталады. Телекоммуникациялық
желілер-ақпарат алмасу және оны өңдеуді бөлісу желісі ол өзара байланысқан
жергілікті желілерден құралыды (абоненттік жүйелер). Мұндай масштабтағы
желілер аппараттық, ақпараттық,программалық сияқты қоғамдық рессурстарды
ұжымдаса пайдалану мақсатында құрылады. Телекоммуникациялық желіні
пайдаланушыларының, өздерінің қай жерде орналасқанына қарамастан ақпаратты
жедел түрде кез-келген қашықтыққа жіберуге, сонымен қатар желіден қажет
мәліметті дер кезінде алуға мүмкіндігі бар.
Телекоммуникациялық желілердің аппараттық қамтамасыз етілуі әртүрлі
типтегі компьютер, байланыс құрылғылары, абоненттік жүйе, байланыс
тораптары, бірдей немесе әртүрлі деңгейдегі желілер жұмысын үйоетуге
арналған адаптерлік құрылғылардан тұрады. Телекоммуникациялық желілерде
ақпаратты жіберу телефондық, телеграфтық, телевизиялық және спутниктік жүйе
байланыстары арқылы жүзеге асырылады. Ақпарат алмасу барысында деректерді
аналогтық және цифрлық кодтау қолданылады.
Телекоммуникациялық желілердің ақпараттық қамтамасыз етілуі- желі
шешетін мәселеге бағытталған біртұтас ақпараттық қор болып табылады. Бұл
қор барлық тұтынушылардың (абоненттер) ортақ пайдалануларына және жеке
абоненттерге арналған деректер жиыны. Онда білім базасы, автоматтандырылған
деректер базасы (жергілікті және тарқатылған, қоғамдық және дербес
пайдалауға арналған) қамтылған.
Корпоративті және аймақтық желілер.
Жергілікті желіден кейінгі орынды масштабы бойынша корпоративті
есептеуіш желілер алады. Бұл желілерді ірі мекемелерді ,банктер мен олардың
филиалдары, сақтандыру компаниялары, бұқаралық ақпарат құралдары құрады.
Корпоративті желілер қашықтықта орналасқан бөлімтердегі: филиалдардағы,
қонақ үйлердегі т.б тұтынушыларға қызмет көрсету үшін қолданылады. Сонымен
қатар корпоративті желілер пайдалаушылардың шектелген бөлігіне қызмет
көрсетеді. Мұндай желілерде құпияны сақтау және ақпараттық ресурстарға
рұқсат етілмеген шығуға жол бермеу мақсатында арнайы шаралар қолданылады
Егер желі елдегі аймақтық масштабтағы компьютерлерді біріктіретін
болса, оны аймақтық есептеуіш желісі деп атайды. Мұндай желіде байланыс
желісі ретінде телефон байланысы, телефон тораптары немесе самсыз байланыс
серігі қолданылады. Аймақтық желілер аймақ масштабындағы мәселелерді шешу
мақсатында бағытталады. Бұл электрэнергетика, жол, аймақтық жабдықтау,
банктік есеп, кітапхана ісі т.с.с жұмыстарды ақпараттық қамтамасыз ету
қызметтері болуы мүмкін.
Егер қашықтықтағы компьютерлерді байланыстыру үшін телефон желісі
қолданылса, модем қажет болады.
Модем (МОдуляторДЕмодулятор сөздерінің қысқартылуы)-таратушы жағында
компьютердегі сандық сигналдарды үзіктелген аналогтық сигналдарға
айналдыруды қамтамасыз ететін, қабылдаушы жағында сигналдарды осыған кері
түрлендіретін құрылғы.
Модем арқылы көптеген дербес пайдаланушылар аймақтық және коммерйиялық
желілерге, Интернетке қосылады. Сондай-ақ электрондық поштаны пайдаланады,
телекоммуникацияларға қатыса алады.
Кабельдік тікелей жалғау.
Екі компьютерді желіге қосудың Direct Cable Connection (DСС)-тікелей
кабельдік жалғау деп аталатын қарапайым әрі тиімді тәсілі бар. Бұл жағдайда
қосымша желілік құрылғылардың қажеті жоқ: компьютерлер бір-біріне параллель
немесе тізбекті порттары арқылы қосылады.
Тікелей жалғауда компьютерлердің бірі-жетекші, екіншісі жетекте
болады. Жетекші компьютерден жетектегі компьютердің бумаларына, дискісіне,
принтеріне қатынасы қамтамасыз етіледі. Жетектегі компьютердің дискілері
мен оған қосылған принтері жетекші компьютерге қатысты желілік болып
қалады. Жетекші крмпьютерден детектерді бір компьютерден екінші компьютерге
жіберуді басқаруға болады.
Тікелей кабельдік жалғаудың кемшілігі- дерек тасымалдау жылдамдығының
баяулығы. Сол себепті тікелей жалғау мекемелерде сирек қолданылғанымен,
тұрмыстық жағжайда қолдануға ыңғайлы. Тікелей жалғау арқылы бірнеше адам
қатысып ойнайтын көптеген компьютерлік ойындар жұмыс істейді.
Екіден көп бірнеше компьютерді бір-бірімен байланыстыру үшін тікелей
жалғау жеткіліксіз. Бұл жағдайда әрбір компьютерге желілік тақша орнатылуы
қажет, оларды бір-бірімен кабель арқылы байланыстырып, компьютерлердің
бірлескен жұмысын басқаруға арналған арнайы программаларды іске қосу керек.
Егер компьютерлер бір-бірінен өте алшақ орналаспаса, олар үшін ортақ
желілік жабдық пайдаланылады да, олар бір программалық қамтамасыз ету
кестесімен басқарыла береді. Осындай желіні жергілікті желі деп атайды.
Желілердің архитектурасы. Желілік архитектура түрлері
Желідегі негізгі элементтердің құрамы оның архитектурасына тәуелді
болады. Архитектура дегеніміз – желідегі жұмыс станцияларының өзара
байланысын, құрылымын, байланыс функцияларын анықтайтын концепция. Ол
желідегі техникалық және программалық жабдықтардың логикалық, функционалдық
және физикалық ұйымдастырылуын реттейді. Архитектура желі элементтерінің
аппараттық және программалық жабдықталуының құрылу мен орындалу
принциптерін анықтайды.
Сонымен бірге, әрбір желі:
- Бірсерверлі – желі бір файл-сервермен жұмыс істейді (ФС);
- Көпсерверлі – желі бірнеше файл-серверлермен байланысады;
- Таратылатын – ішкі және сыртқы көпірлермен байланысатын екі немесе
бірнеше жергілікті желілер (бір кабельдік жүйеден екіншісіне
берілгендер бумасын басқаратын желі арасындағы байланыс немесе
көпір). Таратылатын желідегі тұтынушы барлық жергілікті желіні
қосатын көшірмелерді - файлдар, басып шығарғыштар немесе дискілік
драйверлерді - қолдана алады;
- Көпсерверлі жергілікті желі бірден көп файл-сервермен қызмет етеді;
- Көпсерверлі таратылатын.
болып бөлінеді.
Желі архитектурасы желінің негізгі элементтерін анықтап, желінің
ұйымдастырылуын, техникалық жабдықтарын, программалық жабдықтарын, кодталу
әдістерін бейнелейді. Сонымен қатар архитектура тұтынушының қалыптасу
принциптері мен интерфейсін анықтайды. Архитектураның мынадай үш түрі
болады:
1. терминал – негізгі компьютер архитектурасы
2. бір рангілік архитектура
3. клиент-сервер архитектурасы.
Терминал – негізгі компьютер архитектурасы (terminal – host
computer architecture) –мәліметтердің барлық өңдеулері бір немесе бірнеше
негізгі компьютерлер арқылы жүргізілетін ақпараттық желі концепциясы.
Негізгі компьютер
1- сурет. Терминал –негізгі компьютер архитектурасы
Аталған архитектура екі типті құрылғылар негізінде жұмыс істейді:
- желі жұмысын және берілгендерді сақтау мен өңдеуді басқаратын
негізгі компьютер
- теминалдар, яғни негізгі компьютердегі командаларды, сеанстарды
ұйымдастыру мен тапсырмаларды орындау, бастапқы берілгендерді
енгізу және тапсрма нәтижелерін алуды қамтамасыз етеді.
Қарапайым желіде, өте көп емес компьютерлер санымен мәліметтермен
алмасу толығымен тең құқылы болатындай жағдайда бұл желіде мәліметтерді кез
келген компьютерден басқа компьютерге ақпарат жұмыстарын жинақтауға,
қолдануға болады. Мұндай желіні біррангілік архитектуралы желі деп атайды.
Бірақ ірі желілерде компьютерлердің саны көп болса, онда желі
мақсатының дұрыс жұмыс істеуі, мәліметтермен алмасу жыдамырақ жүруі үшін
бір немесе бірнеше мықты компьютерлерді белгілеу қажет, және бұл желі
қажеттіліктерінің дұрыс қызмет етуі үшін (сақтау және мәліметтермен алмасу,
желілік принтерде басылуы) маңызды болып табылады. Мұндай белгіленген,
таңдап алынған компьютерлер серверлер деп аталады. Олар басқару желілерінің
операциялық жүйесімен жұмыс істейді, ал мұндай желілер жоғары рангілік
желілер деп атайды.
Негізгі компьютер мультиплексор арқылы терминалмен 1-суреттегідей ретпен
байланысады. Негізгі компьютермен желі архитектурасының классикалық мысалы
ретінде жүйелік архитектураны (System Network Architecture - SNA) алуға
болады.
Бір рангілік архитектура (peer-to peer architecture) – ақпараттық желінің
концепциясы болып, оның ресурстары жалпы жүйеге толығымен таратылады. Бұл
архитектураның ерекшелігі – мұндағы барлық жүйелер тең құқылы. Бір
рангілік желілерге кіші желілер жатады. Мұндай желілерде кез келген жұмыс
станциясы файлдық сервер ретінде де, жұмыс станциясы ретінде де
қолданылады. Бір рангілік локальдық есептеуіш желілердегі кез келген
компьютердегі кеңістік пен файлдар жалпы пайдаланыла алады. Олардың
ресурстарын жалпы пайдалуға болуы үшін желілік бір рангілік операциялық
жүйелердің қашықтықтан қосылу қызметі болуы керек. Қауіпсіздік шаралары
байланысты, өзге тұтынушылар файлдардың құрылғанынан кейін-ақ оларды
пайдалан алады. Бір рангілік локальдық есептеуіш желілері тек азғантай
жұмыс тобы үшін ғана қолайлы болып есептеледі. Бір рангілік локальдық
есептеуіш желілері құруға ыңғайлы әрі арзан желі саналады. Оларды құрғанда
желілік картасы мен желілік тасымалдауыштары тек Windows 95 немесе
Windows for Workgroups операциялық жүйелерінде ғана жұмыс істей алады.
Компьютерлерді байланыстырғанда тұтынушылар өз ресурстары мен мәліметтерін
ортақ пайдалануға ұсына алады.
Бір рангілік желілердің мынадай артықшылықтары бар:
- Бөлек дербес компьютерлер бөлінген серверлерден тәуелсіз жұмыс
істей алады.
- Бағасы арзан әрі пайдаланылу да оңай болады.
- Құрылғылар және программалық жабдықтарды аз пайдаланады.
- Басқарушыны қажет етпейді.
- Саны оннан аспайтын тқтынушылардан құрылған желілер үшін өте
тиімді жұмыс істейді.
Бір рангілік архитектуралы желілер үшін қиын мәселе ретінде
компьютерлердің желіден ажырап кетуін атауға болады. Бұл жағдайда желідегі
ұсынылатын сервис түрлерінің барлығы жоғалып кетеді. Желілік қауіпсіздікті
тек бір ғана ресурсқа қолдануға болады және тұтынушы желі ресурстарындағы
барлық парольдерді есте сақтауы қажет. Қажетті ресурстарды алғаннан кейін
компьютер өнімділігі төмендеп кетуі мүмкін. Бір рангілік желілердің
кемшілігі – орталықтандырылған басқарудың болмауы.
Бір рангілік архитектура терминал-негізгі компьютер немесе клиент-
сервер архитектураларын да қолдануға мүмкіндік береді.
Клиент-сервер архитектурасы (client-server architecture) –
негізгі ресурстарды серверде сақтап, тек өз клиенттеріне қызмет көрсетуге
арналған ақпараттық желі концепциясы болып табылады 2-сурет.
Сервер – басқа желі объектілеріне олардың сұранысы бойынша
сервис қызметтерін ұсынатын объекті. Сервис – клиенттерге қызмет көрсету
процессі.
(клиент)
(клиент)
2-сурет. Клиент-сервер архитектурасы
Сервер (server) — бұл құнды ресурстарды бағдарлама, мәліметтеу және
шеткі құрал-жабдықтарға бірігіп пайдалануды басқаратын еске сақтау
қабілеттінің мөлшері көп, жоғары өнімді компьютер.
Сервер клиент тапсырмасы бойынша жұмыс істейді және олардың
тапсырыстарының орындалуын басқарады. Әрбір тапсырманың орындалуына
байланысты сервер алынған нәтижені клиентке жібереді. Сервистік функциялар
клиент-сервер архитектурасында қолданбалы бағдарламалардың кешені бойынша
бейнеленеді. Сервистік функцияларды нақты амалдардың көмегімен шақыру
функциясын клиент деп атайды. Клиент программа немесе тұтынушы болуы
мүмкін. 3-суретте сервистер клиент-сервер архитектурасы бойынша
көрсетілген. Клиенттер –жұмыс станциялары сервердің ресурстарын пайдаланып,
тұтынушыға ыңғайлы интерфейс ұсынады. Тұтынушы интерфейсі тұтынушының
жүйемен немесе желімен байланысу процедурасы. Клиент инициатор болып
электрондық пошта және сервердің өзге де сервистерін пайдалана алады. Бұл
процесте клиент қызмет түрін сұрастырып, сеансты орнатады, қажетті
нәтижелер алынғаннан кейін жұмыстың аяқталғаны жайлы хабарлама береді.
Клиент (басқаша, жұмысшы станция) — сервердің қызметіне кіре алатын кез-
келген компьютер. Жүйелік сервері HP LD PRO.
Мысалы, орталық мәліметтер базасы орналасқан қуаты күшті компьютер
сервер бола алады, ал бағдарламасы қажетіне қарай серверден сұрайтын жай
компьютер клиент болады. Кейбір жағдайда компьютер бір мезгілде клиент те
де, сервер де бола алады. Бұл - өзінде бар ресурстар мен сақталған
мәліметтерді басқа компьютерлерге бере алады және бір мезгілде олардың
ресурстары мен мәліметтерін пайдалана алады. Пайдаланушының атынан
сервердің қызметін алатын қолданбалы бағдарламаны да клиент деп атайды.
Бөлінген файлдық сервердің желілерінде бөлек автономдық дербес компьютер
серверлік желілік операциялық жүйесі орнатылады.
3-сурет. Клиенттер
Бұл дербес компьютерлер сервер ролін атқарады. Программалық жабдық
жұмыс станциясына орнатылып, сервердегі мәліметтермен алмасуға мүмкіндік
береді. Ең көп тараған желілік операциялық жүйелерге мыналар жатады :
- Netware( Novel фирмасы жасаған )
- Windows (Microsoft фирмасының өнімі)
- UNIX (AT&T фирмасы жасаған)
- Linux.
Желілік операциялық жүйелерден басқа желілік қолданбалы қажет
болады. Олар желіден алуға болатын мәліметтер және желінің
артықшылықтарын көрсетеді. Сервер негізінде құрылған желілер
характеристикасы өте жаұсы және жоғары сенімді болады. Серверге желінің
негізгі ресурстары жинақталып, оларды жұмыс станциялары қолдана алады.
Қазіргі клиент-серверлік архитектурада объектінің төрт тобын бөліп
көрсетуге болады – клиенттер, серверлер, берілгендер мен желілік
қызметтер көрсету. Клиенттер жүйеде тұтынушының жұмыс орындарында
болады. Берілгендер негізінен серверде сақталады. Желілік қызметтерді
серверлердегі берілгендерден алуға болады. Сонымен қатар қызметтер
берлгендерді өңдеу процедурасын басқарады.
Клиент-сервер желісіндегі сервер дегеніміз осы желіге қосылған басқа
компьютерлер пайдалана алатын файлдар мен қолданбалы программаларды
сақтауға арналған жоғары көлемді қатты дискісі бар дербес компьютер болып
табылады. Бұған қоса серверде желілік операциялық жүйе (NOS, Network
Operation System) орнатылып, ол шеткері құрылғыларды (принтерлер тәрізді)
да басқара алады.
Клиент-серверлік желі архитектурасының артықшылықтары
- Жұмыс станциялары көп болатын желіні ұйымдастыруға болады.
- Тұтынушылардың есептік жазбаларын орталықтан басқаруға,
қауіпсіздік шараларын және желілік ресурстарға тиімді жол
табуға болады.
- Тұтынушыға желіге ену үшін бір пароль және ресурстарды
пайдаланушы ретінде енуге құқылы.
Кемшіліктері:
- Сервердің жұмыс істемей қалуы жалпы желінің жұмысын бұзып,
желілік ресурстардың жоғалып кетуіне әсер етуі мүмкін.
- Басқарушы ролін арнайы білікті маман жүргізуі керек.
- Желінің және желілік құрылғылардың бағасы қымбат болады.
Желілік операциялық жүйе (NOS, Network Operation System) – желіге
қосылған әрбір дербес компьютерде пайдаланылатын программалық құрал. Ол
желілік ресурстарды басқарып, олармен байланыс жасауды қадағалап отырады.
Желілік операциялық жүйе тасымалданатын мәліметтерді баратын бағыттары
бойынша маршруттауды, желілік құрылғылар үшін бәсекелік қайшылықтарды
шешуді және дербес компьютердің операциялық жүйесімен, мысалы Windows 95,
Windows NT, UNIX, Macintosh немесе OS2 жүйелерімен жұмыс істеуді
ұйымдастырады.
Желілік операциялық жүйе файлдар мен қолданбалы программалардың
үйлесімді жұмыс жасауын қамтамасыз етеді. Осындай бір жұмыс станциясында
орналасқан ресурстар бірге пайдалана отырып, керекті мәліметтер алушыларға
жөнелтіліп және олар басқа компьютерлерден өзгертіле алады. Желілік
операциялық жүйенің негізгі бөлігі серверде орналасады да, қалған бөліктері
барлық жұмыс станцияларында қызмет етеді.
Желілік операциялық жүйе қосылған барлық құрылғыларды анықтап, ортақ
пайдаланылатын шеткері құрылғыларға жұмыс станцияларының қатынасу
приоритетін (егер бірнеше станция қатар сұраныс берсе) айқындап отырады.
Бұған қоса операциялық жүйе трафикті реттеу рөлін атқарып, каталогтармен
жұмыс істеуді басқарады және ақпаратты сақтау жүйесін бақылау өкілеттігін
жүргізіп, желіні басқару функциясын жүзеге асырады. Кең тараған желілік
операциялық жүйелерге Windows NT Server, Novell Netware, Banyan VINES
тәрізділер жатады.
Желіні басқару программалық құралдары желіні қадағалау, басқару және
ондағы мәліметтерді сақтау өрістерінде маңызды рөл атқарады. Ол желіні
тоқтатып қоюға мүмкіндік бергізбейтін және қысылшаң көздерді болдырмайтын,
желіні жеке иеленудің (TCO, Total Cost og Ownership) жалпы құнын
төмендететін басқару істерін алдын ала жүргізеді.
Желі басқарушылары жұмыс станциясы немесе World Wide Web қызметі
арқылы трафиктегі заңдылықтарды қадағалай алады, осы сегментті шектен тыс
жұмыс атқаруға әкелетін мүмкіндіктерді анықтап береді. Бұған қоса кенеттен
туындаған қиғаш мәселелерді тауып, олардың әсерлерін азайтады және жұмыс
өнімділігін жоғары деңгейге көтеруге мүмкіндік беретін желі құрылымын
таңдай алады. Желіні толықтыру және күрделендіру барысында RMON және
RMON2 сияқты қадағалау (мониторинг) жабдықтары бақарушыларға желі ортасын
бақылап отыруға көмектеседі.
Осындай қадағалау жабдықтары желі шекараларынан тиянақты
мәліметтерді дер кезінде алып отыруды қамтамасыз етеді және сол арқылы желі
басқарушысы туындайтын қиындықтардың алдын алып отырады.
Программалық құралдар бұған қоса тасымалданатын мәліметтерді
кездейсоқ өзгертулерден сақтайды. Желі басұарушылары басқаруға арналған
жұмыс станциясы арқылы пароль орната алады, тұтынушылардың қандай
құрылғыларды пайдалана алатынын анықтайды және заңсыз мәлімет алмақшы
болғандарды тауып тіркеп отырады.
Серверлік желілерде компьютерлердің функциялары алдын ала
айқындалған – оның кейбіреуі сервер болып қызмет атқарса, қалғандары
тұрақты түрде клиент болып табылады. Компьютерлік желілердің атқаратын
қызметтерінің көп түрлілігіне байланысты серверлердің бірнеше типтері бар,
олар: желілік сервер, файлдық сервер, баспа сервері, пошталық сервер, т.б.
Желілік сервер желіні жалпы басқару функциясын және есептеу
жұмыстарының негізгі бөлігін атқаратын арнайы компьютер болып табылады.
Бұл серверде желіні толық басқаратын операциялық жүйенің негізгі ядросы
сақталады. Желілік сервердің жады көлемі үлкен және оның жұмыс жылдамдығы
да жоғары деңгейде болуы тиіс. Мұндай желідегі жұмыс станцияларының
функциясына мәліметтерді енгізу мен шығару және сервермен ақпарат алмасу
жатады.
Файлдық сервер термині негізгі функциясы мәліметтер файлын сақтау,
басқару және тасымалдау істерінен тұратын арнайы компьютерге байланысты
шыққан. Ол өзінде сақталатын және тасымалданатын файлдарды өңдемейді және
өзгертпейді. Сервер ол файлдардың мәтіннен, немесе графикалық бейнелерден,
немесе электорндық кестеден тұратынын білуге тиісті емес. Жалпы файлдық
серверде монитор мен пернелік тақта болмаса да болады. Файлдық
мәліметтердегі барлық өзгертулер клиенттік жұмыс станцияларында
жүргізіледі. Сондықтан клиенттер серверден файлдарды көшіріп алады да,
керекті өзгерістерді жасап, нәтижесін қайтадан серверге қайтарады. Мұндай
желі жұмысы – көптеген тұтынушылардың бір үлкен ортақ базаны біріге отырып
пайдалануы кезінде өте тиімді болып табылады. Үлкен желілерде бір мезетте
бірнеше файлдық серверлер пайдаланылуы мүмкін.
Баспа сервері (принт-сервер) желі адаптері көмегімен мәлімет
тасымалдау ортасына қосылған баспа құрылғысы болып табылады. Мұндай желілік
баспа құрылғысы басқа желі құрылғыларынан тәуелсіз күйде өзі жеке жұмыс
жасайды. Баспа сервері желідегі барлық серверлерден және жұмыс
станцияларынан тапсырма ала отырып, олардың мәліметтерін басып шығарады.
Баспа сервері ретінде қуатты, жұмыс өнімділігі жоғары принтерлер
пайдаланылады.
Жергілікті желі ауқымды желімен өте көп мәлімет алмасатын болған
жағдайда, пошталық серверлер пайдаланылады. Олар электрондық пошта
мәліметтерін өңдеу үшін қолданылады. Интернет желісімен тиімді қатынас құру
үшін Web-серверлер пайдаланылуы мүмкін.
Дәріс 2.
Стандарттар көзі.
2.1. Ашық жүйелер байланысын ұйымдастырудың негіздік моделі.
2.2. OSI моделі Ашық жүйе түсінігі.
ХХ ғасырдың 80 жылдарында халықаралық стандарттау ұйымдары желі жұмысын
дамытуға әсер ететін модель жасап шығарды. Бұл модель ашық желілердің өзара
байланыс моделі – OSI (Open System Interconnection) деп аталады. Бұл модель
әр түрлі желілік орталарда берілгендерді тасымалдаудың байланыс сеанстарын
ұйымдастыруды бейнелейді. Модельдің негізгі элементтері ретінде деңгейлер,
қолданбалы процестер мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚОРҚЫТ АТА АТЫНДАҒЫ ҚЫЗЫЛОРДА МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Инженерлі-технологиялық институты
Компьютерлік ғылымдар кафедрасы
Компьютерлік жүйелер негіздері (Cisco)
(пәннің коды және толық атауы)
пәнінің оқу-әдістемелік кешені
6В06152 (5B100200) -"Ақпараттық қауіпсіздік жүйелері"
(мамандықтың шифры және толық аты)
күндізгі
(оқу нысаны)
Қызылорда, 2019 жыл
Пәннің ОӘК құрастырған:
Компьютерлік ғылымдар
кафедрасының аға оқытушысы,
техника ғылымдарының магистрі
А.У.Есиркепова
Пәннің оқу-әдістемелік кешені Компьютерлік ғылымдар кафедрасының
отырысында қаралды.
№ ___ хаттама, ____ 20 _ ж.
Кафедра меңгерушісі ___________ Н.Б.Қоңырбаев
Пәннің оқу-әдістемелік кешені Ақпараттық технологиялар бағыты
бойынша Академиялық кеңес отырысында мақұлданды.
№ _ хаттама, _______20__ ж.
Комитет төрағасы _____________А.О.Даутбаева
Силлабус Компьютерлік ғылымдар кафедрасының мәжілісінде қаралды.
Хаттама № ___ _____________ 2019 ж.
Кафедра меңгерушісі_________________ Н.Б. Қоңырбаев
Силлабус Ақпараттық технологиялар бағыты бойынша Академиялық кеңестің
мәжілісінде қаралып бекітілді.
Хаттама № ___ _____________ 2019 ж.
Академиялық кеңестің төрағасы ____________________ А.О. Дәуітбаева
Пәннің мақсаты мен міндеттері:
Пәннің мақсаты: студенттердi жергілікті желі арқылы бір-бірімен өте жылдам
қатынасуға, ақпарат алмасуға, аппараттық жабдықтарды бірігіп пайдалануға
үйрету.
Міндеттері: Пәнді оқудың негізгі міндеттері
Студенттерді желідегі компьютерлерді байланыстыруды үйрету (бірнеше жұмыс
станциялары қолдана алатын орнатылған программалық өніммен файл-серверде
желідегі басты компьютердің белгілі дискілік кеңістігі болуы қажет );
жергілікті желілер хаттаманы басқа компьютерге жіберу үшін хаттамалық
жәшікті қолдануға мүмкіндік береді, ол өте аз уақыт ішінде құжатты бір
компьютерден екінші компьютерге тасымалдайды;
арнайы бағдарламалық жабдықтар жергілікті желілердің көмегімен
мекемелердегі файлдарды бірге қолдануға мүмкіндік береді (мысал ретінде,
әртүрлі компьютерде отырған бухгалтерлер желілер арқылы бухгалтерлік
кітапты өңдей алады).
Пәнді оқу нәтижесінде студенттер:
ақпаратты қорғаудың бағдарламалық құралдарын таңдау және тестілеу;
нақты пайдалану үшін ең қолайлы нұсқаны таңдау мақсатында ЭЕМ қорғау
құралдарының барлық алуан түрлілігіне талдау жүргізу;
ақпаратты қорғау жүйесінің параметрлеріне салыстырмалы талдау жүргізу;
компьютерлік қауіпсіздік жүйесін өндірушілердің жетекші фирмаларының
Web-серверлерімен жұмыс істеу үшін жаһандық телекоммуникацияның ақпараттық
сервистерін пайдалану.
Құзыреттілік:
- ақпараттық жүйенің аппараттық және желілік бағдарламалық компоненттерін
инсталляциялау, күйге келтіру және баптауды жүзеге асыру, жүйенің желілік
инфрақұрылымын конфигурациялау және әкімшілендіру;
- архитектураны таңдау және аппараттық
қаражат ақпараттық жүйелер;
- желілік жабдықтарды орналастыруды ұйымдастыру, ақпараттық жүйелерді
пайдаланушылардың автоматтандырылған жұмыс орындары.
Пререквизиттер: Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
І. Пәннің мазмұны
Апта Тақырып атауы Сағаттар
саны
1 Лекция 1. Тақырыбы: Компьютерлік тораптардың қысқаша даму 1
тарихы.
1.1. Компьютерлік тораптардың жіктелуі. Локальды және
глобальды тораптар. 1.2. Желілердің архитектурасы. Желілік
архитектура түрлері
Зертханалық сабақ 1. Тақырыбы: Ақпаратты алғашқы өңдеудің 2
материалдық модульдік жүйесі.
БАОӨЖ 1. Желі жүйесі, түсінігі. Компьютерлік желіні құрудың1
негізгі принциптері. Бірдеңгейлі желі сипаттамасы.
БАӨЖ 1. Тақырыбы: Желілерді жоспарлау және пайдалану 1
2 Лекция 2. Тақырыбы: Стандарттар көзі. 1
2.1. Ашық жүйелер қарым-қатынаын ұйымдастырудың базалық
моделі.
2.2. OSI моделі Ашық жүйе түсінігі.
Зертханалық сабақ 2. Тақырыбы: Коаксиалдық кабель.
Коаксиалдық кабельді қосу үшін арналған жабдық. 2
БАОӨЖ 2. Тақырыбы: Топология түрлері. Терминатор, 1
концентратор, шлюз қызметтері. Топологияның физикалық және
логикалық конфигурациясы.
БАӨЖ 2. Тақырыбы: Сымсыз желілер. WI-FI технологиясының 6
стандарттары
3 Лекция 3. Тақырыбы: Функционалдық деңгей түсінігі. 1
Физикалық, каналдық, тораптық, транспорттық, сеанстық және
қолданбалы деңгейдің негізгі функциялары. Физикалық
байланыстардың топологиясы.
Зертханалық сабақ 3. Тақырыбы: Физикалық интерфейс. Бұралған
жұп. UTP кабелін қосуға арналған жабдық. 2
БАОӨЖ 3. Тақырыбы: Ашық деңгей мақсаттары мен қызметтері. 1
Желілік хаттамалар қызметтері. Транспорттық және ақпараттық
қызмет көрсету.
БАӨЖ 3. Тақырыбы: Желілердегі ақпаратты қорғау. Желіні 6
қорғау әдістері
4 Лекция 4. Тақырыбы: Желілік топологияның түрлері: шина, 1
сақина, жұлдыз және ағаш тәріздес. Физикалық және логикалық
құрылымдар.
Зертханалық сабақ 4. Тақырыбы: Оптикалық талшықты кабель. 2
Оптикалық қосылғыш
БАОӨЖ 4. Тақырыбы: РРР, SLIP, ARP, UDPхаттамалар сипаттаңыз.1
БАӨЖ 4. Тақырыбы: Желілерді модернизациялау 6
5 Лекция5. Тақырыбы: Локальды есептеуіш желілер компоненттері.1
Зертханалық сабақ 9. Тақырыбы: Физикалық интерфейс. Желілік 2
адаптерлер.
БАОӨЖ 5. Тақырыбы: Коммутатор және көпір арасындағы 1
айырмашылық. Желі кабельдерінің түрлері. Желілік адаптердің
қызметі
БАӨЖ 5. Тақырыбы: Локальді желілердегі жұмыс топтары және 6
техникалық конфигурациясы
І аралық бақылау
6 Лекция 6. Тақырыбы: Жаңа компьютерлік тораптардағы 1
коммуникациялық құрылғылар ролі. Коммуникациялық
құрылғылардың негізгі түрлерінің функционалдық қызметі,
байланыс сызығы, кабельдер, кабельдердің әртүрлілігі.
Зертханалық сабақ 6. Тақырыбы: Өткізгішсіз желілер 2
интерфейсі
БАОӨЖ 6. Тақырыбы: Ішкі және шекаралық маршруттаушы. Windows1
2000 жүйесінің административтік утилиті.
БАӨЖ 6. Тақырыбы: Спутниктік байланыс жүйесі 7
7. Лекция7. Тақырыбы: Сымсыз желілер және олардың түрлері. 1
Bluetooth сымсыз желісі. Серверге, жұмыс станциясына және
торапқа жалпы қойылатын талаптар.
Зертханалық сабақ 7. Тақырыбы: Желілік архитектура типтері. 2
Желілік стандарттар.
БАОӨЖ 7. Тақырыбы: Еthernet технологиясы, жұмыс істеу 1
принциптері және артықшылықтары.
БАӨЖ 7. Тақырыбы: Ftp серверлер және файлдық архивтер 7
8 Лекция8. Тақырыбы: Глобальды компьютерлік желілер.Интернет 1
желісінің негізгі ұғымдары мен қызметтері.
Зертханалық сабақ 8. Тақырыбы: Желілік хаттамаларды оқу 2
БАОӨЖ 8. Тақырыбы: Fast Еthernet технологиясы. Gigabit 1
Еthernet архитектурасы. Gigabit Еthernet технологиясының
негізгі мақсаты.
БАӨЖ 8. Тақырыбы: Желідегі маршрутизациялау технологиясы 7
9 Лекция 9. Тақырыбы: Интегралдық қызметтегі цифрлық желі. 2
IP-телефония
Зертханалық сабақ 9. Тақырыбы: Желілік коммуникация. Желілік2
ресурстарын және тіркеу жазбаларын басқару
БАОӨЖ 9. Тақырыбы: Tolken Ring технологиясы. Tolken Ring 1
жіне FDDI технологияларының айырмашылықтары мен
ұқсастықтары.
БАӨЖ 9. Тақырыбы: Компьютерлік желіде видеоконференц 7
байланыс жүйесі
10 Лекция 10. Тақырыбы: Виртуалды дербес желілер. Глобальді 2
роуминг
10.1 ATM технологиялары
10.2. ATM технологиясы қолданатын стандарттар
Зертханалық сабақ 10. Тақырыбы: Ақпаратты қорғау. Желіні 2
басқару және модернизациялау. Желілік басылымды ұйымдастыру.
БАОӨЖ 10. Тақырыбы: Ауқымды желі. Ауқымды желі құрылымы. 1
БАӨЖ 10. Тақырыбы: Аналогтық коммутацияланған және бөлініп 7
алынған желілер
ІІ аралық бақылау
Емтихан 4.5
Барлығы: 90
Оның ішінде:
Лекциялар: 10
Зертханалық сабақтар: 10
БАОӨЖ : 10
БАӨЖ : 60
II сабақтардың түрлеріне сәйкес білім алушының жұмыс уақытын бөлу
СағаттардыңАкадемиялық сағаттар саны
жалпы саны
Лекциялар ПрактикалықзертханалықБАОӨЖ БАӨЖ
семинарлық
90 10 - 10 10 60
III. Аралық бақылаулар мен емтихандардың сұрақтары:
1-ші аралық бақылау бойынша бақылау сұрақтары
Вопрос1
Коммуникациялық протокол желі тұрғысында желілер жиынтығын байланыстыратын
технологияны не деп атайды?
Вопросы2
ARPANET дегеніміз не?
Вопросы3
Электронды пошта дегеніміз не?
Вопросы4
Интернет дегеніміз не?
Вопросы5
Интернет желісінің 7 байланысу деңгейін атаңыз?
Вопросы6
Физикалық деңгей қандай қызмет атқарады?
Вопросы7
Байланыстың деңгейі қандай қызмет атқарады
Вопросы8
Транспорттық деңгей қандай қызмет атқарады
Вопросы9
Ұйымдастырушылық деңгей қандай қызмет атқарады?
Вопросы10
Желілік деңгей қандай қызмет атқарады?
Вопросы11
Логикалық деңгей хаттамалары қандай?
Вопросы12
Протокол дегеніміз не?
Вопросы13
Бір локальды желі бойынша келесісіне тасымалданатын
мәліметтердіңмаршруттардың бірі бойынша жеткізілуі не деп аталады?
Вопросы14
Маршрутталған протоколдар дегеніміз не?
Вопросы15
Протоколдар стегі дегеніміз не?
Вопросы16
Басқа протокол стейгерінен OSI стейгерінің айырмашылығы қандай?
Вопросы17
OSI стагі қай жерде қолданылады
Вопросы18
TCPIP стегі нені қолдайды
Вопросы19
IPX, SPX стегі қай операциялық жүйесінде қолданылады
Вопросы20
IPX, SPX стегі қай фирма меншігі
Вопросы21
NetBEUI стегі не үшін қолданылады
Вопрос22
NetWork желілк бағдарламасы үшін IBMPC негіздік енгізу-шығару жүйесінің
стандарттық функционалдық желілік кеңейтілуі ретінде жасалған қандай
протокол?
Вопрос23
SMB протоколы қандай функцияларды орындайды?
Вопрос24
NetBiosSMB стегінде қандай протоколдар пайдаланылады?
Вопрос25
TCPIP стегінің артықшылығын анықтаңыз?
Вопрос26
SMB негізінде қандай қызметтер түрі ұсынылады?
Вопрос27
JavaSpiript және Java жалпы айырмашылығы неде?
Вопрос28
Қандай обьектілер көмегімен JavaSpiript басқарылады
Управление какими объектами может осуществляться при помощи JavaSpiript
Вопрос29
Аталып өтілген технология сценарилерінің қайсысымен құжаттарды басқаруға
болады:
Вопрос30
JavaSpiript сценарияларын жазуға, қандай бағдарламалар қажет
Вопрос31
Қандай атрибуттар сценарий тілін анықтайды:
Вопрос32
NOSCRIPT контейнерінің құрамы қандай жағдайында браузерге шықпайды:
Вопрос37
Қандай жағдайда сценаридің шығыс кодын қарап шығудан толығымен сақтауға
болады
Вопрос38
Протоколды маршруттау ...
Вопрос39
Қолданбалы сервистін протоколы...
Вопрос40
Желілік адрестің протоколы:
Вопрос41
Аталып өтілген кілттік сөздер көмегімен циклды құруға болады:
Вопрос42
Document.write(eval(‘document.write (привет)’)) Браузер терезесінде осы
амалдарды орындағанда нәтижесін көрсет
Вопрос43
Әртүрлі объект құрған кезде негізгі болып не саналады
Вопрос44
Аталғандардың қайсысы объект құрамының негізгі бөлігі болып саналмайды
вопрос45
Аталғандардың қайсысы myHouse обьектісіне жаңа құрама енгізе алмайды:
Вопрос46
Аталғандардың қайсысы Array обьектісінің шығыс массивіне өзгеріс енгізе
алмайды
Вопрос47
Windows объектісіне қатысты төмендегі көрсетілген объектілердің қайсысы
ішкі болып табылады
Вопрос48
Шлюздық протоколдар ...
Вопрос49
Аталғандардың қайсысы navigator объектісінің барлық браузерлерінде
орындалады
Вопрос50
Транспортық протоколы ...
Вопрос51
FRAME тегінің қайсы атрибуты объектіге сәйкес келетің көрсеткіш
window
Вопрос52
Аталғандардың қайсысы Window обьектісінің ішкі фреймі болып табылады
вопрос53
Почталық протоколы ...
Вопрос54
Аталған қайсы әдіс Window обьектісінің сұраныс терезесін ашады
вопрос55
window.open()екінші аргумент қандай мағынаны білдіреді
IV. 2 - аралық бақылау бойынша бақылау сұрақтары
Вопрос1
Сервер -
Вопрос2
Жергілікті желілерді байланыстырудың қандай түрлері бар
Вопрос3
Мәліметтерді жіберу, тасмалдаудың бүкіл әлемдік моделі қандай?
Вопрос4
Байланыс каналдарындағы мәліметтерді бір жүйеге келтіру үшін қандай
стандарт қолданылады?
Вопрос5
Шлюздер деп -
Вопрос6
Көпірлер деп -
Вопрос7
Коннекторлар деп -
Вопрос8
Маршрутизатор деп -
Вопрос9
Интернет протоколдарының аралық деңгейіне жатпайтыны:
Вопрос10
Үлкен қашықтықты және пайдаланушыларды толығымен қамтитын есептеуіш желілер
қандай желілер деп аталады?
Вопрос11
РРРТ хаттамасы -
Вопрос12
Интернеттегі қауіпсіздік хаттамасы
Вопрос13
Active Directory қызметі
Вопрос14
Коорпоративтік жеке меншік желілерді ұйымдастыру үшін қандай хаттамалар
пайдаланылады?
Вопрос15
Топтық саясат пайдаланушыларға қандай мүмкіндіктер ұсынады?
Вопрос16
Win 2000 Server мен Active Directory-ді орнатқан жағдайда қандай саясат
жұмыс жасайды?
Вопрос17
Intelli Mirror технологиясының мүмкіндігі
Вопрос18
DNS атаулы тораптық жүйесі неше схема бойынша қолданылады?
Вопрос19
Интернет желісінің әйгілі қызметтеріне мыналардың қайсысы жатпайды
Вопрос20
Адресті дүниежүзілік деңгейде қандай ресурстық көрсеткішпен анықталады
Вопрос21
URL адресі неше бөліктен құралады?
Вопрос22
Қазіргі кезде пайдаланылатын домендердің типтері қандай?
Вопрос23
Token Ring қандай жүйе -
Вопрос24
Мәліметтерді талшықты байланыс жүйелерінде жоғары жылдамдықпен жіберетін
қандай жүйелік архитектураны білесіз?
Вопрос25
Жүйелік кабельдер -
Вопрос26
Жүйе тармағы дегеніміз?
Вопрос27
Жүйе архитектурасы деп -
Вопрос28
Қазіргі кезде кең таралған архитектураларға жататындарын анықтаңыз
Вопрос29
Клиент -
Вопрос30
Желілік карта дегеніміз не?
Вопрос31
Plug’n’play желілік картасын орнатудың неше түрі бар?
Вопрос32
Қазіргі кезде драйверлердің қандай түрлері қолданылады?
Вопрос33
Шиналық драйвер -
Вопрос34
Функционалдық драйвер -
Вопрос35
Фильтрлеу драйверлері -
Вопрос36
SPX -
Вопрос37
NetBEUI протоколы қандай протоколдарда қолданылады?
Вопрос38
IP Sec -
Вопрос39
IP Sec қандай жұмыстарды орындайды?
Вопрос40
Microsoft Win 2000 IP Sec хаттамасын жүзеге асыру үшін қандай
компоненттерді қолданады?
Вопрос41
TCPIP желісінде терминалды кірісті жүзеге асыратын қандай қосымшалар бар
Вопрос42
Драйверлер бұл -
Вопрос43
Дискілік бақылаушылардың типтері
Вопрос44
Жаңалықтар топтарының және электронды поштамен жұмыс істеу үшін қандай
компонент қолданылады?
Вопрос45
Базалық модель OSI-дің деңгейлерін ата
Вопрос46
Token Ring тораптарының жылдамдықтарын анықтаңыз
Вопрос47
Frame Relay арқылы интернетке қосылу ... ... үнемдеуге мүмкіндік береді
Вопрос48
Frame Relay технологиясының артықшылығы
Вопрос49
Frame Relay каналдары арқылы жіберілетін құжаттар
Вопрос50
FDDI тораптары қандай сақиналар негізінде құрылады?
Вопрос51
Сымсыз компоненттер немен жұмыс істейді?
Вопрос52
Аралас компонентті желі қалай аталады?
Вопрос53
Сымсыз ортаның компоненттері
барлық жауабы дұрыс
Вопрос54
Кабельде 5монтаж жасаудың қиындығы бұл:
Вопрос55
Сымсыз ортаның неше жағдайы бар?
Вопрос56
Қолданылатын технологиясына байланысты сымсыз желілердің 3 типі бар:
Вопрос57
Сымсыз желілердің типтерінің арасындағы айырмашылықтар
Вопрос58
Тасымалдаушы компьютерлер беріліс ортасы ретінде не қолданылады?
Вопрос59
Инфрақызыл желіліердің неше типі бар?
Вопрос60
Лазерлік технологиялардың инфрақызыл технологияларына ұқвсастығы:
Вопрос61
Жазық спектрлі радиотасымалдауда сигналдар қалай таратылады?
Вопрос62
Ғимараттар арасындағы байланысты кабельсіз-ақ орнатуға көмектесетін
компонент
Вопрос63
Сымсыз мобильді желілерде тасымалдау ортасы ретінде не қолданылады?
Вопрос64
Белгілі бір территорияда орналасқан ғимараттар арасындағы байланысты
ұйымдастыруға көмектесе6тін:
Вопрос65
Компьютер мен тасымалдау ортасы арасында физикалық интерфейс ретінде
қолданылатын:
Вопрос66
Сымсыз желілердің желілік адаптер платалары:
Вопрос67
Желілік адаптер платалары неше жағдайда қолданылады?
Вопрос68
Сымсыз концентратор қандай қызмет атқарады?
Вопрос69
Желілік адаптер платаларын таңдауда қандай жағдайларды ескеру қажет?
Вопрос70
Компьютерге белгілі бір құрылғымен жұмыс істеуге мүмкіндік беретін құрал:
Вопрос71
Компьютерлік топологиясына байланысты сымсыз желілердің неше типі бар?
Вопрос72
Сымсыз желі берілгендерді тасымалдаудың қандай әдісін қолданылады?
Вопрос73
Сымсыз мобильді желілер қайда қолданылады?
Вопрос74
Желілік адаптер шамалары дегеніміз не?
Вопрос75
Драйвер дегеніміз не?
Вопрос76
Протокол анықтамасын көрсетіңіз
Вопрос77
Топтың жоспарлау қызметі
Вопрос78
Жекелеген жоспарлау дегеніміз
Вопрос79
Протокол түрлерін көрсетіңіз
Вопрос80
Қолданылатын технологиясына байланысты сымсыз желілердің түрлері
Вопрос81
Дискілік контроллердің тимпін көрсетіңіз
Вопрос82
Топтың программалық қамтамасыз етуінің өнімдері
Вопрос83
Коммуникациялық есептеуіш протоколдарының типін анықтаңыз
V. Әдебиеттер тізімі (Негізгі, қосымша)
Негізгі әдебиеттер
1. В.Г.Олифер, Н.А.Олифер Компьютерные сети, принципы, технологии,
протоколы – СПб, Питер, 2006-692с
2. М.Спортак Компьютерные сети и сетевые технологии. –СПб:ООО ДиаСофт
ЮП,2005
3. М.Гук. Аппаратные средства IBM PC - СПБ: Питер, 2002 – 928 с
4. В.А.Галкин, Т.Григорьев Телекоммуникации и сети, М: изд МГТУ им
Н.Э.Баумана, 2003- 608 с
5. Компьютерные сети. Учебный курс. М. “Русская редакция”, 2004 – 576с
6. Ю.Блэк Сети ЭВМ : протоколы, стандарты, интерфейсы, М., Мир,2003
7.С.Б.Дубовиченко Компьютерные сети и Интернет – Алматы: Данекер, 2001
8. В. СтолингСовременные компьютерные сети . – СПБ.: Питер, 2004
9. Э.Таненбаум Компьютерные сети. –СПБ.: Питер,2007
10. Хамахер К., Вранешич З., Захи С Организация ЭВМ – СПб: Питер, 2003 –
848 с
VI. Қосымша әдебиеттер
1. А.Клименко, П.Нортон Локальные компьютерные сети, Москва,2001
2. М.Гук Аппаратные средства локальных сетей. –СПб.: Питер, 2006
3. В.Г.Олифер Компьютерные сети: учебное пособие. СПб.: -Питер,2008
4. А.И.Гусева Сети и межсетевые коммуникации. М.: Диалог МИФИ,2002
5. Компьютерные системы и сети: учебное пособиеред. Косарев В.П.-М.:
Финансы и статистика,2000
Студенттің лекциялық сабақтағы жұмысын бағалау критерийлері:
№ Бағалау Балл апталар
критерийлері(max)
1
1
1
А 4,0 95-100 Өте жақсы
А- 3,67 90-94
В+ 3,33 85-89 Жақсы
В 3,0 80-84
В- 2,67 75-79
С+ 2,33 70-74
С 2,0 65-69 Қанағаттанарлық
С- 1,67 60-64
D+ 1,33 55-59
D- 1,0 50-54
FX 0,5 25-49 Қанағаттанарлықсы
з
F 0 0-24
Компьютерлік
ғылымдар кафедрасының Н.Б. Қоңырбаев
меңгерушісі
Пән оқытушысы Г.С.Бекетова
ДӘРІСТЕР ЖИНАҒЫ
Дәріс 1
Кіріспе. Компьютерлік тораптардың қысқаша даму тарихы.
1. Компьютерлік тораптардың жіктелуі. Локальды және глобальды тораптар.
2. Желілердің архитектурасы. Желілік архитектура түрлері
Компьютерлік желінің дамуы. Желі туралы жалпы түсінік
Компьютердің адам өмірінде пайда болғанына көп болған жоқ, бірақ кез-
келген адам компьютерлік технология - біздің болашағымыз деп үлкен
сенімділікпен айта алады.
Компьютер алғашында пайда болғанда шаммен жұмыс істейтін және өте көп
орынды алатын үлкен құрылғы болатын, оны орналастыру үшін бір бөлме де
аздық ететін. Мұндай машинаны өңдеп шығару қазіргі кездегі машиналармен
салыстырғанда аз өндірілетін.
Уақыт өте келе, біртіндеп ғылыми ойлар және ғалымдардың мүмкіндіктері
дамып, кішкене көлемді компьютерлер шындыққа жанаса бастады.
Дербес компьютердің даму процесі күннен-күнге даму үстінде, болашақта
компьютерлер кез-келген мекеменің ауыстырымсыз және қажетті атрибуты болып
табылады.
Ақпараттық технологияның интенсивті дамуының себебі болып ақпараттың
сапалы да, тез өңделуінің жоғарылауы болып табылады.
Компьютерлер халық қызметі мен білімі ортасына программалық
жабдықталуын қамтамасыз ететін ортаға жақсы енді. Әрине, бұл біріншіден
халық шаруашылығының әртүрлі салаларына ене алатын электронды есептеуіш
техникасының дамуымен байланысты.
Компьютерлерді желіде байланыстыру еңбектің өнімділігін жоғарылатуға
мүмкіндік берді. Компьютерлер өндірістік қажеттіліктер үшін және білім алу
үшін қолданылады.
Компьютерлік желінің түрлері Компьютерлік желінің қолданылуы
Желі дегеніміз- тасымалдау және берілгендерді өңдеуге арналған
құрылғылырдан тұратын объектілердің жиыны. Халықаралық срандарттау ұйымы
есептеуіш желілер деп өзара тәуелсіз жабдықтар арқылы тізбекті ақпараттың
биттік бағытталған тасымалдануын айтады.
Компьютерлік желілерді түрлі белгілері мен қасиеттері бойынша бөлуге
болады, бірақ көбіне территориялыққасиеттері бойынша, яғни желінің қамту
аумағы бойынша жіктейді.
Егер жалпы желіге бір-бірінен айтарлықтай қашықтықтағы компьютерлер
немесе жергілікті желілер біріктірсе, онда мұндай құрылымды таратылған
немесе аймақтық желі деп атайды. Қазіргі кезде ірі компьютерлік желілер
саны жүздеген мыңдармен есептеледі.
Бір немесе бірнеше желілерді бір – бірімен өзара байланыстыру
желіаралық байланыс немесе ауқымды желі деп аталады. Ауқымды желі қала,
аймақ, ел, бүкіл Жер шарын қамтуы мүмкін.
Компьютерлік желі – бір-бірімен мәлімет аламаса алатын кем дегенде екі
компьютердің байланыс құралдары көмегімен қарым-қатынас жасауына арналған
ақпарат өңдеудің тармақталған жүйесі. Басқаша айтқанда желі деп дербес
компьютерлердің және де принтер, модем, факсимильдік аппарат тәрізді
есептеу құрылғыларының бір-бірімен байланысқан жиынын айтады. Желілер әрбір
қызметкерге басқалармен мәлімет алмасып құрылғыларды ортақ пайдалануға,
қашықта орналасқан қуатты компьютерлердегі мәліметтер базасымен қатынас
құруға және тұтынушылармен тұрақты байланыс жасауға мүмкіндік
беретіндіктен, компьютерлік желі дегеніміз – ресурстарды (дискі, файл,
принтер, коммуникациялық құрылғылар) тиімді пайдалану мақсатында бір –
бірімен байланыстырылған компьютерлер тізбегі.
Компьютерлік желі жұмыс істеу принципіне, аппараттық және программалық
қамтамасыз етуіне байланысты компьютерлік желілердің негізгі үш түрін
бөліп көрсетуге болады:
- Жергілікті желілер (LAN);
- Аймақтық желілер (MAN);
- Глобальді желілер (WAN).
Жергілікті желі шектеулі радиусы 1-2 км-ден аспайтын аймақтағы (бір
бөлмеде, бір мекемеде, зауыт немесе бекетте т.с.с) компьютерлерді
біріктіреді.
Жергілікті желі құрудағы себеп - өндірістік процестерді
автоматтандыру, әр түрлі құжаттарды жедел өңдеу.
Жергілікті желі перифериялық құрылғыларды (қатты диск, басып шығарғыш)
қолдана отырып бір-бірімен байланысатын компьютерлер тобын құрайды.
Жергілікті желілер бір және одан да көп файл-серверден, жұмыс
станцияларынан және перифериялық құрылғыдан тұрады. Желідегі тұтынушылар
бір файлды бір мезетте қолдана алады (берілгендер файлы секілді, және де
бағдарламаның файлдарын да), жұмыс станциялары арасында хаттаманы жібере
алады, сонымен бірге файлдарды сақтай алады.
Глобальді WAN желіге Internet желісі жатады. Қазіргі кезде бұл
мемлекеттер арасындағы байланысты біріктіретін желі болып табылады.
Аймақтық желілер MAN соңғы уақытта пайдалана бастады. Аймақтық желілер –
бір қала территориясында орналасқан компьютерлерді біріктіруші желілер.
Локальдық желіліер алыс емес ара қашықтықтар үшін, ал глобальді желілер
өте үлкен қашықтықта, бірақ жылдамдықтары мен ұсынылатын қызметтері
шектеулі болуымен ерекшеленетін болса, аймақтық желілер аралық желі
қызметін атқарады. Аймақтық желілерде цифрлық магистральдық байланыс
арналары, көпшілік жағдайда жылдамдықтары 45Мбитс аспайтын талшықты-
оптикалық арналар қолданылып, қала ішінде пайдалануға және локальдық
желілерді глобальдық желімен байланыстыруда қолданылады. Аймақтық желілер
қоғамдық желі болғандықтан, олардың ұсынатын қызметтерінің бағасы қала
ішінде пайдаланылатын дербес желі құрудан арзанырақ болады.
Компьютерлік желілер пайдаланылу саласы бойынша,
құрылғыларының құрамы бойынша, программалық жабдықтар мен функционалдық
мүмкіндіктері бойынша әрқилы болып бөлінеді.
Фукционалдық мүмкіндіктері бойынша есептеуіш, ақпараттық және аралас
ақпараттық-есептеуіш желілер түрлері болуы мүмкін.Есептеуіш желілер
негізінен тұтынушылардың абоненттері арасындағы мәліметтермен алмасу
қызметтерін атқарады. Ақпараттық желілер тқтынушылар сұранысы бойынша
қызметтер ұсынады. Ақпараттық-есептеуіш желілер есептеуіш желілер мен
ақпараттық желілердің қызметтерін біріктіреді.
Пайдаланылуы бойынша компьютерлік желілер жалпы пайдаланылатын
универсалдық, яғни түрлі салалардағы тұтынушылар пайдалана алатын және
арнайы деп бөлінеді. Арнайы желілерге өндірісті басқару желілері мен
мекемелер желілері жатады. Соңғы уақытта дербес компьютерлік желілер, яғни
жеке компаниялар мен фирмалардың желілері құрала бастады.
Пайдаланылатын компьютерлерінің типі бойынша гомогендік бір типті және
гетерогендікәр түрлі типті компьютерлік желілер болып бөлінеді.
Гомогендік компьютерлік желілер программалық үйлесімді, ал гетерогендік
программалық-үйлесімсіз компьютерлерден құралады. Гомогендік желіге
жергілікті есептеуіш желілерді, ал гетерогендікке глобальдық желілер
жатады.
Пайдаланылу аймағы бойынша компьютерлік желілер мынадай салаларда
қолданылады:
- бір мекеменің, бірлестіктің, саланың өндірістік жоспарларлауы мен
басқару жұмыстары үшін.
- Транспорттық өндірістік процесті басқару үшін. Мысалы, әуе
қозғалысында, транспорт құралдарына билеттерді сату мен орындарды
белгілеу үшін.
- Банкі финанстық салада түрлі қаржылық есептеулер жүргізу үшін.
- Ғылыми-зерттеулер мен жобалау–конструкторлық саласында қажетті
ақпаратты тасымалдау мен пйдалану тиімдгілін арттыру үшін, күрделі
инженерлік есептеулерде компьютер қуаттылығын пайдалану үшін.
- Медицина саласында қолдану үшін.
Желілік ресурстарды басқару тәсіліне байланысты екі типті –
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған – компьютерлік желілер
болады.
болады және арнайы кабельді желіге қосатын орын (разъемі) болуы шарт.
Компьютерлік желілер ақпараттар жүйесі мен байланыс арналарынан
құралады. Ақпараттық жүйелер деп ақпаратты тасымалдайтын және қолданатын
жүйені атайды. Ақпараттық жүйелер ретінде ақпаратты сақтайтын, өңдейтін
немесе тасымалдайтын объекті түсіндіріледі. Ақпараттық жүйелердің құрамына
компьютерлер, программалар, тұтынушылар және мәліметтерді өңдеу мен
тасымалдауға қажетті басқа құрылымдар кіреді. Алдағы уақытта тұтынушылардың
қажетті талаптары үшін қолданылатын ақпараттық жүйені жұмыс станциясы
(client) деп атайды. Желідегі жұмыс станциясының дербес компьютерден
айырмашылығы желі адаптері (желі картасы), мәліметтерді тасымалдау арнасы
және желілік программалық жабдықтармен қамтамасыз етіледі.
Байланыс арналары деп сигналдарды жіберудің жолдары мен құрылғыларын
атайды. Сигналдарды жіберу жабдықтарын абоненттік немесе физикалық арна деп
атайды.
Байланыс арналары (data link) байланыс сымдары бойымен желілік
құралдар мен байланысының физикалық жабдықтарының көмегімен жүргізіледі.
Логикалық арналар дегеніміз – бір жүйеден екіншісіне мәліметтерді
тасымалдау жолы. Логикалық арна бір немесе бірнеше физикалық арналардағы
маршрут бойымен жіберіледі. Логикалық арнаны физикалық арналар мен
коммутация түйіндері арқылы жүргізілетін маршрут ретінде түсіндіруге
болады.
Жергілікті есептеуіш желілер.
Қазіргі таңда жергілікті есептеуіш желілер кең таратылуда. Бұл бірнеше
себептерден болады
- желідегі компьютерлерді байланыстыру компьютердің құрамындағы
шығындарды азайту есебінен қаражатты үнемдеуге мүмкіндік береді
(бірнеше жұмыс станциялары қолдана алатын орнатылған программалық
өніммен файл-серверде желідегі басты компьютердің белгілі дискілік
кеңістігі болуы қажет );
- Жергілікті желілер хаттаманы басқа компьютерге жіберу үшін
хаттамалық жәшікті қолдануға мүмкіндік береді, ол өте аз уақыт
ішінде құжатты бір компьютерден екінші компьютерге тасымалдайды;
- Арнайы бағдарламалық жабдықтар жергілікті желілердің көмегімен
мекемелердегі файлдарды бірге қолдануға мүмкіндік береді (мысал
ретінде, әртүрлі компьютерде отырған бухгалтерлер желілер арқылы
бухгалтерлік кітапты өңдей алады).
Кейбір қызметтік орталарда жергілікті есептеуіш желісінсіз жұмыс істей
алмайды. Мұндай орталарға: банкілік іс, ірі компаниялардағы қоймалық
операциялар, кітапханалардың электрондық архивтері және т.б. жатады.
Осындай орталарда әрбір жеке жұмыс станциялары көлемінің өте үлкендігінен
барлық ақпаратты сақтай алмайды. Желі операторы файл-серверде тіркелген
тұтынушыларға рұқсат берілген ақпаратты алуға мүмкіндік береді.
Телекоммуникациялық есептеуіш желілер.
Үлкен қашықтықты және пайдаланушыларды молынан қамтитын есептеуіш
желілер
телекоммуникациялық есептеуіш желілері деп аталады. Телекоммуникациялық
желілер-ақпарат алмасу және оны өңдеуді бөлісу желісі ол өзара байланысқан
жергілікті желілерден құралыды (абоненттік жүйелер). Мұндай масштабтағы
желілер аппараттық, ақпараттық,программалық сияқты қоғамдық рессурстарды
ұжымдаса пайдалану мақсатында құрылады. Телекоммуникациялық желіні
пайдаланушыларының, өздерінің қай жерде орналасқанына қарамастан ақпаратты
жедел түрде кез-келген қашықтыққа жіберуге, сонымен қатар желіден қажет
мәліметті дер кезінде алуға мүмкіндігі бар.
Телекоммуникациялық желілердің аппараттық қамтамасыз етілуі әртүрлі
типтегі компьютер, байланыс құрылғылары, абоненттік жүйе, байланыс
тораптары, бірдей немесе әртүрлі деңгейдегі желілер жұмысын үйоетуге
арналған адаптерлік құрылғылардан тұрады. Телекоммуникациялық желілерде
ақпаратты жіберу телефондық, телеграфтық, телевизиялық және спутниктік жүйе
байланыстары арқылы жүзеге асырылады. Ақпарат алмасу барысында деректерді
аналогтық және цифрлық кодтау қолданылады.
Телекоммуникациялық желілердің ақпараттық қамтамасыз етілуі- желі
шешетін мәселеге бағытталған біртұтас ақпараттық қор болып табылады. Бұл
қор барлық тұтынушылардың (абоненттер) ортақ пайдалануларына және жеке
абоненттерге арналған деректер жиыны. Онда білім базасы, автоматтандырылған
деректер базасы (жергілікті және тарқатылған, қоғамдық және дербес
пайдалауға арналған) қамтылған.
Корпоративті және аймақтық желілер.
Жергілікті желіден кейінгі орынды масштабы бойынша корпоративті
есептеуіш желілер алады. Бұл желілерді ірі мекемелерді ,банктер мен олардың
филиалдары, сақтандыру компаниялары, бұқаралық ақпарат құралдары құрады.
Корпоративті желілер қашықтықта орналасқан бөлімтердегі: филиалдардағы,
қонақ үйлердегі т.б тұтынушыларға қызмет көрсету үшін қолданылады. Сонымен
қатар корпоративті желілер пайдалаушылардың шектелген бөлігіне қызмет
көрсетеді. Мұндай желілерде құпияны сақтау және ақпараттық ресурстарға
рұқсат етілмеген шығуға жол бермеу мақсатында арнайы шаралар қолданылады
Егер желі елдегі аймақтық масштабтағы компьютерлерді біріктіретін
болса, оны аймақтық есептеуіш желісі деп атайды. Мұндай желіде байланыс
желісі ретінде телефон байланысы, телефон тораптары немесе самсыз байланыс
серігі қолданылады. Аймақтық желілер аймақ масштабындағы мәселелерді шешу
мақсатында бағытталады. Бұл электрэнергетика, жол, аймақтық жабдықтау,
банктік есеп, кітапхана ісі т.с.с жұмыстарды ақпараттық қамтамасыз ету
қызметтері болуы мүмкін.
Егер қашықтықтағы компьютерлерді байланыстыру үшін телефон желісі
қолданылса, модем қажет болады.
Модем (МОдуляторДЕмодулятор сөздерінің қысқартылуы)-таратушы жағында
компьютердегі сандық сигналдарды үзіктелген аналогтық сигналдарға
айналдыруды қамтамасыз ететін, қабылдаушы жағында сигналдарды осыған кері
түрлендіретін құрылғы.
Модем арқылы көптеген дербес пайдаланушылар аймақтық және коммерйиялық
желілерге, Интернетке қосылады. Сондай-ақ электрондық поштаны пайдаланады,
телекоммуникацияларға қатыса алады.
Кабельдік тікелей жалғау.
Екі компьютерді желіге қосудың Direct Cable Connection (DСС)-тікелей
кабельдік жалғау деп аталатын қарапайым әрі тиімді тәсілі бар. Бұл жағдайда
қосымша желілік құрылғылардың қажеті жоқ: компьютерлер бір-біріне параллель
немесе тізбекті порттары арқылы қосылады.
Тікелей жалғауда компьютерлердің бірі-жетекші, екіншісі жетекте
болады. Жетекші компьютерден жетектегі компьютердің бумаларына, дискісіне,
принтеріне қатынасы қамтамасыз етіледі. Жетектегі компьютердің дискілері
мен оған қосылған принтері жетекші компьютерге қатысты желілік болып
қалады. Жетекші крмпьютерден детектерді бір компьютерден екінші компьютерге
жіберуді басқаруға болады.
Тікелей кабельдік жалғаудың кемшілігі- дерек тасымалдау жылдамдығының
баяулығы. Сол себепті тікелей жалғау мекемелерде сирек қолданылғанымен,
тұрмыстық жағжайда қолдануға ыңғайлы. Тікелей жалғау арқылы бірнеше адам
қатысып ойнайтын көптеген компьютерлік ойындар жұмыс істейді.
Екіден көп бірнеше компьютерді бір-бірімен байланыстыру үшін тікелей
жалғау жеткіліксіз. Бұл жағдайда әрбір компьютерге желілік тақша орнатылуы
қажет, оларды бір-бірімен кабель арқылы байланыстырып, компьютерлердің
бірлескен жұмысын басқаруға арналған арнайы программаларды іске қосу керек.
Егер компьютерлер бір-бірінен өте алшақ орналаспаса, олар үшін ортақ
желілік жабдық пайдаланылады да, олар бір программалық қамтамасыз ету
кестесімен басқарыла береді. Осындай желіні жергілікті желі деп атайды.
Желілердің архитектурасы. Желілік архитектура түрлері
Желідегі негізгі элементтердің құрамы оның архитектурасына тәуелді
болады. Архитектура дегеніміз – желідегі жұмыс станцияларының өзара
байланысын, құрылымын, байланыс функцияларын анықтайтын концепция. Ол
желідегі техникалық және программалық жабдықтардың логикалық, функционалдық
және физикалық ұйымдастырылуын реттейді. Архитектура желі элементтерінің
аппараттық және программалық жабдықталуының құрылу мен орындалу
принциптерін анықтайды.
Сонымен бірге, әрбір желі:
- Бірсерверлі – желі бір файл-сервермен жұмыс істейді (ФС);
- Көпсерверлі – желі бірнеше файл-серверлермен байланысады;
- Таратылатын – ішкі және сыртқы көпірлермен байланысатын екі немесе
бірнеше жергілікті желілер (бір кабельдік жүйеден екіншісіне
берілгендер бумасын басқаратын желі арасындағы байланыс немесе
көпір). Таратылатын желідегі тұтынушы барлық жергілікті желіні
қосатын көшірмелерді - файлдар, басып шығарғыштар немесе дискілік
драйверлерді - қолдана алады;
- Көпсерверлі жергілікті желі бірден көп файл-сервермен қызмет етеді;
- Көпсерверлі таратылатын.
болып бөлінеді.
Желі архитектурасы желінің негізгі элементтерін анықтап, желінің
ұйымдастырылуын, техникалық жабдықтарын, программалық жабдықтарын, кодталу
әдістерін бейнелейді. Сонымен қатар архитектура тұтынушының қалыптасу
принциптері мен интерфейсін анықтайды. Архитектураның мынадай үш түрі
болады:
1. терминал – негізгі компьютер архитектурасы
2. бір рангілік архитектура
3. клиент-сервер архитектурасы.
Терминал – негізгі компьютер архитектурасы (terminal – host
computer architecture) –мәліметтердің барлық өңдеулері бір немесе бірнеше
негізгі компьютерлер арқылы жүргізілетін ақпараттық желі концепциясы.
Негізгі компьютер
1- сурет. Терминал –негізгі компьютер архитектурасы
Аталған архитектура екі типті құрылғылар негізінде жұмыс істейді:
- желі жұмысын және берілгендерді сақтау мен өңдеуді басқаратын
негізгі компьютер
- теминалдар, яғни негізгі компьютердегі командаларды, сеанстарды
ұйымдастыру мен тапсырмаларды орындау, бастапқы берілгендерді
енгізу және тапсрма нәтижелерін алуды қамтамасыз етеді.
Қарапайым желіде, өте көп емес компьютерлер санымен мәліметтермен
алмасу толығымен тең құқылы болатындай жағдайда бұл желіде мәліметтерді кез
келген компьютерден басқа компьютерге ақпарат жұмыстарын жинақтауға,
қолдануға болады. Мұндай желіні біррангілік архитектуралы желі деп атайды.
Бірақ ірі желілерде компьютерлердің саны көп болса, онда желі
мақсатының дұрыс жұмыс істеуі, мәліметтермен алмасу жыдамырақ жүруі үшін
бір немесе бірнеше мықты компьютерлерді белгілеу қажет, және бұл желі
қажеттіліктерінің дұрыс қызмет етуі үшін (сақтау және мәліметтермен алмасу,
желілік принтерде басылуы) маңызды болып табылады. Мұндай белгіленген,
таңдап алынған компьютерлер серверлер деп аталады. Олар басқару желілерінің
операциялық жүйесімен жұмыс істейді, ал мұндай желілер жоғары рангілік
желілер деп атайды.
Негізгі компьютер мультиплексор арқылы терминалмен 1-суреттегідей ретпен
байланысады. Негізгі компьютермен желі архитектурасының классикалық мысалы
ретінде жүйелік архитектураны (System Network Architecture - SNA) алуға
болады.
Бір рангілік архитектура (peer-to peer architecture) – ақпараттық желінің
концепциясы болып, оның ресурстары жалпы жүйеге толығымен таратылады. Бұл
архитектураның ерекшелігі – мұндағы барлық жүйелер тең құқылы. Бір
рангілік желілерге кіші желілер жатады. Мұндай желілерде кез келген жұмыс
станциясы файлдық сервер ретінде де, жұмыс станциясы ретінде де
қолданылады. Бір рангілік локальдық есептеуіш желілердегі кез келген
компьютердегі кеңістік пен файлдар жалпы пайдаланыла алады. Олардың
ресурстарын жалпы пайдалуға болуы үшін желілік бір рангілік операциялық
жүйелердің қашықтықтан қосылу қызметі болуы керек. Қауіпсіздік шаралары
байланысты, өзге тұтынушылар файлдардың құрылғанынан кейін-ақ оларды
пайдалан алады. Бір рангілік локальдық есептеуіш желілері тек азғантай
жұмыс тобы үшін ғана қолайлы болып есептеледі. Бір рангілік локальдық
есептеуіш желілері құруға ыңғайлы әрі арзан желі саналады. Оларды құрғанда
желілік картасы мен желілік тасымалдауыштары тек Windows 95 немесе
Windows for Workgroups операциялық жүйелерінде ғана жұмыс істей алады.
Компьютерлерді байланыстырғанда тұтынушылар өз ресурстары мен мәліметтерін
ортақ пайдалануға ұсына алады.
Бір рангілік желілердің мынадай артықшылықтары бар:
- Бөлек дербес компьютерлер бөлінген серверлерден тәуелсіз жұмыс
істей алады.
- Бағасы арзан әрі пайдаланылу да оңай болады.
- Құрылғылар және программалық жабдықтарды аз пайдаланады.
- Басқарушыны қажет етпейді.
- Саны оннан аспайтын тқтынушылардан құрылған желілер үшін өте
тиімді жұмыс істейді.
Бір рангілік архитектуралы желілер үшін қиын мәселе ретінде
компьютерлердің желіден ажырап кетуін атауға болады. Бұл жағдайда желідегі
ұсынылатын сервис түрлерінің барлығы жоғалып кетеді. Желілік қауіпсіздікті
тек бір ғана ресурсқа қолдануға болады және тұтынушы желі ресурстарындағы
барлық парольдерді есте сақтауы қажет. Қажетті ресурстарды алғаннан кейін
компьютер өнімділігі төмендеп кетуі мүмкін. Бір рангілік желілердің
кемшілігі – орталықтандырылған басқарудың болмауы.
Бір рангілік архитектура терминал-негізгі компьютер немесе клиент-
сервер архитектураларын да қолдануға мүмкіндік береді.
Клиент-сервер архитектурасы (client-server architecture) –
негізгі ресурстарды серверде сақтап, тек өз клиенттеріне қызмет көрсетуге
арналған ақпараттық желі концепциясы болып табылады 2-сурет.
Сервер – басқа желі объектілеріне олардың сұранысы бойынша
сервис қызметтерін ұсынатын объекті. Сервис – клиенттерге қызмет көрсету
процессі.
(клиент)
(клиент)
2-сурет. Клиент-сервер архитектурасы
Сервер (server) — бұл құнды ресурстарды бағдарлама, мәліметтеу және
шеткі құрал-жабдықтарға бірігіп пайдалануды басқаратын еске сақтау
қабілеттінің мөлшері көп, жоғары өнімді компьютер.
Сервер клиент тапсырмасы бойынша жұмыс істейді және олардың
тапсырыстарының орындалуын басқарады. Әрбір тапсырманың орындалуына
байланысты сервер алынған нәтижені клиентке жібереді. Сервистік функциялар
клиент-сервер архитектурасында қолданбалы бағдарламалардың кешені бойынша
бейнеленеді. Сервистік функцияларды нақты амалдардың көмегімен шақыру
функциясын клиент деп атайды. Клиент программа немесе тұтынушы болуы
мүмкін. 3-суретте сервистер клиент-сервер архитектурасы бойынша
көрсетілген. Клиенттер –жұмыс станциялары сервердің ресурстарын пайдаланып,
тұтынушыға ыңғайлы интерфейс ұсынады. Тұтынушы интерфейсі тұтынушының
жүйемен немесе желімен байланысу процедурасы. Клиент инициатор болып
электрондық пошта және сервердің өзге де сервистерін пайдалана алады. Бұл
процесте клиент қызмет түрін сұрастырып, сеансты орнатады, қажетті
нәтижелер алынғаннан кейін жұмыстың аяқталғаны жайлы хабарлама береді.
Клиент (басқаша, жұмысшы станция) — сервердің қызметіне кіре алатын кез-
келген компьютер. Жүйелік сервері HP LD PRO.
Мысалы, орталық мәліметтер базасы орналасқан қуаты күшті компьютер
сервер бола алады, ал бағдарламасы қажетіне қарай серверден сұрайтын жай
компьютер клиент болады. Кейбір жағдайда компьютер бір мезгілде клиент те
де, сервер де бола алады. Бұл - өзінде бар ресурстар мен сақталған
мәліметтерді басқа компьютерлерге бере алады және бір мезгілде олардың
ресурстары мен мәліметтерін пайдалана алады. Пайдаланушының атынан
сервердің қызметін алатын қолданбалы бағдарламаны да клиент деп атайды.
Бөлінген файлдық сервердің желілерінде бөлек автономдық дербес компьютер
серверлік желілік операциялық жүйесі орнатылады.
3-сурет. Клиенттер
Бұл дербес компьютерлер сервер ролін атқарады. Программалық жабдық
жұмыс станциясына орнатылып, сервердегі мәліметтермен алмасуға мүмкіндік
береді. Ең көп тараған желілік операциялық жүйелерге мыналар жатады :
- Netware( Novel фирмасы жасаған )
- Windows (Microsoft фирмасының өнімі)
- UNIX (AT&T фирмасы жасаған)
- Linux.
Желілік операциялық жүйелерден басқа желілік қолданбалы қажет
болады. Олар желіден алуға болатын мәліметтер және желінің
артықшылықтарын көрсетеді. Сервер негізінде құрылған желілер
характеристикасы өте жаұсы және жоғары сенімді болады. Серверге желінің
негізгі ресурстары жинақталып, оларды жұмыс станциялары қолдана алады.
Қазіргі клиент-серверлік архитектурада объектінің төрт тобын бөліп
көрсетуге болады – клиенттер, серверлер, берілгендер мен желілік
қызметтер көрсету. Клиенттер жүйеде тұтынушының жұмыс орындарында
болады. Берілгендер негізінен серверде сақталады. Желілік қызметтерді
серверлердегі берілгендерден алуға болады. Сонымен қатар қызметтер
берлгендерді өңдеу процедурасын басқарады.
Клиент-сервер желісіндегі сервер дегеніміз осы желіге қосылған басқа
компьютерлер пайдалана алатын файлдар мен қолданбалы программаларды
сақтауға арналған жоғары көлемді қатты дискісі бар дербес компьютер болып
табылады. Бұған қоса серверде желілік операциялық жүйе (NOS, Network
Operation System) орнатылып, ол шеткері құрылғыларды (принтерлер тәрізді)
да басқара алады.
Клиент-серверлік желі архитектурасының артықшылықтары
- Жұмыс станциялары көп болатын желіні ұйымдастыруға болады.
- Тұтынушылардың есептік жазбаларын орталықтан басқаруға,
қауіпсіздік шараларын және желілік ресурстарға тиімді жол
табуға болады.
- Тұтынушыға желіге ену үшін бір пароль және ресурстарды
пайдаланушы ретінде енуге құқылы.
Кемшіліктері:
- Сервердің жұмыс істемей қалуы жалпы желінің жұмысын бұзып,
желілік ресурстардың жоғалып кетуіне әсер етуі мүмкін.
- Басқарушы ролін арнайы білікті маман жүргізуі керек.
- Желінің және желілік құрылғылардың бағасы қымбат болады.
Желілік операциялық жүйе (NOS, Network Operation System) – желіге
қосылған әрбір дербес компьютерде пайдаланылатын программалық құрал. Ол
желілік ресурстарды басқарып, олармен байланыс жасауды қадағалап отырады.
Желілік операциялық жүйе тасымалданатын мәліметтерді баратын бағыттары
бойынша маршруттауды, желілік құрылғылар үшін бәсекелік қайшылықтарды
шешуді және дербес компьютердің операциялық жүйесімен, мысалы Windows 95,
Windows NT, UNIX, Macintosh немесе OS2 жүйелерімен жұмыс істеуді
ұйымдастырады.
Желілік операциялық жүйе файлдар мен қолданбалы программалардың
үйлесімді жұмыс жасауын қамтамасыз етеді. Осындай бір жұмыс станциясында
орналасқан ресурстар бірге пайдалана отырып, керекті мәліметтер алушыларға
жөнелтіліп және олар басқа компьютерлерден өзгертіле алады. Желілік
операциялық жүйенің негізгі бөлігі серверде орналасады да, қалған бөліктері
барлық жұмыс станцияларында қызмет етеді.
Желілік операциялық жүйе қосылған барлық құрылғыларды анықтап, ортақ
пайдаланылатын шеткері құрылғыларға жұмыс станцияларының қатынасу
приоритетін (егер бірнеше станция қатар сұраныс берсе) айқындап отырады.
Бұған қоса операциялық жүйе трафикті реттеу рөлін атқарып, каталогтармен
жұмыс істеуді басқарады және ақпаратты сақтау жүйесін бақылау өкілеттігін
жүргізіп, желіні басқару функциясын жүзеге асырады. Кең тараған желілік
операциялық жүйелерге Windows NT Server, Novell Netware, Banyan VINES
тәрізділер жатады.
Желіні басқару программалық құралдары желіні қадағалау, басқару және
ондағы мәліметтерді сақтау өрістерінде маңызды рөл атқарады. Ол желіні
тоқтатып қоюға мүмкіндік бергізбейтін және қысылшаң көздерді болдырмайтын,
желіні жеке иеленудің (TCO, Total Cost og Ownership) жалпы құнын
төмендететін басқару істерін алдын ала жүргізеді.
Желі басқарушылары жұмыс станциясы немесе World Wide Web қызметі
арқылы трафиктегі заңдылықтарды қадағалай алады, осы сегментті шектен тыс
жұмыс атқаруға әкелетін мүмкіндіктерді анықтап береді. Бұған қоса кенеттен
туындаған қиғаш мәселелерді тауып, олардың әсерлерін азайтады және жұмыс
өнімділігін жоғары деңгейге көтеруге мүмкіндік беретін желі құрылымын
таңдай алады. Желіні толықтыру және күрделендіру барысында RMON және
RMON2 сияқты қадағалау (мониторинг) жабдықтары бақарушыларға желі ортасын
бақылап отыруға көмектеседі.
Осындай қадағалау жабдықтары желі шекараларынан тиянақты
мәліметтерді дер кезінде алып отыруды қамтамасыз етеді және сол арқылы желі
басқарушысы туындайтын қиындықтардың алдын алып отырады.
Программалық құралдар бұған қоса тасымалданатын мәліметтерді
кездейсоқ өзгертулерден сақтайды. Желі басұарушылары басқаруға арналған
жұмыс станциясы арқылы пароль орната алады, тұтынушылардың қандай
құрылғыларды пайдалана алатынын анықтайды және заңсыз мәлімет алмақшы
болғандарды тауып тіркеп отырады.
Серверлік желілерде компьютерлердің функциялары алдын ала
айқындалған – оның кейбіреуі сервер болып қызмет атқарса, қалғандары
тұрақты түрде клиент болып табылады. Компьютерлік желілердің атқаратын
қызметтерінің көп түрлілігіне байланысты серверлердің бірнеше типтері бар,
олар: желілік сервер, файлдық сервер, баспа сервері, пошталық сервер, т.б.
Желілік сервер желіні жалпы басқару функциясын және есептеу
жұмыстарының негізгі бөлігін атқаратын арнайы компьютер болып табылады.
Бұл серверде желіні толық басқаратын операциялық жүйенің негізгі ядросы
сақталады. Желілік сервердің жады көлемі үлкен және оның жұмыс жылдамдығы
да жоғары деңгейде болуы тиіс. Мұндай желідегі жұмыс станцияларының
функциясына мәліметтерді енгізу мен шығару және сервермен ақпарат алмасу
жатады.
Файлдық сервер термині негізгі функциясы мәліметтер файлын сақтау,
басқару және тасымалдау істерінен тұратын арнайы компьютерге байланысты
шыққан. Ол өзінде сақталатын және тасымалданатын файлдарды өңдемейді және
өзгертпейді. Сервер ол файлдардың мәтіннен, немесе графикалық бейнелерден,
немесе электорндық кестеден тұратынын білуге тиісті емес. Жалпы файлдық
серверде монитор мен пернелік тақта болмаса да болады. Файлдық
мәліметтердегі барлық өзгертулер клиенттік жұмыс станцияларында
жүргізіледі. Сондықтан клиенттер серверден файлдарды көшіріп алады да,
керекті өзгерістерді жасап, нәтижесін қайтадан серверге қайтарады. Мұндай
желі жұмысы – көптеген тұтынушылардың бір үлкен ортақ базаны біріге отырып
пайдалануы кезінде өте тиімді болып табылады. Үлкен желілерде бір мезетте
бірнеше файлдық серверлер пайдаланылуы мүмкін.
Баспа сервері (принт-сервер) желі адаптері көмегімен мәлімет
тасымалдау ортасына қосылған баспа құрылғысы болып табылады. Мұндай желілік
баспа құрылғысы басқа желі құрылғыларынан тәуелсіз күйде өзі жеке жұмыс
жасайды. Баспа сервері желідегі барлық серверлерден және жұмыс
станцияларынан тапсырма ала отырып, олардың мәліметтерін басып шығарады.
Баспа сервері ретінде қуатты, жұмыс өнімділігі жоғары принтерлер
пайдаланылады.
Жергілікті желі ауқымды желімен өте көп мәлімет алмасатын болған
жағдайда, пошталық серверлер пайдаланылады. Олар электрондық пошта
мәліметтерін өңдеу үшін қолданылады. Интернет желісімен тиімді қатынас құру
үшін Web-серверлер пайдаланылуы мүмкін.
Дәріс 2.
Стандарттар көзі.
2.1. Ашық жүйелер байланысын ұйымдастырудың негіздік моделі.
2.2. OSI моделі Ашық жүйе түсінігі.
ХХ ғасырдың 80 жылдарында халықаралық стандарттау ұйымдары желі жұмысын
дамытуға әсер ететін модель жасап шығарды. Бұл модель ашық желілердің өзара
байланыс моделі – OSI (Open System Interconnection) деп аталады. Бұл модель
әр түрлі желілік орталарда берілгендерді тасымалдаудың байланыс сеанстарын
ұйымдастыруды бейнелейді. Модельдің негізгі элементтері ретінде деңгейлер,
қолданбалы процестер мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz