Өсімдіктер. Төменгі және жоғары сатыдағы өсімдіктер. Өсімдіктің даму кезеңдері
1 Дәріс. Өсімдіктер. Төменгі және жоғары сатыдағы өсімдіктер.
Өсімдіктің даму кезеңдері.
Жоспар
1 Төменгі және жоғары сатыдағы өсімдіктер.
2. Топтары
3. Қоршаған ортамен байланысы
4. Қоршаған ортаға бейімделушілігі
5. Өсімдіктің даму кезеңдері.
Өсімдіктер (лат. Plantae) — тірі организмдер дүниесіндегі негізгі екі
топтың бірі (біріншісі - жануарлар). Құрлықтың барлық жерінде өседі, суда
кездесетін түрлері де бар.
Өсімдіктердің 375 000-ға жуық түрі бар. Өсімдіктер тұқымтобының ең
үлкені - гүлдейтін немесе жабық тұқымды өсімдіктер. Олардың 250 000-нан
астам түрі бар. Өсімдіктер күн сәулесінің көмегімен (фотосинтез) өз қорегін
табады. Саңырауқұлақтар бұрын өсімдіктер қатарына жатқызылатын, алайда өз
қорегін өндірмейтін болғандықтан, қазір олар жеке класқа жіктелген. Олардың
100 000-ға жуық түрі бар.
Жоғары сатыдағы өсімдіктер – өсімдіктер әлемінің негізгі екі тобының
бірі. Екінші тобы – төменгі сатыдағы өсімдіктер. Жоғары сатыдағы
өсімдіктерді ұрықты өсімдіктер (Embryobіonta, Emlryophy ta), өркенді,
жапырақ сабақты өсімдіктер (Cormophyta, Cormobіonta), түтікті (теломды)
өсімдіктер (Telomophyta, Telomobіonta) деп те атайды. Жер шарында Жоғары
сатыдағы өсімдіктердің 300 мыңдай түрі белгілі Жоғары сатыдағы
өсімдіктерге: риниофиттер, мүктәріз ділер, плаунтәрізділер, қырықбуын
тәрізділер, қырықжапырақ тәрізділер, ашық және жабық тұқымды (гүлді)
өсімдіктер жатады.
Жоғары сатыдағы өсімдіктердің төменгі сатыдағы өсімдіктерден
айырмашылығы – құрылысы күрделі, көп клеткалы, қоршаған орта жағдайына
бейімделген организмдер. Жынысты (гаметофит) да, жыныссыз (спорофит) да
көбейе алады. Спорофиттерінде қозғалмайтын спора түзілетін көп клеткалы
спорангийлер дамиды, гаметофиттерінде көп клеткалы жыныс мүшелері дамиды,
бірақ кейбір ашық тұқымдыларда (гнетум, вельвичия туыстары) және барлық
гүлді өсімдіктерде эволюциялық даму жолында гаметангийлері жойылып
кеткен. Аналық гамета (жұмыртқа) біреу және ол қозғалмайды, зиготадан көп
клеткалы ұрық дамиды. Оның алғашқы даму кезеңі гаметофит ішінде өтеді.
Жоғары сатыдағы өсімдіктер дің спорофиті негізінен жапырақ, сабақ, тамырға
бөлінеді. Кейбір түрлерінде арнайы ксилема (әр түрлі клеткалардан құралған
өткізгіш ұлпа) және флоэма (органик. заттарды өткізетін түтікше-талшықты
күрделі ұлпа) дамиды, бірақ бұлар өсімдіктердің кейбір тобында жойылып
кеткен. Кутикулалы (сірқабық) эпидермисі (жабын ұлпасы), лептесіктері
болады, көбінің стелалары (өткізгіш жүйесіндегі арқау цилиндр) бар. Жоғары
сатыдағы өсімдіктердің арғы тегі теңіз балдырлары деп есептелінеді. Олардың
құрлыққа бейімделуінің нәтижесінде, өздерін сумен қамтамасыз ететін,
гаметангийларын кебуден сақтайтын, жынысты жолмен көбейе алатын бейімді
мүшелері пайда болған. Сондықтан құрлықта өсіп-өнетін тұқымды өсімдіктердің
жынысты көбеюінің сумен байланысы болмайды. Ал Жоғары сатыдағы
өсімдіктердің қарапайым
тобы қырықбуын, мүк және қырықжапыр ақтәрізділердің даму кезеңдері тек суда
өтетін болғандықтан, олардың сперматозоидтері, гаметофит тері сусыз қозғала
алмайды. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің ең ертедегі қазба қалдықтары силур
кезеңінен сақталған. Бұлардың көптеген түрлерінің медицинада, өндірісте
маңызы зор.
Төменгі сатыдағы өсімдіктер – дене
құрылысы талломды (қаттамалы) өсімд іктер. Төменгі сатыдағы өсімдіктерге 20
ғасырдың ортасына дейін жоғары сатыдағы өсімдіктер мен жануарлардан басқа
бактерияларды, миксомицеттерді, саңырауқұлақтарды, балдырлар мен қыналарды
жатқызып келді. Соңғы жүйеленім бойынша Төменгі сатыдағы өсімдіктерге тек
балдырларды жатқызады. Төменгі сатыдағы өсімдіктердің вегетативті денесі
тамырға, сабаққа, жапыраққа бөлінбеген. Бұлардың арасында клеткасы
оқшауланған нағыз ядросы жоқ прокариоттар және клеткаларында нағыз ядросы
бар эукариоттар болады. Дене құрылысы жағынан бір не көп клеткалы және
ұзындығы 30 – 35 м-ге жететін түрлері де кездеседі. Қоректенуі жағынан
автотрофтылар (балдырлар, қыналар, кейбір бактериялар); гетеротрофтлар
және автогетеротрофтлар (миксотрофтар) болып бөлінеді. Төменгі сатыдағы
өсімдіктердің қазба қалдықтары өте ертеден белгілі. Бактериялар мен
балдырлар кембрийге дейінгі криптозойлық шөгінділерден табылған. Төменгі
сатыдағы өсімдіктер табиғатта зат алмасу процесінде
(қ. Продуценттер. Консуметтер. Реду центтер) үлкен рөл атқарады. Кейбір
түрлері атмосферлік азотты фиксациялауға қабілетті. Көпшілік түрі тағам
ретінде (саңырауқұлақтар, балдырлар), тыңайтқыш ретінде (балдырлар),
кондитерлік өндірісте (агар), антибиотиктер алуда (сәулелі
саңырауқұлақтар), қоршаған ортаның ластану деңгейін анықтауда (қына)
пайдаланылады. Араларында зиян келтіретін түрлері де аз емес. Мысалы, ауру
тарататын паразитті саңырауқұлақтар, судың “гүлдеуін” туындататын кейбір
балдырлар.Төменгі сатыдағы өсімдіктер жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің арғы
тегі . Топтары
20 ғасырдың ортасына дейін өсімдіктерді төмен сатыдағы
(бактериялар, балдырлар, кілегейлілер, саңырауқұлақтар, қына лар) және
жоғары сатыдағы өсімдіктер (ринийлер, мүктәрізділер, псилофиттер,
плаунтәрізділер, қырықбуындар, қырыққұлақтәрізділер, ашықтұқымдылар
және гүлді өсімдіктер не жабықтұқымдылар) деп бөлді. 20 ғасырдың аяғында
бактериялар мен саңырауқұлақтар өз алдына жеке патшалық болып бөлінді.
Соңғы жүйеленім бойынша өсімдіктер 3 патшалық тармағына жіктеледі:
қызыл балдырлар
нағыз балдырлар
ұрықты не жоғары сатыдағы өсімдіктер.
Өсімдіктерді топтарға біріктіргенде олардың біріне-бірінің
ұқсастықтары немесе айырмашылықтарын көрсететін белгілер пайдаланылады.
Солар арқылы өсімдіктердің біріне-бірінің туыстық жақындықтарының деңгейі
анықталады.
Құрылымы, тіршілік етуі жағынан бірдей және өз ата-енелеріне ұқсас, жеміс
беретін, ұрпақ түзе алатын дарақтар бір түрге жатқызылады.
Құрылысы жағынан ұқсас түрлер туысқа біріктіріледі. Жақын туыстар бір
тұқымдасқа олардың әрқайсысын қандай да бір класқа жатқызады.
Өсімдіктер жамылғысы
Құрлық бетінде өсімдіктер жамылғысы бірдей емес. Олар жерге түсетін
ылғалдың мөлшеріне және осы ылғалдың маусымға байланысты қаншалықты
жауатыңдығына қарай мәңгі жасыл (жаңбырлы) ормандар, ылғалдығы құбылмалы
болып келетін, жапырақтары түсіп отыратын ормандар, ксерофильді сирек
ағашты ормандар мен бүталарды, саванналарды, ал суы тасып отыратын теңіздің
жағалауларында — мангр ағаштарынан тұратын ормаңдар
түзеді. Экватордан солтүстікке қарай жасыл өсімдіктердің жолағынан кейін,
аса үлкен ормансыз кеңістіктер — шөл, шөлейт, приерии орналасады.
Біршама биік ендікте қайтадан мәңгі жасыл ормаңдардың жолағы кездеседі.
Бірақ олар тропиктердегі секілді жапырақты ормандар емес қылқан жапырақты
(тайга) ормаңдар болып келеді. Тайгадан солтүстікке қарай, полюстың
айналасында (цикумполярно), тундра мен солтүстік мұзды мұхиттың салқын суы
созылып жатады. Экватордан оңтүстікке қарай құрлық біршама аз болады.
Полюстерге жақын жерлерде және биік таулардың басында мәңгі мұздар мен
қарлар жатады. Мүңдай түрлі-түсті өсімдіктер жылдың әртүрлі кезеңдеріне
қарай, әсіресе қыста, құрлықтың (континенттің) үлкен кеңістігін, шамамен
40° с.е. және одан жоғары қарай қар басқан кезде, көп өзгеріске ұшырайды.
Қоршаған ортамен байланысы
Өсімдіктердің өмірі қоршаған ортамен,
әсіресе топырақпен және климатпен т ығыз байланыста болады. Жасыл
өсімдіктер ауадан көмірқышқыл газын, күннен — энергияны, ал топырақтан
— су мен минералдық тұздарды алады. Көмір қьшқыл газының ауадағы мөлшері
0,03%-тен аспайды, ал өсімдікке қажетті тұздар мен судың мөлшері топырақтың
құрамында өте аз және шашыраңқы түрде болады. Осылардың барлығы өсімдіктің
сору мүмкіңдігінің үлкен (жоғары) болғанғындығын қажет
етеді. Эволюцияның барысында өсімдік өзінің вегетативтік денесін сыртқы
ортамен қарым-қатынаста болатындай аса үлкен көлемге дейін (жапырақтарын
ауамен, тамырларын топырақпен), жоғары деңгейде жетілген жануарлардан
бірнеше есе артық ұлғайтқан. Өсімдіктің тіршілік ортасының өзгеруіне тез
және ерекше назіктікпен жауап беруінің өзі осыған байланысты болады.
Сонымен бірге өсімдіктердің өзі тіршілік жағдайының барысыңда, өздерін
қоршаған ортаны өзгертеді. Орманның жыл өткен сайын биікке көтеріліп, аса
қалың жасыл шымылдьгқ (полог) түзетіні белгілі. Бұл бұталар мен шөптесін
өсімдіктер жабыны үшін, орман ішінің жағдайын өзгертеді.
Қоршаған ортаға бейімделушілігі
Тау етегіндегі тегістіктен, тау басына көтеріле отырып, өсімдіктер
қауымдастықтарының ғана емес (шөлейт, орман,
және альпі белдеулері, тундра), сонымен бірге жақын түрлердің, кейде тіптен
бір түрдің өзінің тіршілік формасының структурасының басқаша өзгеретіндігін
(трансформациясын) айқын аңғаруға болады. Таудың жоғарғы белдеулерінің
ерекше климаты мен топырақ жағдайларының өсері (салқындықтың, физиологиялық
құрғақшылықтың, жарықтың сапалығы және т.б.) ағаштар мен бұталардың жатаған
аласа формаларының қалыптасуына, биік шөптесін өсімдіктердің жартылай
жертаған және жертағандар түзуіне өкеліп соқтырады. Өсімдіктердің
структурасы мен физиологиялық қасиеттерінің өзгеруін Памирдің теңіз
деңгейінен 3600 м. биіктігінде отырғызылған өсімдіктерде жан-жақты
зерттелген. Өсімдіктердің құрылысының, оның ішінде анатомиялық құрылысының
өзгеруімен бірге, олардың құрамындағы қант пен витаминдердің де
консентрациясының жоғарылағандығы байқалған. Соған байланысты таудың
жоғарғы белдеулерінің жем-шөптік өсімдіктерінің құнарлығы аса жоғары
болады. Өсімдіктердің қоршаған ортаға бейімделушілігін тек таудың
жағдайынан ғана емес, сонымен бірге, әр уақытта, түрлер жаңа ортаға (қарама-
қарсы жағдайға) тап келгенде байқауға болады. Бұл өсімдіктің табиғи өсетін
ортасының өзгеруіне байланысты және оны мәдени жағдайға ендіргенде (при
интродукции1) байқалатын құбылыс. Кейбір сор топырақта өсетін өсімдіктер
(теңіз қышасы-горчица морская; шөптесін бұзаубас сораң-солерос травянистый)
құрамында тұзы жоқ топырақтарда, сор топырақта өсетін өсімдікке тән
белгілерін, мысалы, жапырақтарының етженділігін (суккуленттігін) жоғалтады.
2 Дәріс. Жануарлар. Симбиоз. Адам.
Жоспар
1. Жануарлар.
2. Симбиоз.
3. Адам.
1. Жануарлар (лат. Animalia) — тірі организмдер дүниесіндегі негізгі
екі топтың бірі (екіншісі – өсімдіктер); жүруге және сезінуге бейім
тіршілік иесі; негізінен, дайын органикалық қосылыстармен
қоректенетін гетеротрофты организмд ер. Жануарлар құрылысына қарай бір
жасушалы организмдер және көп жасушалылар болып екі топқа бөлінеді. Жер
бетінде жануарлар прокариоттар (ядросыз организмдер), балдырлар,
саңырауқұлақтардан кейін пайда болған. Палеонтологиялық зерттеулер ге
қарағанда олардың жасы – 0,8 млрд. жылдан аспайды (1998). Жануарлардың
дамуы да қоршаған ортаның эволюциялық дамуына сәйкес қалыптасқан.
Эволюциялық өзгерістер сыртқы ортаның өзгерісіне организмдердің
бейімделуімен ұштасады. Мысалы, құрлық жануарларының арғы тегі су
жануарлары болып саналады. Ал қоршаған ортаға бейімделе алмаған құрлық
жануарлары бұрынғы тіршілік ортасында қалып қойған. Жануарлардың қазба
қалдықтарын зерттеу нәтижесі қарапайым организмдердің архей эрасында
мұхиттарда бұдан 1 – 1,5 млрд. жыл
бұрын жасуша формасында хлорофилсіз амеба тәрізді талшықтылар түрінде пайда
болған деп жорамалдауға мүмкіндік береді. Протерозой эрасында тіршілік
еткен жануарлар қалдықтарынан радиоляриялар, фораминифералардың іздері,
губкалардың қаңқалары, буылтық құрттардың түтікшелері,
моллюскілердің бақалшақтары, тіпті буынаяқтылардың да қалдықтары табылған.
Жануарларда ас қорыту, қан айналу, жүйке жүйесі, сезім
және жыныс]органдары, тыныс алу, зәр шығару жүйесі жақсы жетілген. Дүние
жүзінде жануарлардың 1,6 млн-дай түрі, 17 типі бар. Жануарлардың
табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы өте зор: көпшілігі пайдалы болып
табылады. Азық-түлік, әртүрлі өнеркәсіп шикізатын: ет, май, сүт, тері, жүн,
бал, жібек, мүйіз, бақалшақ, т.б. береді. Сондай-ақ, олар – ауыл шаруашылық
дақылдарының тозаңдатушылары, топырақ түзушілері, басқа жануарларға азық
қорлары, органикалық заттардың ыдыратушылары болып табылады. Жануарлардың
өнімділігін арттыруды, тиімді пайдалануды және табиғаттағы қорын сақтауды
зоология ғылымы мен оның салалары зерттейді.
Жануарлардың бағдарлануы
Жануарлардың кеңістіктегі тіршілік ету қабілеттілігі; белгілі бір
экологиялық жағдайға бейімділігі. Бағдарланудың бірнеше түрі бар: 1)
оптикалық – көптеген жәндіктердің полярланған жарық
немесе ультракүлгін сәуле арқылы бағдарлануы; 2) химиялық – кейбір
жануарлардың қорегін, жұбын иіс арқылы дәл табуы (мысалы, жібек көбелегінің
аталығы 10 км жерден аналығын иіс арқылы сезеді); 3) акустикалық – жыртқыш
жануарлардың өз қорегін есту арқылы ұстауы (мысалы, жапалақ кеміргіштерді
15 – 20 м-ден сыбдыры арқылы біледі); 4) терморецепция – жылу арқылы
бағдарлану (мысалы, айдаhарлар мен қалқантұмсықты жыланның тұмсығында
жылуды сезетін шұңқыры болады). Көптеген төменгі сатыдағы омыртқасыздар
(мысалы, планария), жәндіктер (шыбын, қоңыз, термиттер), сондай-ақ, құстар
және кейбір суда тіршілік ететін сүтқоректілер Жердің магниттік өрісі, ал
балықтар бүйір сызығы арқылы бағдарланады. Жануарлардың бағдарлану
ерекшелігін, оны атқаратын органдардың құрылысын зерттеп танудың ғылым үшін
маңызы зор.
Жануарлардың дауысы
Бір түрге, кейде әр түрге жататын жануарлардың өзара бірін-бірі
ажырату және түрлі сезімін білдіру үшін шығаратын дыбыстары. Бұл көптеген
жәндіктерге, балықтарға, құйрықсыз қосмекенділерге (құрбақа, бақа), кейбір
бауырымен жорғалаушыларға (жармасқылар, хамелеондар, қолтыра уындар) және
барлық құстар мен сүтқоректілерге тән. Жануарлардың дыбыс диапазоны 20 Гц –
20 кГц аралығында және ол тек дыбыс аппараты арқылы ғана пайда болатын
дыбыс (шаянтәрізділерде, жәндіктерде) емес, балықтың торсылдағымен, жүзу
қанатымен, құстың құйрық қауырсынымен, қанатымен, тұмсығымен (қарабауыр
бұлдырық, дегелек), аяғындағы не қанатындағы арнайы аппараттарымен (түзу
қанатты жәндіктер) шығаратын дыбыстары да болады. Жануарлардың сайрау,
қорқу, айбат шегу, ашыққан, сескенген, жұптасу кезінде шығаратын әртүрлі
дыбыстары болады. Кейбір жануарлар дауысын ғалымдар шаруашылыққа зиян
келтіретін құстарға, жәндіктерге, т.б. кейбір хайуанаттарға қарсы
пайдаланып, бау-бақшаны, егістікті қорғайды. Мысалы, Қазақстан
орнитологтары қараторғайдың шығаратын дыбыстарын жазып алып, акустикалық
әдіспен жүзім бағының зиянкестеріне қарсы қолдануда.
Жануарлардың жүзуі
Жануарлардың жүзуі - жануарлардың суда тіршілік етуге бейімделуінің
бір түрі. Бұл шартты және шартсыз рефлекстер салдарынан да қалыптасады.
Жануарлар жүзуге әртүрлі жағдайда бейімделген. Кейбір түрі тіршілігінің көп
уақытын (су жануарлары, қосмекенділер) суда жүзіп өткізсе, құрлық
жануарлары жолындағы кедергіден, судан өткенде не суға кенет түсіп кеткенде
жүзеді. Жануарлардың суда жүзіп тіршілік етуге бейімделуі активті және
пассивті болып екі түрге бөлінеді. Активті түрінде түрлі жүзу органдарын
(қарапайымдар, құрттар – кірпікшелерін, шаянтәрізділер – мұртшаларын,
құстар, ескек аяқтылар, қамшат және құндыз – аяқтарын) қозғап жүзеді.
Жүзудің пассивті түрінде жануарлар денесін әртүрлі иіп (балықтардың
көптеген түрлері, құйрықты қосмекенділер, барлық
қосмекенділердің дернәсілі, жылан, сүлік т.б.), қозғап жүзеді. Жүзуге
бейімділік сүтқоректілердің де арасында байқалады. Мысалы, камшаттың,
құндыздың, жұпартышқанның, су күзенінің және ондатрдың бармақтарының
арасында жарғағы болады, жүні жылтыр, су жұқпайды.
Жануарлардың қорғаныш бейімділігі
Жануарлардың қорғаныш бейімділігі – жеке организмнің тіршілік үшін
күресте сақталуына, ұрпақ қалдыруына
көмектесетін морфологиялық, физиоло гиялық және этиологиялық ерекшеліктері.
Морфологиялық қорғаныш бейімділігі – бүркеніш реңнің барлық түрі,
жануарлардың пішіні, жауынан қорғану органдары, т.б. Кейбір организмдердің
лимфасы, қаны, терісі улы болуы, жағымсыз иіс (қандала, көптеген
қоңыздар, құндыз, т.б.), улы зат шығаруы, денесіне қоректік зат жинап,
қысқы-жазғы ұйқыға кетуі – физиологиялық бейімділігін көрсетеді.
Жануарлардың жауынан қашуы, жасырынуы, балаларын қорғауы, жауына ұсталып
қалған кезде құйрығын, аяғын үзіп кетуі, сондай-ақ қорқытатын дауыс,
ысылдау не пішінін өзгертіп айбат шегуі – этиологиялық бейімділігін
көрсетеді.
Жануарлардың қыстап шығуы
Жануарлардың қыстап шығуы – ауа райы суық және қоңыржай аймақтарда
жануарлардың қыстың қолайсыз жағдайынан сақтануы. Қыстап шығудағы негізгі
қиыншылық – қорегін табудың қиындауы, қорек қорының азайып, сапасының
нашарлауы. Бұл қиыншылыққа бейімделу үшін балықтар, құстар, сүтқоректілер
қорек іздеп бір жерден екінші жерге орын ауыстырады. Кейбір жануарлар,
әсіресе, жыртқыш аңдар (қасқыр, жолбарыс, барыс) қорегін іздеп бірнеше
шақырым жерге дейін кетіп қалады. Арқар, таутеке, елік, т.б. таулы
аймақтарда мекендейтін жануарлар қыс түсісімен қары жұқа, шөбі мол жерлерге
қоныс аударады. Сүтқоректілердің кейбір түрі (сарышұнақ, суыр, жайра, т.б.)
қыста қорек іздемейді, олар қысқы ұйқыға кетеді. Қыс алдында көптеген
жануарлар түлеп, семіреді. Бұл да жануарлардың қыстап шығуға бейімділігінің
бірі болып саналады. Жануарлар тіршілік мекеніне қарай 2 топқа бөлінеді:
1) эвритоптық жануарлар – әртүрлі жағдайларда тіршілік ететін түрі
(мысалы, қасқыр, түлкі, қарға, т.б.). Бұлар көп тараған, нақты мекен
талғамайды, түрлі географиялық аймақтарда кездеседі;
2) стенотоптық жануарлар – белгілі бір жерде ғана тіршілік ететіндері
(мысалы, тек құмды жерде кездесетін тараққұйрық сарышұнақ не месе тек таза,
тұнық суда болатын бахтах, т.б.). Мекенін үнемі ауыстырып,
бірнеше биотопта тіршілік ететін жануарлар да бар. Мысалы, көкқұтан биік
ағаштарға ұя салады да, өзен-көлге барып жемін аулайды. Жануарлардың
әртүрлі биотопта мекендеуі олардың белгілі бір даму сатысына да байланысты.
Мысалы, бақаның дернәсілі суда өсіп дамиды, ал ересек бақа су жағасындағы
ылғалды жерлерді мекендейді.
Жануарлардың ұшуы
Жануарлардың ұшуы - организмдердің тіршілік ортасына бейімделуінің бір
түрі. Ұшу (жәндіктерді есептемегенде) өте ертеде тіршілік еткен ұшқыш
кесірткелер (птерозаврлар) топтарынан бастап байқалады. Жоғары сатыдағы
омыртқалылар арасында ұшуға жақсы бейімделгендері – қырлытөсті құстар.
Сүтқоректілерден тек жарқанат қана ұшуға жақсы бейімделген.
Сүтқоректілердің ішінде қалқып ұшатын түрлері де бар (мысалы, ұшар).
Жауынан қорғану үшін ұшатын балықтар да кездеседі (мысалы, ұшқыш балықтар).
Ұшу жануарлардың эволюциялық дамуында олардың әртүрлі тіршілік ортасына
бейімделуінен пайда болған.
Жануарлардың қоныс аударуы
Жануарлардың қоныс аударуы(латынша mіgratіo – қоныс аудару) – тіршілік
еткен ортасының өзгеруіне немесе көбею кезеңіне байланысты жануарлардың
мекен ауыстыруы. Бұл тұрақты (маусымдық не тәуліктік) және тұрақсыз болып
екіге бөлінеді. Маусымдық мекен ауыстыру тіршілік мекеніндегі жағдайдың
әлсін-әлсін өзгеруіне немесе жануарлардың көбею кезеңіне, ал тұрақсыз мекен
ауыстыру тіршілік ортасының кенет нашарлауына байланысты болады.
Жануарлардың қоныс
аударуы сүтқоректілер, құстар, балы қтаржәне жәндіктер арасында жиі
кездеседі. Жануарлардың қоныс аудару жолын, көбінесе,
оларды таңбалау арқылы білуге болады.
2. Симбиоз дегеніміз — әр түрге жата даралардың екі жақты пайдалы
бірігіп тіршілік етуі. Жануарлардағы симбиозға мысал – шаян мен актинияның
бірігіп тіршілік етуі жатады. Актиния шаянның арқасына бекініп оны атпа
жасушаларының көмегімен қорғайды, ал актиния шаяннан қалған тамақ
қалдықтарымен қоректенеді және оны қозғалыс құралы ретінде. пайдаланады.
Жоғары дәрежеде дамыған симбиозға термиттер мысал бола ал; Олардың ас
ңорыту жолдарында талшықтылар кендейді. Термиттер целлюлозаны гидролиздеуші
ферменттерінің болмауына қарамай ағашпен қоректен қабілетті. Мұны олардың
орнына талшықтылар ж ге асырады. Ал нәтижеде түзілетін қантты термиттер
пайдаланады. Термиттер осы ішек фаунасынсыз тіршілік ете алмайды.
Өсімдіктердің арасындағы симбиозға жақсы мысал – қыналар. Қыналар,
балдырлар мен саңырауқұлақтар - селбесіп тіршілік етуі нәтижесінде
түзіледі. Әріптестік бірігіп тіршілік ету. Екі популяция бірлестік түзеді.
Бірақ бұл бірлестік міндетті емес. Әр бөлек тіршілік ете алады, бірақ
бірігіп тіршілік ету екеуіне де пайдалы. Мысалы, құстардың бірнеше түрінің
бірігіп ұя салуы, тырна мен крачка, олардың бірігіп өмір сүруі жауларынан
қорғануды жеңілдетеді. Комменсализм (француз тілінен аударғанда commensal —
бірге тамақтану). Бір ағза екіншісінің есебінен тіршілік етеді, бірақ оған
ешқандай зиян келтірмейді. Комменсализм паразитизмге қарағанда симбиозға
жақындау. Мысалы, жабысқақ - балық ірі балыққа бекініп алады да, онымен
бірге қозғалады және оның тамағынан қалған заттармен қоректенеді. Жер
бетінде мекендейтін қоңыздарда (қиқоңыз, өлексе қоңызы және т.б.) гамазды
кенелердің қозғалғыш дернәсілдері кездеседі. Осындай әдіспен олар таралады.
Амменсализм (латын тілінен аударғанда mensa тамақ, азық). Бір популяция
үшін қолайсыз болып табылатын өзара қатынастар. Мысалы, зең
саңырауқұлақтарының бактериялармен қатынасы. Зең саңырауқұлақтары бөліп
шығарған антибиотиктер бактерияларды жояды.
3. Мүшелер жүйесі (система органов); (systema organum, лат. systema —
жүйе, грек, organon - мүше, ағза) — құрылысы ұқсас, шығу тегі мен дамуы
біркелкі және белгілі бір қызметтерді атқаруға маманданған мүшелер
тобы. Мүшелер жүйелері адам мен жан уарлар организмдерінде үлкен үш топқа
топталады: сомалық мүшелер жүйелері (тері
жабыны, сүйектер және бұлшықеттер ж үйесі), ішкі мүшелер жүйелері (ас
қорыту, тыныс алу, зәр бөлу, көбею - аталық және аналық), біріктіргіш
(интеграциялық) мүшелер жүйелері (эндокринді бездер, тамырлар жүйесі, жүйке
жүйесі). Мүшелер жүйелері қызметіне байланысты аппараттарға, мысалы, тірек-
қимыл аппараты (сүйектер және бұлшықеттер жүйелері) бірігеді.
Адам ағзасындағы мүшелері, мүшелер жүйесі, олардың құрамына жататын
мүшелер мен ұлпалар
Мүшелер және мүшелер Құрамындағы мүшелер Негізгі ұлпалар
жүйесі
I. Эндокриндік Гипофиз, эпифиз, қалқанша Эпителий,жүйке,дәнекер
мүшелер жүйесі немесебез,қалқанша маңы бездері,
ішкі секреция бездеріайырша без (тимус), ұйқыбез,
бүйрекүсті бездері, жыныс
бездері
II. Жүйке жүйесі: а) Ми, жұлын, мидан жөне Жүйке ұлпасы, дәнекер,
төндік бөлім ә) жұлыннан тарайтын жүйкелер эпителий
өсімді бөлім Мидың бағаналы бөлімі, жұлын,
жүйке бағаналары, жүйке
орамдары, жүйкелер
III. Сенсорлық жүйе Көру, есту, иіс сезу, дәм Эпителий,жүйке,дәнекер
(анализаторлар)немесесезу, түйсіну (сипап сезу) ,бұлшықет
сезім мүшелері
IV. Тірек-қимыл Сүйектер және олардың Дәнекер,бұлшықет
мүшелер жүйесі: байланысы қаңқаның, ішкі
а)канқа ә) бұлшықет мүшелердің және жүректің
бұлшықеттері
V. Иммундық жүйе Лимфа түйіндері, айырша без, Эпителий,дәнекер
көкбауыр, кемік майы
VI. Жүрек-қантамырларЖүрек, кантамырлар (артерия, Бұлшықет,дәнекер,
жүйесі вена және қылтамырлар) эпителий
VII. Тынысалу жүйесі:Мұрын қуысы, жұткыншақ, Бұлшықет,дәнекер,эпите
а) ауа өтетін жолдар көмекей,кеңірдек, лий
е) тынысалу мүшесі ауатамырлар. Өкпе
VIII. Лимфа жүйесі Лимфа қылтамырлары, лимфа Эпителий, дәнекер
тамырлары, лимфа түйіндері,
лимфа өзектері, бадамша
бездері
IХ.Асқорыту жүйесі: Ауыз қуысы, жұтқыншақ, өңеш, Дәнекер, бұлшықет,
а) аскорыту мүшелері қарын, аш ішек, тоқ ішек. эпителий
ә) аскорыту бездері Сілекей бездері (шықшыт,
астыңғы жақасты, тіласты),
бауыр, ұйқыбез
X. Зәржыныстық Бүйрек, несепағар, қуық, Эпителий, бұлшықет,
мүшелер жүйесі: а) несеп шығару өзегі. Үлкен, дәнекер. Эпителий,
зәршығару жүйесі ә) кіші жыныстық ернеулер, бұлшықет, дәнекер
жыныс жүйесі 1. аналық бездер, жатыр, жатыр Эпителий, бұлшықет,
Аналық жыныс мүшелерітүтігі, қынап. Ұма, жыныстық дәнекер
2. Аталық жыныс мүше, аталык бездер, оның
мүшелері қосалқы бөлімдері (тұқым
шығарушы өзекшелер, тұқым
көпіршіктері, қуықасты безі)
XI. Жабын жүйесі Тері және оның қосалқы Эпителий, бұлшықет
бөлімдері (түк, тырнақ, тері
бездері)
Адам денесінде болатын жүйке жүйесі жүйке ұлпасынан түзіледі. Жүйке
ұлпасының негізін жүйке жасушалары құрайды. Жүйке жасушалары -
нейронның денеден, ұзын және қысқа өсінділерден тұратыны сендерге жүйке
ұлпасынан таныс. Нейронның денесінде цитоплазма мен ядро болады. Ұзын
өсіндісі - аксон ми мен жұлынның дененің кез келген бөлімімен байланысуын
қамтамасыз етеді. Аксонның сырты май текті ақ қабықшамен қапталған. Бұлар
шоғырланып ми мен жұлынның ақ затын түзеді. Нейронның тарамдалған көптеген
қысқа өсінділері - дендриттердің сыртында ақ қабықша болмайды. Бұлардың
жиынтығы мен нейронның денесі сұр зат түзеді. Нейронда ұзын әрі
тарамдалмаған (тек ең ұшы сөл ғана тарамдалады) бір аксон болады. Нейронның
денесіне қозу (хабар, сигнал) дендриттер арқылы келеді.
Құрылымы мен қызметіне қарай нейрондар 3 топқа бөлінеді:
сезгіш (қозу шеткі мүшелерден орталық жүйке жүйесіне өтеді);
байланыстырғыш - козуды сезгіш нейрондардан қозғалтқыш
нейрондарға өткізеді;
қозғалтқыш - қозуды орталық жүйке жүйесінен бұлшықеттер мен ішкі
мүшелерге өткізеді.
Жүйке жүйесіне ми, жұлын және жүйкелер жа тады. Жүйкелер жүйке
жасушаларының (нейрондардың) өсінділерінен түзіледі. Жүйкелер адам
денесінің барлық жеріне таралған, барлық мүшелерді ми және жұлынмен
байланыстырады. Егер қозғалтқыш нейронның ұзын өсіндісінен (аксондарынан)
тұрса, ол қозғалтқыш жүйке. Сезгіш нейронның қысқа өсінділерінен
(дендриттерінен) тұрса, ол сезгіш жүйке деп аталады. Бұл жүйкелерден басқа
аралас жүйкелер де болады, ол нейронның аксоны мен дендриттерінен түзіледі.
Аралас жүйкелер арқылы қозу орталық жүйке жүйесіне және одан мүшелерге
беріледі.
Дәріс 3-4. Заттар және олардың қасиеттері. Ауа мен су. Табиғат
физикасы.
Жоспар
1. Заттар және олардың қасиеттері.
2. Ауа мен су.
3. Табиғат физикасы.
Бастауыш сыныптарда білім алушылар Заттар және олардың қасиеттері,
Заттардың жіктелуі, Заттардың пайда болуы және оларды алу, Өлі
табиғаттағы процестер, Тірі табиғаттағы процестер тәрізді ұғымдармен
танысады, сонымен қатар бақылау және эксперимент жасаудың алғашқы дағдылары
қалыптасады және білім алушылар химияның дамуы мен маңызы туралы біледі. 2-
сыныпта: Заттар және олардың қасиеттері бөлімінде: ауа; ауаның адам,
өсімдіктер мен жануарлар үшін маңызы; ауаның қасиеттері (түсі, иісі);
ауаның агрегаттық күйі; жылуөткізгіштік; ауаның бос кеңістікті толтыратын
қасиеті; су және оның физикалық қасиеттері; судың агрегаттық күйлері:
қатты, сұйық, газ тәрізді; судың табиғи көздері; табиғат ресурстары және
олардың қолданысы; табиғат ресурстарын шығу тегі бойынша жіктеу тәрізді
ұғымдармен танысады. 3-сыныпта: Мен – зерттеушімін бөлімінде ғылыми
жаңалықтар және олардың адамның күнделікті өміріне әсері; ақпарат
көздерінің түрлері; ақпарат көздерінің артықшылықтары мен кемшіліктері;
экспериментті жоспарлау және 6 жүргізу; эксперимент нәтижелерін тіркеу және
диаграмма түрінде көрсету; қорытындылар жасау тәрізді дағдылар
қалыптастырылады. Заттар және олардың қасиеттері бөлімінде: заттар мен
денелер; заттарды шығу тегі бойынша жіктеу; табиғи және жасанды денелер;
заттарды агрегаттық күйі бойынша жіктеу (қатты, сұйық, газ тәрізді); ауа
және оның құрамы (көмірқышқыл газы, оттегі, азот, т.б.); ауаның жануды
қолдайтын қасиеті; суды тазалау тәсілдері; фильтр арқылы тазалаумен
танысады. 4-сыныпта: Заттар және олардың қасиеттері бөлімінде: заттардың
қасиеттері (қаттылық, мөлдірлік, серпімділік, т.с.с); заттарды қасиеттеріне
байланысты қолдану; құрастырылған эксперимент жоспарына сәйкес жаңа зат
алу; адам тіршілігінің түрлі салаларында ауаны қолдану; ауаның ластануы;
ауаның ластануының табиғи және жасанды көздері; ауа тазалығын сақтау; ауаны
тазарту жолдары; ауаның орын ауыстыруы; судың ластану көздері (тұрмыстық,
өндірістік, ауылшаруашылық); түрлі заттардың судағы ерігіштігі; пайдалы
қазбалар (бор, тұз, әктас, саз, мұнай, гранит, көмір, табиғи газ);
Қазақстанның негізгі пайдалы қазбалары өндірілетін кен орындарын оқиды
2. Ауа – жер атмосферасын құрайтын табиғи газдар қоспасы: азот
(78,09%), оттек (20,95%), инертті газдар (0,94%), көмірқышқыл газ (0,03%).
Тығызд. 1,2928 гл, суда ерігіштігі 29,18 см3л; Ауа – адамның, жануар мен
өсімдіктер әлемінің тіршілік ететін ортасы.[1]; аздап басқа инертті
газдардың, сутектің, азот оксидтерінің, көміртек
оксидтерінің, аммиактың, метанның, күкіртті газдың және тағы да басқалары
мөлшері бар. Жердің ендігіне байланысты ауадағы су буының орташа мөлшері
0,2-ден 2,6%-ға дейін барады, Ауа массасының 45-іне жуығы тропосферада
шоғырланады; атмосфераның жоғары қабаттарында гелий мен сутек басым болады.
Ауаның құрамы
Ауаның құрамында оттегі бар екендігін 1774 жылы француз ғалымы А.
Лавузье анықтаған. Ауаның сапалық құрамын анықтау үшін мынадай тәжірибе
жасайық. Кристалдандырғышқа су құйып алып, судың бетінде қалқып жүретін
пенопластка жіңішке шырақ (парафиннен жасалған) орнатып, оны жағып суға
саламыз да, шырақты сыртында 5 бөлікке бөлінген белгісі бар, цилиндрмен
жабамыз. Біраздан кейін су цилиндр бойымен оның көлемінің 15 бөлігіне
көтерілгенін байқаймыз. Бұдан шығатын қорытынды - ауаның көлемі бойынша 20%-
ы оттегі, ол шырақтың жануына жұмсалды
Ауада оттегіден басқа жануды қолдамайтын азот ~78%, ~1 % бекзат газдар
(неон, гелий, аргон, т. б.) және ~ 1% басқа айнымалы ластаушы газдар бар.
Мr(O2) = 32 гмоль, Mr(N2) = 28 гмоль болса, Мауа= 32 • 22% + 28 • 78% ≈
29.
Ауадағы оттегінің мөлшері техногендік факторлардың әсерінен азайып
отырады, ол механикалық және химиялық жолмен жүреді.
Механикалық әсерлер: газ, шаң күйіндегі химиялық заттар. Химиялық
өндіріс орындары шоғырланған аймақтарда
(Өскемен, Тараз, Шымкент, Қарағанды , Хромтау, Текелі, Павлодар, т.б.)
экологиялық мәселелер ушығып отыр, ал үлкен қалаларда бұл мәселе
автокөліктер әсерінен шиеленісуде.
Жергілікті жерлерде өндірістік әсерлердің, әр түрлі болғандығынан ластаушы
газдардың құрамы әр түрлі болады (жылу электр стансалары (ЖЭС),
зауыттардың, автокөліктердің газдары). Олардың шамасы біразға дейін
қоршаған ортаға зиян тигізе қоймайды, заттардың осы мөлшері зиянсыз
шамасының шегі (ЗШШ) деп аталады.
Жану және баяу тотығу
Кейбір заттар оттегімен баяу әрекеттеседі, реакция барысында жарық
бөлінбейді, жылу біртіндеп бөлінеді. Мұндай үдеріс баяу тотығу деп аталады.
Мысалы, қордаланған көңнің шіруі, темір бұйымның, тоттануы, қоймадағы астық
өнімдерінің қызуы, т.б. Жану үдерістері халық, шаруашылығында жылу
энергиясын өндіру үшін пайдаланылады.
Жану басталу үшін мынадай жағдайлар жасау керек:
Жанатын затты тұтану температурасына дейін қыздыру.
Оттегінің ағысы үнемі келіп тұруы.
Ал жанудың аяқталу шарттары бұған керісінше:
От алу температурасын төмендету, яғни салқындату (су бүрку, топырақ
немесе құм шашу).
Оттегінің ағынын тоқтату. Жанып жатқан отты ауыр заттармен жабу. Өз
бетімен басқаруға көнбей жүретін жану өрт деп аталады. Оның орманға
тигізетін зияны өте үлкен, экономикалық зияны да бар
Су — сутегі мен оттегінің қалыпты жағдайларда тұрақтылығын сақтайтын
қарапайым химиялық қосылысы. Ауыз су, тіршілік көзі, ол Жер шарының 3 4
бөлігін алады, тірі ағзалардың 60-70%-ы, ал өсімдіктердің 90 % -ы судан
Жер бетінде тіршілік ең алғаш сулы ортада пайда болды. Су — бүкіл
тіршілік иелерінің негізгі құрамдас бөлігі. Бұдан басқа судың тіршілік үшін
физикалық-химиялық қасиеттердің: жоғары жылу өткізгіштік және жылу
сыйымдылық, жоғары тығыздық, ауа тығыздығының шамамен 800 есе артуы,
мөлдірлік, тұтқырлық, қатқан кезде мұздың көлемін ұлғайтуы және тағы басқа
қолайлы қасиеттері болады. Біржасушалы және көпжасушалы ағзалар
жасушаларының биохимиялық үдерістерінің барлығы сулы ортада өтеді. Су әр
түрлі климаттық жағдайлардағы физиологиялық үдерістердің қалыпты өтуіне
себепкер болады. Ол сондай-ақ көптеген минералдық және ағзалық заттардың
жақсы еруіне себепкер бола алады. Табиғи су құрамында сан алуан тұздың
болатыны да сондықтан. Ағзалар жұғымды заттарды тек еріген түрінде
сіңіреді.
Дәріс 5. Заттар және олардың қасиеттері. Табиғат ресурстары.
Жоспар
1. Заттар және олардың қасиеттері.
2. Табиғат ресурстары.
Табиғат ресурстары және олардың түрлері
География Табиғат ресурстары және олардың түрлері
Табиғат ресурстары — табиғат элементтері, барлық табиғи шарттар
жиынтығының бір бөлігі және қоғам мен қоғамдық өндірістің әртүрлі
қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін өндірістік күштердің берілген даму
деңгейінде пайдаланылатын немесе пайдаланылуы мүмкін табиғи ортаның маңызды
құрамдас бөлшектері. Табиғи ресурстар оның үдерісі кезінде пайдалануға және
кейіннен қайта өңдеуге ұшырайтын табиғатты пайдалану нысаны болып табылады.
Табиғат ресурстарының басты түрлері — Күннің қуаты, Жердің ішкі жылуы, су,
жер және минералдық ресурстар — еңбек құралдары болып табылады. Өсімдік
ресурстары, жануарлар әлемі, ауызсу, жабайы түрде өсетін өсімдіктер
— тұтыну заттары болып табылады. Ресурстардың табиғи шығу тегін, сонымен
қатар олардың зор экономикалық мәнін ескере отырып, табиғат ресурстарының
келесі жіктеулері зерттеліп әзірленген (8-сурет).
Табиғат ресурстарының түрлері — табиғат ресурстарын табиғаттық топтар
бойынша жіктеу: минералдық (пайдалы қазбалар), су, жер (оның ішінде
топырақты), өсімдік (оның ішінде орманды), жануарлар әлемі, ауа райы,
табиғи үдерістер қуатының ресурстары (Күн жарығы, Жердің ішкі жылуы, жел
қуаты және т.б.). Өсімдіктер және жануарлар әлемі ресурстары
көбінесе биологиялық ресурстар түсінігіне біріктіріледі.
Табиғат ресурстарының экологиялық жіктемесі ресурстар қорларының
сарқылу және жандану белгілеріне негізделген. Сарқылу түсінігі табиғат
ресурстары қорларын және олардың шаруашылық қажетіне алынуы мүмкін
көлемдерін есептеу кезінде пайдаланылады. Осы белгі бойынша келесі
ресурстар бөлек көрсетіледі: сарқылмайтын — қазір немесе болашақта адамның
пайдалануы барысында олардың қорларының көзге көрінетіндей жұтаңдауына алып
келмейтін ресурстар (Күн жарығы, Жердің ішкі жылуы, су, ауа энергиясы);
сарқылатын жанданбайтын — үздіксіз пайдаланылуы себепті оларды ары қарай
пайдалану экономикалық тиімсіз болатын деңгейге дейін жетеді. Оның үстіне,
тұтыну мерзіміне сай келмейтін мерзімде олар өздігінен қалыпқа келуге
қабілетсіз (мысалы, минералдық ресурстар); сарқылатын жанданатын —
өздігінен қалыпқа келуге қабілеті бар ресурстар (көбею немесе басқа табиғи
кезеңдер арқылы), мысалы, өсімдіктер, жануарлар әлемі, су; ресурстары. Бұл
қосалқы топта өте баяу қарқынмен жанданатын ресурстар (құнарлы жерлер,
ағашының сапасы жоғары орман ресурстары) бөлек көрсетіледі.
Милер бойынша табиғи және жеңілдетілген антропогендік жүйелерді
салыстыру
Шаруашылықтық, онда табиғат ресурстары шаруашылықты пайдалану
мүмкіндіктері тұрғысынан әртүрлі топтарға жіктеледі: пайдаланудың
техникалық мүмкіндіктері бойынша табиғи ресурстар төмендегідей ажыратылады:
нақты — өндіргіш күштердің берілген даму деңгейінде пайдаланылатындар;
әлеуетті — теориялық есептер мен алдын ала жұмыстар негізінде белгіленген
және нақты белгіленген техникалық қолжетімді қорлардан басқа, қазіргі кезде
техникалық мүмкіндіктер бойынша игеруге болмайтын бөлігін де
қосады; ауыстырудың экономикалық мақсаттылығы бойынша ауыстырылатын және
ауыстырылмайтын ресурстар ажыратылады. Мысалы, ауысатындарға отын-
энергетика ресурстары жатқызылады — оларды қуаттың басқа да көздерімен
ауыстыруға бо лады. Ауыстырылмайтындарға атмосферадағы ауа, тұщы сулар мен
басқалары жатады.
Экономиканың дамуында табиғи ресурстарды зерттеу дәрежесі: топырақ
құрылымы, пайдалы қазбалардың саны мен құрылымы, ағаштың қорлары мен оның
жыл сайынғы өсімі және басқалары орасан рөл атқарады. Табиғат ресурстарының
арасында қоғам өмірінде ерекше рөлді минералдық шикізат атқарады, ал табиғи
ресурстармен қамтамасыз етілу дәрежесі мемлекеттің экономикалық деңгейін
көрсетеді. Геологиялық зерттелуіне байланысты минералдық-шикізаттық
ресурстар келесі санаттарға бөлінеді: A — қорланып жатқан нақты шекарасы,
жете барлау жасалған және зерттелген, пайдалануға беруге болатын қорлар. В
— кен орындарының кеңістікті орнын көрсетусіз, қорланып жатуының негізгі
шарттарын анықтауды қамтамасыз ететін, жете барлау жасалған және зерттелген
қорлар. С1 — жалпы алғанда, қорланып жату шарттарын анықтауды қамтамасыз
ететін, жете барлау жасалған және зерттелген қорлар. С2 — бірлі-жарым
сынақтар мен үлгілер бойынша алдын ала барлау жасалған, зерттелген және
бағаланған қорлар.
Бұдан басқа, экономикалық маңызы бойынша пайдалы қазбалар қазіргі
кезде пайдаланылуы мақсатқа сай теңгерімді және пайдалы заты, қорланып
жатуының үлкен тереңдігі, жұмыс жағдайының ерекшеліктері мен басқаларына
байланысты оны пайдалану, бірақ болашақта әзірлеуге болатын теңгерімнен тыс
болып бөлінеді.
Табиғи ресурстардың экономикалық маңыздылығы мен шаруашылық рөлін
бейнелейтін жіктемесі арасында әсіресе шаруашылықты пайдалану бағыты мен
түрлері бойынша топтастыру жиі пайдаланылады. Ондағы ресурстарды ажыратудың
негізгі бағалау өлшемі — материалдық өндіріс немесе өндірістік емес саланың
әртүрлі секторларына жатқызу. Бұл көрсеткіш бойынша табиғат ресурстары
өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өндірісі ресурстарына бөлінеді.
Өнеркәсіптік өндіріс ресурстарының тобы өнеркәсіп пайдаланатын табиғи
шикізаттың барлық түрлерін қамтиды. Өнеркәсіптік өндірістің көпсалалы
сипатына байланысты табиғат ресурстарының түрлері келесі нұсқа:
энергетикалық — оларға қуаттылықты өндіру үшін қазіргі кезеңде
пайдаланылатын ресурстардың әртүрлі түрлері жатады: жанатын пайдалы
қазбалар (мұнай, газ, көмір, битуминозды тақтатастар және басқалары);
гидроэнергоресурстар (өзен суларының қуаты, ағынды қуат және басқалары);
биоэнергия көздері (отындық ағаш, ауылшаруашылық қалдықтарынан алынатын
биогаз); ядролық энергия көздері (уран және радиоактивті элементтер)
бойынша сараланады.
Өнеркәсіптің әртүрлі салалары үшін шикізат ұсынатын немесе оның
техникалық ерекшеліктеріне сәйкес өндіріске қатысатын энергетикалық емес
ресурстар: каустобиолиттер тобына жатпайтын пайдалы қазбалар (кенді және
кенді емес); өнеркәсіптік өндіріс үшін пайдаланылатын сулар; өнеркәсіп
нысандары мен инфрақұрылым нысандары орналасқан жерлер; өнеркәсіптік маңызы
бар орман ресурстары; өнеркәсіптік маңызы бар биологиялық ресурстар.
Ауылшаруашылық өнімін құруға қатысатын ресурстардың түрлерін
біріктіретін ауыл шаруашылығы өндірісінің ресурстары: мәдени өсімдіктерді
өндіру және мал жайылымы үшін қажетті жылу мен ылғалдылықтың агроклиматтық
ресурстары; топырақ-жер — жер және оның жоғарғы қабаты — биомассаны
өндіретін ерекше қасиеті бар топырақ; өсімдікті биологиялық ресурстар —
азық ресурстары; су ресурстары — суғару үшін қолданылатын сулар және
басқалары.
Өндірістік емес саланың ресурстарына (өндірістік емес тұтыну — тікелей
немесе жанама) табиғи ортадан алынатын ресурстар жатады — кәсіптік аңшылық
нысаны болатын жабайы жануарлар, табиғи текті дәрілік шикізат, сонымен
қатар рекреациялық (демалуға, күш жинауға арналған) шаруашылық, қорық
аумақтары ресурстары және басқалары.
Табиғи және экономикалық жіктемелерді біріктіру ресурстардың әртүрлі
табиғи топтарын түрлі бағытта пайдалану мүмкіндігін және де олардың
ауыстырылуын анықтауға, жекелеген түрлерін тиімді пайдалану мен қорғау
мақсаттары туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Пайдалану түрлерінің
өзара қатынастары бойынша келесідей: міндетті түрде пайдалану ресурстары;
көпмақсатты пайдалану ресурстары, оның ішінде өзара ұштасқан (кешенді)
пайдалану (су ресурстары); өзара теріске шығаратын (бәсекелес) пайдалану
(жер ресурстары) жіктемесі бар. Табиғи ресурстардың басқа да топтарын бөліп
көрсетуге болады. Мысалы, біртекті ресурстар көздері (пайдалы қазбалардың
кен орындары, жер-сулар, орман-шикізат қорлары және басқалары) қорлар
ауқымы мен шаруашылық маңыздылығы бойынша бөлінеді. Шартты түрде: ең ірі
(жалпымемлекеттік маңызы бар), ірі (ауданаралық және аймақтық маңызы бар),
үлкен емес (жергілікті маңызы бар) деп
ажыратылады.
;
Өнеркәсіпте пайдаланудың жалпы бағыттары бойынша пайдалы
қазбалардың геологиялық-экономикалы қ жіктелуі: отын-энергетикалық шикізат
(мұнай, газ, көмір, уран және басқалары); қара, қоспалы және балқуы қиын
металдар (темір, марганец, хром, никель, кобальт, вольфрам кендері және
басқалары); бағалы металдар (алтын, күміс); химиялық және агрономдық
шикізат (калий тұздары, фосфориттер, апатиттер және басқалары); техникалық
шикізат (алмаздар, асбест, графит және басқалары) кең пайдаланылады.
Шаруашылықтың нарықтық жағдайында табиғи шикізатты саудалау сипатын
ескеретін табиғат ресурстарының топтамасы тәжірибелік үлкен маңызға ие
болады. Мысалы, төмендегілерді: сатылымы шектелуге тиіс стратегиялық мәні
бар ресурстар, өйткені ол мемлекеттің қорғану қуаттылығының бұзылуына
әкеліп соқтырады (уран кені және басқа да радиоактивті заттар); кең
экспортты мәні бар және валюталық түсімдердің негізгі ағымын қамтамасыз
ететін ресурстар (мұнай, алмаздар, алтын және басқалары); жан-жаққа кеңінен
таралған ішкі нарық ресурстары, мысалы, минералдық шикізат және басқаларын
ажыратуға болады.
Дәріс 6-7 Жер және ғарыш. Күш және қозғалыс
Жоспар
1. Жер және ғарыш.
2. Күш және қозғалыс
Жер планетасы бұдан 4,7 млрд жыл бұрын қалыптасып, оның эволюциясының
алғашқы кезеңі атмосфера, гидросфера, литосфераның абиогенді физико-
химиялық қалыптасуы мен олардың арасындағы қатынастардың қарқындауы арқылы
болды. Вулкандар әсерінен жүретін геологиялық және геохимиялық үрідстер
нәтижесінде азот пен көміртегі оксидтері бөлініп шығып, сутегі, метан,
аммиак және су буларынан тұратын атмосфераны қалыптастырды.
Биота 4,7 млрд жыл бұрын қалыптаса бастады және Жердің географиялық
қабықшасының эволюциясында үлкен роль атқарды. Биота қоршаған ортаға
бейімделіп қана қоймай, сонымен бірге орта жағдайларын өзіне қолайлы
бағытта өзгертті де. Жер эволюциясының алғашқы 4 млрд жылында биота
литосфера, гидросфера мен атмосфераға айтарлықтай өзгеріс енгізетін фактор
бола қойған жоқ. Жер эволюциясының екінші кезеңі прокариоттардың — бір
клеткалы ядросыз организмдердің, 3,3 млрд жыл бұрын қарапайым көкжасыл
балдырлардың пайда болуымен сипатталады. Алайда, биотикалық фактор әлі де
Жердің құрылымдық-структуралық белсенді компоненті болған жоқ еді.
Үшінші кезең 1,9-2,0 млрд жыл бұрын, эукариоттар – бір клетаклы ядролы
организмдер пайда болған кезден басталады. Нәтижесінде 1,2-1,0 млрд жыл
бұрын мұхитта қарапайым көп клетаклы өсімдіктер мен жануарлар пайда бола
бастады. Төртінші кезеңде биотаның қарқындап дамуы Жердің географиялық
қабықшасы эволюциясының аса маңызды факторларының біріне айналды. Бұл соңғы
600 млн жылда өтті. Осы кезеңде биота фотосинтез арқылы Жердің көмірқышқыл
газды атмосферасын азотты-оттекті атмосфеарға айналдырып, атмосфераға
миллиондаған тонна молекулалық оттегі бөліп, озон қабатын қалыптастырып,
омыртқалы жануарлардың құрылыққа шығуына алғы шарттар жасады. Органикалық
әлемнің эволюциясының осы кезеңінде атмосфера фотосинтездің негізгі
компоненті – көмірқышқыл газына байытылып, ал оттегі мөлшері біршама
азайды. Палеозойдың көп бөлігінің барысында СО2 атмосферадағы
концентрациясы 0,1-0,4% болды. СО2 бұндай концентрациясында авторофты
өсімдіктердің көпшілігінің өнімділігі ең жоғарғы шегіне жетіп, түзілген
орасан зор биомасса түрлі өзгерістерге ұшырап, нәтижесінде жанғыш
органикалық пайдалы қазбалардың мол қоры түзілді. Бұнымен қатар автотрофты
өсімдіктердің массасы, онымен бірге Жер бетіндегі тірі организмдердің
массасы азайды. Бесінші кезең — Жерге бұдан 65 млн жыл бұрын диаметрі 9 км
алып аспан денесінің құлауы және экологиялық жағдайдың кенет өзгеруі
нәтижесінде жануарлардың көпшілігі, оның ішінде динозаврлар да қырылып, бұл
сүт қоректілердің дамуына себеп болды.
4,5-5 млн жыл бұрын адам тәрізді маймылдардан гоминидтер
тұқымдастығының ажырауы бесінші кезеңнің соңы болды. Адамның алғашқы
қауымдық ата-тегі табиғи құралдарды қолдан жасауды үйренді. Олар
австралопитектерге жақын, 2,5 млн жыл бұрынғы ертедегі гоминидтер (Homo
habіlіs — қабілетті адам) тас дәуір –олдувай дәуірінің бізге белгілі
мәдениетін жасаушылар болды. Алғашқы палеолитте (шамамен 900-300 мың жыл
бұрын) австралопитек- гоминидтер біршама жетілген құралдар жасай бастап,
архантроптардың (Homo erectus – тік жүретін адм) ертедегі ашелл және шелл
мәдениетін сақтаушылардың қалыптасуына жағдай жасады.
Бесінші кезеңде 40-100 мың жыл бұрын антропогенез процесі қазіргі
заманғы адамның (Homo sapіens – саналы адам) физикалық типінің
қалыптасуымен аяқталды, ал бұдан соң 12-7 мың жыл бұрын алғашқы қауымдық
қауымлық құрылым аяқталып, құл иеленушілік қоғам қалыптасып, Жер дамуының
антропогендік кезеңі басталды: орман ағаштары кесіліп, өртеліп, мал және
егін шаруашылығы дами бастады.
Аса маңызды оқиғалардың хронологиясы
15 млрд жыл бұрын — Үлкен жарылыс.
3 минуттан кейін — Әлемнің заттық негізі түзілді (фотондар, нейтрино
мен антинейтрино сутегі, гелий және электрондар ядроларының қоспасымен).
Бірнеше жүз мың жылдан кейін – атомдар (жеңіл элементтердің) пайда
болды.
14 — 12 млрд жыл бұрын — әртүрлі масштабтағы құрылымдардың
(галактикалардың) түзілуі.
10 млрд жыл бұрын – алғашқы жұлдыздар пайда болып, ауыр элементтердің
ядролары түзілді.
5 млрд жыл бұрын – Күн пайда болды.
4,7 млрд жыл бұрын – Жер пайда болды.
4,5 млрд жыл бұрын – Жерде тіршілік пайда болды.
3,3 млрд жыл бұрын – бір клетаклы ядросыз организмдер пайда болды.
2 млрд жыл бұрын – клеткада ядро түзілді.
1 млрд жыл бұрын – организмдер жануарлар мен өсімдіктерге бөлінді.
500 млн жыл бұрын – жануарларда қаңқа пайда болды (хордалы жануарлар).
450 млн жыл бұрын — өсімдіктер құрлыққа шықты.
320 млн жыл бұрын – жануарлар құрлыққа шықты (алғашқы амфибиялар –
ихтиостегиялар – балық құйрықты және төрт жүзу жарғақты жануарлар).
290 млн жыл бұрын – динозаврлар пайда болды.
167 млн жыл бұрын – алғашқы ұшқыш кесірткелер (птерозаврлар мен
археоптерикстер).
150 млн жыл бұрын – алғашқы сүт қоректілер пайда болды.
65 млн жыл бұрын – динозаврлар жойылып, сүт қоректілер эволюциясына
жол ашылды.
14 млн жыл бұрын — қарапайым гоминидтер – рамапитектер пайда болды.
5-6 млн жыл бұрын – антропогенездің басы.
Қазіргі заманңы ғылымға тек қана даталар ғана белгілі екендігін айта
кету маңызды, ғалымға сонымен қатар, лкен жарылыстан басталып осы күнге
дейін жалғасып жатқан Әлемнің эволюциясының механизмдері де белгілі. Бұл –
бір ғана жүз жылдықта ғылымның қол жеткізген фантастикалық қорытынды деуге
болатын жағдай.
Атақты америкалық астроном Карл Саган (1934 жылы туылған) Әлемнің
эволюциясының көрнекті моделін жасады, ол бойынша, космостық жыл шамамен
біздің 15 млрд жылымызға, ал 1 секунд – 500 жылға тең; сонда эволюцияның
уақыты жердегі бірліктермен есептегенде төмендегідей болады екен:
лкен жарылыс 1 қаңтар 0 сағ 0 мин
Галактиканың түзілуі 10 қаңтарда
Күн системасының түзілуі 9 қыркүйекте
Жердің түзілуі 14 қыркүйекте
Жерде тіршіліктің пайда болуы 25 қыркүйекте
Мұхиттағы планктон 18 желтоқсанда
Алғашқы балықтар 19 желтоқсан
Алғашқы динозаврлар 24 желтоқсанда
Алғашқы сүт қоректілер 26 желтоқсанда
Алғашқы құстар 27 желтоқсанда
Алғашқы приматтар 29 желтоқсанда
Алғашқы гоминидтер 30 желтоқсанда
Алғашқы адамдар 31 желтоқсанда шамамен 22 сағат 30 минутта пайда
болған.
2. Күш (лат. fortis) - материалдық нүктеге немесе денеге басқа денелер
немесе өрістер тарапынан болатын механикалық әсердің өлшемі.
Күнделікті өмірде біз күш ұғымы арқылы бір дененің екінші бір денеге
әрекетін сипаттаймыз. Мысалы, қолдың допқа, желдің қайық желкеніне,
магниттің темірге, судың жүзгішке әрекеті туралы айтуға болады. Сонымен
қатар бұл ұғым ауыспалы мағынада да қолданылады.
Күш деп дененің басқа денелер тарапынан болатын әрекеттің нәтижесінде
үдеу алатынын сипаттайтын және осы әрекеттің өлшемі болып
табылатын физикалық шаманы айтады.
Тең әрекетті күш деп денеге бір мезгілде әрекет ететін бірнеше күштің
әрекетіндей әрекет жасайтын күшті айтады.
Білегі күшті бірді жығады, білімі күшті мыңды жығады,Көптің күші -
бірлікте деген аталы сөздердің терең мағынасын жеткізу үшін де күш ұғымы
қолданылған. Күш ұғымы ғылымда да кеңінен қолданылады және
ол физиканың негізгі ұғымдарының біріне жатады.
Инерция құбылысын қарастыра отырып, басқа денелермен
әрекеттеспейтін дене санақ. денесіне қатысты түзу сызықты және бірқалыпты
қозғалатынына көзімізді жеткіздік. Басқа денелермен әрекеттесу дененің
жылдамдығының өзгеруіне әкеледі. Мысалы, қалақшамен ұшып бара жатқан теннис
добының қозғалыс бағытын өзгертуге болады . Әткеншекті тербеткенімізде,
онда отырған бала онымен бірге қозғала бастайды (69,ә-сурет). Осы
келтірілген мысалдар дененің басқа денелермен әрекеттесуі оның
жылдамдығының өзгеруіне əкелетінін көрсетеді.
Бұл жағдайда денелердің жылдамдығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Өсімдіктің даму кезеңдері.
Жоспар
1 Төменгі және жоғары сатыдағы өсімдіктер.
2. Топтары
3. Қоршаған ортамен байланысы
4. Қоршаған ортаға бейімделушілігі
5. Өсімдіктің даму кезеңдері.
Өсімдіктер (лат. Plantae) — тірі организмдер дүниесіндегі негізгі екі
топтың бірі (біріншісі - жануарлар). Құрлықтың барлық жерінде өседі, суда
кездесетін түрлері де бар.
Өсімдіктердің 375 000-ға жуық түрі бар. Өсімдіктер тұқымтобының ең
үлкені - гүлдейтін немесе жабық тұқымды өсімдіктер. Олардың 250 000-нан
астам түрі бар. Өсімдіктер күн сәулесінің көмегімен (фотосинтез) өз қорегін
табады. Саңырауқұлақтар бұрын өсімдіктер қатарына жатқызылатын, алайда өз
қорегін өндірмейтін болғандықтан, қазір олар жеке класқа жіктелген. Олардың
100 000-ға жуық түрі бар.
Жоғары сатыдағы өсімдіктер – өсімдіктер әлемінің негізгі екі тобының
бірі. Екінші тобы – төменгі сатыдағы өсімдіктер. Жоғары сатыдағы
өсімдіктерді ұрықты өсімдіктер (Embryobіonta, Emlryophy ta), өркенді,
жапырақ сабақты өсімдіктер (Cormophyta, Cormobіonta), түтікті (теломды)
өсімдіктер (Telomophyta, Telomobіonta) деп те атайды. Жер шарында Жоғары
сатыдағы өсімдіктердің 300 мыңдай түрі белгілі Жоғары сатыдағы
өсімдіктерге: риниофиттер, мүктәріз ділер, плаунтәрізділер, қырықбуын
тәрізділер, қырықжапырақ тәрізділер, ашық және жабық тұқымды (гүлді)
өсімдіктер жатады.
Жоғары сатыдағы өсімдіктердің төменгі сатыдағы өсімдіктерден
айырмашылығы – құрылысы күрделі, көп клеткалы, қоршаған орта жағдайына
бейімделген организмдер. Жынысты (гаметофит) да, жыныссыз (спорофит) да
көбейе алады. Спорофиттерінде қозғалмайтын спора түзілетін көп клеткалы
спорангийлер дамиды, гаметофиттерінде көп клеткалы жыныс мүшелері дамиды,
бірақ кейбір ашық тұқымдыларда (гнетум, вельвичия туыстары) және барлық
гүлді өсімдіктерде эволюциялық даму жолында гаметангийлері жойылып
кеткен. Аналық гамета (жұмыртқа) біреу және ол қозғалмайды, зиготадан көп
клеткалы ұрық дамиды. Оның алғашқы даму кезеңі гаметофит ішінде өтеді.
Жоғары сатыдағы өсімдіктер дің спорофиті негізінен жапырақ, сабақ, тамырға
бөлінеді. Кейбір түрлерінде арнайы ксилема (әр түрлі клеткалардан құралған
өткізгіш ұлпа) және флоэма (органик. заттарды өткізетін түтікше-талшықты
күрделі ұлпа) дамиды, бірақ бұлар өсімдіктердің кейбір тобында жойылып
кеткен. Кутикулалы (сірқабық) эпидермисі (жабын ұлпасы), лептесіктері
болады, көбінің стелалары (өткізгіш жүйесіндегі арқау цилиндр) бар. Жоғары
сатыдағы өсімдіктердің арғы тегі теңіз балдырлары деп есептелінеді. Олардың
құрлыққа бейімделуінің нәтижесінде, өздерін сумен қамтамасыз ететін,
гаметангийларын кебуден сақтайтын, жынысты жолмен көбейе алатын бейімді
мүшелері пайда болған. Сондықтан құрлықта өсіп-өнетін тұқымды өсімдіктердің
жынысты көбеюінің сумен байланысы болмайды. Ал Жоғары сатыдағы
өсімдіктердің қарапайым
тобы қырықбуын, мүк және қырықжапыр ақтәрізділердің даму кезеңдері тек суда
өтетін болғандықтан, олардың сперматозоидтері, гаметофит тері сусыз қозғала
алмайды. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің ең ертедегі қазба қалдықтары силур
кезеңінен сақталған. Бұлардың көптеген түрлерінің медицинада, өндірісте
маңызы зор.
Төменгі сатыдағы өсімдіктер – дене
құрылысы талломды (қаттамалы) өсімд іктер. Төменгі сатыдағы өсімдіктерге 20
ғасырдың ортасына дейін жоғары сатыдағы өсімдіктер мен жануарлардан басқа
бактерияларды, миксомицеттерді, саңырауқұлақтарды, балдырлар мен қыналарды
жатқызып келді. Соңғы жүйеленім бойынша Төменгі сатыдағы өсімдіктерге тек
балдырларды жатқызады. Төменгі сатыдағы өсімдіктердің вегетативті денесі
тамырға, сабаққа, жапыраққа бөлінбеген. Бұлардың арасында клеткасы
оқшауланған нағыз ядросы жоқ прокариоттар және клеткаларында нағыз ядросы
бар эукариоттар болады. Дене құрылысы жағынан бір не көп клеткалы және
ұзындығы 30 – 35 м-ге жететін түрлері де кездеседі. Қоректенуі жағынан
автотрофтылар (балдырлар, қыналар, кейбір бактериялар); гетеротрофтлар
және автогетеротрофтлар (миксотрофтар) болып бөлінеді. Төменгі сатыдағы
өсімдіктердің қазба қалдықтары өте ертеден белгілі. Бактериялар мен
балдырлар кембрийге дейінгі криптозойлық шөгінділерден табылған. Төменгі
сатыдағы өсімдіктер табиғатта зат алмасу процесінде
(қ. Продуценттер. Консуметтер. Реду центтер) үлкен рөл атқарады. Кейбір
түрлері атмосферлік азотты фиксациялауға қабілетті. Көпшілік түрі тағам
ретінде (саңырауқұлақтар, балдырлар), тыңайтқыш ретінде (балдырлар),
кондитерлік өндірісте (агар), антибиотиктер алуда (сәулелі
саңырауқұлақтар), қоршаған ортаның ластану деңгейін анықтауда (қына)
пайдаланылады. Араларында зиян келтіретін түрлері де аз емес. Мысалы, ауру
тарататын паразитті саңырауқұлақтар, судың “гүлдеуін” туындататын кейбір
балдырлар.Төменгі сатыдағы өсімдіктер жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің арғы
тегі . Топтары
20 ғасырдың ортасына дейін өсімдіктерді төмен сатыдағы
(бактериялар, балдырлар, кілегейлілер, саңырауқұлақтар, қына лар) және
жоғары сатыдағы өсімдіктер (ринийлер, мүктәрізділер, псилофиттер,
плаунтәрізділер, қырықбуындар, қырыққұлақтәрізділер, ашықтұқымдылар
және гүлді өсімдіктер не жабықтұқымдылар) деп бөлді. 20 ғасырдың аяғында
бактериялар мен саңырауқұлақтар өз алдына жеке патшалық болып бөлінді.
Соңғы жүйеленім бойынша өсімдіктер 3 патшалық тармағына жіктеледі:
қызыл балдырлар
нағыз балдырлар
ұрықты не жоғары сатыдағы өсімдіктер.
Өсімдіктерді топтарға біріктіргенде олардың біріне-бірінің
ұқсастықтары немесе айырмашылықтарын көрсететін белгілер пайдаланылады.
Солар арқылы өсімдіктердің біріне-бірінің туыстық жақындықтарының деңгейі
анықталады.
Құрылымы, тіршілік етуі жағынан бірдей және өз ата-енелеріне ұқсас, жеміс
беретін, ұрпақ түзе алатын дарақтар бір түрге жатқызылады.
Құрылысы жағынан ұқсас түрлер туысқа біріктіріледі. Жақын туыстар бір
тұқымдасқа олардың әрқайсысын қандай да бір класқа жатқызады.
Өсімдіктер жамылғысы
Құрлық бетінде өсімдіктер жамылғысы бірдей емес. Олар жерге түсетін
ылғалдың мөлшеріне және осы ылғалдың маусымға байланысты қаншалықты
жауатыңдығына қарай мәңгі жасыл (жаңбырлы) ормандар, ылғалдығы құбылмалы
болып келетін, жапырақтары түсіп отыратын ормандар, ксерофильді сирек
ағашты ормандар мен бүталарды, саванналарды, ал суы тасып отыратын теңіздің
жағалауларында — мангр ағаштарынан тұратын ормаңдар
түзеді. Экватордан солтүстікке қарай жасыл өсімдіктердің жолағынан кейін,
аса үлкен ормансыз кеңістіктер — шөл, шөлейт, приерии орналасады.
Біршама биік ендікте қайтадан мәңгі жасыл ормаңдардың жолағы кездеседі.
Бірақ олар тропиктердегі секілді жапырақты ормандар емес қылқан жапырақты
(тайга) ормаңдар болып келеді. Тайгадан солтүстікке қарай, полюстың
айналасында (цикумполярно), тундра мен солтүстік мұзды мұхиттың салқын суы
созылып жатады. Экватордан оңтүстікке қарай құрлық біршама аз болады.
Полюстерге жақын жерлерде және биік таулардың басында мәңгі мұздар мен
қарлар жатады. Мүңдай түрлі-түсті өсімдіктер жылдың әртүрлі кезеңдеріне
қарай, әсіресе қыста, құрлықтың (континенттің) үлкен кеңістігін, шамамен
40° с.е. және одан жоғары қарай қар басқан кезде, көп өзгеріске ұшырайды.
Қоршаған ортамен байланысы
Өсімдіктердің өмірі қоршаған ортамен,
әсіресе топырақпен және климатпен т ығыз байланыста болады. Жасыл
өсімдіктер ауадан көмірқышқыл газын, күннен — энергияны, ал топырақтан
— су мен минералдық тұздарды алады. Көмір қьшқыл газының ауадағы мөлшері
0,03%-тен аспайды, ал өсімдікке қажетті тұздар мен судың мөлшері топырақтың
құрамында өте аз және шашыраңқы түрде болады. Осылардың барлығы өсімдіктің
сору мүмкіңдігінің үлкен (жоғары) болғанғындығын қажет
етеді. Эволюцияның барысында өсімдік өзінің вегетативтік денесін сыртқы
ортамен қарым-қатынаста болатындай аса үлкен көлемге дейін (жапырақтарын
ауамен, тамырларын топырақпен), жоғары деңгейде жетілген жануарлардан
бірнеше есе артық ұлғайтқан. Өсімдіктің тіршілік ортасының өзгеруіне тез
және ерекше назіктікпен жауап беруінің өзі осыған байланысты болады.
Сонымен бірге өсімдіктердің өзі тіршілік жағдайының барысыңда, өздерін
қоршаған ортаны өзгертеді. Орманның жыл өткен сайын биікке көтеріліп, аса
қалың жасыл шымылдьгқ (полог) түзетіні белгілі. Бұл бұталар мен шөптесін
өсімдіктер жабыны үшін, орман ішінің жағдайын өзгертеді.
Қоршаған ортаға бейімделушілігі
Тау етегіндегі тегістіктен, тау басына көтеріле отырып, өсімдіктер
қауымдастықтарының ғана емес (шөлейт, орман,
және альпі белдеулері, тундра), сонымен бірге жақын түрлердің, кейде тіптен
бір түрдің өзінің тіршілік формасының структурасының басқаша өзгеретіндігін
(трансформациясын) айқын аңғаруға болады. Таудың жоғарғы белдеулерінің
ерекше климаты мен топырақ жағдайларының өсері (салқындықтың, физиологиялық
құрғақшылықтың, жарықтың сапалығы және т.б.) ағаштар мен бұталардың жатаған
аласа формаларының қалыптасуына, биік шөптесін өсімдіктердің жартылай
жертаған және жертағандар түзуіне өкеліп соқтырады. Өсімдіктердің
структурасы мен физиологиялық қасиеттерінің өзгеруін Памирдің теңіз
деңгейінен 3600 м. биіктігінде отырғызылған өсімдіктерде жан-жақты
зерттелген. Өсімдіктердің құрылысының, оның ішінде анатомиялық құрылысының
өзгеруімен бірге, олардың құрамындағы қант пен витаминдердің де
консентрациясының жоғарылағандығы байқалған. Соған байланысты таудың
жоғарғы белдеулерінің жем-шөптік өсімдіктерінің құнарлығы аса жоғары
болады. Өсімдіктердің қоршаған ортаға бейімделушілігін тек таудың
жағдайынан ғана емес, сонымен бірге, әр уақытта, түрлер жаңа ортаға (қарама-
қарсы жағдайға) тап келгенде байқауға болады. Бұл өсімдіктің табиғи өсетін
ортасының өзгеруіне байланысты және оны мәдени жағдайға ендіргенде (при
интродукции1) байқалатын құбылыс. Кейбір сор топырақта өсетін өсімдіктер
(теңіз қышасы-горчица морская; шөптесін бұзаубас сораң-солерос травянистый)
құрамында тұзы жоқ топырақтарда, сор топырақта өсетін өсімдікке тән
белгілерін, мысалы, жапырақтарының етженділігін (суккуленттігін) жоғалтады.
2 Дәріс. Жануарлар. Симбиоз. Адам.
Жоспар
1. Жануарлар.
2. Симбиоз.
3. Адам.
1. Жануарлар (лат. Animalia) — тірі организмдер дүниесіндегі негізгі
екі топтың бірі (екіншісі – өсімдіктер); жүруге және сезінуге бейім
тіршілік иесі; негізінен, дайын органикалық қосылыстармен
қоректенетін гетеротрофты организмд ер. Жануарлар құрылысына қарай бір
жасушалы организмдер және көп жасушалылар болып екі топқа бөлінеді. Жер
бетінде жануарлар прокариоттар (ядросыз организмдер), балдырлар,
саңырауқұлақтардан кейін пайда болған. Палеонтологиялық зерттеулер ге
қарағанда олардың жасы – 0,8 млрд. жылдан аспайды (1998). Жануарлардың
дамуы да қоршаған ортаның эволюциялық дамуына сәйкес қалыптасқан.
Эволюциялық өзгерістер сыртқы ортаның өзгерісіне организмдердің
бейімделуімен ұштасады. Мысалы, құрлық жануарларының арғы тегі су
жануарлары болып саналады. Ал қоршаған ортаға бейімделе алмаған құрлық
жануарлары бұрынғы тіршілік ортасында қалып қойған. Жануарлардың қазба
қалдықтарын зерттеу нәтижесі қарапайым организмдердің архей эрасында
мұхиттарда бұдан 1 – 1,5 млрд. жыл
бұрын жасуша формасында хлорофилсіз амеба тәрізді талшықтылар түрінде пайда
болған деп жорамалдауға мүмкіндік береді. Протерозой эрасында тіршілік
еткен жануарлар қалдықтарынан радиоляриялар, фораминифералардың іздері,
губкалардың қаңқалары, буылтық құрттардың түтікшелері,
моллюскілердің бақалшақтары, тіпті буынаяқтылардың да қалдықтары табылған.
Жануарларда ас қорыту, қан айналу, жүйке жүйесі, сезім
және жыныс]органдары, тыныс алу, зәр шығару жүйесі жақсы жетілген. Дүние
жүзінде жануарлардың 1,6 млн-дай түрі, 17 типі бар. Жануарлардың
табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы өте зор: көпшілігі пайдалы болып
табылады. Азық-түлік, әртүрлі өнеркәсіп шикізатын: ет, май, сүт, тері, жүн,
бал, жібек, мүйіз, бақалшақ, т.б. береді. Сондай-ақ, олар – ауыл шаруашылық
дақылдарының тозаңдатушылары, топырақ түзушілері, басқа жануарларға азық
қорлары, органикалық заттардың ыдыратушылары болып табылады. Жануарлардың
өнімділігін арттыруды, тиімді пайдалануды және табиғаттағы қорын сақтауды
зоология ғылымы мен оның салалары зерттейді.
Жануарлардың бағдарлануы
Жануарлардың кеңістіктегі тіршілік ету қабілеттілігі; белгілі бір
экологиялық жағдайға бейімділігі. Бағдарланудың бірнеше түрі бар: 1)
оптикалық – көптеген жәндіктердің полярланған жарық
немесе ультракүлгін сәуле арқылы бағдарлануы; 2) химиялық – кейбір
жануарлардың қорегін, жұбын иіс арқылы дәл табуы (мысалы, жібек көбелегінің
аталығы 10 км жерден аналығын иіс арқылы сезеді); 3) акустикалық – жыртқыш
жануарлардың өз қорегін есту арқылы ұстауы (мысалы, жапалақ кеміргіштерді
15 – 20 м-ден сыбдыры арқылы біледі); 4) терморецепция – жылу арқылы
бағдарлану (мысалы, айдаhарлар мен қалқантұмсықты жыланның тұмсығында
жылуды сезетін шұңқыры болады). Көптеген төменгі сатыдағы омыртқасыздар
(мысалы, планария), жәндіктер (шыбын, қоңыз, термиттер), сондай-ақ, құстар
және кейбір суда тіршілік ететін сүтқоректілер Жердің магниттік өрісі, ал
балықтар бүйір сызығы арқылы бағдарланады. Жануарлардың бағдарлану
ерекшелігін, оны атқаратын органдардың құрылысын зерттеп танудың ғылым үшін
маңызы зор.
Жануарлардың дауысы
Бір түрге, кейде әр түрге жататын жануарлардың өзара бірін-бірі
ажырату және түрлі сезімін білдіру үшін шығаратын дыбыстары. Бұл көптеген
жәндіктерге, балықтарға, құйрықсыз қосмекенділерге (құрбақа, бақа), кейбір
бауырымен жорғалаушыларға (жармасқылар, хамелеондар, қолтыра уындар) және
барлық құстар мен сүтқоректілерге тән. Жануарлардың дыбыс диапазоны 20 Гц –
20 кГц аралығында және ол тек дыбыс аппараты арқылы ғана пайда болатын
дыбыс (шаянтәрізділерде, жәндіктерде) емес, балықтың торсылдағымен, жүзу
қанатымен, құстың құйрық қауырсынымен, қанатымен, тұмсығымен (қарабауыр
бұлдырық, дегелек), аяғындағы не қанатындағы арнайы аппараттарымен (түзу
қанатты жәндіктер) шығаратын дыбыстары да болады. Жануарлардың сайрау,
қорқу, айбат шегу, ашыққан, сескенген, жұптасу кезінде шығаратын әртүрлі
дыбыстары болады. Кейбір жануарлар дауысын ғалымдар шаруашылыққа зиян
келтіретін құстарға, жәндіктерге, т.б. кейбір хайуанаттарға қарсы
пайдаланып, бау-бақшаны, егістікті қорғайды. Мысалы, Қазақстан
орнитологтары қараторғайдың шығаратын дыбыстарын жазып алып, акустикалық
әдіспен жүзім бағының зиянкестеріне қарсы қолдануда.
Жануарлардың жүзуі
Жануарлардың жүзуі - жануарлардың суда тіршілік етуге бейімделуінің
бір түрі. Бұл шартты және шартсыз рефлекстер салдарынан да қалыптасады.
Жануарлар жүзуге әртүрлі жағдайда бейімделген. Кейбір түрі тіршілігінің көп
уақытын (су жануарлары, қосмекенділер) суда жүзіп өткізсе, құрлық
жануарлары жолындағы кедергіден, судан өткенде не суға кенет түсіп кеткенде
жүзеді. Жануарлардың суда жүзіп тіршілік етуге бейімделуі активті және
пассивті болып екі түрге бөлінеді. Активті түрінде түрлі жүзу органдарын
(қарапайымдар, құрттар – кірпікшелерін, шаянтәрізділер – мұртшаларын,
құстар, ескек аяқтылар, қамшат және құндыз – аяқтарын) қозғап жүзеді.
Жүзудің пассивті түрінде жануарлар денесін әртүрлі иіп (балықтардың
көптеген түрлері, құйрықты қосмекенділер, барлық
қосмекенділердің дернәсілі, жылан, сүлік т.б.), қозғап жүзеді. Жүзуге
бейімділік сүтқоректілердің де арасында байқалады. Мысалы, камшаттың,
құндыздың, жұпартышқанның, су күзенінің және ондатрдың бармақтарының
арасында жарғағы болады, жүні жылтыр, су жұқпайды.
Жануарлардың қорғаныш бейімділігі
Жануарлардың қорғаныш бейімділігі – жеке организмнің тіршілік үшін
күресте сақталуына, ұрпақ қалдыруына
көмектесетін морфологиялық, физиоло гиялық және этиологиялық ерекшеліктері.
Морфологиялық қорғаныш бейімділігі – бүркеніш реңнің барлық түрі,
жануарлардың пішіні, жауынан қорғану органдары, т.б. Кейбір организмдердің
лимфасы, қаны, терісі улы болуы, жағымсыз иіс (қандала, көптеген
қоңыздар, құндыз, т.б.), улы зат шығаруы, денесіне қоректік зат жинап,
қысқы-жазғы ұйқыға кетуі – физиологиялық бейімділігін көрсетеді.
Жануарлардың жауынан қашуы, жасырынуы, балаларын қорғауы, жауына ұсталып
қалған кезде құйрығын, аяғын үзіп кетуі, сондай-ақ қорқытатын дауыс,
ысылдау не пішінін өзгертіп айбат шегуі – этиологиялық бейімділігін
көрсетеді.
Жануарлардың қыстап шығуы
Жануарлардың қыстап шығуы – ауа райы суық және қоңыржай аймақтарда
жануарлардың қыстың қолайсыз жағдайынан сақтануы. Қыстап шығудағы негізгі
қиыншылық – қорегін табудың қиындауы, қорек қорының азайып, сапасының
нашарлауы. Бұл қиыншылыққа бейімделу үшін балықтар, құстар, сүтқоректілер
қорек іздеп бір жерден екінші жерге орын ауыстырады. Кейбір жануарлар,
әсіресе, жыртқыш аңдар (қасқыр, жолбарыс, барыс) қорегін іздеп бірнеше
шақырым жерге дейін кетіп қалады. Арқар, таутеке, елік, т.б. таулы
аймақтарда мекендейтін жануарлар қыс түсісімен қары жұқа, шөбі мол жерлерге
қоныс аударады. Сүтқоректілердің кейбір түрі (сарышұнақ, суыр, жайра, т.б.)
қыста қорек іздемейді, олар қысқы ұйқыға кетеді. Қыс алдында көптеген
жануарлар түлеп, семіреді. Бұл да жануарлардың қыстап шығуға бейімділігінің
бірі болып саналады. Жануарлар тіршілік мекеніне қарай 2 топқа бөлінеді:
1) эвритоптық жануарлар – әртүрлі жағдайларда тіршілік ететін түрі
(мысалы, қасқыр, түлкі, қарға, т.б.). Бұлар көп тараған, нақты мекен
талғамайды, түрлі географиялық аймақтарда кездеседі;
2) стенотоптық жануарлар – белгілі бір жерде ғана тіршілік ететіндері
(мысалы, тек құмды жерде кездесетін тараққұйрық сарышұнақ не месе тек таза,
тұнық суда болатын бахтах, т.б.). Мекенін үнемі ауыстырып,
бірнеше биотопта тіршілік ететін жануарлар да бар. Мысалы, көкқұтан биік
ағаштарға ұя салады да, өзен-көлге барып жемін аулайды. Жануарлардың
әртүрлі биотопта мекендеуі олардың белгілі бір даму сатысына да байланысты.
Мысалы, бақаның дернәсілі суда өсіп дамиды, ал ересек бақа су жағасындағы
ылғалды жерлерді мекендейді.
Жануарлардың ұшуы
Жануарлардың ұшуы - организмдердің тіршілік ортасына бейімделуінің бір
түрі. Ұшу (жәндіктерді есептемегенде) өте ертеде тіршілік еткен ұшқыш
кесірткелер (птерозаврлар) топтарынан бастап байқалады. Жоғары сатыдағы
омыртқалылар арасында ұшуға жақсы бейімделгендері – қырлытөсті құстар.
Сүтқоректілерден тек жарқанат қана ұшуға жақсы бейімделген.
Сүтқоректілердің ішінде қалқып ұшатын түрлері де бар (мысалы, ұшар).
Жауынан қорғану үшін ұшатын балықтар да кездеседі (мысалы, ұшқыш балықтар).
Ұшу жануарлардың эволюциялық дамуында олардың әртүрлі тіршілік ортасына
бейімделуінен пайда болған.
Жануарлардың қоныс аударуы
Жануарлардың қоныс аударуы(латынша mіgratіo – қоныс аудару) – тіршілік
еткен ортасының өзгеруіне немесе көбею кезеңіне байланысты жануарлардың
мекен ауыстыруы. Бұл тұрақты (маусымдық не тәуліктік) және тұрақсыз болып
екіге бөлінеді. Маусымдық мекен ауыстыру тіршілік мекеніндегі жағдайдың
әлсін-әлсін өзгеруіне немесе жануарлардың көбею кезеңіне, ал тұрақсыз мекен
ауыстыру тіршілік ортасының кенет нашарлауына байланысты болады.
Жануарлардың қоныс
аударуы сүтқоректілер, құстар, балы қтаржәне жәндіктер арасында жиі
кездеседі. Жануарлардың қоныс аудару жолын, көбінесе,
оларды таңбалау арқылы білуге болады.
2. Симбиоз дегеніміз — әр түрге жата даралардың екі жақты пайдалы
бірігіп тіршілік етуі. Жануарлардағы симбиозға мысал – шаян мен актинияның
бірігіп тіршілік етуі жатады. Актиния шаянның арқасына бекініп оны атпа
жасушаларының көмегімен қорғайды, ал актиния шаяннан қалған тамақ
қалдықтарымен қоректенеді және оны қозғалыс құралы ретінде. пайдаланады.
Жоғары дәрежеде дамыған симбиозға термиттер мысал бола ал; Олардың ас
ңорыту жолдарында талшықтылар кендейді. Термиттер целлюлозаны гидролиздеуші
ферменттерінің болмауына қарамай ағашпен қоректен қабілетті. Мұны олардың
орнына талшықтылар ж ге асырады. Ал нәтижеде түзілетін қантты термиттер
пайдаланады. Термиттер осы ішек фаунасынсыз тіршілік ете алмайды.
Өсімдіктердің арасындағы симбиозға жақсы мысал – қыналар. Қыналар,
балдырлар мен саңырауқұлақтар - селбесіп тіршілік етуі нәтижесінде
түзіледі. Әріптестік бірігіп тіршілік ету. Екі популяция бірлестік түзеді.
Бірақ бұл бірлестік міндетті емес. Әр бөлек тіршілік ете алады, бірақ
бірігіп тіршілік ету екеуіне де пайдалы. Мысалы, құстардың бірнеше түрінің
бірігіп ұя салуы, тырна мен крачка, олардың бірігіп өмір сүруі жауларынан
қорғануды жеңілдетеді. Комменсализм (француз тілінен аударғанда commensal —
бірге тамақтану). Бір ағза екіншісінің есебінен тіршілік етеді, бірақ оған
ешқандай зиян келтірмейді. Комменсализм паразитизмге қарағанда симбиозға
жақындау. Мысалы, жабысқақ - балық ірі балыққа бекініп алады да, онымен
бірге қозғалады және оның тамағынан қалған заттармен қоректенеді. Жер
бетінде мекендейтін қоңыздарда (қиқоңыз, өлексе қоңызы және т.б.) гамазды
кенелердің қозғалғыш дернәсілдері кездеседі. Осындай әдіспен олар таралады.
Амменсализм (латын тілінен аударғанда mensa тамақ, азық). Бір популяция
үшін қолайсыз болып табылатын өзара қатынастар. Мысалы, зең
саңырауқұлақтарының бактериялармен қатынасы. Зең саңырауқұлақтары бөліп
шығарған антибиотиктер бактерияларды жояды.
3. Мүшелер жүйесі (система органов); (systema organum, лат. systema —
жүйе, грек, organon - мүше, ағза) — құрылысы ұқсас, шығу тегі мен дамуы
біркелкі және белгілі бір қызметтерді атқаруға маманданған мүшелер
тобы. Мүшелер жүйелері адам мен жан уарлар организмдерінде үлкен үш топқа
топталады: сомалық мүшелер жүйелері (тері
жабыны, сүйектер және бұлшықеттер ж үйесі), ішкі мүшелер жүйелері (ас
қорыту, тыныс алу, зәр бөлу, көбею - аталық және аналық), біріктіргіш
(интеграциялық) мүшелер жүйелері (эндокринді бездер, тамырлар жүйесі, жүйке
жүйесі). Мүшелер жүйелері қызметіне байланысты аппараттарға, мысалы, тірек-
қимыл аппараты (сүйектер және бұлшықеттер жүйелері) бірігеді.
Адам ағзасындағы мүшелері, мүшелер жүйесі, олардың құрамына жататын
мүшелер мен ұлпалар
Мүшелер және мүшелер Құрамындағы мүшелер Негізгі ұлпалар
жүйесі
I. Эндокриндік Гипофиз, эпифиз, қалқанша Эпителий,жүйке,дәнекер
мүшелер жүйесі немесебез,қалқанша маңы бездері,
ішкі секреция бездеріайырша без (тимус), ұйқыбез,
бүйрекүсті бездері, жыныс
бездері
II. Жүйке жүйесі: а) Ми, жұлын, мидан жөне Жүйке ұлпасы, дәнекер,
төндік бөлім ә) жұлыннан тарайтын жүйкелер эпителий
өсімді бөлім Мидың бағаналы бөлімі, жұлын,
жүйке бағаналары, жүйке
орамдары, жүйкелер
III. Сенсорлық жүйе Көру, есту, иіс сезу, дәм Эпителий,жүйке,дәнекер
(анализаторлар)немесесезу, түйсіну (сипап сезу) ,бұлшықет
сезім мүшелері
IV. Тірек-қимыл Сүйектер және олардың Дәнекер,бұлшықет
мүшелер жүйесі: байланысы қаңқаның, ішкі
а)канқа ә) бұлшықет мүшелердің және жүректің
бұлшықеттері
V. Иммундық жүйе Лимфа түйіндері, айырша без, Эпителий,дәнекер
көкбауыр, кемік майы
VI. Жүрек-қантамырларЖүрек, кантамырлар (артерия, Бұлшықет,дәнекер,
жүйесі вена және қылтамырлар) эпителий
VII. Тынысалу жүйесі:Мұрын қуысы, жұткыншақ, Бұлшықет,дәнекер,эпите
а) ауа өтетін жолдар көмекей,кеңірдек, лий
е) тынысалу мүшесі ауатамырлар. Өкпе
VIII. Лимфа жүйесі Лимфа қылтамырлары, лимфа Эпителий, дәнекер
тамырлары, лимфа түйіндері,
лимфа өзектері, бадамша
бездері
IХ.Асқорыту жүйесі: Ауыз қуысы, жұтқыншақ, өңеш, Дәнекер, бұлшықет,
а) аскорыту мүшелері қарын, аш ішек, тоқ ішек. эпителий
ә) аскорыту бездері Сілекей бездері (шықшыт,
астыңғы жақасты, тіласты),
бауыр, ұйқыбез
X. Зәржыныстық Бүйрек, несепағар, қуық, Эпителий, бұлшықет,
мүшелер жүйесі: а) несеп шығару өзегі. Үлкен, дәнекер. Эпителий,
зәршығару жүйесі ә) кіші жыныстық ернеулер, бұлшықет, дәнекер
жыныс жүйесі 1. аналық бездер, жатыр, жатыр Эпителий, бұлшықет,
Аналық жыныс мүшелерітүтігі, қынап. Ұма, жыныстық дәнекер
2. Аталық жыныс мүше, аталык бездер, оның
мүшелері қосалқы бөлімдері (тұқым
шығарушы өзекшелер, тұқым
көпіршіктері, қуықасты безі)
XI. Жабын жүйесі Тері және оның қосалқы Эпителий, бұлшықет
бөлімдері (түк, тырнақ, тері
бездері)
Адам денесінде болатын жүйке жүйесі жүйке ұлпасынан түзіледі. Жүйке
ұлпасының негізін жүйке жасушалары құрайды. Жүйке жасушалары -
нейронның денеден, ұзын және қысқа өсінділерден тұратыны сендерге жүйке
ұлпасынан таныс. Нейронның денесінде цитоплазма мен ядро болады. Ұзын
өсіндісі - аксон ми мен жұлынның дененің кез келген бөлімімен байланысуын
қамтамасыз етеді. Аксонның сырты май текті ақ қабықшамен қапталған. Бұлар
шоғырланып ми мен жұлынның ақ затын түзеді. Нейронның тарамдалған көптеген
қысқа өсінділері - дендриттердің сыртында ақ қабықша болмайды. Бұлардың
жиынтығы мен нейронның денесі сұр зат түзеді. Нейронда ұзын әрі
тарамдалмаған (тек ең ұшы сөл ғана тарамдалады) бір аксон болады. Нейронның
денесіне қозу (хабар, сигнал) дендриттер арқылы келеді.
Құрылымы мен қызметіне қарай нейрондар 3 топқа бөлінеді:
сезгіш (қозу шеткі мүшелерден орталық жүйке жүйесіне өтеді);
байланыстырғыш - козуды сезгіш нейрондардан қозғалтқыш
нейрондарға өткізеді;
қозғалтқыш - қозуды орталық жүйке жүйесінен бұлшықеттер мен ішкі
мүшелерге өткізеді.
Жүйке жүйесіне ми, жұлын және жүйкелер жа тады. Жүйкелер жүйке
жасушаларының (нейрондардың) өсінділерінен түзіледі. Жүйкелер адам
денесінің барлық жеріне таралған, барлық мүшелерді ми және жұлынмен
байланыстырады. Егер қозғалтқыш нейронның ұзын өсіндісінен (аксондарынан)
тұрса, ол қозғалтқыш жүйке. Сезгіш нейронның қысқа өсінділерінен
(дендриттерінен) тұрса, ол сезгіш жүйке деп аталады. Бұл жүйкелерден басқа
аралас жүйкелер де болады, ол нейронның аксоны мен дендриттерінен түзіледі.
Аралас жүйкелер арқылы қозу орталық жүйке жүйесіне және одан мүшелерге
беріледі.
Дәріс 3-4. Заттар және олардың қасиеттері. Ауа мен су. Табиғат
физикасы.
Жоспар
1. Заттар және олардың қасиеттері.
2. Ауа мен су.
3. Табиғат физикасы.
Бастауыш сыныптарда білім алушылар Заттар және олардың қасиеттері,
Заттардың жіктелуі, Заттардың пайда болуы және оларды алу, Өлі
табиғаттағы процестер, Тірі табиғаттағы процестер тәрізді ұғымдармен
танысады, сонымен қатар бақылау және эксперимент жасаудың алғашқы дағдылары
қалыптасады және білім алушылар химияның дамуы мен маңызы туралы біледі. 2-
сыныпта: Заттар және олардың қасиеттері бөлімінде: ауа; ауаның адам,
өсімдіктер мен жануарлар үшін маңызы; ауаның қасиеттері (түсі, иісі);
ауаның агрегаттық күйі; жылуөткізгіштік; ауаның бос кеңістікті толтыратын
қасиеті; су және оның физикалық қасиеттері; судың агрегаттық күйлері:
қатты, сұйық, газ тәрізді; судың табиғи көздері; табиғат ресурстары және
олардың қолданысы; табиғат ресурстарын шығу тегі бойынша жіктеу тәрізді
ұғымдармен танысады. 3-сыныпта: Мен – зерттеушімін бөлімінде ғылыми
жаңалықтар және олардың адамның күнделікті өміріне әсері; ақпарат
көздерінің түрлері; ақпарат көздерінің артықшылықтары мен кемшіліктері;
экспериментті жоспарлау және 6 жүргізу; эксперимент нәтижелерін тіркеу және
диаграмма түрінде көрсету; қорытындылар жасау тәрізді дағдылар
қалыптастырылады. Заттар және олардың қасиеттері бөлімінде: заттар мен
денелер; заттарды шығу тегі бойынша жіктеу; табиғи және жасанды денелер;
заттарды агрегаттық күйі бойынша жіктеу (қатты, сұйық, газ тәрізді); ауа
және оның құрамы (көмірқышқыл газы, оттегі, азот, т.б.); ауаның жануды
қолдайтын қасиеті; суды тазалау тәсілдері; фильтр арқылы тазалаумен
танысады. 4-сыныпта: Заттар және олардың қасиеттері бөлімінде: заттардың
қасиеттері (қаттылық, мөлдірлік, серпімділік, т.с.с); заттарды қасиеттеріне
байланысты қолдану; құрастырылған эксперимент жоспарына сәйкес жаңа зат
алу; адам тіршілігінің түрлі салаларында ауаны қолдану; ауаның ластануы;
ауаның ластануының табиғи және жасанды көздері; ауа тазалығын сақтау; ауаны
тазарту жолдары; ауаның орын ауыстыруы; судың ластану көздері (тұрмыстық,
өндірістік, ауылшаруашылық); түрлі заттардың судағы ерігіштігі; пайдалы
қазбалар (бор, тұз, әктас, саз, мұнай, гранит, көмір, табиғи газ);
Қазақстанның негізгі пайдалы қазбалары өндірілетін кен орындарын оқиды
2. Ауа – жер атмосферасын құрайтын табиғи газдар қоспасы: азот
(78,09%), оттек (20,95%), инертті газдар (0,94%), көмірқышқыл газ (0,03%).
Тығызд. 1,2928 гл, суда ерігіштігі 29,18 см3л; Ауа – адамның, жануар мен
өсімдіктер әлемінің тіршілік ететін ортасы.[1]; аздап басқа инертті
газдардың, сутектің, азот оксидтерінің, көміртек
оксидтерінің, аммиактың, метанның, күкіртті газдың және тағы да басқалары
мөлшері бар. Жердің ендігіне байланысты ауадағы су буының орташа мөлшері
0,2-ден 2,6%-ға дейін барады, Ауа массасының 45-іне жуығы тропосферада
шоғырланады; атмосфераның жоғары қабаттарында гелий мен сутек басым болады.
Ауаның құрамы
Ауаның құрамында оттегі бар екендігін 1774 жылы француз ғалымы А.
Лавузье анықтаған. Ауаның сапалық құрамын анықтау үшін мынадай тәжірибе
жасайық. Кристалдандырғышқа су құйып алып, судың бетінде қалқып жүретін
пенопластка жіңішке шырақ (парафиннен жасалған) орнатып, оны жағып суға
саламыз да, шырақты сыртында 5 бөлікке бөлінген белгісі бар, цилиндрмен
жабамыз. Біраздан кейін су цилиндр бойымен оның көлемінің 15 бөлігіне
көтерілгенін байқаймыз. Бұдан шығатын қорытынды - ауаның көлемі бойынша 20%-
ы оттегі, ол шырақтың жануына жұмсалды
Ауада оттегіден басқа жануды қолдамайтын азот ~78%, ~1 % бекзат газдар
(неон, гелий, аргон, т. б.) және ~ 1% басқа айнымалы ластаушы газдар бар.
Мr(O2) = 32 гмоль, Mr(N2) = 28 гмоль болса, Мауа= 32 • 22% + 28 • 78% ≈
29.
Ауадағы оттегінің мөлшері техногендік факторлардың әсерінен азайып
отырады, ол механикалық және химиялық жолмен жүреді.
Механикалық әсерлер: газ, шаң күйіндегі химиялық заттар. Химиялық
өндіріс орындары шоғырланған аймақтарда
(Өскемен, Тараз, Шымкент, Қарағанды , Хромтау, Текелі, Павлодар, т.б.)
экологиялық мәселелер ушығып отыр, ал үлкен қалаларда бұл мәселе
автокөліктер әсерінен шиеленісуде.
Жергілікті жерлерде өндірістік әсерлердің, әр түрлі болғандығынан ластаушы
газдардың құрамы әр түрлі болады (жылу электр стансалары (ЖЭС),
зауыттардың, автокөліктердің газдары). Олардың шамасы біразға дейін
қоршаған ортаға зиян тигізе қоймайды, заттардың осы мөлшері зиянсыз
шамасының шегі (ЗШШ) деп аталады.
Жану және баяу тотығу
Кейбір заттар оттегімен баяу әрекеттеседі, реакция барысында жарық
бөлінбейді, жылу біртіндеп бөлінеді. Мұндай үдеріс баяу тотығу деп аталады.
Мысалы, қордаланған көңнің шіруі, темір бұйымның, тоттануы, қоймадағы астық
өнімдерінің қызуы, т.б. Жану үдерістері халық, шаруашылығында жылу
энергиясын өндіру үшін пайдаланылады.
Жану басталу үшін мынадай жағдайлар жасау керек:
Жанатын затты тұтану температурасына дейін қыздыру.
Оттегінің ағысы үнемі келіп тұруы.
Ал жанудың аяқталу шарттары бұған керісінше:
От алу температурасын төмендету, яғни салқындату (су бүрку, топырақ
немесе құм шашу).
Оттегінің ағынын тоқтату. Жанып жатқан отты ауыр заттармен жабу. Өз
бетімен басқаруға көнбей жүретін жану өрт деп аталады. Оның орманға
тигізетін зияны өте үлкен, экономикалық зияны да бар
Су — сутегі мен оттегінің қалыпты жағдайларда тұрақтылығын сақтайтын
қарапайым химиялық қосылысы. Ауыз су, тіршілік көзі, ол Жер шарының 3 4
бөлігін алады, тірі ағзалардың 60-70%-ы, ал өсімдіктердің 90 % -ы судан
Жер бетінде тіршілік ең алғаш сулы ортада пайда болды. Су — бүкіл
тіршілік иелерінің негізгі құрамдас бөлігі. Бұдан басқа судың тіршілік үшін
физикалық-химиялық қасиеттердің: жоғары жылу өткізгіштік және жылу
сыйымдылық, жоғары тығыздық, ауа тығыздығының шамамен 800 есе артуы,
мөлдірлік, тұтқырлық, қатқан кезде мұздың көлемін ұлғайтуы және тағы басқа
қолайлы қасиеттері болады. Біржасушалы және көпжасушалы ағзалар
жасушаларының биохимиялық үдерістерінің барлығы сулы ортада өтеді. Су әр
түрлі климаттық жағдайлардағы физиологиялық үдерістердің қалыпты өтуіне
себепкер болады. Ол сондай-ақ көптеген минералдық және ағзалық заттардың
жақсы еруіне себепкер бола алады. Табиғи су құрамында сан алуан тұздың
болатыны да сондықтан. Ағзалар жұғымды заттарды тек еріген түрінде
сіңіреді.
Дәріс 5. Заттар және олардың қасиеттері. Табиғат ресурстары.
Жоспар
1. Заттар және олардың қасиеттері.
2. Табиғат ресурстары.
Табиғат ресурстары және олардың түрлері
География Табиғат ресурстары және олардың түрлері
Табиғат ресурстары — табиғат элементтері, барлық табиғи шарттар
жиынтығының бір бөлігі және қоғам мен қоғамдық өндірістің әртүрлі
қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін өндірістік күштердің берілген даму
деңгейінде пайдаланылатын немесе пайдаланылуы мүмкін табиғи ортаның маңызды
құрамдас бөлшектері. Табиғи ресурстар оның үдерісі кезінде пайдалануға және
кейіннен қайта өңдеуге ұшырайтын табиғатты пайдалану нысаны болып табылады.
Табиғат ресурстарының басты түрлері — Күннің қуаты, Жердің ішкі жылуы, су,
жер және минералдық ресурстар — еңбек құралдары болып табылады. Өсімдік
ресурстары, жануарлар әлемі, ауызсу, жабайы түрде өсетін өсімдіктер
— тұтыну заттары болып табылады. Ресурстардың табиғи шығу тегін, сонымен
қатар олардың зор экономикалық мәнін ескере отырып, табиғат ресурстарының
келесі жіктеулері зерттеліп әзірленген (8-сурет).
Табиғат ресурстарының түрлері — табиғат ресурстарын табиғаттық топтар
бойынша жіктеу: минералдық (пайдалы қазбалар), су, жер (оның ішінде
топырақты), өсімдік (оның ішінде орманды), жануарлар әлемі, ауа райы,
табиғи үдерістер қуатының ресурстары (Күн жарығы, Жердің ішкі жылуы, жел
қуаты және т.б.). Өсімдіктер және жануарлар әлемі ресурстары
көбінесе биологиялық ресурстар түсінігіне біріктіріледі.
Табиғат ресурстарының экологиялық жіктемесі ресурстар қорларының
сарқылу және жандану белгілеріне негізделген. Сарқылу түсінігі табиғат
ресурстары қорларын және олардың шаруашылық қажетіне алынуы мүмкін
көлемдерін есептеу кезінде пайдаланылады. Осы белгі бойынша келесі
ресурстар бөлек көрсетіледі: сарқылмайтын — қазір немесе болашақта адамның
пайдалануы барысында олардың қорларының көзге көрінетіндей жұтаңдауына алып
келмейтін ресурстар (Күн жарығы, Жердің ішкі жылуы, су, ауа энергиясы);
сарқылатын жанданбайтын — үздіксіз пайдаланылуы себепті оларды ары қарай
пайдалану экономикалық тиімсіз болатын деңгейге дейін жетеді. Оның үстіне,
тұтыну мерзіміне сай келмейтін мерзімде олар өздігінен қалыпқа келуге
қабілетсіз (мысалы, минералдық ресурстар); сарқылатын жанданатын —
өздігінен қалыпқа келуге қабілеті бар ресурстар (көбею немесе басқа табиғи
кезеңдер арқылы), мысалы, өсімдіктер, жануарлар әлемі, су; ресурстары. Бұл
қосалқы топта өте баяу қарқынмен жанданатын ресурстар (құнарлы жерлер,
ағашының сапасы жоғары орман ресурстары) бөлек көрсетіледі.
Милер бойынша табиғи және жеңілдетілген антропогендік жүйелерді
салыстыру
Шаруашылықтық, онда табиғат ресурстары шаруашылықты пайдалану
мүмкіндіктері тұрғысынан әртүрлі топтарға жіктеледі: пайдаланудың
техникалық мүмкіндіктері бойынша табиғи ресурстар төмендегідей ажыратылады:
нақты — өндіргіш күштердің берілген даму деңгейінде пайдаланылатындар;
әлеуетті — теориялық есептер мен алдын ала жұмыстар негізінде белгіленген
және нақты белгіленген техникалық қолжетімді қорлардан басқа, қазіргі кезде
техникалық мүмкіндіктер бойынша игеруге болмайтын бөлігін де
қосады; ауыстырудың экономикалық мақсаттылығы бойынша ауыстырылатын және
ауыстырылмайтын ресурстар ажыратылады. Мысалы, ауысатындарға отын-
энергетика ресурстары жатқызылады — оларды қуаттың басқа да көздерімен
ауыстыруға бо лады. Ауыстырылмайтындарға атмосферадағы ауа, тұщы сулар мен
басқалары жатады.
Экономиканың дамуында табиғи ресурстарды зерттеу дәрежесі: топырақ
құрылымы, пайдалы қазбалардың саны мен құрылымы, ағаштың қорлары мен оның
жыл сайынғы өсімі және басқалары орасан рөл атқарады. Табиғат ресурстарының
арасында қоғам өмірінде ерекше рөлді минералдық шикізат атқарады, ал табиғи
ресурстармен қамтамасыз етілу дәрежесі мемлекеттің экономикалық деңгейін
көрсетеді. Геологиялық зерттелуіне байланысты минералдық-шикізаттық
ресурстар келесі санаттарға бөлінеді: A — қорланып жатқан нақты шекарасы,
жете барлау жасалған және зерттелген, пайдалануға беруге болатын қорлар. В
— кен орындарының кеңістікті орнын көрсетусіз, қорланып жатуының негізгі
шарттарын анықтауды қамтамасыз ететін, жете барлау жасалған және зерттелген
қорлар. С1 — жалпы алғанда, қорланып жату шарттарын анықтауды қамтамасыз
ететін, жете барлау жасалған және зерттелген қорлар. С2 — бірлі-жарым
сынақтар мен үлгілер бойынша алдын ала барлау жасалған, зерттелген және
бағаланған қорлар.
Бұдан басқа, экономикалық маңызы бойынша пайдалы қазбалар қазіргі
кезде пайдаланылуы мақсатқа сай теңгерімді және пайдалы заты, қорланып
жатуының үлкен тереңдігі, жұмыс жағдайының ерекшеліктері мен басқаларына
байланысты оны пайдалану, бірақ болашақта әзірлеуге болатын теңгерімнен тыс
болып бөлінеді.
Табиғи ресурстардың экономикалық маңыздылығы мен шаруашылық рөлін
бейнелейтін жіктемесі арасында әсіресе шаруашылықты пайдалану бағыты мен
түрлері бойынша топтастыру жиі пайдаланылады. Ондағы ресурстарды ажыратудың
негізгі бағалау өлшемі — материалдық өндіріс немесе өндірістік емес саланың
әртүрлі секторларына жатқызу. Бұл көрсеткіш бойынша табиғат ресурстары
өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өндірісі ресурстарына бөлінеді.
Өнеркәсіптік өндіріс ресурстарының тобы өнеркәсіп пайдаланатын табиғи
шикізаттың барлық түрлерін қамтиды. Өнеркәсіптік өндірістің көпсалалы
сипатына байланысты табиғат ресурстарының түрлері келесі нұсқа:
энергетикалық — оларға қуаттылықты өндіру үшін қазіргі кезеңде
пайдаланылатын ресурстардың әртүрлі түрлері жатады: жанатын пайдалы
қазбалар (мұнай, газ, көмір, битуминозды тақтатастар және басқалары);
гидроэнергоресурстар (өзен суларының қуаты, ағынды қуат және басқалары);
биоэнергия көздері (отындық ағаш, ауылшаруашылық қалдықтарынан алынатын
биогаз); ядролық энергия көздері (уран және радиоактивті элементтер)
бойынша сараланады.
Өнеркәсіптің әртүрлі салалары үшін шикізат ұсынатын немесе оның
техникалық ерекшеліктеріне сәйкес өндіріске қатысатын энергетикалық емес
ресурстар: каустобиолиттер тобына жатпайтын пайдалы қазбалар (кенді және
кенді емес); өнеркәсіптік өндіріс үшін пайдаланылатын сулар; өнеркәсіп
нысандары мен инфрақұрылым нысандары орналасқан жерлер; өнеркәсіптік маңызы
бар орман ресурстары; өнеркәсіптік маңызы бар биологиялық ресурстар.
Ауылшаруашылық өнімін құруға қатысатын ресурстардың түрлерін
біріктіретін ауыл шаруашылығы өндірісінің ресурстары: мәдени өсімдіктерді
өндіру және мал жайылымы үшін қажетті жылу мен ылғалдылықтың агроклиматтық
ресурстары; топырақ-жер — жер және оның жоғарғы қабаты — биомассаны
өндіретін ерекше қасиеті бар топырақ; өсімдікті биологиялық ресурстар —
азық ресурстары; су ресурстары — суғару үшін қолданылатын сулар және
басқалары.
Өндірістік емес саланың ресурстарына (өндірістік емес тұтыну — тікелей
немесе жанама) табиғи ортадан алынатын ресурстар жатады — кәсіптік аңшылық
нысаны болатын жабайы жануарлар, табиғи текті дәрілік шикізат, сонымен
қатар рекреациялық (демалуға, күш жинауға арналған) шаруашылық, қорық
аумақтары ресурстары және басқалары.
Табиғи және экономикалық жіктемелерді біріктіру ресурстардың әртүрлі
табиғи топтарын түрлі бағытта пайдалану мүмкіндігін және де олардың
ауыстырылуын анықтауға, жекелеген түрлерін тиімді пайдалану мен қорғау
мақсаттары туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Пайдалану түрлерінің
өзара қатынастары бойынша келесідей: міндетті түрде пайдалану ресурстары;
көпмақсатты пайдалану ресурстары, оның ішінде өзара ұштасқан (кешенді)
пайдалану (су ресурстары); өзара теріске шығаратын (бәсекелес) пайдалану
(жер ресурстары) жіктемесі бар. Табиғи ресурстардың басқа да топтарын бөліп
көрсетуге болады. Мысалы, біртекті ресурстар көздері (пайдалы қазбалардың
кен орындары, жер-сулар, орман-шикізат қорлары және басқалары) қорлар
ауқымы мен шаруашылық маңыздылығы бойынша бөлінеді. Шартты түрде: ең ірі
(жалпымемлекеттік маңызы бар), ірі (ауданаралық және аймақтық маңызы бар),
үлкен емес (жергілікті маңызы бар) деп
ажыратылады.
;
Өнеркәсіпте пайдаланудың жалпы бағыттары бойынша пайдалы
қазбалардың геологиялық-экономикалы қ жіктелуі: отын-энергетикалық шикізат
(мұнай, газ, көмір, уран және басқалары); қара, қоспалы және балқуы қиын
металдар (темір, марганец, хром, никель, кобальт, вольфрам кендері және
басқалары); бағалы металдар (алтын, күміс); химиялық және агрономдық
шикізат (калий тұздары, фосфориттер, апатиттер және басқалары); техникалық
шикізат (алмаздар, асбест, графит және басқалары) кең пайдаланылады.
Шаруашылықтың нарықтық жағдайында табиғи шикізатты саудалау сипатын
ескеретін табиғат ресурстарының топтамасы тәжірибелік үлкен маңызға ие
болады. Мысалы, төмендегілерді: сатылымы шектелуге тиіс стратегиялық мәні
бар ресурстар, өйткені ол мемлекеттің қорғану қуаттылығының бұзылуына
әкеліп соқтырады (уран кені және басқа да радиоактивті заттар); кең
экспортты мәні бар және валюталық түсімдердің негізгі ағымын қамтамасыз
ететін ресурстар (мұнай, алмаздар, алтын және басқалары); жан-жаққа кеңінен
таралған ішкі нарық ресурстары, мысалы, минералдық шикізат және басқаларын
ажыратуға болады.
Дәріс 6-7 Жер және ғарыш. Күш және қозғалыс
Жоспар
1. Жер және ғарыш.
2. Күш және қозғалыс
Жер планетасы бұдан 4,7 млрд жыл бұрын қалыптасып, оның эволюциясының
алғашқы кезеңі атмосфера, гидросфера, литосфераның абиогенді физико-
химиялық қалыптасуы мен олардың арасындағы қатынастардың қарқындауы арқылы
болды. Вулкандар әсерінен жүретін геологиялық және геохимиялық үрідстер
нәтижесінде азот пен көміртегі оксидтері бөлініп шығып, сутегі, метан,
аммиак және су буларынан тұратын атмосфераны қалыптастырды.
Биота 4,7 млрд жыл бұрын қалыптаса бастады және Жердің географиялық
қабықшасының эволюциясында үлкен роль атқарды. Биота қоршаған ортаға
бейімделіп қана қоймай, сонымен бірге орта жағдайларын өзіне қолайлы
бағытта өзгертті де. Жер эволюциясының алғашқы 4 млрд жылында биота
литосфера, гидросфера мен атмосфераға айтарлықтай өзгеріс енгізетін фактор
бола қойған жоқ. Жер эволюциясының екінші кезеңі прокариоттардың — бір
клеткалы ядросыз организмдердің, 3,3 млрд жыл бұрын қарапайым көкжасыл
балдырлардың пайда болуымен сипатталады. Алайда, биотикалық фактор әлі де
Жердің құрылымдық-структуралық белсенді компоненті болған жоқ еді.
Үшінші кезең 1,9-2,0 млрд жыл бұрын, эукариоттар – бір клетаклы ядролы
организмдер пайда болған кезден басталады. Нәтижесінде 1,2-1,0 млрд жыл
бұрын мұхитта қарапайым көп клетаклы өсімдіктер мен жануарлар пайда бола
бастады. Төртінші кезеңде биотаның қарқындап дамуы Жердің географиялық
қабықшасы эволюциясының аса маңызды факторларының біріне айналды. Бұл соңғы
600 млн жылда өтті. Осы кезеңде биота фотосинтез арқылы Жердің көмірқышқыл
газды атмосферасын азотты-оттекті атмосфеарға айналдырып, атмосфераға
миллиондаған тонна молекулалық оттегі бөліп, озон қабатын қалыптастырып,
омыртқалы жануарлардың құрылыққа шығуына алғы шарттар жасады. Органикалық
әлемнің эволюциясының осы кезеңінде атмосфера фотосинтездің негізгі
компоненті – көмірқышқыл газына байытылып, ал оттегі мөлшері біршама
азайды. Палеозойдың көп бөлігінің барысында СО2 атмосферадағы
концентрациясы 0,1-0,4% болды. СО2 бұндай концентрациясында авторофты
өсімдіктердің көпшілігінің өнімділігі ең жоғарғы шегіне жетіп, түзілген
орасан зор биомасса түрлі өзгерістерге ұшырап, нәтижесінде жанғыш
органикалық пайдалы қазбалардың мол қоры түзілді. Бұнымен қатар автотрофты
өсімдіктердің массасы, онымен бірге Жер бетіндегі тірі организмдердің
массасы азайды. Бесінші кезең — Жерге бұдан 65 млн жыл бұрын диаметрі 9 км
алып аспан денесінің құлауы және экологиялық жағдайдың кенет өзгеруі
нәтижесінде жануарлардың көпшілігі, оның ішінде динозаврлар да қырылып, бұл
сүт қоректілердің дамуына себеп болды.
4,5-5 млн жыл бұрын адам тәрізді маймылдардан гоминидтер
тұқымдастығының ажырауы бесінші кезеңнің соңы болды. Адамның алғашқы
қауымдық ата-тегі табиғи құралдарды қолдан жасауды үйренді. Олар
австралопитектерге жақын, 2,5 млн жыл бұрынғы ертедегі гоминидтер (Homo
habіlіs — қабілетті адам) тас дәуір –олдувай дәуірінің бізге белгілі
мәдениетін жасаушылар болды. Алғашқы палеолитте (шамамен 900-300 мың жыл
бұрын) австралопитек- гоминидтер біршама жетілген құралдар жасай бастап,
архантроптардың (Homo erectus – тік жүретін адм) ертедегі ашелл және шелл
мәдениетін сақтаушылардың қалыптасуына жағдай жасады.
Бесінші кезеңде 40-100 мың жыл бұрын антропогенез процесі қазіргі
заманғы адамның (Homo sapіens – саналы адам) физикалық типінің
қалыптасуымен аяқталды, ал бұдан соң 12-7 мың жыл бұрын алғашқы қауымдық
қауымлық құрылым аяқталып, құл иеленушілік қоғам қалыптасып, Жер дамуының
антропогендік кезеңі басталды: орман ағаштары кесіліп, өртеліп, мал және
егін шаруашылығы дами бастады.
Аса маңызды оқиғалардың хронологиясы
15 млрд жыл бұрын — Үлкен жарылыс.
3 минуттан кейін — Әлемнің заттық негізі түзілді (фотондар, нейтрино
мен антинейтрино сутегі, гелий және электрондар ядроларының қоспасымен).
Бірнеше жүз мың жылдан кейін – атомдар (жеңіл элементтердің) пайда
болды.
14 — 12 млрд жыл бұрын — әртүрлі масштабтағы құрылымдардың
(галактикалардың) түзілуі.
10 млрд жыл бұрын – алғашқы жұлдыздар пайда болып, ауыр элементтердің
ядролары түзілді.
5 млрд жыл бұрын – Күн пайда болды.
4,7 млрд жыл бұрын – Жер пайда болды.
4,5 млрд жыл бұрын – Жерде тіршілік пайда болды.
3,3 млрд жыл бұрын – бір клетаклы ядросыз организмдер пайда болды.
2 млрд жыл бұрын – клеткада ядро түзілді.
1 млрд жыл бұрын – организмдер жануарлар мен өсімдіктерге бөлінді.
500 млн жыл бұрын – жануарларда қаңқа пайда болды (хордалы жануарлар).
450 млн жыл бұрын — өсімдіктер құрлыққа шықты.
320 млн жыл бұрын – жануарлар құрлыққа шықты (алғашқы амфибиялар –
ихтиостегиялар – балық құйрықты және төрт жүзу жарғақты жануарлар).
290 млн жыл бұрын – динозаврлар пайда болды.
167 млн жыл бұрын – алғашқы ұшқыш кесірткелер (птерозаврлар мен
археоптерикстер).
150 млн жыл бұрын – алғашқы сүт қоректілер пайда болды.
65 млн жыл бұрын – динозаврлар жойылып, сүт қоректілер эволюциясына
жол ашылды.
14 млн жыл бұрын — қарапайым гоминидтер – рамапитектер пайда болды.
5-6 млн жыл бұрын – антропогенездің басы.
Қазіргі заманңы ғылымға тек қана даталар ғана белгілі екендігін айта
кету маңызды, ғалымға сонымен қатар, лкен жарылыстан басталып осы күнге
дейін жалғасып жатқан Әлемнің эволюциясының механизмдері де белгілі. Бұл –
бір ғана жүз жылдықта ғылымның қол жеткізген фантастикалық қорытынды деуге
болатын жағдай.
Атақты америкалық астроном Карл Саган (1934 жылы туылған) Әлемнің
эволюциясының көрнекті моделін жасады, ол бойынша, космостық жыл шамамен
біздің 15 млрд жылымызға, ал 1 секунд – 500 жылға тең; сонда эволюцияның
уақыты жердегі бірліктермен есептегенде төмендегідей болады екен:
лкен жарылыс 1 қаңтар 0 сағ 0 мин
Галактиканың түзілуі 10 қаңтарда
Күн системасының түзілуі 9 қыркүйекте
Жердің түзілуі 14 қыркүйекте
Жерде тіршіліктің пайда болуы 25 қыркүйекте
Мұхиттағы планктон 18 желтоқсанда
Алғашқы балықтар 19 желтоқсан
Алғашқы динозаврлар 24 желтоқсанда
Алғашқы сүт қоректілер 26 желтоқсанда
Алғашқы құстар 27 желтоқсанда
Алғашқы приматтар 29 желтоқсанда
Алғашқы гоминидтер 30 желтоқсанда
Алғашқы адамдар 31 желтоқсанда шамамен 22 сағат 30 минутта пайда
болған.
2. Күш (лат. fortis) - материалдық нүктеге немесе денеге басқа денелер
немесе өрістер тарапынан болатын механикалық әсердің өлшемі.
Күнделікті өмірде біз күш ұғымы арқылы бір дененің екінші бір денеге
әрекетін сипаттаймыз. Мысалы, қолдың допқа, желдің қайық желкеніне,
магниттің темірге, судың жүзгішке әрекеті туралы айтуға болады. Сонымен
қатар бұл ұғым ауыспалы мағынада да қолданылады.
Күш деп дененің басқа денелер тарапынан болатын әрекеттің нәтижесінде
үдеу алатынын сипаттайтын және осы әрекеттің өлшемі болып
табылатын физикалық шаманы айтады.
Тең әрекетті күш деп денеге бір мезгілде әрекет ететін бірнеше күштің
әрекетіндей әрекет жасайтын күшті айтады.
Білегі күшті бірді жығады, білімі күшті мыңды жығады,Көптің күші -
бірлікте деген аталы сөздердің терең мағынасын жеткізу үшін де күш ұғымы
қолданылған. Күш ұғымы ғылымда да кеңінен қолданылады және
ол физиканың негізгі ұғымдарының біріне жатады.
Инерция құбылысын қарастыра отырып, басқа денелермен
әрекеттеспейтін дене санақ. денесіне қатысты түзу сызықты және бірқалыпты
қозғалатынына көзімізді жеткіздік. Басқа денелермен әрекеттесу дененің
жылдамдығының өзгеруіне әкеледі. Мысалы, қалақшамен ұшып бара жатқан теннис
добының қозғалыс бағытын өзгертуге болады . Әткеншекті тербеткенімізде,
онда отырған бала онымен бірге қозғала бастайды (69,ә-сурет). Осы
келтірілген мысалдар дененің басқа денелермен әрекеттесуі оның
жылдамдығының өзгеруіне əкелетінін көрсетеді.
Бұл жағдайда денелердің жылдамдығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz