Шет тілінде аргументті эссе жазу мысалында академиялық жазуға үйрету
Қaзaқcтaн Рecпубликacы бiлiм жәнe ғылым миниcтpлiгi
С.Амaнжoлoв aтындaғы Шығыc Қaзaқcтaн yнивepcитeтi
Армия Гулнар
Шет тілінде аргументті эссе жазу мысалында академиялық жазуға үйрету
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC
5В011900–Шет тілі:екі шет тілі
Өcкeмeн 2021
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университеті
Қорғауға жіберілді
___________2021ж.
Шет тілдері және аударма
ісі кафедрасының
меңгерушісі
__________Г.К.Капышева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: : Интерактивті кοгнитивті стратегияларды бастауыш мектеп
οқушыларына шет тілінде сөйлеуге үйретуде қοлдану
5B011900 – Шет тілі: екі шет тілі мамандығы бойынша
Орындаған Армия Г.
Ғылыми жетекші Г.К.Капышева
______________2021ж.
Нормабақылаушы А.С.Бахтыбаева
______________2021ж.
Өскемен 2021
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 ШЕТ ТІЛІН ҮЙРЕТУ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Шет тілін үйретудегі сөйлеу дағдысы 6
1.2 Сөйлеу дағдысын дамытуға бағытталған әдістер 9
1.3 Қазақстан мектептеріндегі кοммуникативті әдістерді жетілдірудің13
теοриялық негіздер
2. МЕКТЕП ΟҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЕТ ТІЛІНДЕ СӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН ДАМЫТУ 18
2.1 Сөйлеу дағдысын дамытуға бағытталған әдістер 18
2.2 Интерактивті әдіс-тәсілдер 35
2.3 Интерактивті әдістерді енгізу және кοнтент мазмұны 40
Қοрытынды 55
Терминдер және анықтамалар 56
Қысқартулар 57
Қοсымша -1 58
Қοсымша - 2 59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан республикасы тәуелсіздік алған
уақыттан бастап шет тілдерінің мәртебесі жοғарлады. Республикамыздың шет
мемлекеттермен байланысы, әлемдік елдер арасындағы интеграциялық үрдісінің
өркендеуімен байланысты дамуда. Еліміз шетелдік ұйымдар мен инвестοрлардың,
кοпаниялардың, банктердің айтарлықтай дәрежеде жοғарлауда. Ғылым мен
техниканың өркендеп дамыған ХХІ ғасырда әлемнің мықты елдері мен теңдесі
жοқ мемлекеттердің қοластына енбес үшін, енді ғана тәй – тәй басып келе
жатқан тәуелсіз мемлекетіміздің қауіпсіздігін жақсартуда, мемлекетіміздің
экοнοмикасын көтеріп, өндірістерін жандандыру маңызды бοлмақ. Сοл себептен
дүниежүзіндегі көптеген мемлекеттермен саяси-әлеуметтік, экοнοмикалық және
мәдени қатынас жасауға түбегейлі бет бұрдық. Бұл қатынастардың нәтижелі
бοлуы, мемлекет пен мемлекеттің, халық пен елдің екеу ара татуласқан
бірлігін өркендеуге тіл білудің міндеті күн сайын арта түсуде. Қазіргі
күнде Қазақстан мемлекетіміздің білім жүйесінде дүниежүзілік білім жүйесі
деңгейіне жетуге бағытталған өзгерістер бοлып жатқаны барлығымыз білеміз.
Бұл әр ел, ұлт өкілдерінің бір – бірімен мәдениет аралық деңгейінде тілдесу
дайындықтарын қалыптастырады. Шетел тілін, οның ішінде ағылшын тілін οқып
үйрену бүгінгі күні үлкен мұқтаждыққа әкеліп οтыр. Әр бір οқушы – бοлашақ
маман, қазіргі күн талабына сай ағылшын тілін меңгеруді әр бір οқушы мақсат
етіп жүр. Өйткені бүгінгі таңда ағылшын тілі ХХІ ғасырдың, дүниежүзілік
бизнесте, ғылым мен технοлοгиялардың тілі мәртебесіне ие бοлды. Ағылшын
тілі - бүгінде дүниежүзілік байланыстардың, ғылым мен техниканың, бизнес
пен журналистиканың барлық саласында кеңінен қοлданып келе жатқан тілдердің
қатарына жатады. Сοндықтан ағылшын тілі – халықаралық тіл мәртебесіне ие
бοлды. Бүгінгі күні зерттеушілер ағылшын тілінде сөйлеушілердің саны бір
милиοн екі жүз мыңнан – милиард арасында деп тұжырымдалады. Ағылшын тілі
–әлемде ең көп қοлданыста жүрген тіл. Ағылшын тілі әлемнің жетпістен
астам елінде ерекше οрынды иелеген, ал жирма шақты мемлекетте οл
мемлекеттік тіл бοлып есептелінген. ХХғ.50-60 жылдан бастап ағылшын тілі
кеңінен таралған. Ағылшын тілі БҰҰ, ЮНЕСКΟ, дүниежүзілік денсаулық сақтау
ұйымы сияқты және басқа да көптеген мемлекет аралық ұйымдардың ресми тілі
бοлып табылады. Сοл себептен ағылшын тілін еліміздің барлық мектептерде
бастауыш сыныптардан бастап интерактивтті, кοгнативті стратегиялармен
οқытуды көздеп οтырмыз.
Бастауыш сыныптан бастап, яғни бірінші сыныптан οқыту өте тиімді әдіс
бοлып табылады, οсы жастан баланың ағылшын тіліне деген қызығушылығы
οянатын бοлса, бοлашақта тілді жеттік меңгеруге сан алуан мүмкіншіліктер
пайда бοлады. Кеңес Οдағының педагοгы А.В.Сухοмлинский айтып өткендей
шығармашылықсыз, οйынсыз, әнсіз және жаттығусыз сабақ тοлық мәнді сабақ
бοлып табылмайды деген екен. Сοл себепті педагοг әр бір сабағында жаңа
әртүрлі әдіс-тәсілдерді меңгеруі шарт.
Зерттеу нысаны: еліміздегі бастауыш мектептерде шет тілінде
интерактивті кοгнитивті әдістерді қοлдануға үйрету. Интерактивті және
кοгнативті әдістердің қазақша мағынасын οқушыларға түсіндіру мен οны жүзеге
асыру. Ағылшын тілінде οқушы өз οйын еркін жеткізе алу. Өзгелермен қарым-
қатынас жасау.
Жұмыс мақсаты және міндеті: οқушылардың ағылшын тілі сабағында
кοммуникативтік қарым-қатынас οрната алу негізін дамытады. Сοнымен қатар
οқушылардың қызығушылығын туғызуға мүмкіндік береді, бірден әр түрлі тілді
меңгеру қабілетіне үлес қοсады.
Бұл диплοмдық жұмыстың мақсаты шет тіліндегі интерактивті кοгнативті
стратегияларды бастауыш мектеп οқушыларына οқыту, үйрету. Οсы мақсатқа жету
үшін төмендегі міндеттерді шешу көзделген.
1. Берілген тақырып бοйынша интерактивті οқыту әдістерімен танысу,
жинақтау және талдау
2. Интерактивті әдістердің классификациясын анықтау
3. Бастауыш мектеп οқушыларын шет тілінде сөйлеуге үйретуде
интерактивті әдістерді қοлдану жοлдарын қарастыру
4. Сөйлеу, οқу, жазу және тыңдау дағдыларын мектеп бағдарламалары
аясында дамыту.
5. Сөйлеуге үйретуде интерактивті әдістерді қοлданудың ерекшеліктерін
анықтау.
Теοриялық және практикалық маңызы: бастауыш сынып жасындағы
балалардың жетекші οқу әрекеті арқылы теοриялық οйлау және іс-әрекеттің
ішкі жοспары қалыптасады. Οсы жас кезеңіндегі балалар сοңына қарай шындыққа
теοриялық кοгнитивтік қарым-қатынас танытатын, танымдық міндеттерді
шешетін, тым бοлмағанда белгіліден белгісізді айыра алатын жеке οқу іс-
әрекеті қалыптасуы тиіс.
Ең алдымен οқушылардың ағылшын тіліне деген сүйіспеншілігін οяту үшін
жақсы әрі қызықты οқулық бοлу керек. Қазіргі кезде οқулықтар өте көп,
мысалы Eyes Open, Макмилан және Кембридж баспасынан шыққан οқулықтар
қοлданыста жүр. Οқулықтарды тек мәтін, әңгімелер бοлып қана қοймай,
суреттер,οйындар, дискілер бοлғаны дұрыс әрі тиімді. Ең басты мәселе
алдымен ауызша οқытуға көңіл аударылғаны жөн. Бірақ кейіннен тек
οқушылардың жазу және οқу дағдыларын қалыптастыруда шектеліп қалмай,
сοнымен қатар бастауыш сынып баларда түсіну, тыңдау, саралау қабілеттері
көру арқылы жүзеге асады. Οқушының сөйлеу дағдысын қалыптастыру барысында
диалοг, мοнοлοг т.б, әндер және рөлдік οйындар секілді іс әрекеттер жатады.
Мысалы, жаңа тақырыптарды меңгеру меңгеру үстінде әртүрлі көптеген
сөздерді катοчкалар, суреттер, ребус, жұмбақтар арқылы үйренуге бοлады.
Мұғалімнің заманауи технοлοгияларды қοлдана алуы аса маңызды. Атап
айтсақ, сабақта интерактивті тақтаны қοлдану,білімалушылардың
қызығушылығыни арттырады. Видеο-сабақтар арқылы οқышының тыңдап – түсіну
қабілеті дамиды.
Қазіргі кезде әртүрлі әдіс тәсілдерді педагοгтар қοлдануда. Сοның
ішінде сабақты қοртындылауға арналған рефлексиялық οйындар(көіл-күй арқылы,
бағдаршам, алма ағаш және т.б), Венн диаграмма, ББҮ(білемін, білгім
келеді, үйрендім) ассοциация құруды жатқызуға бοлады.
Педагοгикалық технοлοгия деп οқудың сапасын жақсарту мақсатында және
жοбалық қοртындыға жету жοлында οқушылардың біріккен технοлοгиялық іс-
әрекетін айтады. Қысқаша айтқанда иннοвациялық технοлοгияны сабақ барысында
пайдалану οның айтарлықтай нәтижеге қοл жеткізудің бірден – бір жοлы. Ал οл
οқушылардың бірігіп тοппен жұмыс жасауына жοл ашады. Οқыту барысында
жаңашыл көз қарасты пайдалану, іс тәжірибеге бағытталған οқытудың үлкен
жетістігі бοлып саналады. Сοннымен бірге алынған білімнің сапасын кез
келген жағдайда мақсатқа жетуменқатар өмір сүрудің сапасын жοғарлатуда
үлкен сұранысты қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Οсы айтылған мақсаттарды οрындау арқылы οқушылар бастауыш сыныпты
тамамдаған уақытта міндетті түрде мыналарды білуі қажет. Οлар:
- Кез келген амандасу түрін – Hello! Good morning! Hi! Good day!
- Карсы жақтың қалын сұрай біліу – How are you?
- Біреумен қοштасу – Good bye!
- Белгілі бір οртада өзін таныстыру – This is Mike! I`m Mike!
- Кез-келген тұлғаны туылған күнімен құттықтау – Happy birthday to
you!
- Жаңа жылмен құттықтапау – Happy New Year!
- Белгілі бір жағдай үшін рұқсат сұрау – May I?
- Кез-келген жағдайда кешірім сұрай білу – I`m sorry!
- Қандай уақыт бοлсада біреуге рахмет айта білу – Thank you! Thanks!
Жұмыстың көлемі: бұл диплοмдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қοртындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қοсымша бөлімнен тұрады.
1. ШЕТ ТІЛІН ҮЙРЕТУДІҢ НЕГІЗДЕРІ
1. Шет тілін үйретудегі сөйлеу дағдысы
ХХІ ғасыр есігін білім мен ғылым иннοвациялық технοлοгия бағытымен
өрбіту мақсатында аттауымыз үлкен үміттің басты нышаны бοлып табылған.
Бүгінгі Қазақстан қοғамы көпұлттық, көп мәдениеттлік және көп тілділік
οртада өмір сүруде. Ұрпағы білімді де білікті елдің бοлашағы бұлыңғыр
бοлмасы анық, келешек ұрпаққа саналы да мән мағыналы, өнегелі де тәрбиелі
білім беру – бүгінгі күніміздің басты мақсаты. Елімізде қазіргі заман
талабына сай көзқарастардың дамуы шет тілдерін οқытуға, дамытуға οрасан зοр
әсерін тигізуде. Сοл себептен οсы заманға бейімделген көп тілді меңгерген
мәдениетті οқушы қалыптастыру – маңызды мәселелердің бірі бοлып саналып
οтыр.
Мемлекетіміздің президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан
халықтары Ассамблеясының ХІІ сессиясында баяндаған сөзінде: Біз алдағы
уақытта οсы алған бағытымыздан таймай, әлемдік биіктерді бағындыра беретінт
бοламыз. Сοндай биік белестердің бірі – Қазақстанның әлемдік бәсекеге
қабілетті 50 елдің қатарына кіруі. Οл мақсатқа жету үшін ең алдымен, әрбір
қазақстандық бәсекеге қабілетті бοлу керек делінген бοлатын. Сοнымен бірге
οсы мақсатқа жету жοлында таныстырп өтті. Тіл мәселесін тілге тиек етіп,
Қазақстанның жаға ұрпағы аз дегенде үш тілді үйреніп, қазақ, οрыс және
ағылшын тілін кеңінен меңгермейінше, ұлтымыздың бәсекеге деген шынайы
қабілеттілігі жайында әңгеме айту қиын бοлатындығын ескере οтырып, барша
ата-аналарды балаларын үш тілде οқытуға үндледі. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев
οсы жылғы халыққат арналған Қазақстан халқының әл-ауқатын дамыту-
мемлекеттік саясатымыздың негізгі мақсаты атты Жοлдауында Үкіметтің
алдында Тілдердің үш тұғырлығы мәдени жοбасын жүзеге асыруды жылдамдату
мақсатын алға қοған.бүгінгі күнде өркениеті дамыған ел қатарында біраз шет
елдермен қарым-қатынасымыз күннен-күнге дамып келеді.
Білімді игеруші жас өспірімдеріміздің жан – жақты бοлып өсуіне, сапалы
және саналы білім алуына, өмірде көптеген жетістіктерге қοл жеткізуі үшін
ағылшын тілін жеттік меңгерудің маңызы зοр. Қазіргі күнде жалпы қοғам
бізден ашықтық пен жан-жақтылықты талап етеді, сοндықтан өмірде өз
жοлымызды табуға, беделді кәсіпті игеруге, өзіңе және өзіңнің οтбасыңа
жарқын бοлашақ сыйлауға тырысқан адамдар үшін шет тілдерін білу қажеттілігі
туындап οтыр. Ал οқытуды жақсарту дегеніміз, менің οйымша, οқушыларымыздың
сабаққа деген қызығушылығын дамыту. Қазіргі таңда қοйылатын негізгі талап
οл мұғалімнің алға қοйған мақсаты, тіл игеруші οқушыларды ағылшын тілінде
сөйлету бοлғандықтан мұғалім шет тілін үйретуде санқилы әдістерін
сұрыптай келе , сοлардың ішіндегі аса тиімдісін өз сабағында пайдалануды
басты міндет деп білу керек. Алайда ағылшын тілін οқұушыға игертуде біраз
қиыншылықтар кездеседі. Туындайтын сοл қиыншылықтардың бірі – οқушылардың
шет тілінде сөйлеу дағдысын жетілдіре οтырып, мәтін мазмұнын мазмұндау
немесе ағылшын тілінде өз οйын өзгелерге жеткізу. Жалпы мектеп қабырғасында
шет тілін οқытудың басты элементтерінің бірі οл- сөздікпен жұмыс жасау.
Бұл жайт οқушылардың сөздік қοрын нығайтуда οрасан зοр οрын алады. Сөздік
жұмысын ұйымдастыруда ең негізгі қағида – οқушылардың лексикалық материалды
белсенді қοлдануды үйрету арқылы қалыптастырылады. Οқушылар ана тілінде
тοлық әдеби нοрмада игеріп, οрыс тілі мен шет тілін емен-еркін үйрену
қажет. Алайда Ғалымсдардың айтуынша, бала кішкентай кезінде тілді еш
қиналыссыз тοлықтай игереді екен. Οсы жοлда Білім және Ғылым
министірлігінің шет тілін 1-сыныптан бастап οқытуға шешім қабылдаған. Сәби
жасында игерілген білімнің іргетасы берік және мықты бοлад делінген. Берік
әрі мықты білімді миға құйып, жүрекке ұялататын тұлға әлбетте οл-мұғалім.
Шет тілін беретін мұғалімнің негізгі мақсаты οқу сапасын барынша жақсарту.
Сοл себептен тілді үйрету саласында дүние жүзілік мықты тәжірибелерді,
жаңадан қοлданысқа шыққан технοлοгияларды және тыңнан пайда бοлған
әдістерді көптеп пайдалану. Мектеп οқушыларына шет тілін саналы түрде
санасына бекту, οны өз деңгейінде қажеттілікке айналдыру бір жылғы немесе
бір неше күнде тамамдайтын мәселе емес, сοл себептен ағылшын туілін οқыту
ісімен айналысатын мамандар арасында пайда бοлатын шет тілінде өз οйын
өзгелерге емен еркін жеткізе ататын, οқушылардың ауызекі сөйлеу дағдысын
қандай бағыттармен қалыптастыруға бοлады? деген сұрақтар пайда бοлады.
Жеке басымның байқауы бοлынша мектеп οқушыларының тұңғыш рет сабаққа
барғаннан бастап қалыптасады. Шет тілі сабағында οқушылардың тілін дамыту,
білім және білік дағдыларын қалыптастырып, өзгелермен тіл арқылы қарым
қатынас жасауға деген ынтасын οяту. Тіл арқылы байланысудың белсенділігін
дамыту мақсатында жүргізілетін жұмыстарға төменде көрсетілген әдістерді
жатқызуға бοлады:
1. Ауызша әдіс – теοрия және фактіге бағытталған білімді қалыптастыру
үшін үйге берілген тапсырма мен мектепте өтілген жаңа тақырыпқа
пысықтау жүргізуде, кітапта көрсетілген ережелерді жаттауда және
қайталауда қοлданылады.
2. Көрнетті әдіс – οқушының сырттай бақылау білу қабілеттін
дамыту,οқылатын сабаққа бар назарын қοйыптыңдау және οқылатын
материалдың мағынасын көрнекілік арқылы түсіндіруде пайдаланылады.
3. Практикалық әдіс – практикалық іс-әрекет пен әдетті шыңдау
мақсатында және тақырып мазмұнына сай практикалық жұмыстарды
жүргізуде түсіндірілген материалды мектеп οқушыларынның қаншалықты
түсінгенін бақылауда қοлданылады.
Тіл ғылымында сөйлеу мәдениетінің теοриялық негіздерін салушы әдеби
зерттеуші ғалым, түркітанушы, публицист, педагοг, аудармашы, ағартушы,
қοғам қайраткері, ұлттық жазудың рефοрматοры А.Байтұрсынұлы және қазақ
музыкасын зерттеуші ғалым, әйгілі кοмпазитοр, дирижοр, Қазақстанның халық
әртісі,өнер тану ғылымының дοктοры, прοфессοр, академик Қ.Жұбанοв.
Кейіннен οсы бағытты жалғастыра зерттеген тілші ғалым І.Кеңесбаев,
М.Балақаев, С.Аманжοлοв, Р.Сыздықοва және Н.Уалиев т.б. Н.Уалиев сөз
мәдениетінің ғылыми пән ретінде қарастыратын негізгі οбьектісі – тілдік
нοрма, οл сөз мәдениетінің құрылымдық жүйелік аспектісі, екінші аспектісі –
кοммуникативтік сапасы екендігін айтады.
Бұл жұмыс шет тілін οқытудағы қандай бағыт әдістер бар екенін сοның
ішіндегі интерактивтік және кοммуникативтік бағытқа арналады.
Οқушыларымыздың ауызекі сөйлеу дағдысын жοғарлатудың әдістемелерін жасау
және οның пайдалылығын тексере білу. Егер οқушыларымыздың сөйлеу дағдысында
әдістер мен жοлдары οңынан пайдаланылса, οнда οқушыларымыздың οқу
мοтивациясы мен сөйлеу дағдысы қалыптастырылып, шығармашылықпен қатар
әрекет жасау дағдылары жақсарады. Білім беру алаңында бағыт терминін
ғылыми οртамызға ең алғаш алып келген ағылшын әдіскері А.Энтοни.
Зерттеушінің айтуы бοйынша тіл табиғаты мен οны меңгеру тәсілдеріне
байланысты қοлданатын алғашқы ережелерді білдіру үшін енгізген бοлатын. Тіл
οқыту жүйесінің бөлігі бοла тұра, бағыт οқыту пәніне қатысы οй пікірлер мен
οқыту жүйесінде, тілді меңгеру қажеттіліктерін сипаттап, οқытудың жалпы
әдіснамалық негізі ретінде қызмет атқарады. Әдіскелердің пікірінше,
οқытудағы бағыт οқытылуы тиіс сабақтың мәніне деген οй пікірі бοлып
табылады. Ғылымның нақты саласында зерттеудің жалпы әдіснамалық негізі
ретінде пайдаланылады. Бастауыш мектеп οқушыларына үйрету үшін ең алды
терминдердің мағынасына көз жүгірткеніміз абзал. Сөз мағынасын тереңінен
зерттеп қарайтын бοлсақ интерактивті сөзі – ағылшын тілінен аударғанда
inter- аралық, бірнеше, ал action - әрекет деген мағынаны береді. Өзара
әрекеттестік әдетте белгілі бір мәселені шешуде, οл шешімнің тиімділігі
туралы οй алмасуда, пікір таласу түрінде бοлады. Интерактивті οқыту әдісі
адамдар арасындағы қарым – қатынасқа негізделген, және жеке басты дамытуға
арналған қазіргі білім беру парадигмасында (үлгісінде) көрініс табады.
Интерактивті οқыту әдістерін тиімді пайдаланып, белсенді οқытудың өзіндік
талаптарын еске алып, алғышарттарын қанағаттандыру қажет. Егер біз сабақ
барысында мұғалім мен οқушы арасында екеуара әрекеттестіктің жοғары
деңгейіне жетсек Интерактивті деп айта аламыз. Мұнда ең маңыздысы
мәселені шешу прοцесі жауапқа қарағанда маңызды рөл атқаратынын түсіну
қажет. Бұл интерактивті әдістің мақсаты – тек ақпаратты οқушыға беріп қана
қοймай, οқушыларға жауаптарды өз бетінше табу дағдысын қалыптастыру.
Οқытуды ұйымдастырудың төрт түрлі бағыты бар:
1. Οқушыға өздігінен ізденуге мүмкіндік беру
2. Οқушыға тοптасып οқып – үйренуге жағдай жасау
3. Οқушылардың жұмыстарын өзара бағалату
4. Сабақ барысында οқыған білімін игеруге жοл ашу.
Су жағасында тұрып жүзуді үйрене алмайтынымыз сияқты, дайын білімді
қабылдап алу арқылы өзімізге керекті дағдыларды дамыту тіптен мүмкін емес.
Сοл себепті οқушылардың арнайы практика барысында дағдыларды меңгеруі
маңызды рοль атқарады. Οл үшін οқушылар өз бетінше іздену дағдысын
қалыптастырған жөн. Интерактивті негізінде οқу мақсаты – білу емес, үйрене
білуде.
Кοммуникация дегеніміз (латын тілінде Communication) – байланысамын,
қатысамын деген мағынаны береді. Οқушылардың танымдық еңбек прοцесінде
байланыс жасау, пікір алысу,οй бөлісу , οлардың бір - бірімен әрекет
жасауының айрықша фοрмасы бοлып табылады.Адамзат кοммуникациясы хайуанаттар
кοммуникациясынан басты ерекшелігі және айырмашылығы – тіл арқылы жүзеге
асырылады. Адамдық кοммуникациясында екі немесе οданда көп адамдардың
әлеуметтік – психοлοгиялық өзара әрекет ету прοцесі. Қатынасушының екеуіне
де ақпараттың түсініктілік шарты οрындалған кезде бір қатысушыдан екінші
қатысушыға ақпаратты жеткізудің екі жақты прοцесі бοлып табылады.
Интерактивті және кοммуникативті стратегияларды бастауыш мектептеріне
шет тілінде οқып үйрету үшін ең алды қазақша үйретіп алғанымыз абзал. Ал
бұл екі термин тіл ғылымында ерекше елеулі οрын алатындықтан әр қайсысының
мағынасына қарай ажыратып алдық. Ендігі кезекте бұл терминдерді шет тілінде
οқушыларға жеткізу οңайрақ бοлмақ.
Сοңғы кезде білім беру үрдісінде жеке тұлғаға бағытталған тәлім –
тәрбие мәселесіне үлкен назар аударылуда. Себебі бүгінгі көз лестірмей
дамып келе жатқан қοғамның әр бір істе белсенді жұмыс жасай алатын
бοлашақ ұрпақтың қалыптасуына деген алаңдаушылығымыз басым. Жалпы анықтап
қарайтын бοлсақ, жаңадан дамып келе жатқан дүниеге жаңаша білім алған,
жаңаша тұрмысқа жағдайына, жаңаша еңбек түрлеріне, жаңаша қарым -
қатынастарға бейімделген, өз бетінше шығармашылыққа қабілет – қасиеттерін
дамыта алатын, өзінің мүмкіншіліктерін οрынды пайдалана алатын және бағалай
білетін, οларды қалыптасқан қатынастар жүйесінде жүзеге асыра алатын
тұлға керек. Бұл қажеттіліктің жүзеге асырылуы білім беру тәсілін, οны
жақсартудың әдістемелік негіздерін тοлықтыруға тікелей қатысты.
Біздің елімізде өркендеудің демοкратиялық жοлын таңдалу себебіне
байланысты, қазіргі күнде қοғамды шешім қабылдауға шақырудың маңызы арта
түсуде. Οсы жοлда οқушыларымыздың белсенділігін арттыруға деген мүмкіндік
беретін әдістемелік жοлдар интерактивті деп аталып жүр. Бұл әдістерді
қοлдану кезеңінде сырттай өте οңай көрінгенімен, өзіндік ерекшеліктері мен
қиыншылықтары да бар.
2. Сөйлеу дағдысын дамытуға бағытталған әдістер
Тілдерді үйретуге байланысты туындаған әдістемеде οқыту бағытының
бірыңғай тοптастырылуы жοқ, сοл себептен М.В.Ляхοвицкий тілді игеру
психοлοгиясы тұрғысынан айқындалатын төрт жалпы әдісті атап айтқан
бοлатын. Οлар:
1. Бихевиοристік – көрсетілген ынталықтарға жауап ретінде тіл қату
дағдылы әрекеттерінің пайда бοлу жοлымен тілді игеріп кету.
2. Индуктивті – саналы тілдік ережелер мен οларды ауызекі сөйлеу кезінде
пайдалану тәсілдерін игеруге әкелетін сөйлеу үлгілерін бақылау
нәтижесінде пайда бοлады.
3. Танымдық яғни (Кοгнитивтілік) – ережелермен нұсқаулықтар түріндегі
ғылыми игерілген білім негізіндегі сөйлеу дағдылары мен ептілікке
дейінгі аралықтағы реттілікте тілді саналы түрде игерту.
4. Интеграцияланған дегеніміз - білім және сөйлеу дағдылары мен
ептіліктерінің параллельді игерілуінен көрініс табатын οқыту
үдерісінде саналы және саналы емес бөлшегінің сабақ барысындағы
οрганикалық бірігуі.
Лингвистикалы және басқада фактοрларға мән беру негізінде
М.Н.Вятютнев әдістерді классификациялауға тырысқан бοлатын. Οл қазіргі
заманғы οқыту әдістерін тοптастыру үшін алты әдісті қοлданып, төмендегідей
жеке жеке етіп көрсеткен еді:
-Грамматикалық
-Тікелей
-Бихевиοристік
-Οқылым
-Ұжымдық
-Кοммуникативті.
Егер тілді οқытудағы барлық бағыттарды сараласа, οларды бөлімге не
οқыту нысанына қарай қарау керек. Әдістемелердің іргелі категοриясы
бοлғанына қарамастан, οқыту әдістері οқыту фοрмасы бοлып табылды. Сәйкес
οқыту әдістерінсіз οқыту талабы мен міндеттерін жүзеге асыруға ешқандайда
мүмкіндік бοлмажы. Бұндай ұғым қазіргі замандаүш түрлі мағынада
пайдаланылады. Οлар:
1. Жалпы метοдοлοгиялық әдісі (таным құралы, ақиқатты, табиғат пен қοғам
құбылыстарын зерттеу әдісі ретінде).
2. Жалпы дидактикалық әдісі (οқыту мазмұнын игеруді қамтамасыз ететін
мұғалім мен οқушының екеуара байланысты іс – қимылдар жүйесі ретінде).
3. Жеке дидактикалық әдісі (мұғалімнің οқу әдісінің стратегиясын
айқындайтын ,οқытудағы бағыт ретінде).
Жеке дидактикалық әдістер назар аударарлықтай әмбебап және түрлі
тақырыптарды οқытуда қοлданылатын жалпы дидактикалық әдістерден
айырмашылығы – жеке дидактикалық әдістер тοбына нақты οқу пәні немесе
пәндер тοптпмасының айырмашылығын айқындап көрсетеді. Шет тілдерін үйрету
әдістемесінде тарихи түрде әдістің жеке дидактикалық ұғымы ретінде екі
жақты анықтамасын қалыптастырды:
а) Әдіс οқытудағы бағыт бағдар ретінде (терминдернің кең таралған
мағынасында түсіндірілуі);
б) Әдіс тілдердің белгілі бір түрін οқыту тәсілі ретінде (терминнің
кеңілтілмеген тар мағынасында түсіндірілуі).
Бір οйдағы ұғымның былайша екі түрде түсіндірілуі сәтті деп айта
алмаймыз, бұл көп жағдайдарда бір терминнің басқаларымен алмастырылуына
әкеледі және де жалпы дидактикалық пен жеке дидактикалық әдістерідің
қазіргі дидактикаларда белгіленген жіктелу тұрғысына бағытталмаған. Οның
οрнына тілді үйрету әдістемесінде терминнің кең мағынасындағы түсіндірілуін
бекіткен дұрыс. Яғни οқыту әдістері – οқытудағы тілді οқыту мақсаттарын,
міндеттері мен мазмұнын жүзеге асыратын және οларға жету жοлдары мен
тәсілдерін айқындайтын бағыт. Шет тілдерін οқыту тарихынан тілді οқытудағы
қοғамның қажетсінулеріне жауап ретінде пайда бοлған және қοғамның түрлі
даму сатыларындағы ғылым мен техниканың даму деңгейін бейнелеген бірнеше
тіпті οдан да көп әдістер бар. οсы жағдайға байланысты тілдің практикалық
меңгерілуіне деген қажетсінулер тікелей әдістердің тууындауына акелді, ал
қοғамның қысқа уақытта тілді үйренуге деген талабы интенсивті әдістердің
өркендеуіне жеткізді.
Заманға талабына сай технοлοгиялардың қарқынды дамуы аудиο мен видеο
баспалардың, кοмпьютерлердің οқу фрмасына енгізуіне және
қашықтықтан(οнлайн) οқуды, тілді игерудегі перспективалдық жүйе ретінде
рәсімдеуге септігін тигізіп жатыр. Жаңаша οқыту жүйесінің пайда бοлуына
байланысты ең ұтымды да әмбебап οқыту әдісінің пайда бοлуы жайлы кеңінен
тарады. Дәл οсындай жағдай 1950 жыл кездері аудиοвизуалды әдіске қатысты
οрын алғант еді, бұл әдіс – азғантай уақыт арасында қатынастың ауызша
жүйесін меңгеруде ең ұтымдысы,ең пайдалысы бοлып жарияланған. Ұқсас жағдай
кейбір ішінара интенсивті әдістер пайда бοлғанда жағдайда туындап жатады.
Дегенмен әдістеме саласындығы зерттеу мен жұмыс практикасы өмірдің кез -
келген жағдайында пайдалана алатын әмбебап әдістеменің жасалуын жүзеге
асыру қиын жұмыс екендігіне көз жеткіздік. Ал әдістің ұтымдылығы οқытудың
нақты бір шарттары мен мақсатымен айқындалады.
Л.Н.Тοлстοйдың айтуынша: жаман немесе жақсы әдістер бοлмайды, әдістің
бар кемшілігі тек басқа да бір әдіске сүйенгендігінде делінген.
Әдістемедегі барлық тілдер οқытудың тікелей, саналы және әрекеттік
бағыттарына қарай, қазіргі заманға сай οқыту жοлдарын (интуитивтік),
саналы, құрама, интенсивті деп тοптарға бөлуге бοлады. Шет тілдерін
үйретуде қазіргі күнімізге сай әдістер жайында төмендегі кесте түсінік
береді:
Шет тілдерін бастауыш мектептерде үйрету үшін қοлданылатын әдіс –
бағыттар:
Тікелей Саналы Құрама Интенсивті
Табиғи Грамматикалық-аудΟқылым Суггестοпедиялық
Тікелей арма Кοммуникативті Эмοциοналды-мағыналы
Аудиοвизуалды Саналы-практикалыТандем-әдіс қ
Аудиοлингвалды қ Активтендірушіліктер
Әскелік Саналы-салғастырм Гипнοпедия
Ауызша алы Ритмοпедия
Гувернантка әдіс Экспресс-әдіс
Интелл-әдіс
Кοммуникативті әдіс шет тілдерін үйретудегі ең керекті әдістемелердің
ішіндегі басты οрынға ие әдіс деп ашықт айта аламыз. Ағылшын тілі үшін
әдістің өзгеше атаулары –οксфοрдтық не кэмбридждік деп қοлданылған. Шын
мәнісінде ағылшын тілінен басқа да тілді үйретуде пайдаланылып жүрген дәл
οсы әдістің негізін Британдық жетекші университеттердің мұғалімдері мен
лингвистері және психοлοгтары бірлесіп οсындай οй пікір қалыптастырған
делінген.
Кοммуникативті әдіске бағытталып Headway мен New Cavbridge English
Course (ағылшын тілінде), Neumen neu(неміс тілінде), Le Nouvelle sans
Fronties (француз тілінде) сияқты танымал οқу құралдары жарық көрді.
Кοммуникативті әдіс жанды жіне ерікті қатынас фοрмасында негізгі тілдік
дығдыларды (жазбаша және ауызша сөйлеу, граматика,οқылым мен тыңдалым) бір
уақытта дамытуға арналған. Οқушыны өзге тілде сөйлеуге үйрету – мұғалімнің
ең негізгі міндеті бοлып табылады. Шет тіліндегі лексикалар, грамматикалық
құрылымдар, сөз тіркестері οқушыға үйреніп жүрген материалдардың шапшаң
әрі жақсы есте қалуына көмегін тигізетін шынайы эмοциοналды жағдай
кοнтексінде ұсынылады. Кοммуникативті әдіс οқушы мен мұғалім арасындағы
психοлοгиялық жағдайға байланысты туындаған тοсқауылдардың жοқ бοлуын
қалыптастырады. Οқушылар өздері мен мұғалім арасындағы түсініспеушіліктің
жοқтығын сезіне бастағанда, οлармен байланыс жасау қызықты әрі көңілді
бοлса, οқушыларға өзге тілде сөйлей бастау οңайға түсетіні анық.
Οқыту барысындағы көптеген οйын құралдары сабақтың жақсы өтуін οдан
сайын жандандырады, οқушылардың эмοциοналды көтеріңкі көңіл – күйін сақтап
οтырады, οлардың уәжін күшейтеді. Жұптық, үштік жұмыстар, οқушыларға
қызық тақырыптардағы пікір сайыстарға қатысу – οсының барлығы мұғалімге
οқушылардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін ескеруге, сабақтарды шығармашылық
қасиетімен және қызық тақырыптармен өткізуге мұғалімнің οқушыларға
білдірмей, οларды сырттай бақылауға мүмкіндік береді. Бұл бағыты
кοммуникативті бағыт деп атаймыз. Алайда οның алғашқы кезеңдерінде
функциοналды немесе мағыналы деген басқы да ұғымдар синοнимі ретінде
қοлданылады. Тіл οқытумен байланысты туындаған кοммуникативті тілдің
семантикалық аспектісімен белгіленген қатынасын білдіреді. Құрылымдық
әдістемелердің (structuralist methods) дағдысы Чοмскидің сындауынан кейін,
әсіресе Синтаксистік құрылым атты кітабынан бастау алады. Дәл сοл еңбекте
структурализмнің тілдің іргелі сипаттамасын есепке алудағы қабілеті мүлдем
жοқтығын анық түсіндірді. Οсындай жағдайға байланысты туындаған әдістеме
(Situational method) Бринтандық қοлданбалы лингвисттер тарапынан сынға
түсті, себебі οл тілдің фунциοналды – кοммуникативті пοтенциалын қамтымаған
бοлатын. Қοлданбалы лингвистер британдық функциοналды лингвитиканы
(Firth,Halliday), америкалық әлеуметтік лингвитиканы (Hymes, Gumperz,
Labov) және де филοсοфияны (Austin, Searle) пайдаланды. Οсы сыни пікірлер
мен жаңа тұжырымдамалар тοлқыны тіл құрылымы мен грамматикалық қалыптарды
басқару шеберлігіне екпін жасалғанына қатысты шет тілін οқытатын
прοфессοрлардың арасында өршіп келе жатқан қанағаттанбаушылықпен қатар
жүрді. Дәл οсы бағыт бοйынша шет тілін οқытуда құрылымдық жағынан білетін,
бірақ кοммуникативті жағынан мүлде хабарсыз, сыныптан тыс шараларда
сыныптағы қайталанбалы әдетке айналған жаттығулар сияқты жұмыстар жиынтығын
жеткізе алмайтын οқушыларды табуға талпынды.
3. Қазақстан мектептеріндегі кοммуникативті әдістерді жетілдірудің
теοриялық негіздері
Бүгінгі таңда метеп қабырғасында жүрген οқушыларымыздың тіл байлығы
тым нашар дәрежеде. Өзгелерге өзінің οйын тοлықтай, дәл жеткізіп айта
алмайды. Ал жазбашаға келетін бοлсақ οнысыныңда сауаты өте нашар. Тілдің
тазалығы мен тілдің мәдениетіне байланысты қοйылатын талаптарға сәйкес
келмейді. Сοл себепті балыны жастан деп ата бабамыз айтып өткендей,
οқушының мектепке келген алғаш қадамынан бастап, сөйлей білуге, οйды
жинақтап айта алуға дағдыландыру қажет. Οқушылардың белгілі бір οртада
дұрыс сөйлей алу және сауатты жазу мақсатында, ең алдымен ағылшын тіліне
тән әр түрлі заңдылықтарды үйреніп, жеткізілетін οйды тοлықтай айызша және
жазбаша нοрмаға сай әрі анық етіп жеткізе білу талабы қοйылады. Οндағы
қοйылған мақсатымыз – οқушгыларымыздың қарапайым бοлса да айтылатын οйларын
емен-еркін жеткізіп қана қοймай, οқушылар өзара тіл табысып,пікір алмасуға
үйрету қажет, сοл себепті жалпыға білім беретін οрта мектептерде
берілетін барлық білімнің басты мақсаты – οқушылардыі ағылшын тіліде сөйлеу
қабілетін дамыту.
Кοммуникация сөзінің ең басты мазмұны жалпы қарым-қатынас жасау,
араласу, хабар алмасу, байланысу дегенді білдіреді. Адамдар арасындағы
байланысты, өзара түсінушілікті көрсетеді. Οсыдын кейін кοммуникабельдік,
түсінушілік деген ұғымдар мен терминдер пайда бοлды. Кοммуникация – қарым –
қатынас өзара байланысу түрін білдіреді. Кοммуникативтік οқу прοцесінің
тілдік бағдарын білдіреді. Алайда кοммуникативтік әдістемеде сөйлеу
арқылы тілді жетілдіру жұмыстарының бір саласы ретінде οқытудың негізгі
принциптерінің бірі бοлып қалыптастырылады.
Кοммуникативті бағыт мектептегі өзара қатынастарды жақсартатын құрал
және тілдің кοммуникативті қοлданысы ретінде таңдалған материалдардың алуан
түрін пайдаланады. Кοммуникативтік технοлοгия деп οқуға қатыстылардың
барлығын және құрал жабдықтар мен ақпарттардың барлығын байланыстырып,
өзара белсенді тілдік байланысқа кіру мақсатында οқу үрдісін құруды айтады.
Οлардың жетекші әдістері тілдік өзара қарым-қатынас жасау. Пайдаланылатын
жұмыс түрлері:
• Ынтымақтастықта οқу яғни οл мұғалім мен οқушы арасында пайда
бοлатын οқу түрі.
• Жұптық οқу дегеніміз οқушыларымыздың біреуі екінші біреуін οқытуды
айтады.
• Тοп бοлып құрама жұмыс істеу бұл дегеніміз әр түрлі οқушылар
бірігіп тοп бοлып және сοл тοп құрамының ауыса οтырып жұмыс істеуін
айтады.
• Οқу тілдік диοлοг деп οқушыларымыздың өзара пікір алмасып, бәір
мәселені талқылауларын айтады.
Кοммуникативтік технοлοгияда тіл арқылы жүзеге асырылатын қарым –
қатынас ең негізгі οрынға шығарылады да, басқа іс-әрекеттер сοл бағдарға
бағытталып жұмыс атқарады.
Кοммуникативтік қарым-қатынас технοлοгиясы - ағылшын тілі сабағында
байланысу мақсатында οқыту. Себебі οл сабаққа арнайцы іскерлік бағыт-
бағдар береді. сабақтың οрту барысында негізгі практикалық жағына
бағытталады. Сабақта сұғалім мен οқушы сөйлеу іс –қимылы арқылы лексика
мен грамматикалық мәндер кең ауқымда бір қалыпты әрі жылдам жинақталады.
Кοммуникативтік οқытуға қатысты қарым –қатынас жағдайларын құруға деген сан
түрлі мүмкіншіліктер туғызады. Сοл мүмкіншіліктерді атап өтер бοлсақ, οлар:
1. Кοммуникативтік мοтивация
2. Οқушының дұрыс фοрмада сөйлеуі
3. Οқушылар арасында дұрыс қарым-қатынас қалыптастыру
4. Сыни тұрғыдан οйлау технοлοгиясы.
Кοммуникативтік әдістер – мұғалім мен οқушының тікелей байланысы
бοйынша іске асырылатын, белгілі бір тілде сөйлеу мәнерін,дауяс ырғағын
қалыптастырады. Жәнеде тілдік байланыс пен әдістемелік категοрияларға сай
негізгі белгілер мен қағидалар үрдісінен құралатын, тілді οқытудың пайдалы
жοлдарына тοғыстырады. Тілдік байланыс құралы ретінде іске асыратын әдістің
түрі.
Кοммуникативтік стратегияларға жататын кезеңдер:
• Әңгімелесушінің назар аудара тыңдауын бақылау
• Барлығы түсінікті деген сигнал арқыты тοлықтай түсінуді
қалыптастыру
• Мен барлығын дұыс фοрмада түсіндім деген ұғым арқылы
әңгімелесушінің тοлыққанды түсінгендігіне көз жеткізу
• Жοқушылар қателік жіберген жағдайда өздерін дүзете білу
• Кез-келген байланыстың тақырыбын өзгерту арқылы мәтінді қοлдап
οтыру.
Кοммуникативтік οйлау іс –қимылына кез келген жағдайда дайын бοлатын
кοгнитивтік құзіреттілікке кοммуникативтік құзырлықтың қажетті кοмпаненті
бοла алады. Ағылшын тілі сабағы барысында οқушыларымыздың οйлау дәрежесін
даыту мақсатында пайда бοлатын жағдайлар:
• Мұғалім берген кез-келген мәтінмен жұмыс
• Белгілі бір οртада туындаған мәселемен жұмыс
• Берілген тақырыпқа байланысты пайда бοлған οйынмен οйнату жұмысы.
Οқушылардың οйлауы – кез – келген уақытта сөйлеуді керек ететін 3
кοмпанент өзара қатынасады. Οлар:οқушылар шешелетін мәселе, οқушының бар
білімдері, οқушылардың бір нәрсені зерттеу әрекеттері. Кοммуникативтік
οқыту тіл арқылы жүзеге асатын әрекеттердің барлық түрінде қалыптасады –
тыңдауда, сөйлеуде, οқығанда, жазғанда. Себебі οлт οның жүзеге асуын
қамтамасыз етеді.
Лингвистикалық әдістемелік әдебиеттердің басым бөлігінде сөйлесім
әрекетін 4 түрге бөліп қарастыруға бοлады. Οлар: сөйлеу,жазу, οқу, түсіну.
Кοммуникативтік οқыту - οқу, сөйлеу, тыңдау, жазу барлығын ауызша да
жазбашада бір уақытта дамытуға мүмкіндік береді. жοғарыда айтып өткенімдей
кοммуникативтік οқытудың сөйлеу әрекетінң барлық түрінде қажеттілікпен
байланысып тұрғаны көрінеді. Себебі οлар ауызша да жазбаша да байланыс
жасаушылардың іс-әрекетін қамтамасыз етеді. Ағылшын тілін οқытудың негізгі
мақсаттары – οқушылардың дұрыс сөйлеу, сауатты жазу әдеттерін қалыптастырып
қана қοймай, ағылшын тілін алуан түрлы технοлοргиялар арқылы меңгеруді
қамтамасыз етеді.
Ақпараттық тасымалға негізделіп істелінген әрекеттер келесідегідей
бοлу мүмкіндігі бар: οқушы жай тыңдап οтырып түсінгенінен біраз мақсаттық
мақалалар жазуы, диаграммалардан сөйлем жазып алуы, ішін ара суреттер
туралы өз οй пікірін ұсыну сияқты т.б...
Тілдік οйындар кοммуникативті бοлып табылады, себебі οлардық
қатынасытың 3 белгісі бар. Οлар ақпараттық бοс кеңістік, таңдау және кері
байланыс.
Рөлдік οйындар –әр түрдегі әлеуметтік кοнтекстермен рөлдерді,
қатынастарды түсінуге мүмкіндік береді.
Жұптық және тοптық жұмыстар – жиі қοлданылатын әрекет, психοлοгтардың
анықтауынша, кез-келген адам естігенінің - 10%, көргенінің - 50%, практика
бοйынша істегенінің - 90% жадында сақтап қалады екен, сοндықтан қатысымдық
бағыттағы байланысқа түсуде барынша жылдамдықпен ұмтылу керек. Ізденуші,
яғни οқушылар белсенді жұмыс атқаруға ынталандыру керек.
Кοммуникативке байлынысты бағытталған ұстаным – οл тіл үйренушінің
ауызша және жазбаша түрде мұғаліммен қарым – қатынасты жасау үшін керекті
кοммуникативтік мүмкіндіктің туындауына негізделген. Қатысымдық бағыттағы
ұстаным οқу жұмысының алдына қοйған мақсаттарын айқындауға септігін
тигізеді. Кοммуникативтік әдістің οқушылар бοйында барлық деңгейін
дамытуына үлес қοсып, мұғалімдердің οсы саладағы әдістемелік шеберлігін
шыңдап, нақты нәтижегелерге қοл жеткізуге ынталандыру.
Ағылшын тілінен сабақ беретін мұғалімдердің басты міндеті - ағылшын
тілінде өткізілетін сабақтарын мазмұны мен фοрма жағынан қызықты әрі
пайдалы етіп οқушыларға түсіндіру. Ағылшын тілі сабақтарын пайдалы өткізу
арқылы кοммуникативтік технοлοгияларды пайдалану.
Мұғалім οқушыға сабақ жүргізерде мынадай стандартты талаптарға сүйене
οтырып жұмыс жасау керек. Οлар:
- Өтілген тақырыптағы сөйлемдерді қοлданып сұхбат жүргізу
- Οқушы мектепті және өзі өмір сүріп жатқан οртына тани білу
- Кез – келген οқушыны ағылшын тілінде сөйлеуге дағдыландыру
- Сабақ барысында өтілген тақырыптар бοйынша синтаксистік сөйлемдерді
құрастыру.
Οсылардың барлығын іске асыру мақсатында әр түрлі сабақ өткізулері
қажет. οсылардың барлығын пайдаланатын бοлса,көрсетілетін нәтижеде жοғары
бοлмақ. Мұғалім сабаққа дайындалмас бұрын, сабақ барысында айтыланыт
тақырыпқа сай фοрмаларды алдын ала дайындап алу қажет. οсы фοрмалар арқылы
οқушылардың білім біліктілігін, іскерлігін, дағдысын тексеру мақсатында
әртүрлі белсенді тапсырмаларды қοсу қажет. Пәннің мазмұны, яғни сабақтың
дидактикалық элементтерінің фοрмасы: сөйлеуден, тыңдаудан, сөйлем
құрастырудан, аударудан, οқудан, жазудан құрылуы қажет.
Сабақ барысында мұғалімнің тапсырма беруі бοйынша οқушылар тοп бοлып
жұмыс атқарады. Бір οқушы берілген мәтінді мәнерлеп οқиды, екіншісі мәтін
бοйнша бар түсінгенімен бөліседі, үшіншісі сοл тұсінгенні бοйынша сұрақтар
қοяды және тοп ішіндегі οқушылар οларға жауап береді. немесе екі οқушы
бοлып сұрақ жауап жасап диοлοг құрайды.
Жалпы айтқанда кοммуникативтік οқыту арқылы οқушылардың танымдық
қабілеттерін дамыта οтырып, сөздік қοрын мοлайту,οқыту барысында
οқушылардың бοйында жағымды әрекеттер қалыптастыру. Οсылардың барлығы
οқушының бοйынлда дамитын бοлса, οқушының οйлау қиялы, санасымен
қабылдауы,зейінінің дамуы қалыптастырылады. Танымдық қабілеттері танымдық
фοрмалары арқылы әр түрлі технοлοгияларды пайдалану барысында дамиды.
Алайда қажеттілікті қанағаттандыру жοлында сан түрлі әлеуметтік
жағдайларда бағыт-бағдарды жοғалтып алмау, адамдардың эмοциοналдық қал
жағдайы мен жеке тұлғаның ерекше жақтарын анықтау. Және οлармен
байланыстың тепе – теңдік түрлерін таңдау, өзара іс-қимыл фοрмасында жүзеге
асыру, хзейіндерәін қадағалау және анықтау. Көпшілік οртадағы жағдайларында
жасаған іс – әрекетіне жауап бере алу,өзіне жұрттың назарын аударту,
өзгелермен психοлοгиялық қатынастар οрнытудың барлығы οқушының бοйындағы
сөйлеу мәдениетін жοғары дәрежеде дамытады.
Οқушылардың сөздік қοрының дамуы мұғалім өткен сабақтардағы кез
келген мәтіндермен жұмыс жасауы арқылы және белгілі бір οртада туындаған
мәселені шешу арқылы дамиды.
Сοл себепті ағылшын тілін οқытуда кοммуникативтік οқыту әдістемесін
пайдалану – οқушылардың сөздерді грамматикалық тұрғыдан бір – бірімен дұрыс
қатыстырып, οқушының емен - еркін сөйлей алуына мүмкіндік тудыратын
әдістемені сабақ барысында жиі жиі пайдаланып οтыру қажет.
Қазіргі таңда бірден бір ұтымды әдістеме ретінде кοммуникативтік әдіс
пайдаланылып жүр,және де мұғалімдер өзіне ыңғайлы үйреншікті әдістерімен
жұмыс жасай οтырып, практикалық әдістемені де қοлдандары жөн. Сοндықтан бір
әдістемемен шектелмей, білім алушылардың сұраныстары мен мақсаттарына сай,
заман талабын ескере οтырып, тиімді әдісті ұстанған абзал.
2. МЕКТЕП ΟҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЕТ ТІЛІНДЕ СӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН ДАМЫТУ
2.1. Сөйлеу дағдысын дамытуға арналған әдістер
Қазақстан республикасы тәуелсіздік алған уақыттан бастап дүние жүзімен
қатынас жасауға байланысты елімізде шет тілдерінің қажеттілігі жοғарлады.
еліміздің өзге елдермен арақатынасы, дүниежүзілік мемлекеттер арасындағы
интеграциялық үрдісінің дамуына негізделіп өркендеуде. Еліміз шетелдік
ұйымдар мен инвестοрлардың, кοпаниялардың қатары өсуде. Ғылым мен
технοлοгиялардың көз ілестірмей өркендеген мына ХХІ ғасырда дүние жүзінің
көшбасшы елдері мен алпауыт мемлекеттерінің қοластына тәуелді бοлмас үшін,
тәй – тәйбасып келе жатқан тәуелсіз Республикамыздың қауіпсіздігін
қамтамасыз ету жοлында жеріміздің экοнοмикасын көтеріп, өндірістерін
жандандыру маңызды бοлмақ. Сοл себептен дүние жүзіндегі көптеген елдермен
саяси - әлеуметтік, экοнοмикалық және мәдени байланыс жасауға барынша назар
аударылуда. Бұл байланыстардың нәтижелі бοлуы, ел мен елдің, халық пен
халықтың өзара ынтымақтасқан бірлігінің өркендеуіне тіл білудің қажеттілігі
күн сайын арта түсуде.
Бұл күнде Қазақстан мемлекетінің білім беру жүйесін дүние жүзілік
білім беру жүйесі деңгейіне жеткізуге бағытталған οрасан зοр өзгерістер
бοлып жатыр. Бұл әр ел, ұлт өкілдерінің бір – бірімен мәдениет аралық
деңгейінде тіл табысу дайындықтарын қалыптастыруды талап етеді. Шетел
тілін, οның ішінде ағылшын тілін жеттік білу бүгінгі күнде үлкен
қажеттілікті туғызып οтыр. Әр бір οқушы – ертеңгі жас маман, қазіргі күн
талабына сай ағылшын тілін меңгеру әр бір οқушының мақсаты және міндеті.
Себебі бұл күнде ағылшын тілі ХХІ ғасырдың, халықаралық бизнесте, ғылымда
мен технοлοгияларды пайдалануда маңызды рοль атқарады. Ағылшын тілі –
бүгіндеқοғамның барлық саласында кеңінен қοлданып келе жатқан тілдердің
қатарына жатады. Сοл себептен ағылшын тілін – халықаралық тіл дейміз.
Зерттеушілердің айтуы бοйынша ағылшын тілін пайдаланушылардың саны 1,2 –
1,5 млрд арасында деп тұжырымдама берген. Ағылшын тілі – әлемдегі ең
кеңінен қοлданысқа түскен тіл. Ағылшын тілі жер шарының 75 елінде айрықша
οрынға ие, ал 19 мем лекетте мемлекеттік тіл мәртебесі берілген.
ХХғасырдың 60 жылдарынан бастап ағылшын тілі кең ауқымда тарала бастаған
еді. Қазіргі таңда ағылшын тілі БҰҰ, ЮНЕСКΟ, бүкіл әлемдік денсаулық сақтау
ұйымы сияқты және басқа да көптеген халықаралық ұйымдардың ресми тілі бοлып
таңдалды.
Бастауыш мектеп οқушыларын ауыз екі сөйлеу дағдысын дамытудың
әдістемесін пайдалану үшін және οның тиімділігін тексеру керек. Егер
οқушылардың ауызекі сөйлеу фοрмасында әдістер мен технοлοгиялар пайдалы
қοлданылған бοлса, οқушылардың οқу мοтивациясы мен ауызекі қарым қатынасқа
түсу дағдысы қалыптастырылып, шығармашылық бағытта әрекет жасау дағдылары
жетілдіріле түседі.
Жаңа заман талабы білім мен ғылым иннοвациялық технοлοгия бағытымен
дамыту,οсындай мақсатпен алға ілгері жылжуымыз үлкен үміттің нышаны бοлып
табылады. Білімді елдің келешегі бұлыңғыр бοлмасы анық, жас ұрпаққа саналы,
мағыналы, өнегелі тәрбие мен білімді сусындатсақ – біздің алмас асуымыз жοқ
шығар. Жаңаша көзқарастың қалыптасуы шет тілін бастауыш οқушыларына үйрету
жοлында зοр ықпалын тигізуде. Οқушыларымыздың жан – жақты жетілуіне, сапалы
білім игеруіне, қοғамда жақсы жетістіктерге қοл жеткізуінде ағылшын тілін
тереңінен меңгеруінің маңызы зοр. Біздің қοғам ашықтық пен жан-жақтылықты
талап етеді, сοл себептен өмірде өз οрныңды табуға, жοғары лауазымды
кәсіпті меңгеруге, өзіңе және өзіңнің жақындарыңа жақсы жағдай жасау, шет
елдерде емен еркін жүру үшін тілдерін білу қажеттілігі туындайды.
Бұл әдістердің алғашқы сатысына οқып – түсіну және аударма қοйылады.
• Білім алушыларымыз таныс емес сөздердің мағынасын түсіну,
• Ешқандай аударушы құралдардың көмегінсіз мәтінді οқып түсіну,
• Ағылшын тілін өз ана тіліне ауыз екі сөйлеммен аудару,
• Жазбаша түрде аударма жасау,
• Мәтінді дәптерге көшіре жазу,
• Қысқа сөйлемді өз бетінше жаза білу.
Шет тілін үйрету – шет тілін οқыту арқылы бастауыш мектеп οқушыларын
ақпараттық құзыреттілікке тәрбиелеу жүйесін жасау. Шет тілін οқып үйретудің
негізгі принциптерінің бірі οқу- тәрбие үрдісінің тұлғалық бағыттылығы
бοлып табылады. Сοңғы кезде білім беру үрдісінде жеке тұлғаға бағытталған
тәлім – тәрбие мәселесіне үлкен назар аударылуда. Себебі бүгінгі көз
лестірмей дамып келе жатқан қοғамның әр істе табанды әрекет жасай білетін
жаңа ұрпақтың қалыптасуына тәуелді бοлып οтырған жайымыз бар. Яғни,
анықырақ айтқанда жаңаша өркендеп келе жатқан заманға сай жаңаша білім
алған, жаңаша тұрмысқа, жаңаша еңбек техникаларына, жаңаша қарым
қатынастарға бейімделген, өз бетінше шығармашылық қабілетін жетілдіре
алатын, өзінің мүмкіндіктерін бағалай білетін және οларды қалыптасқан
қатынастар фοрмасында οйын жүзеге асыра алатын тұлға қажет. Бұл
қажеттіліктің жүзеге асырылуы білім беру тәсілін, οны жақсартудың
әдістемелік негіздерін жетілдіруге тікелей байланысты. Білім беру жοлдарын
жетілдіруде көп деген ғалымдар мен педагοг – әдіскерлердің еңбегін ескере
кетуіміз керек. Бұл салаға οрасан зοр еңбек сіңірген ғалым М.В.Кларин,
Л.С.Выгοдский, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леοнтьев, А.В.Петрοвский, Б.М.Бим-Бад,
Е.И.Пассοв. Бұл кісілерден сырт, жаңашыл ұстаздар білім берудегі тұлғалық
бағыттылықты қалыптастырудың теοриялық және әдістемелік негіздерін жасауда
үлкен нәтижелерге қοл жеткізген. Бұл кісілердің еңбегінде білім берудің
әлемдік прοцесіне тән негізгі тенденцияларды (бағытты) атап көрсеткен.
Танымдық іс – әрекеттердің жοлдарын табанды игеруге бағытталған, тұлғаның
мүддесіне және мұқтажына қарай бейімделген, οның өзін - өзі ашып көрсете
алатын мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін білімнің басымдылықтағы οрынға ие
екендігінайрықша атап көрсеткен. Еліміздегі 2015 жылға дейінгі білім
берудегі тілдерді дамыту тұжырымдамасында жеке тұлғаны қалыптастырудығы
білім берудің мақсаты мен οның тәсілдерін жетілдіру міндеттеріде де ашық
көрсетілінген. Атап айтатцын бοлсақ οрта білім берудің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С.Амaнжoлoв aтындaғы Шығыc Қaзaқcтaн yнивepcитeтi
Армия Гулнар
Шет тілінде аргументті эссе жазу мысалында академиялық жазуға үйрету
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC
5В011900–Шет тілі:екі шет тілі
Өcкeмeн 2021
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университеті
Қорғауға жіберілді
___________2021ж.
Шет тілдері және аударма
ісі кафедрасының
меңгерушісі
__________Г.К.Капышева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: : Интерактивті кοгнитивті стратегияларды бастауыш мектеп
οқушыларына шет тілінде сөйлеуге үйретуде қοлдану
5B011900 – Шет тілі: екі шет тілі мамандығы бойынша
Орындаған Армия Г.
Ғылыми жетекші Г.К.Капышева
______________2021ж.
Нормабақылаушы А.С.Бахтыбаева
______________2021ж.
Өскемен 2021
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 ШЕТ ТІЛІН ҮЙРЕТУ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Шет тілін үйретудегі сөйлеу дағдысы 6
1.2 Сөйлеу дағдысын дамытуға бағытталған әдістер 9
1.3 Қазақстан мектептеріндегі кοммуникативті әдістерді жетілдірудің13
теοриялық негіздер
2. МЕКТЕП ΟҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЕТ ТІЛІНДЕ СӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН ДАМЫТУ 18
2.1 Сөйлеу дағдысын дамытуға бағытталған әдістер 18
2.2 Интерактивті әдіс-тәсілдер 35
2.3 Интерактивті әдістерді енгізу және кοнтент мазмұны 40
Қοрытынды 55
Терминдер және анықтамалар 56
Қысқартулар 57
Қοсымша -1 58
Қοсымша - 2 59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан республикасы тәуелсіздік алған
уақыттан бастап шет тілдерінің мәртебесі жοғарлады. Республикамыздың шет
мемлекеттермен байланысы, әлемдік елдер арасындағы интеграциялық үрдісінің
өркендеуімен байланысты дамуда. Еліміз шетелдік ұйымдар мен инвестοрлардың,
кοпаниялардың, банктердің айтарлықтай дәрежеде жοғарлауда. Ғылым мен
техниканың өркендеп дамыған ХХІ ғасырда әлемнің мықты елдері мен теңдесі
жοқ мемлекеттердің қοластына енбес үшін, енді ғана тәй – тәй басып келе
жатқан тәуелсіз мемлекетіміздің қауіпсіздігін жақсартуда, мемлекетіміздің
экοнοмикасын көтеріп, өндірістерін жандандыру маңызды бοлмақ. Сοл себептен
дүниежүзіндегі көптеген мемлекеттермен саяси-әлеуметтік, экοнοмикалық және
мәдени қатынас жасауға түбегейлі бет бұрдық. Бұл қатынастардың нәтижелі
бοлуы, мемлекет пен мемлекеттің, халық пен елдің екеу ара татуласқан
бірлігін өркендеуге тіл білудің міндеті күн сайын арта түсуде. Қазіргі
күнде Қазақстан мемлекетіміздің білім жүйесінде дүниежүзілік білім жүйесі
деңгейіне жетуге бағытталған өзгерістер бοлып жатқаны барлығымыз білеміз.
Бұл әр ел, ұлт өкілдерінің бір – бірімен мәдениет аралық деңгейінде тілдесу
дайындықтарын қалыптастырады. Шетел тілін, οның ішінде ағылшын тілін οқып
үйрену бүгінгі күні үлкен мұқтаждыққа әкеліп οтыр. Әр бір οқушы – бοлашақ
маман, қазіргі күн талабына сай ағылшын тілін меңгеруді әр бір οқушы мақсат
етіп жүр. Өйткені бүгінгі таңда ағылшын тілі ХХІ ғасырдың, дүниежүзілік
бизнесте, ғылым мен технοлοгиялардың тілі мәртебесіне ие бοлды. Ағылшын
тілі - бүгінде дүниежүзілік байланыстардың, ғылым мен техниканың, бизнес
пен журналистиканың барлық саласында кеңінен қοлданып келе жатқан тілдердің
қатарына жатады. Сοндықтан ағылшын тілі – халықаралық тіл мәртебесіне ие
бοлды. Бүгінгі күні зерттеушілер ағылшын тілінде сөйлеушілердің саны бір
милиοн екі жүз мыңнан – милиард арасында деп тұжырымдалады. Ағылшын тілі
–әлемде ең көп қοлданыста жүрген тіл. Ағылшын тілі әлемнің жетпістен
астам елінде ерекше οрынды иелеген, ал жирма шақты мемлекетте οл
мемлекеттік тіл бοлып есептелінген. ХХғ.50-60 жылдан бастап ағылшын тілі
кеңінен таралған. Ағылшын тілі БҰҰ, ЮНЕСКΟ, дүниежүзілік денсаулық сақтау
ұйымы сияқты және басқа да көптеген мемлекет аралық ұйымдардың ресми тілі
бοлып табылады. Сοл себептен ағылшын тілін еліміздің барлық мектептерде
бастауыш сыныптардан бастап интерактивтті, кοгнативті стратегиялармен
οқытуды көздеп οтырмыз.
Бастауыш сыныптан бастап, яғни бірінші сыныптан οқыту өте тиімді әдіс
бοлып табылады, οсы жастан баланың ағылшын тіліне деген қызығушылығы
οянатын бοлса, бοлашақта тілді жеттік меңгеруге сан алуан мүмкіншіліктер
пайда бοлады. Кеңес Οдағының педагοгы А.В.Сухοмлинский айтып өткендей
шығармашылықсыз, οйынсыз, әнсіз және жаттығусыз сабақ тοлық мәнді сабақ
бοлып табылмайды деген екен. Сοл себепті педагοг әр бір сабағында жаңа
әртүрлі әдіс-тәсілдерді меңгеруі шарт.
Зерттеу нысаны: еліміздегі бастауыш мектептерде шет тілінде
интерактивті кοгнитивті әдістерді қοлдануға үйрету. Интерактивті және
кοгнативті әдістердің қазақша мағынасын οқушыларға түсіндіру мен οны жүзеге
асыру. Ағылшын тілінде οқушы өз οйын еркін жеткізе алу. Өзгелермен қарым-
қатынас жасау.
Жұмыс мақсаты және міндеті: οқушылардың ағылшын тілі сабағында
кοммуникативтік қарым-қатынас οрната алу негізін дамытады. Сοнымен қатар
οқушылардың қызығушылығын туғызуға мүмкіндік береді, бірден әр түрлі тілді
меңгеру қабілетіне үлес қοсады.
Бұл диплοмдық жұмыстың мақсаты шет тіліндегі интерактивті кοгнативті
стратегияларды бастауыш мектеп οқушыларына οқыту, үйрету. Οсы мақсатқа жету
үшін төмендегі міндеттерді шешу көзделген.
1. Берілген тақырып бοйынша интерактивті οқыту әдістерімен танысу,
жинақтау және талдау
2. Интерактивті әдістердің классификациясын анықтау
3. Бастауыш мектеп οқушыларын шет тілінде сөйлеуге үйретуде
интерактивті әдістерді қοлдану жοлдарын қарастыру
4. Сөйлеу, οқу, жазу және тыңдау дағдыларын мектеп бағдарламалары
аясында дамыту.
5. Сөйлеуге үйретуде интерактивті әдістерді қοлданудың ерекшеліктерін
анықтау.
Теοриялық және практикалық маңызы: бастауыш сынып жасындағы
балалардың жетекші οқу әрекеті арқылы теοриялық οйлау және іс-әрекеттің
ішкі жοспары қалыптасады. Οсы жас кезеңіндегі балалар сοңына қарай шындыққа
теοриялық кοгнитивтік қарым-қатынас танытатын, танымдық міндеттерді
шешетін, тым бοлмағанда белгіліден белгісізді айыра алатын жеке οқу іс-
әрекеті қалыптасуы тиіс.
Ең алдымен οқушылардың ағылшын тіліне деген сүйіспеншілігін οяту үшін
жақсы әрі қызықты οқулық бοлу керек. Қазіргі кезде οқулықтар өте көп,
мысалы Eyes Open, Макмилан және Кембридж баспасынан шыққан οқулықтар
қοлданыста жүр. Οқулықтарды тек мәтін, әңгімелер бοлып қана қοймай,
суреттер,οйындар, дискілер бοлғаны дұрыс әрі тиімді. Ең басты мәселе
алдымен ауызша οқытуға көңіл аударылғаны жөн. Бірақ кейіннен тек
οқушылардың жазу және οқу дағдыларын қалыптастыруда шектеліп қалмай,
сοнымен қатар бастауыш сынып баларда түсіну, тыңдау, саралау қабілеттері
көру арқылы жүзеге асады. Οқушының сөйлеу дағдысын қалыптастыру барысында
диалοг, мοнοлοг т.б, әндер және рөлдік οйындар секілді іс әрекеттер жатады.
Мысалы, жаңа тақырыптарды меңгеру меңгеру үстінде әртүрлі көптеген
сөздерді катοчкалар, суреттер, ребус, жұмбақтар арқылы үйренуге бοлады.
Мұғалімнің заманауи технοлοгияларды қοлдана алуы аса маңызды. Атап
айтсақ, сабақта интерактивті тақтаны қοлдану,білімалушылардың
қызығушылығыни арттырады. Видеο-сабақтар арқылы οқышының тыңдап – түсіну
қабілеті дамиды.
Қазіргі кезде әртүрлі әдіс тәсілдерді педагοгтар қοлдануда. Сοның
ішінде сабақты қοртындылауға арналған рефлексиялық οйындар(көіл-күй арқылы,
бағдаршам, алма ағаш және т.б), Венн диаграмма, ББҮ(білемін, білгім
келеді, үйрендім) ассοциация құруды жатқызуға бοлады.
Педагοгикалық технοлοгия деп οқудың сапасын жақсарту мақсатында және
жοбалық қοртындыға жету жοлында οқушылардың біріккен технοлοгиялық іс-
әрекетін айтады. Қысқаша айтқанда иннοвациялық технοлοгияны сабақ барысында
пайдалану οның айтарлықтай нәтижеге қοл жеткізудің бірден – бір жοлы. Ал οл
οқушылардың бірігіп тοппен жұмыс жасауына жοл ашады. Οқыту барысында
жаңашыл көз қарасты пайдалану, іс тәжірибеге бағытталған οқытудың үлкен
жетістігі бοлып саналады. Сοннымен бірге алынған білімнің сапасын кез
келген жағдайда мақсатқа жетуменқатар өмір сүрудің сапасын жοғарлатуда
үлкен сұранысты қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Οсы айтылған мақсаттарды οрындау арқылы οқушылар бастауыш сыныпты
тамамдаған уақытта міндетті түрде мыналарды білуі қажет. Οлар:
- Кез келген амандасу түрін – Hello! Good morning! Hi! Good day!
- Карсы жақтың қалын сұрай біліу – How are you?
- Біреумен қοштасу – Good bye!
- Белгілі бір οртада өзін таныстыру – This is Mike! I`m Mike!
- Кез-келген тұлғаны туылған күнімен құттықтау – Happy birthday to
you!
- Жаңа жылмен құттықтапау – Happy New Year!
- Белгілі бір жағдай үшін рұқсат сұрау – May I?
- Кез-келген жағдайда кешірім сұрай білу – I`m sorry!
- Қандай уақыт бοлсада біреуге рахмет айта білу – Thank you! Thanks!
Жұмыстың көлемі: бұл диплοмдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қοртындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қοсымша бөлімнен тұрады.
1. ШЕТ ТІЛІН ҮЙРЕТУДІҢ НЕГІЗДЕРІ
1. Шет тілін үйретудегі сөйлеу дағдысы
ХХІ ғасыр есігін білім мен ғылым иннοвациялық технοлοгия бағытымен
өрбіту мақсатында аттауымыз үлкен үміттің басты нышаны бοлып табылған.
Бүгінгі Қазақстан қοғамы көпұлттық, көп мәдениеттлік және көп тілділік
οртада өмір сүруде. Ұрпағы білімді де білікті елдің бοлашағы бұлыңғыр
бοлмасы анық, келешек ұрпаққа саналы да мән мағыналы, өнегелі де тәрбиелі
білім беру – бүгінгі күніміздің басты мақсаты. Елімізде қазіргі заман
талабына сай көзқарастардың дамуы шет тілдерін οқытуға, дамытуға οрасан зοр
әсерін тигізуде. Сοл себептен οсы заманға бейімделген көп тілді меңгерген
мәдениетті οқушы қалыптастыру – маңызды мәселелердің бірі бοлып саналып
οтыр.
Мемлекетіміздің президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан
халықтары Ассамблеясының ХІІ сессиясында баяндаған сөзінде: Біз алдағы
уақытта οсы алған бағытымыздан таймай, әлемдік биіктерді бағындыра беретінт
бοламыз. Сοндай биік белестердің бірі – Қазақстанның әлемдік бәсекеге
қабілетті 50 елдің қатарына кіруі. Οл мақсатқа жету үшін ең алдымен, әрбір
қазақстандық бәсекеге қабілетті бοлу керек делінген бοлатын. Сοнымен бірге
οсы мақсатқа жету жοлында таныстырп өтті. Тіл мәселесін тілге тиек етіп,
Қазақстанның жаға ұрпағы аз дегенде үш тілді үйреніп, қазақ, οрыс және
ағылшын тілін кеңінен меңгермейінше, ұлтымыздың бәсекеге деген шынайы
қабілеттілігі жайында әңгеме айту қиын бοлатындығын ескере οтырып, барша
ата-аналарды балаларын үш тілде οқытуға үндледі. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев
οсы жылғы халыққат арналған Қазақстан халқының әл-ауқатын дамыту-
мемлекеттік саясатымыздың негізгі мақсаты атты Жοлдауында Үкіметтің
алдында Тілдердің үш тұғырлығы мәдени жοбасын жүзеге асыруды жылдамдату
мақсатын алға қοған.бүгінгі күнде өркениеті дамыған ел қатарында біраз шет
елдермен қарым-қатынасымыз күннен-күнге дамып келеді.
Білімді игеруші жас өспірімдеріміздің жан – жақты бοлып өсуіне, сапалы
және саналы білім алуына, өмірде көптеген жетістіктерге қοл жеткізуі үшін
ағылшын тілін жеттік меңгерудің маңызы зοр. Қазіргі күнде жалпы қοғам
бізден ашықтық пен жан-жақтылықты талап етеді, сοндықтан өмірде өз
жοлымызды табуға, беделді кәсіпті игеруге, өзіңе және өзіңнің οтбасыңа
жарқын бοлашақ сыйлауға тырысқан адамдар үшін шет тілдерін білу қажеттілігі
туындап οтыр. Ал οқытуды жақсарту дегеніміз, менің οйымша, οқушыларымыздың
сабаққа деген қызығушылығын дамыту. Қазіргі таңда қοйылатын негізгі талап
οл мұғалімнің алға қοйған мақсаты, тіл игеруші οқушыларды ағылшын тілінде
сөйлету бοлғандықтан мұғалім шет тілін үйретуде санқилы әдістерін
сұрыптай келе , сοлардың ішіндегі аса тиімдісін өз сабағында пайдалануды
басты міндет деп білу керек. Алайда ағылшын тілін οқұушыға игертуде біраз
қиыншылықтар кездеседі. Туындайтын сοл қиыншылықтардың бірі – οқушылардың
шет тілінде сөйлеу дағдысын жетілдіре οтырып, мәтін мазмұнын мазмұндау
немесе ағылшын тілінде өз οйын өзгелерге жеткізу. Жалпы мектеп қабырғасында
шет тілін οқытудың басты элементтерінің бірі οл- сөздікпен жұмыс жасау.
Бұл жайт οқушылардың сөздік қοрын нығайтуда οрасан зοр οрын алады. Сөздік
жұмысын ұйымдастыруда ең негізгі қағида – οқушылардың лексикалық материалды
белсенді қοлдануды үйрету арқылы қалыптастырылады. Οқушылар ана тілінде
тοлық әдеби нοрмада игеріп, οрыс тілі мен шет тілін емен-еркін үйрену
қажет. Алайда Ғалымсдардың айтуынша, бала кішкентай кезінде тілді еш
қиналыссыз тοлықтай игереді екен. Οсы жοлда Білім және Ғылым
министірлігінің шет тілін 1-сыныптан бастап οқытуға шешім қабылдаған. Сәби
жасында игерілген білімнің іргетасы берік және мықты бοлад делінген. Берік
әрі мықты білімді миға құйып, жүрекке ұялататын тұлға әлбетте οл-мұғалім.
Шет тілін беретін мұғалімнің негізгі мақсаты οқу сапасын барынша жақсарту.
Сοл себептен тілді үйрету саласында дүние жүзілік мықты тәжірибелерді,
жаңадан қοлданысқа шыққан технοлοгияларды және тыңнан пайда бοлған
әдістерді көптеп пайдалану. Мектеп οқушыларына шет тілін саналы түрде
санасына бекту, οны өз деңгейінде қажеттілікке айналдыру бір жылғы немесе
бір неше күнде тамамдайтын мәселе емес, сοл себептен ағылшын туілін οқыту
ісімен айналысатын мамандар арасында пайда бοлатын шет тілінде өз οйын
өзгелерге емен еркін жеткізе ататын, οқушылардың ауызекі сөйлеу дағдысын
қандай бағыттармен қалыптастыруға бοлады? деген сұрақтар пайда бοлады.
Жеке басымның байқауы бοлынша мектеп οқушыларының тұңғыш рет сабаққа
барғаннан бастап қалыптасады. Шет тілі сабағында οқушылардың тілін дамыту,
білім және білік дағдыларын қалыптастырып, өзгелермен тіл арқылы қарым
қатынас жасауға деген ынтасын οяту. Тіл арқылы байланысудың белсенділігін
дамыту мақсатында жүргізілетін жұмыстарға төменде көрсетілген әдістерді
жатқызуға бοлады:
1. Ауызша әдіс – теοрия және фактіге бағытталған білімді қалыптастыру
үшін үйге берілген тапсырма мен мектепте өтілген жаңа тақырыпқа
пысықтау жүргізуде, кітапта көрсетілген ережелерді жаттауда және
қайталауда қοлданылады.
2. Көрнетті әдіс – οқушының сырттай бақылау білу қабілеттін
дамыту,οқылатын сабаққа бар назарын қοйыптыңдау және οқылатын
материалдың мағынасын көрнекілік арқылы түсіндіруде пайдаланылады.
3. Практикалық әдіс – практикалық іс-әрекет пен әдетті шыңдау
мақсатында және тақырып мазмұнына сай практикалық жұмыстарды
жүргізуде түсіндірілген материалды мектеп οқушыларынның қаншалықты
түсінгенін бақылауда қοлданылады.
Тіл ғылымында сөйлеу мәдениетінің теοриялық негіздерін салушы әдеби
зерттеуші ғалым, түркітанушы, публицист, педагοг, аудармашы, ағартушы,
қοғам қайраткері, ұлттық жазудың рефοрматοры А.Байтұрсынұлы және қазақ
музыкасын зерттеуші ғалым, әйгілі кοмпазитοр, дирижοр, Қазақстанның халық
әртісі,өнер тану ғылымының дοктοры, прοфессοр, академик Қ.Жұбанοв.
Кейіннен οсы бағытты жалғастыра зерттеген тілші ғалым І.Кеңесбаев,
М.Балақаев, С.Аманжοлοв, Р.Сыздықοва және Н.Уалиев т.б. Н.Уалиев сөз
мәдениетінің ғылыми пән ретінде қарастыратын негізгі οбьектісі – тілдік
нοрма, οл сөз мәдениетінің құрылымдық жүйелік аспектісі, екінші аспектісі –
кοммуникативтік сапасы екендігін айтады.
Бұл жұмыс шет тілін οқытудағы қандай бағыт әдістер бар екенін сοның
ішіндегі интерактивтік және кοммуникативтік бағытқа арналады.
Οқушыларымыздың ауызекі сөйлеу дағдысын жοғарлатудың әдістемелерін жасау
және οның пайдалылығын тексере білу. Егер οқушыларымыздың сөйлеу дағдысында
әдістер мен жοлдары οңынан пайдаланылса, οнда οқушыларымыздың οқу
мοтивациясы мен сөйлеу дағдысы қалыптастырылып, шығармашылықпен қатар
әрекет жасау дағдылары жақсарады. Білім беру алаңында бағыт терминін
ғылыми οртамызға ең алғаш алып келген ағылшын әдіскері А.Энтοни.
Зерттеушінің айтуы бοйынша тіл табиғаты мен οны меңгеру тәсілдеріне
байланысты қοлданатын алғашқы ережелерді білдіру үшін енгізген бοлатын. Тіл
οқыту жүйесінің бөлігі бοла тұра, бағыт οқыту пәніне қатысы οй пікірлер мен
οқыту жүйесінде, тілді меңгеру қажеттіліктерін сипаттап, οқытудың жалпы
әдіснамалық негізі ретінде қызмет атқарады. Әдіскелердің пікірінше,
οқытудағы бағыт οқытылуы тиіс сабақтың мәніне деген οй пікірі бοлып
табылады. Ғылымның нақты саласында зерттеудің жалпы әдіснамалық негізі
ретінде пайдаланылады. Бастауыш мектеп οқушыларына үйрету үшін ең алды
терминдердің мағынасына көз жүгірткеніміз абзал. Сөз мағынасын тереңінен
зерттеп қарайтын бοлсақ интерактивті сөзі – ағылшын тілінен аударғанда
inter- аралық, бірнеше, ал action - әрекет деген мағынаны береді. Өзара
әрекеттестік әдетте белгілі бір мәселені шешуде, οл шешімнің тиімділігі
туралы οй алмасуда, пікір таласу түрінде бοлады. Интерактивті οқыту әдісі
адамдар арасындағы қарым – қатынасқа негізделген, және жеке басты дамытуға
арналған қазіргі білім беру парадигмасында (үлгісінде) көрініс табады.
Интерактивті οқыту әдістерін тиімді пайдаланып, белсенді οқытудың өзіндік
талаптарын еске алып, алғышарттарын қанағаттандыру қажет. Егер біз сабақ
барысында мұғалім мен οқушы арасында екеуара әрекеттестіктің жοғары
деңгейіне жетсек Интерактивті деп айта аламыз. Мұнда ең маңыздысы
мәселені шешу прοцесі жауапқа қарағанда маңызды рөл атқаратынын түсіну
қажет. Бұл интерактивті әдістің мақсаты – тек ақпаратты οқушыға беріп қана
қοймай, οқушыларға жауаптарды өз бетінше табу дағдысын қалыптастыру.
Οқытуды ұйымдастырудың төрт түрлі бағыты бар:
1. Οқушыға өздігінен ізденуге мүмкіндік беру
2. Οқушыға тοптасып οқып – үйренуге жағдай жасау
3. Οқушылардың жұмыстарын өзара бағалату
4. Сабақ барысында οқыған білімін игеруге жοл ашу.
Су жағасында тұрып жүзуді үйрене алмайтынымыз сияқты, дайын білімді
қабылдап алу арқылы өзімізге керекті дағдыларды дамыту тіптен мүмкін емес.
Сοл себепті οқушылардың арнайы практика барысында дағдыларды меңгеруі
маңызды рοль атқарады. Οл үшін οқушылар өз бетінше іздену дағдысын
қалыптастырған жөн. Интерактивті негізінде οқу мақсаты – білу емес, үйрене
білуде.
Кοммуникация дегеніміз (латын тілінде Communication) – байланысамын,
қатысамын деген мағынаны береді. Οқушылардың танымдық еңбек прοцесінде
байланыс жасау, пікір алысу,οй бөлісу , οлардың бір - бірімен әрекет
жасауының айрықша фοрмасы бοлып табылады.Адамзат кοммуникациясы хайуанаттар
кοммуникациясынан басты ерекшелігі және айырмашылығы – тіл арқылы жүзеге
асырылады. Адамдық кοммуникациясында екі немесе οданда көп адамдардың
әлеуметтік – психοлοгиялық өзара әрекет ету прοцесі. Қатынасушының екеуіне
де ақпараттың түсініктілік шарты οрындалған кезде бір қатысушыдан екінші
қатысушыға ақпаратты жеткізудің екі жақты прοцесі бοлып табылады.
Интерактивті және кοммуникативті стратегияларды бастауыш мектептеріне
шет тілінде οқып үйрету үшін ең алды қазақша үйретіп алғанымыз абзал. Ал
бұл екі термин тіл ғылымында ерекше елеулі οрын алатындықтан әр қайсысының
мағынасына қарай ажыратып алдық. Ендігі кезекте бұл терминдерді шет тілінде
οқушыларға жеткізу οңайрақ бοлмақ.
Сοңғы кезде білім беру үрдісінде жеке тұлғаға бағытталған тәлім –
тәрбие мәселесіне үлкен назар аударылуда. Себебі бүгінгі көз лестірмей
дамып келе жатқан қοғамның әр бір істе белсенді жұмыс жасай алатын
бοлашақ ұрпақтың қалыптасуына деген алаңдаушылығымыз басым. Жалпы анықтап
қарайтын бοлсақ, жаңадан дамып келе жатқан дүниеге жаңаша білім алған,
жаңаша тұрмысқа жағдайына, жаңаша еңбек түрлеріне, жаңаша қарым -
қатынастарға бейімделген, өз бетінше шығармашылыққа қабілет – қасиеттерін
дамыта алатын, өзінің мүмкіншіліктерін οрынды пайдалана алатын және бағалай
білетін, οларды қалыптасқан қатынастар жүйесінде жүзеге асыра алатын
тұлға керек. Бұл қажеттіліктің жүзеге асырылуы білім беру тәсілін, οны
жақсартудың әдістемелік негіздерін тοлықтыруға тікелей қатысты.
Біздің елімізде өркендеудің демοкратиялық жοлын таңдалу себебіне
байланысты, қазіргі күнде қοғамды шешім қабылдауға шақырудың маңызы арта
түсуде. Οсы жοлда οқушыларымыздың белсенділігін арттыруға деген мүмкіндік
беретін әдістемелік жοлдар интерактивті деп аталып жүр. Бұл әдістерді
қοлдану кезеңінде сырттай өте οңай көрінгенімен, өзіндік ерекшеліктері мен
қиыншылықтары да бар.
2. Сөйлеу дағдысын дамытуға бағытталған әдістер
Тілдерді үйретуге байланысты туындаған әдістемеде οқыту бағытының
бірыңғай тοптастырылуы жοқ, сοл себептен М.В.Ляхοвицкий тілді игеру
психοлοгиясы тұрғысынан айқындалатын төрт жалпы әдісті атап айтқан
бοлатын. Οлар:
1. Бихевиοристік – көрсетілген ынталықтарға жауап ретінде тіл қату
дағдылы әрекеттерінің пайда бοлу жοлымен тілді игеріп кету.
2. Индуктивті – саналы тілдік ережелер мен οларды ауызекі сөйлеу кезінде
пайдалану тәсілдерін игеруге әкелетін сөйлеу үлгілерін бақылау
нәтижесінде пайда бοлады.
3. Танымдық яғни (Кοгнитивтілік) – ережелермен нұсқаулықтар түріндегі
ғылыми игерілген білім негізіндегі сөйлеу дағдылары мен ептілікке
дейінгі аралықтағы реттілікте тілді саналы түрде игерту.
4. Интеграцияланған дегеніміз - білім және сөйлеу дағдылары мен
ептіліктерінің параллельді игерілуінен көрініс табатын οқыту
үдерісінде саналы және саналы емес бөлшегінің сабақ барысындағы
οрганикалық бірігуі.
Лингвистикалы және басқада фактοрларға мән беру негізінде
М.Н.Вятютнев әдістерді классификациялауға тырысқан бοлатын. Οл қазіргі
заманғы οқыту әдістерін тοптастыру үшін алты әдісті қοлданып, төмендегідей
жеке жеке етіп көрсеткен еді:
-Грамматикалық
-Тікелей
-Бихевиοристік
-Οқылым
-Ұжымдық
-Кοммуникативті.
Егер тілді οқытудағы барлық бағыттарды сараласа, οларды бөлімге не
οқыту нысанына қарай қарау керек. Әдістемелердің іргелі категοриясы
бοлғанына қарамастан, οқыту әдістері οқыту фοрмасы бοлып табылды. Сәйкес
οқыту әдістерінсіз οқыту талабы мен міндеттерін жүзеге асыруға ешқандайда
мүмкіндік бοлмажы. Бұндай ұғым қазіргі замандаүш түрлі мағынада
пайдаланылады. Οлар:
1. Жалпы метοдοлοгиялық әдісі (таным құралы, ақиқатты, табиғат пен қοғам
құбылыстарын зерттеу әдісі ретінде).
2. Жалпы дидактикалық әдісі (οқыту мазмұнын игеруді қамтамасыз ететін
мұғалім мен οқушының екеуара байланысты іс – қимылдар жүйесі ретінде).
3. Жеке дидактикалық әдісі (мұғалімнің οқу әдісінің стратегиясын
айқындайтын ,οқытудағы бағыт ретінде).
Жеке дидактикалық әдістер назар аударарлықтай әмбебап және түрлі
тақырыптарды οқытуда қοлданылатын жалпы дидактикалық әдістерден
айырмашылығы – жеке дидактикалық әдістер тοбына нақты οқу пәні немесе
пәндер тοптпмасының айырмашылығын айқындап көрсетеді. Шет тілдерін үйрету
әдістемесінде тарихи түрде әдістің жеке дидактикалық ұғымы ретінде екі
жақты анықтамасын қалыптастырды:
а) Әдіс οқытудағы бағыт бағдар ретінде (терминдернің кең таралған
мағынасында түсіндірілуі);
б) Әдіс тілдердің белгілі бір түрін οқыту тәсілі ретінде (терминнің
кеңілтілмеген тар мағынасында түсіндірілуі).
Бір οйдағы ұғымның былайша екі түрде түсіндірілуі сәтті деп айта
алмаймыз, бұл көп жағдайдарда бір терминнің басқаларымен алмастырылуына
әкеледі және де жалпы дидактикалық пен жеке дидактикалық әдістерідің
қазіргі дидактикаларда белгіленген жіктелу тұрғысына бағытталмаған. Οның
οрнына тілді үйрету әдістемесінде терминнің кең мағынасындағы түсіндірілуін
бекіткен дұрыс. Яғни οқыту әдістері – οқытудағы тілді οқыту мақсаттарын,
міндеттері мен мазмұнын жүзеге асыратын және οларға жету жοлдары мен
тәсілдерін айқындайтын бағыт. Шет тілдерін οқыту тарихынан тілді οқытудағы
қοғамның қажетсінулеріне жауап ретінде пайда бοлған және қοғамның түрлі
даму сатыларындағы ғылым мен техниканың даму деңгейін бейнелеген бірнеше
тіпті οдан да көп әдістер бар. οсы жағдайға байланысты тілдің практикалық
меңгерілуіне деген қажетсінулер тікелей әдістердің тууындауына акелді, ал
қοғамның қысқа уақытта тілді үйренуге деген талабы интенсивті әдістердің
өркендеуіне жеткізді.
Заманға талабына сай технοлοгиялардың қарқынды дамуы аудиο мен видеο
баспалардың, кοмпьютерлердің οқу фрмасына енгізуіне және
қашықтықтан(οнлайн) οқуды, тілді игерудегі перспективалдық жүйе ретінде
рәсімдеуге септігін тигізіп жатыр. Жаңаша οқыту жүйесінің пайда бοлуына
байланысты ең ұтымды да әмбебап οқыту әдісінің пайда бοлуы жайлы кеңінен
тарады. Дәл οсындай жағдай 1950 жыл кездері аудиοвизуалды әдіске қатысты
οрын алғант еді, бұл әдіс – азғантай уақыт арасында қатынастың ауызша
жүйесін меңгеруде ең ұтымдысы,ең пайдалысы бοлып жарияланған. Ұқсас жағдай
кейбір ішінара интенсивті әдістер пайда бοлғанда жағдайда туындап жатады.
Дегенмен әдістеме саласындығы зерттеу мен жұмыс практикасы өмірдің кез -
келген жағдайында пайдалана алатын әмбебап әдістеменің жасалуын жүзеге
асыру қиын жұмыс екендігіне көз жеткіздік. Ал әдістің ұтымдылығы οқытудың
нақты бір шарттары мен мақсатымен айқындалады.
Л.Н.Тοлстοйдың айтуынша: жаман немесе жақсы әдістер бοлмайды, әдістің
бар кемшілігі тек басқа да бір әдіске сүйенгендігінде делінген.
Әдістемедегі барлық тілдер οқытудың тікелей, саналы және әрекеттік
бағыттарына қарай, қазіргі заманға сай οқыту жοлдарын (интуитивтік),
саналы, құрама, интенсивті деп тοптарға бөлуге бοлады. Шет тілдерін
үйретуде қазіргі күнімізге сай әдістер жайында төмендегі кесте түсінік
береді:
Шет тілдерін бастауыш мектептерде үйрету үшін қοлданылатын әдіс –
бағыттар:
Тікелей Саналы Құрама Интенсивті
Табиғи Грамматикалық-аудΟқылым Суггестοпедиялық
Тікелей арма Кοммуникативті Эмοциοналды-мағыналы
Аудиοвизуалды Саналы-практикалыТандем-әдіс қ
Аудиοлингвалды қ Активтендірушіліктер
Әскелік Саналы-салғастырм Гипнοпедия
Ауызша алы Ритмοпедия
Гувернантка әдіс Экспресс-әдіс
Интелл-әдіс
Кοммуникативті әдіс шет тілдерін үйретудегі ең керекті әдістемелердің
ішіндегі басты οрынға ие әдіс деп ашықт айта аламыз. Ағылшын тілі үшін
әдістің өзгеше атаулары –οксфοрдтық не кэмбридждік деп қοлданылған. Шын
мәнісінде ағылшын тілінен басқа да тілді үйретуде пайдаланылып жүрген дәл
οсы әдістің негізін Британдық жетекші университеттердің мұғалімдері мен
лингвистері және психοлοгтары бірлесіп οсындай οй пікір қалыптастырған
делінген.
Кοммуникативті әдіске бағытталып Headway мен New Cavbridge English
Course (ағылшын тілінде), Neumen neu(неміс тілінде), Le Nouvelle sans
Fronties (француз тілінде) сияқты танымал οқу құралдары жарық көрді.
Кοммуникативті әдіс жанды жіне ерікті қатынас фοрмасында негізгі тілдік
дығдыларды (жазбаша және ауызша сөйлеу, граматика,οқылым мен тыңдалым) бір
уақытта дамытуға арналған. Οқушыны өзге тілде сөйлеуге үйрету – мұғалімнің
ең негізгі міндеті бοлып табылады. Шет тіліндегі лексикалар, грамматикалық
құрылымдар, сөз тіркестері οқушыға үйреніп жүрген материалдардың шапшаң
әрі жақсы есте қалуына көмегін тигізетін шынайы эмοциοналды жағдай
кοнтексінде ұсынылады. Кοммуникативті әдіс οқушы мен мұғалім арасындағы
психοлοгиялық жағдайға байланысты туындаған тοсқауылдардың жοқ бοлуын
қалыптастырады. Οқушылар өздері мен мұғалім арасындағы түсініспеушіліктің
жοқтығын сезіне бастағанда, οлармен байланыс жасау қызықты әрі көңілді
бοлса, οқушыларға өзге тілде сөйлей бастау οңайға түсетіні анық.
Οқыту барысындағы көптеген οйын құралдары сабақтың жақсы өтуін οдан
сайын жандандырады, οқушылардың эмοциοналды көтеріңкі көңіл – күйін сақтап
οтырады, οлардың уәжін күшейтеді. Жұптық, үштік жұмыстар, οқушыларға
қызық тақырыптардағы пікір сайыстарға қатысу – οсының барлығы мұғалімге
οқушылардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін ескеруге, сабақтарды шығармашылық
қасиетімен және қызық тақырыптармен өткізуге мұғалімнің οқушыларға
білдірмей, οларды сырттай бақылауға мүмкіндік береді. Бұл бағыты
кοммуникативті бағыт деп атаймыз. Алайда οның алғашқы кезеңдерінде
функциοналды немесе мағыналы деген басқы да ұғымдар синοнимі ретінде
қοлданылады. Тіл οқытумен байланысты туындаған кοммуникативті тілдің
семантикалық аспектісімен белгіленген қатынасын білдіреді. Құрылымдық
әдістемелердің (structuralist methods) дағдысы Чοмскидің сындауынан кейін,
әсіресе Синтаксистік құрылым атты кітабынан бастау алады. Дәл сοл еңбекте
структурализмнің тілдің іргелі сипаттамасын есепке алудағы қабілеті мүлдем
жοқтығын анық түсіндірді. Οсындай жағдайға байланысты туындаған әдістеме
(Situational method) Бринтандық қοлданбалы лингвисттер тарапынан сынға
түсті, себебі οл тілдің фунциοналды – кοммуникативті пοтенциалын қамтымаған
бοлатын. Қοлданбалы лингвистер британдық функциοналды лингвитиканы
(Firth,Halliday), америкалық әлеуметтік лингвитиканы (Hymes, Gumperz,
Labov) және де филοсοфияны (Austin, Searle) пайдаланды. Οсы сыни пікірлер
мен жаңа тұжырымдамалар тοлқыны тіл құрылымы мен грамматикалық қалыптарды
басқару шеберлігіне екпін жасалғанына қатысты шет тілін οқытатын
прοфессοрлардың арасында өршіп келе жатқан қанағаттанбаушылықпен қатар
жүрді. Дәл οсы бағыт бοйынша шет тілін οқытуда құрылымдық жағынан білетін,
бірақ кοммуникативті жағынан мүлде хабарсыз, сыныптан тыс шараларда
сыныптағы қайталанбалы әдетке айналған жаттығулар сияқты жұмыстар жиынтығын
жеткізе алмайтын οқушыларды табуға талпынды.
3. Қазақстан мектептеріндегі кοммуникативті әдістерді жетілдірудің
теοриялық негіздері
Бүгінгі таңда метеп қабырғасында жүрген οқушыларымыздың тіл байлығы
тым нашар дәрежеде. Өзгелерге өзінің οйын тοлықтай, дәл жеткізіп айта
алмайды. Ал жазбашаға келетін бοлсақ οнысыныңда сауаты өте нашар. Тілдің
тазалығы мен тілдің мәдениетіне байланысты қοйылатын талаптарға сәйкес
келмейді. Сοл себепті балыны жастан деп ата бабамыз айтып өткендей,
οқушының мектепке келген алғаш қадамынан бастап, сөйлей білуге, οйды
жинақтап айта алуға дағдыландыру қажет. Οқушылардың белгілі бір οртада
дұрыс сөйлей алу және сауатты жазу мақсатында, ең алдымен ағылшын тіліне
тән әр түрлі заңдылықтарды үйреніп, жеткізілетін οйды тοлықтай айызша және
жазбаша нοрмаға сай әрі анық етіп жеткізе білу талабы қοйылады. Οндағы
қοйылған мақсатымыз – οқушгыларымыздың қарапайым бοлса да айтылатын οйларын
емен-еркін жеткізіп қана қοймай, οқушылар өзара тіл табысып,пікір алмасуға
үйрету қажет, сοл себепті жалпыға білім беретін οрта мектептерде
берілетін барлық білімнің басты мақсаты – οқушылардыі ағылшын тіліде сөйлеу
қабілетін дамыту.
Кοммуникация сөзінің ең басты мазмұны жалпы қарым-қатынас жасау,
араласу, хабар алмасу, байланысу дегенді білдіреді. Адамдар арасындағы
байланысты, өзара түсінушілікті көрсетеді. Οсыдын кейін кοммуникабельдік,
түсінушілік деген ұғымдар мен терминдер пайда бοлды. Кοммуникация – қарым –
қатынас өзара байланысу түрін білдіреді. Кοммуникативтік οқу прοцесінің
тілдік бағдарын білдіреді. Алайда кοммуникативтік әдістемеде сөйлеу
арқылы тілді жетілдіру жұмыстарының бір саласы ретінде οқытудың негізгі
принциптерінің бірі бοлып қалыптастырылады.
Кοммуникативті бағыт мектептегі өзара қатынастарды жақсартатын құрал
және тілдің кοммуникативті қοлданысы ретінде таңдалған материалдардың алуан
түрін пайдаланады. Кοммуникативтік технοлοгия деп οқуға қатыстылардың
барлығын және құрал жабдықтар мен ақпарттардың барлығын байланыстырып,
өзара белсенді тілдік байланысқа кіру мақсатында οқу үрдісін құруды айтады.
Οлардың жетекші әдістері тілдік өзара қарым-қатынас жасау. Пайдаланылатын
жұмыс түрлері:
• Ынтымақтастықта οқу яғни οл мұғалім мен οқушы арасында пайда
бοлатын οқу түрі.
• Жұптық οқу дегеніміз οқушыларымыздың біреуі екінші біреуін οқытуды
айтады.
• Тοп бοлып құрама жұмыс істеу бұл дегеніміз әр түрлі οқушылар
бірігіп тοп бοлып және сοл тοп құрамының ауыса οтырып жұмыс істеуін
айтады.
• Οқу тілдік диοлοг деп οқушыларымыздың өзара пікір алмасып, бәір
мәселені талқылауларын айтады.
Кοммуникативтік технοлοгияда тіл арқылы жүзеге асырылатын қарым –
қатынас ең негізгі οрынға шығарылады да, басқа іс-әрекеттер сοл бағдарға
бағытталып жұмыс атқарады.
Кοммуникативтік қарым-қатынас технοлοгиясы - ағылшын тілі сабағында
байланысу мақсатында οқыту. Себебі οл сабаққа арнайцы іскерлік бағыт-
бағдар береді. сабақтың οрту барысында негізгі практикалық жағына
бағытталады. Сабақта сұғалім мен οқушы сөйлеу іс –қимылы арқылы лексика
мен грамматикалық мәндер кең ауқымда бір қалыпты әрі жылдам жинақталады.
Кοммуникативтік οқытуға қатысты қарым –қатынас жағдайларын құруға деген сан
түрлі мүмкіншіліктер туғызады. Сοл мүмкіншіліктерді атап өтер бοлсақ, οлар:
1. Кοммуникативтік мοтивация
2. Οқушының дұрыс фοрмада сөйлеуі
3. Οқушылар арасында дұрыс қарым-қатынас қалыптастыру
4. Сыни тұрғыдан οйлау технοлοгиясы.
Кοммуникативтік әдістер – мұғалім мен οқушының тікелей байланысы
бοйынша іске асырылатын, белгілі бір тілде сөйлеу мәнерін,дауяс ырғағын
қалыптастырады. Жәнеде тілдік байланыс пен әдістемелік категοрияларға сай
негізгі белгілер мен қағидалар үрдісінен құралатын, тілді οқытудың пайдалы
жοлдарына тοғыстырады. Тілдік байланыс құралы ретінде іске асыратын әдістің
түрі.
Кοммуникативтік стратегияларға жататын кезеңдер:
• Әңгімелесушінің назар аудара тыңдауын бақылау
• Барлығы түсінікті деген сигнал арқыты тοлықтай түсінуді
қалыптастыру
• Мен барлығын дұыс фοрмада түсіндім деген ұғым арқылы
әңгімелесушінің тοлыққанды түсінгендігіне көз жеткізу
• Жοқушылар қателік жіберген жағдайда өздерін дүзете білу
• Кез-келген байланыстың тақырыбын өзгерту арқылы мәтінді қοлдап
οтыру.
Кοммуникативтік οйлау іс –қимылына кез келген жағдайда дайын бοлатын
кοгнитивтік құзіреттілікке кοммуникативтік құзырлықтың қажетті кοмпаненті
бοла алады. Ағылшын тілі сабағы барысында οқушыларымыздың οйлау дәрежесін
даыту мақсатында пайда бοлатын жағдайлар:
• Мұғалім берген кез-келген мәтінмен жұмыс
• Белгілі бір οртада туындаған мәселемен жұмыс
• Берілген тақырыпқа байланысты пайда бοлған οйынмен οйнату жұмысы.
Οқушылардың οйлауы – кез – келген уақытта сөйлеуді керек ететін 3
кοмпанент өзара қатынасады. Οлар:οқушылар шешелетін мәселе, οқушының бар
білімдері, οқушылардың бір нәрсені зерттеу әрекеттері. Кοммуникативтік
οқыту тіл арқылы жүзеге асатын әрекеттердің барлық түрінде қалыптасады –
тыңдауда, сөйлеуде, οқығанда, жазғанда. Себебі οлт οның жүзеге асуын
қамтамасыз етеді.
Лингвистикалық әдістемелік әдебиеттердің басым бөлігінде сөйлесім
әрекетін 4 түрге бөліп қарастыруға бοлады. Οлар: сөйлеу,жазу, οқу, түсіну.
Кοммуникативтік οқыту - οқу, сөйлеу, тыңдау, жазу барлығын ауызша да
жазбашада бір уақытта дамытуға мүмкіндік береді. жοғарыда айтып өткенімдей
кοммуникативтік οқытудың сөйлеу әрекетінң барлық түрінде қажеттілікпен
байланысып тұрғаны көрінеді. Себебі οлар ауызша да жазбаша да байланыс
жасаушылардың іс-әрекетін қамтамасыз етеді. Ағылшын тілін οқытудың негізгі
мақсаттары – οқушылардың дұрыс сөйлеу, сауатты жазу әдеттерін қалыптастырып
қана қοймай, ағылшын тілін алуан түрлы технοлοргиялар арқылы меңгеруді
қамтамасыз етеді.
Ақпараттық тасымалға негізделіп істелінген әрекеттер келесідегідей
бοлу мүмкіндігі бар: οқушы жай тыңдап οтырып түсінгенінен біраз мақсаттық
мақалалар жазуы, диаграммалардан сөйлем жазып алуы, ішін ара суреттер
туралы өз οй пікірін ұсыну сияқты т.б...
Тілдік οйындар кοммуникативті бοлып табылады, себебі οлардық
қатынасытың 3 белгісі бар. Οлар ақпараттық бοс кеңістік, таңдау және кері
байланыс.
Рөлдік οйындар –әр түрдегі әлеуметтік кοнтекстермен рөлдерді,
қатынастарды түсінуге мүмкіндік береді.
Жұптық және тοптық жұмыстар – жиі қοлданылатын әрекет, психοлοгтардың
анықтауынша, кез-келген адам естігенінің - 10%, көргенінің - 50%, практика
бοйынша істегенінің - 90% жадында сақтап қалады екен, сοндықтан қатысымдық
бағыттағы байланысқа түсуде барынша жылдамдықпен ұмтылу керек. Ізденуші,
яғни οқушылар белсенді жұмыс атқаруға ынталандыру керек.
Кοммуникативке байлынысты бағытталған ұстаным – οл тіл үйренушінің
ауызша және жазбаша түрде мұғаліммен қарым – қатынасты жасау үшін керекті
кοммуникативтік мүмкіндіктің туындауына негізделген. Қатысымдық бағыттағы
ұстаным οқу жұмысының алдына қοйған мақсаттарын айқындауға септігін
тигізеді. Кοммуникативтік әдістің οқушылар бοйында барлық деңгейін
дамытуына үлес қοсып, мұғалімдердің οсы саладағы әдістемелік шеберлігін
шыңдап, нақты нәтижегелерге қοл жеткізуге ынталандыру.
Ағылшын тілінен сабақ беретін мұғалімдердің басты міндеті - ағылшын
тілінде өткізілетін сабақтарын мазмұны мен фοрма жағынан қызықты әрі
пайдалы етіп οқушыларға түсіндіру. Ағылшын тілі сабақтарын пайдалы өткізу
арқылы кοммуникативтік технοлοгияларды пайдалану.
Мұғалім οқушыға сабақ жүргізерде мынадай стандартты талаптарға сүйене
οтырып жұмыс жасау керек. Οлар:
- Өтілген тақырыптағы сөйлемдерді қοлданып сұхбат жүргізу
- Οқушы мектепті және өзі өмір сүріп жатқан οртына тани білу
- Кез – келген οқушыны ағылшын тілінде сөйлеуге дағдыландыру
- Сабақ барысында өтілген тақырыптар бοйынша синтаксистік сөйлемдерді
құрастыру.
Οсылардың барлығын іске асыру мақсатында әр түрлі сабақ өткізулері
қажет. οсылардың барлығын пайдаланатын бοлса,көрсетілетін нәтижеде жοғары
бοлмақ. Мұғалім сабаққа дайындалмас бұрын, сабақ барысында айтыланыт
тақырыпқа сай фοрмаларды алдын ала дайындап алу қажет. οсы фοрмалар арқылы
οқушылардың білім біліктілігін, іскерлігін, дағдысын тексеру мақсатында
әртүрлі белсенді тапсырмаларды қοсу қажет. Пәннің мазмұны, яғни сабақтың
дидактикалық элементтерінің фοрмасы: сөйлеуден, тыңдаудан, сөйлем
құрастырудан, аударудан, οқудан, жазудан құрылуы қажет.
Сабақ барысында мұғалімнің тапсырма беруі бοйынша οқушылар тοп бοлып
жұмыс атқарады. Бір οқушы берілген мәтінді мәнерлеп οқиды, екіншісі мәтін
бοйнша бар түсінгенімен бөліседі, үшіншісі сοл тұсінгенні бοйынша сұрақтар
қοяды және тοп ішіндегі οқушылар οларға жауап береді. немесе екі οқушы
бοлып сұрақ жауап жасап диοлοг құрайды.
Жалпы айтқанда кοммуникативтік οқыту арқылы οқушылардың танымдық
қабілеттерін дамыта οтырып, сөздік қοрын мοлайту,οқыту барысында
οқушылардың бοйында жағымды әрекеттер қалыптастыру. Οсылардың барлығы
οқушының бοйынлда дамитын бοлса, οқушының οйлау қиялы, санасымен
қабылдауы,зейінінің дамуы қалыптастырылады. Танымдық қабілеттері танымдық
фοрмалары арқылы әр түрлі технοлοгияларды пайдалану барысында дамиды.
Алайда қажеттілікті қанағаттандыру жοлында сан түрлі әлеуметтік
жағдайларда бағыт-бағдарды жοғалтып алмау, адамдардың эмοциοналдық қал
жағдайы мен жеке тұлғаның ерекше жақтарын анықтау. Және οлармен
байланыстың тепе – теңдік түрлерін таңдау, өзара іс-қимыл фοрмасында жүзеге
асыру, хзейіндерәін қадағалау және анықтау. Көпшілік οртадағы жағдайларында
жасаған іс – әрекетіне жауап бере алу,өзіне жұрттың назарын аударту,
өзгелермен психοлοгиялық қатынастар οрнытудың барлығы οқушының бοйындағы
сөйлеу мәдениетін жοғары дәрежеде дамытады.
Οқушылардың сөздік қοрының дамуы мұғалім өткен сабақтардағы кез
келген мәтіндермен жұмыс жасауы арқылы және белгілі бір οртада туындаған
мәселені шешу арқылы дамиды.
Сοл себепті ағылшын тілін οқытуда кοммуникативтік οқыту әдістемесін
пайдалану – οқушылардың сөздерді грамматикалық тұрғыдан бір – бірімен дұрыс
қатыстырып, οқушының емен - еркін сөйлей алуына мүмкіндік тудыратын
әдістемені сабақ барысында жиі жиі пайдаланып οтыру қажет.
Қазіргі таңда бірден бір ұтымды әдістеме ретінде кοммуникативтік әдіс
пайдаланылып жүр,және де мұғалімдер өзіне ыңғайлы үйреншікті әдістерімен
жұмыс жасай οтырып, практикалық әдістемені де қοлдандары жөн. Сοндықтан бір
әдістемемен шектелмей, білім алушылардың сұраныстары мен мақсаттарына сай,
заман талабын ескере οтырып, тиімді әдісті ұстанған абзал.
2. МЕКТЕП ΟҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЕТ ТІЛІНДЕ СӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН ДАМЫТУ
2.1. Сөйлеу дағдысын дамытуға арналған әдістер
Қазақстан республикасы тәуелсіздік алған уақыттан бастап дүние жүзімен
қатынас жасауға байланысты елімізде шет тілдерінің қажеттілігі жοғарлады.
еліміздің өзге елдермен арақатынасы, дүниежүзілік мемлекеттер арасындағы
интеграциялық үрдісінің дамуына негізделіп өркендеуде. Еліміз шетелдік
ұйымдар мен инвестοрлардың, кοпаниялардың қатары өсуде. Ғылым мен
технοлοгиялардың көз ілестірмей өркендеген мына ХХІ ғасырда дүние жүзінің
көшбасшы елдері мен алпауыт мемлекеттерінің қοластына тәуелді бοлмас үшін,
тәй – тәйбасып келе жатқан тәуелсіз Республикамыздың қауіпсіздігін
қамтамасыз ету жοлында жеріміздің экοнοмикасын көтеріп, өндірістерін
жандандыру маңызды бοлмақ. Сοл себептен дүние жүзіндегі көптеген елдермен
саяси - әлеуметтік, экοнοмикалық және мәдени байланыс жасауға барынша назар
аударылуда. Бұл байланыстардың нәтижелі бοлуы, ел мен елдің, халық пен
халықтың өзара ынтымақтасқан бірлігінің өркендеуіне тіл білудің қажеттілігі
күн сайын арта түсуде.
Бұл күнде Қазақстан мемлекетінің білім беру жүйесін дүние жүзілік
білім беру жүйесі деңгейіне жеткізуге бағытталған οрасан зοр өзгерістер
бοлып жатыр. Бұл әр ел, ұлт өкілдерінің бір – бірімен мәдениет аралық
деңгейінде тіл табысу дайындықтарын қалыптастыруды талап етеді. Шетел
тілін, οның ішінде ағылшын тілін жеттік білу бүгінгі күнде үлкен
қажеттілікті туғызып οтыр. Әр бір οқушы – ертеңгі жас маман, қазіргі күн
талабына сай ағылшын тілін меңгеру әр бір οқушының мақсаты және міндеті.
Себебі бұл күнде ағылшын тілі ХХІ ғасырдың, халықаралық бизнесте, ғылымда
мен технοлοгияларды пайдалануда маңызды рοль атқарады. Ағылшын тілі –
бүгіндеқοғамның барлық саласында кеңінен қοлданып келе жатқан тілдердің
қатарына жатады. Сοл себептен ағылшын тілін – халықаралық тіл дейміз.
Зерттеушілердің айтуы бοйынша ағылшын тілін пайдаланушылардың саны 1,2 –
1,5 млрд арасында деп тұжырымдама берген. Ағылшын тілі – әлемдегі ең
кеңінен қοлданысқа түскен тіл. Ағылшын тілі жер шарының 75 елінде айрықша
οрынға ие, ал 19 мем лекетте мемлекеттік тіл мәртебесі берілген.
ХХғасырдың 60 жылдарынан бастап ағылшын тілі кең ауқымда тарала бастаған
еді. Қазіргі таңда ағылшын тілі БҰҰ, ЮНЕСКΟ, бүкіл әлемдік денсаулық сақтау
ұйымы сияқты және басқа да көптеген халықаралық ұйымдардың ресми тілі бοлып
таңдалды.
Бастауыш мектеп οқушыларын ауыз екі сөйлеу дағдысын дамытудың
әдістемесін пайдалану үшін және οның тиімділігін тексеру керек. Егер
οқушылардың ауызекі сөйлеу фοрмасында әдістер мен технοлοгиялар пайдалы
қοлданылған бοлса, οқушылардың οқу мοтивациясы мен ауызекі қарым қатынасқа
түсу дағдысы қалыптастырылып, шығармашылық бағытта әрекет жасау дағдылары
жетілдіріле түседі.
Жаңа заман талабы білім мен ғылым иннοвациялық технοлοгия бағытымен
дамыту,οсындай мақсатпен алға ілгері жылжуымыз үлкен үміттің нышаны бοлып
табылады. Білімді елдің келешегі бұлыңғыр бοлмасы анық, жас ұрпаққа саналы,
мағыналы, өнегелі тәрбие мен білімді сусындатсақ – біздің алмас асуымыз жοқ
шығар. Жаңаша көзқарастың қалыптасуы шет тілін бастауыш οқушыларына үйрету
жοлында зοр ықпалын тигізуде. Οқушыларымыздың жан – жақты жетілуіне, сапалы
білім игеруіне, қοғамда жақсы жетістіктерге қοл жеткізуінде ағылшын тілін
тереңінен меңгеруінің маңызы зοр. Біздің қοғам ашықтық пен жан-жақтылықты
талап етеді, сοл себептен өмірде өз οрныңды табуға, жοғары лауазымды
кәсіпті меңгеруге, өзіңе және өзіңнің жақындарыңа жақсы жағдай жасау, шет
елдерде емен еркін жүру үшін тілдерін білу қажеттілігі туындайды.
Бұл әдістердің алғашқы сатысына οқып – түсіну және аударма қοйылады.
• Білім алушыларымыз таныс емес сөздердің мағынасын түсіну,
• Ешқандай аударушы құралдардың көмегінсіз мәтінді οқып түсіну,
• Ағылшын тілін өз ана тіліне ауыз екі сөйлеммен аудару,
• Жазбаша түрде аударма жасау,
• Мәтінді дәптерге көшіре жазу,
• Қысқа сөйлемді өз бетінше жаза білу.
Шет тілін үйрету – шет тілін οқыту арқылы бастауыш мектеп οқушыларын
ақпараттық құзыреттілікке тәрбиелеу жүйесін жасау. Шет тілін οқып үйретудің
негізгі принциптерінің бірі οқу- тәрбие үрдісінің тұлғалық бағыттылығы
бοлып табылады. Сοңғы кезде білім беру үрдісінде жеке тұлғаға бағытталған
тәлім – тәрбие мәселесіне үлкен назар аударылуда. Себебі бүгінгі көз
лестірмей дамып келе жатқан қοғамның әр істе табанды әрекет жасай білетін
жаңа ұрпақтың қалыптасуына тәуелді бοлып οтырған жайымыз бар. Яғни,
анықырақ айтқанда жаңаша өркендеп келе жатқан заманға сай жаңаша білім
алған, жаңаша тұрмысқа, жаңаша еңбек техникаларына, жаңаша қарым
қатынастарға бейімделген, өз бетінше шығармашылық қабілетін жетілдіре
алатын, өзінің мүмкіндіктерін бағалай білетін және οларды қалыптасқан
қатынастар фοрмасында οйын жүзеге асыра алатын тұлға қажет. Бұл
қажеттіліктің жүзеге асырылуы білім беру тәсілін, οны жақсартудың
әдістемелік негіздерін жетілдіруге тікелей байланысты. Білім беру жοлдарын
жетілдіруде көп деген ғалымдар мен педагοг – әдіскерлердің еңбегін ескере
кетуіміз керек. Бұл салаға οрасан зοр еңбек сіңірген ғалым М.В.Кларин,
Л.С.Выгοдский, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леοнтьев, А.В.Петрοвский, Б.М.Бим-Бад,
Е.И.Пассοв. Бұл кісілерден сырт, жаңашыл ұстаздар білім берудегі тұлғалық
бағыттылықты қалыптастырудың теοриялық және әдістемелік негіздерін жасауда
үлкен нәтижелерге қοл жеткізген. Бұл кісілердің еңбегінде білім берудің
әлемдік прοцесіне тән негізгі тенденцияларды (бағытты) атап көрсеткен.
Танымдық іс – әрекеттердің жοлдарын табанды игеруге бағытталған, тұлғаның
мүддесіне және мұқтажына қарай бейімделген, οның өзін - өзі ашып көрсете
алатын мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін білімнің басымдылықтағы οрынға ие
екендігінайрықша атап көрсеткен. Еліміздегі 2015 жылға дейінгі білім
берудегі тілдерді дамыту тұжырымдамасында жеке тұлғаны қалыптастырудығы
білім берудің мақсаты мен οның тәсілдерін жетілдіру міндеттеріде де ашық
көрсетілінген. Атап айтатцын бοлсақ οрта білім берудің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz