Инклюзивтібілім беру жағдайында бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілін үйрету
Инклюзивтібілім беру жағдайында бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілін үйрету
ИНКЛЮЗИВТІ ОҚЫТУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЗАҚ ТІЛІН
ОҚЫТУДЫҢ ТИІМДІ ӘДІС - ТӘСІЛДЕРІ
Инклюзивті білім беру - гуманизмге, руханилылыққа, әлеуметтік әділдікке
жетелейтін әрі солардан бастау алатын, өзіндік ерекшелігі мол сала. Адам
құқықтары саласындағы халықаралық стандарттары әрбір адамның қоғамдық
өмірге теңдікпен және дискриминациясыз араласуы керек деген идеяға негізделетіні белгілі. Сондықтан да әлемдік білім беру жүйесінде соңғы жылдары жаңашыл идеялар көптеп енгізіліп, олардың діңін ЮНЕСКО-ның
Білім барлығы үшін бағдарламасы қалап келеді. Оқыту мекемелеріне
инклюзивтік білім беруді енгізу үдерісі - уақыттың талабы. Дегенмен, бұл
қадам - білім беру жүйесіндегі гуманизмнің қарқынды даму нәтижесі екенін де атап өту керек. Инклюзивті практика білім алуға барлық балалардың бірдей қолы жетуі тиіс деген идеяны іске асырады. Бұл жерде балалардың жеке басының ерекшеліктері, оқудағы жетістіктері, ана тілі, мәдениеті, психикалық және дене мүмкіншіліктері білім алу жолында кедергі болмауы керек екендігі басты мәселе болып табылады. Инклюзивті білім беру жүйесі қазіргі кезде өзінің ғылыми негіздері мен әдіснамасын жетілдіруге ұмтылуда. Ол әдіснаманың басты ерекшелігі сонда, бұл сала бойынша бала - оқытуды қажет ететін, бірақ түрлі қажеттілік деңгейлері бар жеке тұлға. Инклюзивтік білім беру түрлі деңгейде оқи алатын түрлі ерекшеліктері бар балаларды қанағаттандыруға икемді болып келетін тәсілді зерттеуде. Осымен де байланысты, еліміздің тұғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев: ...Бесіншіден, мүмкіндігі шектеулі азаматтарымызға көбірек көңіл бөлу керек. Олар үшін Қазақстан кедергісіз аймаққа айналуға тиіс. Бізде аз емес ондай адамдарға қамқорлық көрсетілуге тиіс - бұл өзіміздің және қоғам алдындағы біздің парызымыз. Бүкіл әлем осымен айналысады. Мүмкіндігі шектеулі адамдар тұрмыстық қызмет көрсету, тағам өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында жұмыс істей алады, - деп мүмкіндігі шектеулі жандарға қолдау көрсетіп, олардың оқып-білім алуына, еңбек етуіне мүмкіндік туғызу керек екендігіне баса назар аударды [4]. Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді дамытудың тұжырымдамалық тәсілдерінде білім беруге ерекше қажеттіліктері бар білім алушыларға мына санаттағы балалар жататыны белгіленген:
- мүмкіндіктері шектеулі балалар;
- мигранттардың, оралмандардың, босқындардың, саны аз ұлттар
отбасыларынан шыққан балалар;
- қоғамда әлеуметтік бейімделуде қиындықтары бар балалар (жетім
балалар, виктимді балалар, девиантты мінез-құлықты балалар, әлеуметтікэкономикалық және әлеуметтік-психологиялық деңгейі төмен отбасынан шыққан балалар) [5]. Бұл санаттағы балалар - өмірде түрлі қиын жағдайларға душар болған, қиындықтарға тап болған балалар екені белгілі. Осыны ескере отырып, мүмкіндігі шектеулі балалардың қоғамға ерте бастан кіріктірілуі, олардың болашақта толыққанды қоғам мүшесі болуына мүмкіндік жасалуда. Білім беруді гуманизациялау оқыту мен тәрбиелеу үдерісінде баланың жеке басы, танымдық қызығушылығы, тұлғалық қасиеттері дамуын тиімді ететін оқыту мен тәрбие әдістері мен формаларын қолдануын қажет етеді әрі талап етеді. Қоғамдық дамудың басты ұстанымдары әрбір адамның өзінің білім алу қажеттілігін қанағаттандыру құқығы мен сапалы базалық білім алуы құқығын қамтамасыз ету болып табылады. Осы ретте, мүмкіндігі шектеулі балалардың заманауи талаптарға сай білім мазмұнын меңгеруін қамтамасыз ету үшін, оқыту барысын дәстүрлі ұйымдастыру модельдеріне беймдемей, керісінше, қалыпты дамып келе жатқан, дамуы баяу, дарынды, әлеуметтік тұрғыдан әлсіз топтан тұратын оқушылардың әрқайсысына бейімделе аалатын оқыту жүйесін құру ьетбұрыс жасалуы керек. Балалардың, жалпы, адамдардың өзара айырмашылықтары болуы - табиғи құбылыс болғандықтан, оқу-тәрбие үдерісі қоғамдағы әр адамның білім алу құқығын құрметтеп, қоғамның әр мүшесіне лайықты етіп құрылған болуы керек. Тек сондай оқу-тәрбие үдерісі ғана гуманистік, демократиялық ұстанымдарды басшылыққа алған болып табылады. Мүмкіндігі шектеулі балаларға ерекше білім беру назарсыз қалмауы үшін әр педагог әдіс-тәсілдерін нақты ойластыру қажет. Тек қана балаға бейімделген тәрбие оның ішкі потенциялын ашуға мүмкіндік туғызады, әр адамға қарап, сабырлылыққа тәрбиелейді, отбасыларымен қарымқатынастықты нығайтып, оқу барысына кірістіреді. Табиғаттың мүмкіндігі шектеулі деп есептемейік! Адамның өнері арқылы бұл мүмкіндіктін шектеусіз сипатқа ие болуы да ықтимал, Ж. Ламетри
айтқандай, қазіргі таңда барлық әлемде жеке қажеттілікті түзету, педагогикалық қолдау мен бейімдеу баланы емес, балалардың білімдік сұраныстары мен жеке ерекшеліктеріне ортаның, отбасының белсенді қатысуымен білімт беру үрдісіне толық қосуды қарастыратын барлығы үшін бір мектеп немесе инклюзивті білім беру туралы айтуда. Бұл арнаулы білім беру жүйесінде дәстүрлі түрде қалыптасқан және даму үстіндегі формаларды ығыстырмайды. Нағыз инклюзив білім берудің екі жүйесін жалпы және арнаулы жүйелерді бір біріне қарама-қарсы қоймай қайта жақындатады. Олардың арасындағы шекараны ашады. Инклюзивті білім берудің Қазақстанда өріс алуы қажеттілік әрі перспективалық іс екенін мойындаймыз. Осы кезде ғылыми ортада педагогикалық қауымдастықтар арасында инклюзивтік білім беру (баршаға қол жетімді және бәріне бірдей білім беру жүйесіне қосу) идеясы кең етек алып келеді. Жалпы білім беретін мектепте сау балалар мен мүмкіндігі шектеулі балалардың бірлесіп (интеграциялы) түрде оқуын ұйымдастыру консилиум арқылы әзірленеді. Консилиумға мектептің пән мұғалімдері, педагог-дефектологтар, психологтар қатысады. Жеке бағдарлама есту, сөйлеу, көру қозғалу мүшелері мен интеллектідне ақаулықтары бар оқушылардың танымдық мүмкіндігіне бейімдетіледі. Инклюзивті білім беру жағдайындағы жалпы білім беретін мектептерде білім беру процесін ұйымдастыру типтік және қолданыстағы оқу жоспарларына сәйкес жүргізілуі, жылдық күнтізбелік оқу жоспары және сабақ кестесі арқылы регламенттелуі тиіс. Бұл ұсыныстар мүмкіндігі шектеулі бар балалар оқитын бастауыш сынып мұғалімдері мен пән мұғалімдеріне оқу бағдарламаларын әрбір жеке жағдайға байланысты оқушылардың білім жөніндегі талап-тілегіне бейімдеуді жүктейді. Білім беру бағдарламалары мектептің педагогикалық және әдістемелік кеңестерде бекітілу керек. Инклюзивті білім беру жағдайында сынып жетекшілерінің рөлі де артып күрделене түседі. Мүмкіндігі шектеулі оқушыларға арнаулы қолдау көрсетілуін: шәкірттердің оқу процесі аясында жұмысты ұйымдастыруына көмектесу; оңды қарым-қатынастар негізінде балалар ұжымын қалыптастырып, дамыту; ата - аналармен тығыз ынтымақтастық орнату мәселелерінің реттелуін нақ солар қамтамасыз етуі тиіс. Инклюзивті білім беруді дамытуды мүмкіндіктері шектеулі балалардың білім алу жүйесін жетілдірудің басты бағыттарының бірі
ретінде қарастырған жөн. Десекте қазіргі таңда әр оқушыға жеке тұлға ретінде қарап, саналы тәрбие сапалы білім беру өмір талабы болып табылады.Осы ретте мектебімізде әрбір мүмкіндігі шектеулі оқушының даму деңгейі мен жас
ерекшелігі ескеріліп білім берілуде Инклюзивті білім берудің мақсаты:
Даму мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты балалармен бірге білім
беру. Бұл арнаулы білім беу жүйесінде дәстүрлі түрде қалыптасқан және
даму үстіндегі формаларды ығыстырмайды. Инклюзивті білім беру - ерекше мұқтаждықтары бар балаларды жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда қолданылады. Инклюзивті оқыту-даму мүмкіндігі шектеулі балалардың қалыпты дамыған балалармен бірге әлеуметтендіру және интеграция процестерін жеңілдету мақсатындағы жеңілдетілген оқыту жүйесі. Түзету сыныптарда балалардың ата-аналары мектептерге ПМПКның ұсыныс бойынша жеңілдетілген бағдарлама бойынша оқытуға толық құқылы. Жалпы білім беретін мектептер, балалабақашалар ПМПК-ның қорытындысы бойынша көрсетілген баланың деңгейіне қарай жеңіл бағдарламамен білім беруге тәрбиешілермен мұғалімдер инклюзивті білім беруге дайын болғаны жөн. Тәжірибе көрсеткендей қатаң білім беру жүйесінен балалардың бір бөлігі шығып қалып жатады. Мұндай қалыптасқан жүйе баланың даралық қажеттілігін қанағатттандыра алмайды. Инклюзивті бағыт мұндай балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкншілігін қалыптастырады. Инклюзивті білім беруді ашқан мектептерде оқыған балалар адам құқығы туралы білім алуға мүмкіндік алады. Инклюзивті оқыту балаларды жалпы білім беру үрдісіне толық енгізу және әлеуметтік бейімделуге, жынысына, шығу тегіне, дініне қарамай балаларды айыратын кедергілерді жоюға ата-аналарын белсенділікке шақыруға балалардың түзеу-педагогикалық және әлеуметтік қажеттіліктерін арнайы қолдау, қоршаған ортаның балаларды жас ерекшеліктеріне бейімделуіне жағдай қалыптастыру, яғни жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді саясат. Технология әзірлеуде оқыту мен дамыту арасындағы арақатынасты анықтау;
Дәстүрлі оқыту мен түзетулер міндетін шешуге тиімді әдісінен аса мәнді болып табылдады.
Сапалы жеке оқытудағы жаңа әдістерді әзірлеу.
2) оқу-таным әрекетіне түрткі (мотивация) жасау, әсер ету әдістері;
3) оқу-таным әрекеттерін топтарда жұмыс істеу арқылы дамыту
,сайыс сабақтарын ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады өзін-өзі
таныту жолдасына көмектесу,сайысқа түсу оқушылардың оқуға деген
құлшынысын тудырады.
- сөздік, көрнекілік және практикалық әдістерді қолдану, сахналык
қойылымдар қою, жағдаят тудыру. (олар қабылдау мен есте сақтауға
,өмірге жақын дүниені қабылдауға негізделеді);
- ойын технологиясын қолдану түзету сыныптарында өзіндік
нәтижесін береді.
өздігінен орындау, мұғалімнің басшылығымен орындау әдістері
(қиялға, ерікке, ерекшеліктеріне негізделеді).
Балалардың қызығу мүддесін туғызу, зейінін жинақтау және оқуда борыш, жауапкершілік туғызу әдістеріне топтық ойындар, суреттерді сөйлету, ертегі кейіпкерлерін қонаққа шақыру сратегиялары сәтті өтеді. Ауызша тексеру, жазуша тексеру оқу техникасын тексеру, көру диктантттары,сөздікті жұппен жұмыс арқылы тексеру әдістері енеді. Түзету сыныптарында пайдаланатын тиімді жол - оның тіке байланысқа негізделіп, адаммен - адамның тікелей қарым-қатынасы арқылы тілді үйретуді жүзеге асыруында. Тілді оқытуда үйренуші мен үйретушінің арасында бір-бірімен көзбе-көз кездесу, ауызба-ауыз тілдесу, яғни, тікелей қатынас болмаса, сөйлесім әрекеті де іске аспайды. Тілді үйретуге байланысты қандай бағыт-бағдарды таңдап алу керек, оған
қатысты орындалатын жұмыстармен тапсырмалар қандай, оны іске асыруда бұл жұмыс түрлерінің алатын орны мен қызметі қандай дегенді анықтап белгілемей, алға қойған мақсатқа жету мүмкін емес. Түзету сыныптарында отан ,туған облысымыздың, қаламыздың көрнекі жері, тарихы, атаулы оқиғаларын білгізудің мәні зор себебі өмірмен байланысты тақырыптарға қызығушылықтары бар. 3, 4, сыныптарды аймақтық компоненттерді Қазақстан, Менің қалам, Менің көшем, Менің отбасым, Дүкенде, Стадионда, Дәрігерде, Жыл мезгілдері тағы сол сияқты тақырыптарды оқығанда әбден қолдануға болады. Аймақтық компоненттерді сабақта қолдануда қандай шаралар арқылы жүзеге асыруға болады. Тақырыпты қандай жұмыс түрлері арқылы ашуға болады.
- Диалог
- Викторина
- Карточкакмен жұмыс
- Сурет бойынша жұмыс
- Инсценировка
- Экскурсия
- Оқушылардың шығармашылық жұмыстары негізгі тақырыптар бойынша сурет салу( менің отбасым,азық-түліктер, менің мектебім)
- Интеграцияланған сабақтар( дене шынықтыру -ұлттық ойындар, музыка-ұлттық аспаптар).
Сабақта тілдік қатынас үш түрлі жолмен немесе қалыппен іске
асады:
1. Жұптық
2. Топтық
3. Ұжымдық
Түзету сыныптарында шаттық шеңбер құру арқылы психологялық
хал-ахуал туғызудың да маңызы зор. Сыныпта балалардың ерекшеліктерін
ескере отырып сергіту сәттерін дұрыс ұйымдастыра білу де сабақтың
нәтижелі өтуіне себебін тигізеді, Қазақ тілін оқыту барысында бұл әдістердің қайсысының қай кезде тиімді екенін мұғалімнің өзі айқындап алып, таңдап қолданады. Отандық және шетелдік тәжірибелерге талдау жүргізе отырып, біз
инклюзивті білім беру аясындағы педагогтардың құзіреттіліктерін
айқындайтын кәсіби көрсеткіштердің тобын жасадық:
- инклюзивті білім беру аясындағы теориялық білімдердің нормативтікқұқықтық негіздері;
- инклюзивті білім беру жағдайындағы тәрбиелеу мен оқыту үдерісін
құрудың ерекшеліктерін білу;
- инклюзивті білім беру жағдайында ақпараттық-коммуникациялық
технологиялардың тәжірибеде қолдану негіздерін білу;
- мүмкіндігі шектеулі балалар мен олардың ата-аналарымен бір-бірімен
өзара әрекеттесу және барлық субъектілермен қарым-қатынастарын дұрыс
құруды білу;
- дамуында ауытқуы бар балалар үшін және дамуында ауытқуы жоқ
балалар үшін психология, дефектология, психологиялық заңдылықтардың
теориялық және әдістемелік негіздерін білу;
- инклюзивті білім беру жағдайында мүмкіндігі шектеулі балаларды
тәрбиелеу, дамыту, оқыту мәселерінде кәсіби тұрғыдан өзін-өзі жетілдіру
- білім беру үдерісінде этикалық нормаларды сақтау, кедергісіз орта
құру, рухани-адамгершілік қасиеттерін таныту[6].
Қазіргі педагогика баланың оқуға, өзінің танымдық қуатын ашуға, жаңа
білімді алуға үнемі талпынуға үйренуіне бағытталған. Оқу процесінің табысты
болуы мұғалімнің балалармен, балалардың бір-бірімен, әр баланың мұғаліммен, оқушының ұжыммен өзара қарым - қатынасына байланысты.
Оқыту әдістемесі деп біз нені түсінеміз? Бұл - оқушының өзіндік ойлау
қабілеттері мен қызығушылықтарын арттыруға мүмкіндік беретін мұғалімнің
оқушылармен жүйелі жұмыс тәсілі, білімді және ептілікті меңгеруі, оны
тәжірибеде қолдана білуі. Педагогикада оқыту әдістерін топтастырудың
бірнеше түрі бар. Дәстүрлі түрде оларды пассивті, активті және интерактивті
деп үш топқа бөледі. Пассивті - бұл мұғалім мен оқушылардың өзара әрекет ету формасы. Мұнда мұғалім негізгі әрекет етуші тұлға және сабақ барысын басқарушы, ал оқушылар мұғалім нұсқауына бағынатын пассивті тыңдаушылар рөлін атқарады. Мұғалім мен оқушы арасындағы байланыс түрлі сұрақтар, өзіндік бақылау жұмыстары, тест жұмыстары арқылы іске асады. Заманауи педагогикалық технология тұрғысынан алғанда, оқушылардың оқу материалдарын меңгеруінде пассивті әдіс тиімсіз болып саналады. Бірақ өзіндік артықшылықтары да жоқ емес. Ол мұғалімнің сабаққа оңай дайындалуына және шектеулі уақыт аясында оқу материалдарын көбірек беруге мүмкіндік береді. Осы артықшылықтарды есепке ала отырып, көптеген мұғалімдер басқа әдістерге қарағанда пассивті әдісті жөн көреді. Активті - бұл оқушы мен мұғалімнің сабақ барысындағы өзара әрекеті, мұнда оқушылар пассивті тыңдаушы емес, сабақтың белсенді қатысушылары. Пассивті сабақта негізгі әрекет етуші тұлға мұғалім болса, мұнда оқушы мен мұғалім тең құқылы болады. Активті тәсіл демократиялық стилді қалайды. Негізгі әдістері - бұл шығармашылық тапсырмалар, оқушылардың мұғалімге, мұғалімнің оқушыларға сұрақтар қоюы. Интерактивті оқытудың мұғалім мен оқушылардың өзара әрекеттесуі арқылы жүзеге асатындығын біз білеміз. Мұнда мұғалім мен оқушы оқу үрдісінің субьектісі болып табылады. Мұғалім ұйымдастырушы, топтың көшбасшысы, ақыл-кеңес беруші, оқушы әрекетіне жағдай жасаушы қызметін атқарады. Білімді меңгеруде, тапсырмаларды орындауда, бір-бірінің жұмысын бағалауда, талдауда оқушылар өздері жетекшілік етеді, өздерінің тәжірибесіне сүйенеді. Мұғалім шығармашылық жұмыстарды орындау барысында тың мәселелерді туғыза отырып, оқушылардың таным белсенділігін арттыруды көздейді. Туындаған мәселе төңірегінде оқушылар өз пікірін, көзқарасын білдіреді, оның дұрыстығын дәлелдейді. Оқушылардың жаңа білімі, шеберлігі осындай тәжірибе негізінде қалыптасады. Интерактивті оқыту оқушының санасына ғана әсер етіп қоймайды, олардың сезіміне, еркіне (әрекетіне, дағдысына) жағымды әсер етеді. Ғалымдардың зерттеуі де интерактивті тәсілдер арқылы оқушының оқу материалдарын жылдам меңгеретіндігін дәлелдеген. Оқытудың интерактивті тәсілдері мынандай міндеттерді шешуге көмектеседі:
- Әрбір оқушының оқу материалын меңгеру үрдісіне белсенді араласуы;
- Танымдық мотивациясын арттыру;
- Табысты қатынас жасау дағдыларын қалыптастыру (бірін-бірі тыңдай
білу, сөйлесім құра білу, түсіністікпен сұрақтар қоя білу);
- Өзіндік оқу қызметінде дағдыларын дамыту: жетекші және аралық
тапсырмаларды анықтау, өз таңдауының нәтижесін алдын-ала қарастыра білу,
оны объективті бағалау;
- Лидерлік қасиетін тәрбиелеу;
- Топпен және топ ішінде жұмыс істей алу;
- Біріккен және жеке қызметте жетістіктерге жету үшін жауапкершілікті сезіну.
Оқытудың интерактивті әдістерінің көпшілігі бірнеше тәсілдердің күрделі
өрілуі болып табылатындықтан оларды топтастыру өте қиын. Қай әдісті
қолдану түрлі себептерге: сабақтың мақсатына, қатысушылар мен мұғалімнің
тәжірибесіне, олардың талғамына байланысты. Көптеген әдістердің атауының
шартты түрде екендігін де айта кеткен жөн. Бір ғана атау бірнеше мазмұнды
белгілеу үшін жиі қолданылса, керісінше бір ғана әдіс түрлі атаулармен
кездеседі.
- Шығармашылық тапсырмалар.
- Шағын топтармен жұмыс.
- Ойындар (рөлдік, іскери, білімдік).
- Сергітулер (разминки различного рода).
- Мәселелерді шешу және талқылау (жобалау әдісі, пікірсайыс, зерттеу).
- Жаңа материалды үйрену және бекіту (оқушы мұғалім рөлінде, көрнекі
құралдармен жұмыс, практикалық сабақтар).
- Әлеуметтік жобалар (жарыстар, спектакльдер, қойылымдар, көрмелер).
- Қоғамдық ресурстарды пайдалану (мамандарды шақыру, саяхаттар).
Оқушыларды топқа бөлу тәсілдері. Оқушыларды оқу топтарына бөлудің
бірнеше тәсілдері бар. Топ мүшелерінің тізімін алдын ала анықтап, іліп қоюға
болады. Оқушыларды топқа бөлудің ең қарапайым жолы - бір, екі
сандарымен санату. Бір санын атағандар бірінші топты, екі санын атағандар
екінші топты құрайды. Сандардың орнына түстерді немесе жыл мезгілдерін т.б. атауға болады. Енді бір жолы оқушылардың көзқарастары мен ұстанымдары бойынша (өз қалауымен) құрауға болады. Қажетті уақыт бойы топ құрамының тұрақты сақталуы оқушылардың топпен жұмыс істеуде жетістікке жету шеберліктерін шыңдайды. Интерактивті оқытуда тұрақты топ болмайды, олар үнемі ауысып отырады. Ал топ құрамының ауысуы барлық оқушыларға әртүрлі адамдармен жұмыс істеуге және оларды тануға мүмкіндік береді. Топты құра отырып, мынандай жағдайларға көңіл бөліңіз: оқушылардың топтық жұмысты орындауға білімі мен іскерліктерінің жететіндігіне көз жеткізіңіз. Өз нұсқауларыңызды мейлінше анық жасаңыз. Оларды тақтаға немесе карточкаларға жазып қойыңыз. Тапсырманы орындауға жеткілікті уақыт беріңіз. Тапсырманы басқа топтардан бұрын аяқтаған топтың немен айналысатынын да алдын ала ойластырыңыз. Сіздің бағалау және марапаттау тәсілдеріңіздің топтық жұмысты қолдануға қалай әсер ететінін де ойлаңыз. Топтың күшімен жеткен жетістікті топтық марапаттаумен қамтамасыз етіңіз. Топішілік басқару мәселесін де назардан тыс қалдырмаңыз. Егер бір оқушы топтың жұмысы туралы есеп берсе, әділ шешім жасаңыз. Топтың әр мүшесінің бір-бірінің құқығын қалай сыйлайтынына көңіл бөлуге тырысыңыз. Бірігіп әрекет етуге тән жұмыс барысындағы шуларға дайын болыңыз. Шағын топтардағы жұмыстарға тапсырма дайындау барысында әр топтан күтілетін оқу нәтижесін ойластырыңыз.
1. Оқушыларды тапсырма түрімен олар топқа бөлінбей тұрып таныстырыңыз.
2. Тапсырманың түсінікті екендігін оқушылармен бірге талқылаңыз.
3. Топта жұмыс істеу ережесін естеріне түсіріңіз.
Баланың табысқа жету жолындағы бір сәттік күйзелісі оның психологииялық көңіл күйін түп - тамырымен өзгертуі де, тұлғаның болашақ іс-әрекетінің, қиындықтарға қарсы күш қуатының, оқуға деген құштарлығының артуының қозғаушы тетігі болуы да мүмкін. Оқушылардың табысқа жетуінің шарттары:
1) Айналасындағылардың тілектестігі: оқушылардың жайғасуы, бір - біріне
күлімдеп, достық қатынаста болуы, тапсырманың орындалуы мен күтілетін
нәтижеге деген қызығушылық - осының бәрі психологиялық қыспақты жойып, сәтсіздік қорқынышын азайтып, субьектінің белсенділігін арттырады.
Субьектінің белсенділігін Бұл бізге өте қажет, өйткені..., Бұл сен үшін өте
маңызды, өйткені ... деген сөздермен арттырып отыру керек. Оқушы
әрекетінің маңыздылығын баса айту тұлғаның өзіндік мәнін арттырып, өз
күшіне деген сенімін туғызады.
2) Қорқынышты сейілту - бұл табысқа жетуді көздейтін және сәтсіздіктен
қорқатын әрбір оқушы үшін ең қажетті әрекет. Сондықтан педагог Бұл онша
қиын емес ... Тіпті жүзеге аспаса да ештеңе етпейді, біз басқа тәсілдерді
іздейміз ... немесе Біз бәріміз саған көмектесеміз дегенді айтып отыруы
керек.
3) Жасырын нұсқау - бұл әрекет етудің басқаша түрі, яғни адамға
бүркеме көмек көрсету. Мұнда оқушы толықтай өзінің ресурстарына сүйене
отырып, ешқандай көмексіз жұмыс істеуге үйренуі тиіс. Тәжірибесі, икемі
болмағандықтан алғашында істей алмауы да мүмкін. Педагог мұндай жағдайда:Есіңде ме, әрине, мынадан бастау керек..., Мына жағынан кіріскен ыңғайлы... немесе Мұнде ең бастысы... деген сөздермен қолдау көрсетеді. Жасырын нұсқау оқушы санасына елес береді, ол өз әрекетінің барысына қажетті картинаны көреді. Аталмыш елес субьектінің өзіндік қадам жасауына негіз болады.
4) Достық жағымды берік қатынас - бұл адамның әлі ашылмаған жақсы
жақтарының айналасындағылар арқылы ашылуына негіз болады. Мысалы;
Сендей ақылды (күшті) адамның қолынан бәрі келеді деген сияқты сөздермен қасындағылардың демеу көрсетуі.
5) Жеке ерекшелік: бұл операция Тек сенің ғана қолыңнан келеді ... , біз
саған ғана үлкен сенім артамыз деген сөздер арқылы субьектінің
жауапкершілігін арттырып, тез әрекет етуіне ықпал етеді.
6) Педагогикалық иландыру - тәрбиеленушіні сендіру, нандыру тәсілі. Бұл
көп жағдайда бүтіндей педагогикалық шеберлікке байланысты.
7) Педагогикалық операция жүйесі бала әрекетінің нәтижесін бағалаумен
аяқталады. Ол баланың жеткен табысына қаншалықты қуанғанын анықтайды.
Бағалау тұтастай емес, нақты болуы керек. Маған көбірек ұнағаны, сенің...,
Әсіресе саған орайы келгені..., Мына көрініс таңқалдырды... деген
мадақтаулар арқылы әр оқушының жетістігін жеке дара бағалаған дұрыс.
Білім берудің инновациялық технологиялары мұғалімнен терең теориялық,
психологиялық, әдістемелік білімді, педагогикалық шеберлікті, оқушылардың
жан дүниесіне терең үңіліп, оны ұғына білуді талап етеді. Инновациялық
технологиялар оқытудың интерактивті әдістерін ұтымды қолданумен
байланысты. Оқушылар белгілі тақырыпта сұхбаттаса отырып, нәтижесінде сыни ойлауды, тиісті ақпарат пен белгілі жағдайды талдау негізінде күрделі
мәселелерді шешуді, балама көзқарастарды салыстыруды, ақылды шешім
қабылдауды, пікірсайысқа қатысуды, кез келген тілдік ортада интерактивті
қатысым жасауды үйренеді. Интерактивті оқыту технологиясы орыс
мектептерінде қазақ тілін оқытуда коммуникативтік-танымдық құзіреттілігін
дамыту бағытын ұсынады. Қазақ тілін интерактивті оқыту субъектілерінің бірбірімен ынтымақтастық қарым-қатынаста, бір бағытта бірлесе отырып өнімді еңбектенуі, эмоционалдық және рухани құндылықтарының үндесуі негізінде сипатталады. Тіл үйретудің дәстүрлі әдістерімен салыстырғанда, интерактивті оқыту технологиясында мұғалім мен оқушы арасындағы оқу әрекеті кезектесіп ұйымдастырылады: мұғалім белсенділігі қазақ тілін үйренуші оқушының белсенділігіне орын береді. Мұғалім тарапынан ұсынылатын деңгейлік тапсырмалар олардың бастамасы үшін жағдай жасаушы болады. Тіл үйрету сабақтарында интерактивті қатысым жасауға бағытталған жеке, жұптық және топтық жұмыс түрлері ұйымдастырылады, интерактивті ойындар қолданылады, түрлі ақпараттармен шығармашылық жұмыс жасайды. Интерактивті оқыту технологиясы мұғалімнің жоспарлы ұйымдасқан жетекшілігі арқылы тіл үйренушілердің тілдік бірліктерді меңгеріп, оны тілдік коммуникацияда орынды қолдана білу нәтижесін жетілдіреді. Мұғалім оқушыларды екі немесе бірнеше топқа бөліп, әр топтың белгілі бір тілдік жағдаятқа дискурс жүргізуін ұйымдастырады. Екі оқушының өзара сұхбатына басқа да оқушылар қатысып, сұхбаттың мазмұнды, қызықты әрі көңілді ұйымдастырылуына ат салысады. Сұхбатқа қарсы топтың мүшелері өздерінің сұрақтары мен ұсыныстарын, тақырыпқа қатысты тың деректерін білдіре алады. Сөйтіп диалог, полилогқа айналуы мүмкін. Бұл оқушылардың сөйлеу мәдениетін жетілдіріп, тілді меңгерудің қиындығын жеңілдетуге көмектеседі. Оқушылардың тілді меңгеру қабілеті әртүрлі. Сондықтан мұғалім жеке деңгейлік тапсырмалар әзірлейді. Топтық әрекетте артта қалмас үшін тілді жоғары деңгейде меңгерген оқушылар білімі төмен достарына көмектеседі. Қазақ тілі сабағындағы интерактивті оқытудың басты тиімділігі мұғалімге оқу үдерісін түбегейлі өзгертуге, дидактикалық мақсатты шешуде оқытудың белсенді формаларын қолдануға мүмкіндік береді. Интерактивті оқыту әдістерінің негізгі принциптері деп төмендегілерді көрсетуге болады:
::Лексикалық (оқу терминдерін, кәсіби лексиканы, шартты түсініктерді
мұқият таңдау);
::Рөлдік (оқушының түрлі рөлдерді орындауға қатысты қызметін
практикалық мысалдар арқылы жан-жақты талдау);
::Көзбен шолу (оқушылардың барлығын көзбен көре отырып, берілген
тапсырмаларды орындауын қадағалап отыру);
::Өзін-өзі басқару (әр сабақта оқушылардың біреуі жетекшілік жасап,
тапсырмалардың орындалуына бастамашыл болады);
::Мультимедиалық (сабақта презентация, слайдтар, фильмдер, роликтер,
бейнеклиптер және тағы басқа техникалық құралдарды белсенді пайдалану);
::Интерактивті тақтаның көмегімен оқу материалдарын көрсету;
::Психологиялық климаттың болуы (мұғалімнің топтағы белсенді қарымқатынасты тұрақты түрде қолдап отыруы, талқылау кезінде оқушылардың арасында жағымды әрекет туғызу).
Айтылым - адамдардың бір-бірімен тілдесуі барысында өз ойын, пікірін жеткізуі. Сөйлем әрекетінің айтылым түрі қатысым әрекеті арқылы іске асады.
Тіл үйрену сабағында ұжымдағы, жұптағы оқу іс-әрекетін қатысымдық негізде
ұйымдастыруда мұғалімнің рөлі зор. Бұл ретте мұғалім оқушының жеке қабілетін, мінез-құлқын ескеру керек. Әр оқушының ойлау қабілеті, білімі, жылдамдығы, ақпаратты меңгеруі бірдей емес. Бұл туралы профессор Ф.Ш. Оразбаеваның пайымдауы мұғалімге де, оқушыға да пайдалы. Сөйлесуге үйретуде мұғалімге оқушының жеке басына тән өзіндік қасиеттерін, мінезқұлқы мен қабілетін үнемі ескеріп отыруға тура келеді. Мұның өзі әр оқушымен жеке-дара жұмыс істеуге, әрқайсысымен қарым-қатынаста болуға
мәжбүр етеді. Сөйлеуге үйрету - айтылар ойдың түпкі мақсатын анықтап алумен тығыз байланысты, өйткені сөйлеу кезінде сөйлемдер қалай болса
солай, бет алды айтыла берсе, ой жүйесіз, түсініксіз болады. Түсініксіз, жүйесіз айтылған сөз қарым-қатынас тудырмайды. Сондықтан екінші біреуге арнап айтылған ауызша сөйлеу оған түсінікті болу үшін, белгілі бір мақсатты
қатысымдық мақсат деп есептей отырып, тілдік қарым-қатынастың сапалы
орындалуына себін тигізетіндігін ескерген жөн [15]. Демек, оқушының жеке
қасиеттерін ескере отырып жұмыс істеу өз нәтижесін бермек. Айтылым оқушының өз ойын, алған ақпаратын жүйелеп, екінші адаммен ұғынысуға, қарым-қатынас жасауға үйрету дедік. Айтылым әрекетін жүзеге асырудағы
қолданылатын интерактивті әдістердің барлығы ұжымдық, жұптық әрекет
арқылы іске асады. Жұптық, ұжымдық әрекеттегі қатысымдық әдіс арқылы
тілдік әрекеттің барлық түріне жаттығады. Айтылым әрекетінде қатысымдық
ойындар, түрлі пікірталас, тақырыпқа сәйкес жағдаяттық тапсырмалар, проблемалық сұрақтар, топтағы полилогты, жұптағы диалогты ұйымдастыруға болады. Оқушылар осы тапсырмаларды бірлесе талқылап, орындау кезінде бірбірімен қатысымдық әрекетке түседі. Оқушы ақпарат алып қана қоймайды, практикалық сөйлеуге дағдыланады, өз ойын түсінікті жеткізуге, қарсы сөйлеушінің сұрағын, пікірін бірден түсініп, жылдам жауап беруге үйренеді, сондай-ақ оқушы алғашқы күннен қазақша ойлауға, сөздікті пайдаланбай өз пікірін жеткізуге, басқа да көмекші құралдардың көмегінсіз еркін сөйлеуге үйренеді. Ұжымда бірлесіп жұмыс істеуге қалыптасады, мұнда ақпарат беруші де, алушы да білім алады. Сонымен қатар айтылымда жеке шығармашылық жұмыс түріне де интерактивті тұрғыдан көңіл бөлінеді. Мәселен, жобалар жасау әдісі бойынша талқылауға белгілі бір көлемді тақырып беріледі. Оқушыларға кітапханаға барып қосымша ақпарат алуға, тақырып бойынша бұқаралық ақпарат құралдарынан мақалалар, суреттер қарастырып, алынған мәліметтерін топ болып талқылап, жоба жасайды. Бұл әдісте интерактивті тақта, компьютер арқылы түрлі слайдтар, бейнефильмдер, роликтер көрсетуге болады. Мұның өзі оқушыны өз бетінше жұмыс істеуге, шығармашылық тұрғыдан ізденуге, берілген тақырыптың көлемінде сөздік қорының молаюына, өз көзқарасын еркін жеткізуге машықтандырады. Тыңдалым - оқушыларды есту арқылы қабылдаған ақпаратты түсініп, жинақтап, соған сәйкес сөзінің жауабын айта білуге үйрететін тілдік
қатысымның күрделі түрі. Тыңдалымда оқушының есту дағдысы ескеріледі.
Әдіскерлер тыңдалымды меңгерудің мынадай қағидаларын ұсынады:
Тыңдалымды жете меңгеру оған қатысты мынадай белгілерді үйретумен
байланысты:
1. Басқа дыбыстардан тілдік дыбыс толқынын, олардың ерекшеліктерін
ажырата білу;
2. Аудиолық тілдік тұлғалардың мағынасы мәнін дұрыс қабылдай білу;
3. Мәтіннен қажетті деректі тауып, пайдалана білу;
4. Тыңдалымға қатысты негізгі көрсеткіштерді жан-жақты меңгеру [7].
Тыңдалым арқылы оқушыға сөздердің дұрыс айтылуын, мәнерлеп оқуды,
грамматикалық және лексикалық дағдысын қалыптастыру көзделеді.
Оқушының қазақ тілін тыңдалым арқылы қабылдап, түсінуінің нәтижелі
болуын анықтайтын факторлар:
1. Тілдік хабардың қарқыны тілдік материалды нақты және жылдам
түсінуді ғана емес, есте сақтау қабілетін де анықтайды.
2. Тыңдалымның нәтижелі болуы тілдік хабардың көлемі және оны тыңдау
уақытына да байланысты. Мәтін көлемі оқушының тілді қаншалықты меңгеруіне қатысты, егер мәтіннің көлемі үш минуттан артық болмаса, оқушының оны қабылдап, қорытындылауына де жеңіл болады. Зерттеушілер сабақты мультимедиалық бағдарламасыз өткізуде оқушының тыңдалымдық бірліктерін дамытуда мынадай әдістерді қолдануды ұсынады:
оқытуды ұйымдастырудың (топтық, ұжымдық) әдісі, ақпаратты берудің
аудиолық әдісі, көрнекілік әдісі, диалог әдісі, полилог, т.б. Бұл кезеңдегі
оқушыларға тыңдалуға ұсынылатын мәтін мультимедиалық бағдарламадағы
мәтінге байланысты таңдалып алынады және ол диалогтық сипатта болып,
аудиотаспадан тыңдатылады. Бұл сол тілдік серіктестер топтарына (жұптарына) тыңдалған мәтінді түсініп-қабылдауға байланысты жұмыстар түрлендіріліп берілді. Жұмысты оқушылар топта (жұпта) өзара ақылдаса, ойласа отырып орындады. Жұмысты бұлайша орындау арқылы оқушылар, біріншіден, бірбірімен өзара әрекет етіп, коммуникативтік қарым-қатынасқа түседі; екіншіден, бірінің білмегенін бірі толықтыра отырып, бір-бірінен үйренеді; үшіншіден, топтасып, ұйымдасып жұмыс жасауға дағдыланады. Топтағы (жұптағы) жұмыс барысында берілген мәтін мазмұнын талдау, саралау, жіктеу негізінде ойлау операциялары орындалып, нәтижесінде мәтін мазмұнын түсініп-қабылдау жүзеге асырылады [8] Осы пікірді негізге алып, ақпаратты берудің аудиолық әдісін қолданып, оқушыларға тыңдалған мәтін негізінде мынадай тапсырмалар орындатуға болады.
1 мәтін. Тыңдаңыз.
Ертеде бір данышпан құмырсқаның тілін біледі екен. Дән тасып жүргенін
көріп, алақанына салып:
- Кане, құмырсқа, дәнді қайда алып барасың ? - деп сұрайды.
- Илеуіме апарамын.
- Оны қайтесің?
- Кейінге сақтаймын.
- Көп жинайсың ба?
- Жаздай жұмыс істеп, азығымды жинаймын да, қыста тынығып жатамын.
Адам құмырсқаны айналдыра қарай бастайды.
- Басың неге үлкен?
- Аз сөйлеп, көп ойлаймын.
- Белің неге қылдырықтай?
- Қомағай емеспін.
- Жылына қанша дән жейсің?
- Бір дән жеймін.
- Соған қанағат етесің бе?
- Одан көп жей берсем, жер бетіндегі құмырсқалар аш қалмай ма? Қанағат
керек қой.
1. Мәтінде адаммен ... .. әңгімелеседі?
А) ит.
В) құрт.
С) балық.
D) құмырсқа.
2. Құмырсқа жаздай жұмыс істейді, ... ... демалады.
А) қыста.
В) жазда.
С) наурызда.
D) көктемде.
3. Адам ... деген сұрақтар қойды?
А) аузың неге үлкен?
В) басың неге үлкен?
С) көзің неге үлкен?
D) қолың неге үлкен?
4. Құмырсқаның жауабы:
А) аз сөйлеймін.
В) көп сөйлеймін.
С) көп ойнаймын.
D) аз күлемін.
5. Адам ... ... . ... деп сұрады?
А) жылына қанша дән жейсің?
В) жылына қанша ет жейсің?
С) жылына қанша бидай жейсің?
D) жылына қанша шөп жейсің?
6. Құмырсқаның жауабы:
А) бір дән жеймін.
В) мың дән жеймін.
С) мың бір дән жеймін.
D) он бір дән жеймін.
7. Адамның сұрағы:
А) бір дән жете ме?
В) мың дән жете ме?
С) бір қап дән жете ме?
D) бір қап дән аз ба?
8. Құмырсқаның жауабы:
А) қанағат жоқ.
В) қанағатсызбын.
С) қанағат керек емес.
D) қанағат керек қой.
2 мәтін. Тыңдаңыз.
Құмырсқаның ақылдылығына сүйсінген Адам оны сынамақшы болады. Қорапқа бір дән салады да, құмырсқаны оған қоса қамайды. Сонан соң су тимейтін бір жайлы жерге орналастырады. Азықты қалай үнемдейтінін білгісі
келеді. Бір жыл өткен соң, қайта оралады. Құмырсқаның өлі-тірісін білмек
болып, қорапты ашады. Тірі екен. Жалғыз дәннің жартысын ғана жепті. Мұның себебін сұрағанда:
- Айтқаның дұрыс, мен жылына бір дән жеймін, ол рас. Ал сен болсаң,
мені қорапқа салып, қамап кеттің. Сыртқа шыға алмаймын. Мені ұмытып
кетсең, тағы бір жыл қорапта жатар едім. Бір дәнді түгел жесем, аштан өлетін
едім. Соны ойлап, қанағат еттім, - дейді құмырсқа. Адам құмырсқаның
шыдамдылығына риза болып, қиянат жасағанын түсініп, босатып жіберген
екен.
1. Адам құмырсқаның ... . сынамақшы болады.
А) батырлығын.
В) батылдығын.
С) шыдамдылығын.
D) шыдамсыздығын.
2. Адам құмырсқаны ... . дәнмен бірге қамап қояды.
А) бір дәнмен.
В) үш дәнмен.
С) бес дәнмен.
D) екі дәнмен.
3. Адам құмырсқаның ... . білгісі келеді.
А) үнемшілдігін.
В) үнемсіздігін.
С) сараңдығын.
D) ақылдылығын.
4. Құмырсқа бір жылда дәннің қаншасын жейді?
А) түгелін.
В) бәрін.
С) екеуін.
D) жартысын.
5. Құмырсқа неге дәнді түгел жемеді?
А) Ол жалқау.
В) Ол еңбекқор.
С) Ештеңе ойламады.
D) Ол ертеңін ойлады.
6. Құмырсқа ...
А) шыдамды.
В) шыдамсыз.
С) ақылды.
D) сабырсыз.
7. Құмырсқа ...
А) бақытты.
В) сабырлы.
С) ақылсыз.
D) қанағатшыл.
Бүгінгі таңда тыңдалым әрекетіндегі интерактивті әдістердің бірі - динамикалық мультимедиалық құралдарды қолдану, бұл сабақтың тиімділігін,
ақпараттың мазмұндылығын, көрнекілігін, есте сақталуын арттырады. Мультимедиалық бағдарламаларды пайдалану арқылы түрлі иллюстрациялар,
кесте, сызбалар, анимациялық және дыбыстық сүйемелдеулер оқушыға тілдік
материалдарды қабылдауын, түсінуін, есте сақтауын жеңілдетуге, танымдық
белсенділігін ынталандыруға мүмкіндік береді. Әдіскерлер тіл үйрену барысында мынадай динамикалық мультимедиалық құралдардың түрін
қолдануға болатынын айтады:
::Презентация - аудиовизуальдық құралдарды пайдалана отырып
ақпаратты көрнекті беру. Бұл компьютерлік анимация, графика, видео, музыка
және дыбыстық құрылғылардың үйлесіп, бір ортаға ұйымдастырылуы.
::Анимация - қозғалыстағы картиналар қатары.
::Ойындар - белгілі бір дағды мен ептілікті қалыптастыруға, жағымды
психологиялық климат туғызуға мүмкіндік береді.
::Бейнефильмдер және бейнетаспалар (күйтабақ ойнатқыш) - қозғалыстағы
бейнелерді көрсету арқылы шынайы қатысымдық әрекетті дамытады, оқу
материалының қызықты, проблемалы, дәлелді болуын қамтамасыз етеді [9].
Бұл технологиялық құралдардың мүмкіндіктері көп, олар арқылы оқытудың
мотивациясы мен тиімділігін дамытуға көмектесетін түрлі жұмыстарды
ұйымдастыруға болады. Қазақ тілі сабағындағы тыңдалым әрекетін жүзеге
асыру үшін динамикалық мультимедиалық құралдарды қолданудың негізгі үш
түрін көрсетуге болады:
1. Компакт дискідегі дайын бағдарламалық өнімдер;
2. Мұғалімнің тікелей өзінің дайындаған өнімдері;
3. Ғаламтор желісі ресурстарын пайдалану.
Материалдар тез қабылданып, есте сақаталатындай бейнелі, көрнекі етіп
беруге мүмкіндік туғызады және оқушыны шаршатпауға ықпал етеді. Оқушының тілді тыңдау арқылы түсінуі - сөздің дұрыс айтылуына, сөйлеу
дағдыларын, мәнерлеп оқуды, басқа да грамматикалық және лексикалық
дағдыларды жетілдіруге септігін тигізеді. Тіл үйрету мақсатында динамикалық мультимедиалық құралдарда пайдалану мынадай дидактикалық міндетті шешуге көмектеседі:
1. Түрлі ақпараттың бір нысанда (мәтін, дыбыс, видео) ықпалдасуын
қамтамасыз ету;
2. Тұрақты мотивацияны қалыптастыру;
3. Оқушының ойлау қабілетін белсенді ету;
4. Селқос оқушыларды жұмыс істеуге ынталандыру;
5. Сабақтың көрнекілігін арттыру;
6. Оқу үрдісін жаңа, қолжетімді материалдармен қамтамасыз ету;
7. Оқушыны оқу материалдарымен өз бетінше жұмыс істеуге үйрету;
8. Лезде кері байланыс әрекетін қамтамасыз ету;
9. Оқу үдерісінің қарқындылығын күшейту;
Тыңдалым сөйлеу әрекетінің оқылым әрекетімен де байланысты.
Тыңдалым мен оқылым әрекеттері ақпартты қабылдау мен мағынасын түсінуге негізделеді. Оқылым оқушының тілдік қатысым дағдысын жетілдіруде маңызды рөл атақарады. Бұл жайында: Оқылым, біріншіден, ой мен мидың жұмысына байланысты болса, екіншіден, жазылған графикалық таңбалардың тізбегін танып білуге қатысты. Үшіншіден, мұнда осы таңбалардың ішкі мәнмағынасын дұрыс түсінудің рөлі зор. Осындай ерекшеліктер іске асқан жағдайда ғана оқылған материалдан керек ақпараттар жинақталып алынып, оқушының қажетіне жарайды, - делінген [9]. Оқушы оқылым арқылы жаңа сөздерді меңгереді, сөздердің дыбысталуына назар аударады. Сөз бен сөйлемнің мағынасын түсінуге, сөзді дұрыс қолдана білуге машықтанады. Оқылымның екі түрлі формада жүзеге асатынын әдіскерлер былай тұжырымдайды: Іштей оқу - оқылымның негізгі формасы, ол монологтықсипатта болып, көбінесе бір адамға қатысты болады, екіншіден, іштей оқығанда адам мәтіннен ақпартты өзі үшін алады, ол ақпартты алудың ең тиімді жолы болып табылады. Дауыстап оқу - материалды қатты, мәнерлеп, барлық сөйлеу аппаратын іске қосып, айналасындағы адамдарға естіртіп, үнмен оқу. Дауыстап оқу белгілі бір хабарды екінші адамға жеткізгісі келгенде орындалады. Дауыстап оқу дыбыстарды дұрыс айтуға, сөйлеу мәнерін жетілдіруге, оқығандыесте сақтауға негіз бола отырып, іштей оқуға үйрететін алғашқы қадам болып табылады [9]. Оқылымның негізі - мәтін. Оқылымды меңгеру лексикалықтүрлі жаттығулар арқылы жүзеге асады. Біздің тәжірибемізде бұл мәтінге дейінгі жаттығулар, мәтінмен жұмыс, мәтіннен кейінгі жаттығулар деп бөлінеді. Мәтінге дейінгі жаттығулардың басты мақсаты мәтіннің лексикалық қиындықтарын азайту. Оқушы мәтінмен жұмыс істеуде белгілі бір қатысымдық міндеттерді шешу үшін тілдік материалға сүйене отырып, тілдік бірліктерді жүйелі қолдана білуге үйренеді. Мәтінге дейінгі жаттығулар интерактивті әдістердің топтық, жұптық жұмыс түрі арқылы тақтамен, таратпа материалдармен, мәтіннің үзінділерімен жұмыс істеу арқылы іске асады. Оның мақсаты мәтіннің мазмұнын түсіндірудегі тілдік қиындықтарды шешу, жеке сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын талдау, тілдік түсінікті қалыптастыру. Мәтінге дейінгі интерактивті әдістерді қолдану мәтінді тікелей оқуға дейін, оны тыңдап қабылдауын және түсінуін, ойлау дағдысын белсендіреді. Оқушылар үшін оқылатын мәтіннің мазмұнын алдын ала түсінуге мүмкіндік туады. Бұл кезеңде Ассоциация, Мәтіннің ықтимал атаулары, Ықтимал сөйлемдер сияқты интерактивті тәсілдер қолданылады. Ассоциация. Берілген түсінікке (мәтіннен кілт сөздер) байланысты оған сәйкес келетін 2-3 сөз тауып жазу керек. Оқушылар өздерінің сәйкес сөздерін дәптеріне жазып, әрқайсысы дауыстап оқиды. Мұғалім қайталанбаған сөздерді тақтаға жазып, топтағы оқушылар мәтін мазмұнын ашуға сәйкес келетін сөздерді таңдайды. Мәтіннің ықтимал атаулары -оқушылар жұпқа бөлініп, мәтіннің мазмұны не жайында екенін болжап, талқылайды. Әр жұп кезектесіп, өз сөйлемдерін дауыстап оқиды. Мәтін берілген соң, айтылған ықтимал сөйлемдер мәтіннің нақты атымен салыстырылады. Ықтимал сөйлемдер. Мұғалім оқушыға мәтіннен бірнеше кілт сөздер беріп, 20-30 секундта бірнеше сөз тіркестері, сөйлем құрастыруды тапсырады. Әрбір оқушы өзі құрастырған сөз тіркестері мен сөйлемдерін оқиды. Мәтін оқылған соң, қайсысы мәтін мазмұнына сәйкес екендігі түсіндіріледі. Мәтінмен жұмыс кезінде интерактивті әдістерді қолдану семантикалық байланыс түрін табу (антоним, синоним т.б.), зат есім мен сын есімнің тіркесімін екі бағанадан табу, сөйлемді (фразаны) аяқтау, кілт сөздерді табу, мәтінге жоспар құру, мәтінді бірге талдау, салыстыру жасау сияқты жұмыс түрлері оқушының сөздік қорының молайып, қазақша жетік сөйлеуін
қалыптастырады, мәтіннің лексика-семантикалық негізін, мазмұнын түсінуге
мүмкіндік береді. Мәтіннен кейінгі жұмыс. Мәтін оқылған соң, оқушының мәтіннің мазмұнын түсінгенін бақылау мақсатында мынадай интерактивті тәсілдер орындалады: сұрақ-жауап жаттығулары, дифференциалды мазмұндау, мәтінге жағдаят құру, мәтінге ұқсас әңгіме құру, диалог құру, мәтін мазмұнын кеңейтіп және жалғастырып әңгімелеу. Оқылған мәтін жаңа мәтін құруға негіз болады. Көркем шығарма мәтіні бойынша хабарлау мәтіні, суреттеу мәтіні, талқылау мәтінін құруға болады. Интервью жұптағы сұқбаттасушы берілген сұрақтарға байланысты бір-бірімен ақпарат алмасады, содан кейін кезектесіп алмасқан ақпарттарын басқа қатысушыларға айтып береді. Қисынды тізбек. Әр оқушыға сөз, сөз тіркесі жазылған қағаз таратылады. Мұғалім таратылған қағаз иелеріне қағаздағы сөздер бойынша бір-бірімен қатысым арқылы логикалық тізбек құрастыруға тапсырма береді. Тізбек құрастырылып болған соң топтағы қатысушылар әрқайсысы сөйлемдерін оқып, толық әңгіме мәтінін құрайды. Жоғарыдағы аталған әдістерден басқа рөлдік ойындар мен драмалау әдістерін қолдану да пайдалы. Рөлдік ойындар нақты қатысым әрекеттерін дамытуға, мотивация туғызуға түрткі болуға, ынтымақтастықты дамытуға мүмкіндік береді. Ойын-драмалау оқушылардың бейнелі, мәнерлеп сөйлеуін дамытуға көмектеседі [9]. Оқушыларды оқылымға үйрете отырып мәтінге дейінгі, мәтінмен, мәтіннен кейінгі жұмыс түрлерін тиімді пайдалану нәтижеге қол жеткізеді. Оқушының тілдік қатысым мен ептілігін дамытып қана қоймайды, олардың қиялын, есте сақтау, логикалық ойлау қабілеттерін де ұштайды. Сөйлесім әрекетінің оқылым бөлігінде мәтінді меңгергенін тексеру мақсатында тест тапсырмалары түрлерін де беруге болады. Бұл мәтінді оқу арқылы қабылдауға, түсінуге, оқу жылдамдығын дамытуға, таныс емес сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын әртүрлі белгілеріне қарай таба білуге, контекстік, логикалық түсінуге төселдіреді. Жазылым - тіл үйренудің лингвистикалық ерекшеліктерін игеруді қажет ететін, күрделі тілдік құбылыс. Жазылым әріптің, сөздің графикалық таңбасы арқылы іске асады, жазылымда сөйлесім әрекетінің барлық түрі қатысады, ті л үйренуші сөйлемнің мазмұн-мағынасына ғана емес, формасына да көңіл аударады, қағаз бетіне түскен материалдың түсінікті, жүйелі болуына тікелей байланысты жүзеге асады, - деп тұжырымдалған [10]. Демек, оқушының өз пікірін толық жаза білуі, тілдің графикалық, орфографиялық дағдыларын қалыптастыруы, сауатты жазуға машықтану. Жазылымды меңгертудегі интерактивті әдістердің бірі - тілдік жаттығулар болып табылады. Зерттеушілер тілдік жаттығуларды тілдік және қатысымдық деп бөліп көрсетеді: Тілдік жаттығулар тілдік бірліктерді фонетикалық, лексикалық, грамматикалық заңдылықтарға сәйкес меңгертуге бағытталады. Қатысымдық жаттығуларде берілген сурет бойынша сөйлем, мәтін құрастыру, аяқталмаған сөйлемді аяқтап жазу, сөздерді басқа сөздермен алмастыру, орны алмасқан сөздерді жүйелі құру сияқта тапсырмалар қамтылады [11]. Тіл үйрету барысындағы жаттығулар бірбірімен байланысты жеңілден ауырға қарай сатылап орындалғаны жөн. Жазылымды дамытуға арналған тапсырмалар жүйелі етіп берілсе, оқушының ойын дәлелдей жеткізіп, сауатты жазуға төселдіреді. Сондай-ақ жазылымды дамытуға арналған жұмыс түрлеріне берілген тақырыпқа шығарма жазу, хат жазу, оқыған материалынан қысқаша резюме жазу, эссе жазу сияқтылары кіреді. Қазіргі уақытта күнделікті сабақта аудио, бейне құрылымдарды пайдалану айтарлықтай нәтижелер беріп келеді. Эссе бір тақырыпқа байланысты өз ойын пайымдап жазу болса, түрлі аудио, бейне таспалар арқылы бейнефильмдер үзіндісіне пікірін жазғызу, диктордың оқыған мәтінінен негізгі ойды тауып жазу сияқты тапсырмала р арқылы жазылым дағдысын дамытуға болады. Эсседе оқушы белгілі тақырып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ИНКЛЮЗИВТІ ОҚЫТУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЗАҚ ТІЛІН
ОҚЫТУДЫҢ ТИІМДІ ӘДІС - ТӘСІЛДЕРІ
Инклюзивті білім беру - гуманизмге, руханилылыққа, әлеуметтік әділдікке
жетелейтін әрі солардан бастау алатын, өзіндік ерекшелігі мол сала. Адам
құқықтары саласындағы халықаралық стандарттары әрбір адамның қоғамдық
өмірге теңдікпен және дискриминациясыз араласуы керек деген идеяға негізделетіні белгілі. Сондықтан да әлемдік білім беру жүйесінде соңғы жылдары жаңашыл идеялар көптеп енгізіліп, олардың діңін ЮНЕСКО-ның
Білім барлығы үшін бағдарламасы қалап келеді. Оқыту мекемелеріне
инклюзивтік білім беруді енгізу үдерісі - уақыттың талабы. Дегенмен, бұл
қадам - білім беру жүйесіндегі гуманизмнің қарқынды даму нәтижесі екенін де атап өту керек. Инклюзивті практика білім алуға барлық балалардың бірдей қолы жетуі тиіс деген идеяны іске асырады. Бұл жерде балалардың жеке басының ерекшеліктері, оқудағы жетістіктері, ана тілі, мәдениеті, психикалық және дене мүмкіншіліктері білім алу жолында кедергі болмауы керек екендігі басты мәселе болып табылады. Инклюзивті білім беру жүйесі қазіргі кезде өзінің ғылыми негіздері мен әдіснамасын жетілдіруге ұмтылуда. Ол әдіснаманың басты ерекшелігі сонда, бұл сала бойынша бала - оқытуды қажет ететін, бірақ түрлі қажеттілік деңгейлері бар жеке тұлға. Инклюзивтік білім беру түрлі деңгейде оқи алатын түрлі ерекшеліктері бар балаларды қанағаттандыруға икемді болып келетін тәсілді зерттеуде. Осымен де байланысты, еліміздің тұғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев: ...Бесіншіден, мүмкіндігі шектеулі азаматтарымызға көбірек көңіл бөлу керек. Олар үшін Қазақстан кедергісіз аймаққа айналуға тиіс. Бізде аз емес ондай адамдарға қамқорлық көрсетілуге тиіс - бұл өзіміздің және қоғам алдындағы біздің парызымыз. Бүкіл әлем осымен айналысады. Мүмкіндігі шектеулі адамдар тұрмыстық қызмет көрсету, тағам өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында жұмыс істей алады, - деп мүмкіндігі шектеулі жандарға қолдау көрсетіп, олардың оқып-білім алуына, еңбек етуіне мүмкіндік туғызу керек екендігіне баса назар аударды [4]. Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді дамытудың тұжырымдамалық тәсілдерінде білім беруге ерекше қажеттіліктері бар білім алушыларға мына санаттағы балалар жататыны белгіленген:
- мүмкіндіктері шектеулі балалар;
- мигранттардың, оралмандардың, босқындардың, саны аз ұлттар
отбасыларынан шыққан балалар;
- қоғамда әлеуметтік бейімделуде қиындықтары бар балалар (жетім
балалар, виктимді балалар, девиантты мінез-құлықты балалар, әлеуметтікэкономикалық және әлеуметтік-психологиялық деңгейі төмен отбасынан шыққан балалар) [5]. Бұл санаттағы балалар - өмірде түрлі қиын жағдайларға душар болған, қиындықтарға тап болған балалар екені белгілі. Осыны ескере отырып, мүмкіндігі шектеулі балалардың қоғамға ерте бастан кіріктірілуі, олардың болашақта толыққанды қоғам мүшесі болуына мүмкіндік жасалуда. Білім беруді гуманизациялау оқыту мен тәрбиелеу үдерісінде баланың жеке басы, танымдық қызығушылығы, тұлғалық қасиеттері дамуын тиімді ететін оқыту мен тәрбие әдістері мен формаларын қолдануын қажет етеді әрі талап етеді. Қоғамдық дамудың басты ұстанымдары әрбір адамның өзінің білім алу қажеттілігін қанағаттандыру құқығы мен сапалы базалық білім алуы құқығын қамтамасыз ету болып табылады. Осы ретте, мүмкіндігі шектеулі балалардың заманауи талаптарға сай білім мазмұнын меңгеруін қамтамасыз ету үшін, оқыту барысын дәстүрлі ұйымдастыру модельдеріне беймдемей, керісінше, қалыпты дамып келе жатқан, дамуы баяу, дарынды, әлеуметтік тұрғыдан әлсіз топтан тұратын оқушылардың әрқайсысына бейімделе аалатын оқыту жүйесін құру ьетбұрыс жасалуы керек. Балалардың, жалпы, адамдардың өзара айырмашылықтары болуы - табиғи құбылыс болғандықтан, оқу-тәрбие үдерісі қоғамдағы әр адамның білім алу құқығын құрметтеп, қоғамның әр мүшесіне лайықты етіп құрылған болуы керек. Тек сондай оқу-тәрбие үдерісі ғана гуманистік, демократиялық ұстанымдарды басшылыққа алған болып табылады. Мүмкіндігі шектеулі балаларға ерекше білім беру назарсыз қалмауы үшін әр педагог әдіс-тәсілдерін нақты ойластыру қажет. Тек қана балаға бейімделген тәрбие оның ішкі потенциялын ашуға мүмкіндік туғызады, әр адамға қарап, сабырлылыққа тәрбиелейді, отбасыларымен қарымқатынастықты нығайтып, оқу барысына кірістіреді. Табиғаттың мүмкіндігі шектеулі деп есептемейік! Адамның өнері арқылы бұл мүмкіндіктін шектеусіз сипатқа ие болуы да ықтимал, Ж. Ламетри
айтқандай, қазіргі таңда барлық әлемде жеке қажеттілікті түзету, педагогикалық қолдау мен бейімдеу баланы емес, балалардың білімдік сұраныстары мен жеке ерекшеліктеріне ортаның, отбасының белсенді қатысуымен білімт беру үрдісіне толық қосуды қарастыратын барлығы үшін бір мектеп немесе инклюзивті білім беру туралы айтуда. Бұл арнаулы білім беру жүйесінде дәстүрлі түрде қалыптасқан және даму үстіндегі формаларды ығыстырмайды. Нағыз инклюзив білім берудің екі жүйесін жалпы және арнаулы жүйелерді бір біріне қарама-қарсы қоймай қайта жақындатады. Олардың арасындағы шекараны ашады. Инклюзивті білім берудің Қазақстанда өріс алуы қажеттілік әрі перспективалық іс екенін мойындаймыз. Осы кезде ғылыми ортада педагогикалық қауымдастықтар арасында инклюзивтік білім беру (баршаға қол жетімді және бәріне бірдей білім беру жүйесіне қосу) идеясы кең етек алып келеді. Жалпы білім беретін мектепте сау балалар мен мүмкіндігі шектеулі балалардың бірлесіп (интеграциялы) түрде оқуын ұйымдастыру консилиум арқылы әзірленеді. Консилиумға мектептің пән мұғалімдері, педагог-дефектологтар, психологтар қатысады. Жеке бағдарлама есту, сөйлеу, көру қозғалу мүшелері мен интеллектідне ақаулықтары бар оқушылардың танымдық мүмкіндігіне бейімдетіледі. Инклюзивті білім беру жағдайындағы жалпы білім беретін мектептерде білім беру процесін ұйымдастыру типтік және қолданыстағы оқу жоспарларына сәйкес жүргізілуі, жылдық күнтізбелік оқу жоспары және сабақ кестесі арқылы регламенттелуі тиіс. Бұл ұсыныстар мүмкіндігі шектеулі бар балалар оқитын бастауыш сынып мұғалімдері мен пән мұғалімдеріне оқу бағдарламаларын әрбір жеке жағдайға байланысты оқушылардың білім жөніндегі талап-тілегіне бейімдеуді жүктейді. Білім беру бағдарламалары мектептің педагогикалық және әдістемелік кеңестерде бекітілу керек. Инклюзивті білім беру жағдайында сынып жетекшілерінің рөлі де артып күрделене түседі. Мүмкіндігі шектеулі оқушыларға арнаулы қолдау көрсетілуін: шәкірттердің оқу процесі аясында жұмысты ұйымдастыруына көмектесу; оңды қарым-қатынастар негізінде балалар ұжымын қалыптастырып, дамыту; ата - аналармен тығыз ынтымақтастық орнату мәселелерінің реттелуін нақ солар қамтамасыз етуі тиіс. Инклюзивті білім беруді дамытуды мүмкіндіктері шектеулі балалардың білім алу жүйесін жетілдірудің басты бағыттарының бірі
ретінде қарастырған жөн. Десекте қазіргі таңда әр оқушыға жеке тұлға ретінде қарап, саналы тәрбие сапалы білім беру өмір талабы болып табылады.Осы ретте мектебімізде әрбір мүмкіндігі шектеулі оқушының даму деңгейі мен жас
ерекшелігі ескеріліп білім берілуде Инклюзивті білім берудің мақсаты:
Даму мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты балалармен бірге білім
беру. Бұл арнаулы білім беу жүйесінде дәстүрлі түрде қалыптасқан және
даму үстіндегі формаларды ығыстырмайды. Инклюзивті білім беру - ерекше мұқтаждықтары бар балаларды жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда қолданылады. Инклюзивті оқыту-даму мүмкіндігі шектеулі балалардың қалыпты дамыған балалармен бірге әлеуметтендіру және интеграция процестерін жеңілдету мақсатындағы жеңілдетілген оқыту жүйесі. Түзету сыныптарда балалардың ата-аналары мектептерге ПМПКның ұсыныс бойынша жеңілдетілген бағдарлама бойынша оқытуға толық құқылы. Жалпы білім беретін мектептер, балалабақашалар ПМПК-ның қорытындысы бойынша көрсетілген баланың деңгейіне қарай жеңіл бағдарламамен білім беруге тәрбиешілермен мұғалімдер инклюзивті білім беруге дайын болғаны жөн. Тәжірибе көрсеткендей қатаң білім беру жүйесінен балалардың бір бөлігі шығып қалып жатады. Мұндай қалыптасқан жүйе баланың даралық қажеттілігін қанағатттандыра алмайды. Инклюзивті бағыт мұндай балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкншілігін қалыптастырады. Инклюзивті білім беруді ашқан мектептерде оқыған балалар адам құқығы туралы білім алуға мүмкіндік алады. Инклюзивті оқыту балаларды жалпы білім беру үрдісіне толық енгізу және әлеуметтік бейімделуге, жынысына, шығу тегіне, дініне қарамай балаларды айыратын кедергілерді жоюға ата-аналарын белсенділікке шақыруға балалардың түзеу-педагогикалық және әлеуметтік қажеттіліктерін арнайы қолдау, қоршаған ортаның балаларды жас ерекшеліктеріне бейімделуіне жағдай қалыптастыру, яғни жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді саясат. Технология әзірлеуде оқыту мен дамыту арасындағы арақатынасты анықтау;
Дәстүрлі оқыту мен түзетулер міндетін шешуге тиімді әдісінен аса мәнді болып табылдады.
Сапалы жеке оқытудағы жаңа әдістерді әзірлеу.
2) оқу-таным әрекетіне түрткі (мотивация) жасау, әсер ету әдістері;
3) оқу-таным әрекеттерін топтарда жұмыс істеу арқылы дамыту
,сайыс сабақтарын ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады өзін-өзі
таныту жолдасына көмектесу,сайысқа түсу оқушылардың оқуға деген
құлшынысын тудырады.
- сөздік, көрнекілік және практикалық әдістерді қолдану, сахналык
қойылымдар қою, жағдаят тудыру. (олар қабылдау мен есте сақтауға
,өмірге жақын дүниені қабылдауға негізделеді);
- ойын технологиясын қолдану түзету сыныптарында өзіндік
нәтижесін береді.
өздігінен орындау, мұғалімнің басшылығымен орындау әдістері
(қиялға, ерікке, ерекшеліктеріне негізделеді).
Балалардың қызығу мүддесін туғызу, зейінін жинақтау және оқуда борыш, жауапкершілік туғызу әдістеріне топтық ойындар, суреттерді сөйлету, ертегі кейіпкерлерін қонаққа шақыру сратегиялары сәтті өтеді. Ауызша тексеру, жазуша тексеру оқу техникасын тексеру, көру диктантттары,сөздікті жұппен жұмыс арқылы тексеру әдістері енеді. Түзету сыныптарында пайдаланатын тиімді жол - оның тіке байланысқа негізделіп, адаммен - адамның тікелей қарым-қатынасы арқылы тілді үйретуді жүзеге асыруында. Тілді оқытуда үйренуші мен үйретушінің арасында бір-бірімен көзбе-көз кездесу, ауызба-ауыз тілдесу, яғни, тікелей қатынас болмаса, сөйлесім әрекеті де іске аспайды. Тілді үйретуге байланысты қандай бағыт-бағдарды таңдап алу керек, оған
қатысты орындалатын жұмыстармен тапсырмалар қандай, оны іске асыруда бұл жұмыс түрлерінің алатын орны мен қызметі қандай дегенді анықтап белгілемей, алға қойған мақсатқа жету мүмкін емес. Түзету сыныптарында отан ,туған облысымыздың, қаламыздың көрнекі жері, тарихы, атаулы оқиғаларын білгізудің мәні зор себебі өмірмен байланысты тақырыптарға қызығушылықтары бар. 3, 4, сыныптарды аймақтық компоненттерді Қазақстан, Менің қалам, Менің көшем, Менің отбасым, Дүкенде, Стадионда, Дәрігерде, Жыл мезгілдері тағы сол сияқты тақырыптарды оқығанда әбден қолдануға болады. Аймақтық компоненттерді сабақта қолдануда қандай шаралар арқылы жүзеге асыруға болады. Тақырыпты қандай жұмыс түрлері арқылы ашуға болады.
- Диалог
- Викторина
- Карточкакмен жұмыс
- Сурет бойынша жұмыс
- Инсценировка
- Экскурсия
- Оқушылардың шығармашылық жұмыстары негізгі тақырыптар бойынша сурет салу( менің отбасым,азық-түліктер, менің мектебім)
- Интеграцияланған сабақтар( дене шынықтыру -ұлттық ойындар, музыка-ұлттық аспаптар).
Сабақта тілдік қатынас үш түрлі жолмен немесе қалыппен іске
асады:
1. Жұптық
2. Топтық
3. Ұжымдық
Түзету сыныптарында шаттық шеңбер құру арқылы психологялық
хал-ахуал туғызудың да маңызы зор. Сыныпта балалардың ерекшеліктерін
ескере отырып сергіту сәттерін дұрыс ұйымдастыра білу де сабақтың
нәтижелі өтуіне себебін тигізеді, Қазақ тілін оқыту барысында бұл әдістердің қайсысының қай кезде тиімді екенін мұғалімнің өзі айқындап алып, таңдап қолданады. Отандық және шетелдік тәжірибелерге талдау жүргізе отырып, біз
инклюзивті білім беру аясындағы педагогтардың құзіреттіліктерін
айқындайтын кәсіби көрсеткіштердің тобын жасадық:
- инклюзивті білім беру аясындағы теориялық білімдердің нормативтікқұқықтық негіздері;
- инклюзивті білім беру жағдайындағы тәрбиелеу мен оқыту үдерісін
құрудың ерекшеліктерін білу;
- инклюзивті білім беру жағдайында ақпараттық-коммуникациялық
технологиялардың тәжірибеде қолдану негіздерін білу;
- мүмкіндігі шектеулі балалар мен олардың ата-аналарымен бір-бірімен
өзара әрекеттесу және барлық субъектілермен қарым-қатынастарын дұрыс
құруды білу;
- дамуында ауытқуы бар балалар үшін және дамуында ауытқуы жоқ
балалар үшін психология, дефектология, психологиялық заңдылықтардың
теориялық және әдістемелік негіздерін білу;
- инклюзивті білім беру жағдайында мүмкіндігі шектеулі балаларды
тәрбиелеу, дамыту, оқыту мәселерінде кәсіби тұрғыдан өзін-өзі жетілдіру
- білім беру үдерісінде этикалық нормаларды сақтау, кедергісіз орта
құру, рухани-адамгершілік қасиеттерін таныту[6].
Қазіргі педагогика баланың оқуға, өзінің танымдық қуатын ашуға, жаңа
білімді алуға үнемі талпынуға үйренуіне бағытталған. Оқу процесінің табысты
болуы мұғалімнің балалармен, балалардың бір-бірімен, әр баланың мұғаліммен, оқушының ұжыммен өзара қарым - қатынасына байланысты.
Оқыту әдістемесі деп біз нені түсінеміз? Бұл - оқушының өзіндік ойлау
қабілеттері мен қызығушылықтарын арттыруға мүмкіндік беретін мұғалімнің
оқушылармен жүйелі жұмыс тәсілі, білімді және ептілікті меңгеруі, оны
тәжірибеде қолдана білуі. Педагогикада оқыту әдістерін топтастырудың
бірнеше түрі бар. Дәстүрлі түрде оларды пассивті, активті және интерактивті
деп үш топқа бөледі. Пассивті - бұл мұғалім мен оқушылардың өзара әрекет ету формасы. Мұнда мұғалім негізгі әрекет етуші тұлға және сабақ барысын басқарушы, ал оқушылар мұғалім нұсқауына бағынатын пассивті тыңдаушылар рөлін атқарады. Мұғалім мен оқушы арасындағы байланыс түрлі сұрақтар, өзіндік бақылау жұмыстары, тест жұмыстары арқылы іске асады. Заманауи педагогикалық технология тұрғысынан алғанда, оқушылардың оқу материалдарын меңгеруінде пассивті әдіс тиімсіз болып саналады. Бірақ өзіндік артықшылықтары да жоқ емес. Ол мұғалімнің сабаққа оңай дайындалуына және шектеулі уақыт аясында оқу материалдарын көбірек беруге мүмкіндік береді. Осы артықшылықтарды есепке ала отырып, көптеген мұғалімдер басқа әдістерге қарағанда пассивті әдісті жөн көреді. Активті - бұл оқушы мен мұғалімнің сабақ барысындағы өзара әрекеті, мұнда оқушылар пассивті тыңдаушы емес, сабақтың белсенді қатысушылары. Пассивті сабақта негізгі әрекет етуші тұлға мұғалім болса, мұнда оқушы мен мұғалім тең құқылы болады. Активті тәсіл демократиялық стилді қалайды. Негізгі әдістері - бұл шығармашылық тапсырмалар, оқушылардың мұғалімге, мұғалімнің оқушыларға сұрақтар қоюы. Интерактивті оқытудың мұғалім мен оқушылардың өзара әрекеттесуі арқылы жүзеге асатындығын біз білеміз. Мұнда мұғалім мен оқушы оқу үрдісінің субьектісі болып табылады. Мұғалім ұйымдастырушы, топтың көшбасшысы, ақыл-кеңес беруші, оқушы әрекетіне жағдай жасаушы қызметін атқарады. Білімді меңгеруде, тапсырмаларды орындауда, бір-бірінің жұмысын бағалауда, талдауда оқушылар өздері жетекшілік етеді, өздерінің тәжірибесіне сүйенеді. Мұғалім шығармашылық жұмыстарды орындау барысында тың мәселелерді туғыза отырып, оқушылардың таным белсенділігін арттыруды көздейді. Туындаған мәселе төңірегінде оқушылар өз пікірін, көзқарасын білдіреді, оның дұрыстығын дәлелдейді. Оқушылардың жаңа білімі, шеберлігі осындай тәжірибе негізінде қалыптасады. Интерактивті оқыту оқушының санасына ғана әсер етіп қоймайды, олардың сезіміне, еркіне (әрекетіне, дағдысына) жағымды әсер етеді. Ғалымдардың зерттеуі де интерактивті тәсілдер арқылы оқушының оқу материалдарын жылдам меңгеретіндігін дәлелдеген. Оқытудың интерактивті тәсілдері мынандай міндеттерді шешуге көмектеседі:
- Әрбір оқушының оқу материалын меңгеру үрдісіне белсенді араласуы;
- Танымдық мотивациясын арттыру;
- Табысты қатынас жасау дағдыларын қалыптастыру (бірін-бірі тыңдай
білу, сөйлесім құра білу, түсіністікпен сұрақтар қоя білу);
- Өзіндік оқу қызметінде дағдыларын дамыту: жетекші және аралық
тапсырмаларды анықтау, өз таңдауының нәтижесін алдын-ала қарастыра білу,
оны объективті бағалау;
- Лидерлік қасиетін тәрбиелеу;
- Топпен және топ ішінде жұмыс істей алу;
- Біріккен және жеке қызметте жетістіктерге жету үшін жауапкершілікті сезіну.
Оқытудың интерактивті әдістерінің көпшілігі бірнеше тәсілдердің күрделі
өрілуі болып табылатындықтан оларды топтастыру өте қиын. Қай әдісті
қолдану түрлі себептерге: сабақтың мақсатына, қатысушылар мен мұғалімнің
тәжірибесіне, олардың талғамына байланысты. Көптеген әдістердің атауының
шартты түрде екендігін де айта кеткен жөн. Бір ғана атау бірнеше мазмұнды
белгілеу үшін жиі қолданылса, керісінше бір ғана әдіс түрлі атаулармен
кездеседі.
- Шығармашылық тапсырмалар.
- Шағын топтармен жұмыс.
- Ойындар (рөлдік, іскери, білімдік).
- Сергітулер (разминки различного рода).
- Мәселелерді шешу және талқылау (жобалау әдісі, пікірсайыс, зерттеу).
- Жаңа материалды үйрену және бекіту (оқушы мұғалім рөлінде, көрнекі
құралдармен жұмыс, практикалық сабақтар).
- Әлеуметтік жобалар (жарыстар, спектакльдер, қойылымдар, көрмелер).
- Қоғамдық ресурстарды пайдалану (мамандарды шақыру, саяхаттар).
Оқушыларды топқа бөлу тәсілдері. Оқушыларды оқу топтарына бөлудің
бірнеше тәсілдері бар. Топ мүшелерінің тізімін алдын ала анықтап, іліп қоюға
болады. Оқушыларды топқа бөлудің ең қарапайым жолы - бір, екі
сандарымен санату. Бір санын атағандар бірінші топты, екі санын атағандар
екінші топты құрайды. Сандардың орнына түстерді немесе жыл мезгілдерін т.б. атауға болады. Енді бір жолы оқушылардың көзқарастары мен ұстанымдары бойынша (өз қалауымен) құрауға болады. Қажетті уақыт бойы топ құрамының тұрақты сақталуы оқушылардың топпен жұмыс істеуде жетістікке жету шеберліктерін шыңдайды. Интерактивті оқытуда тұрақты топ болмайды, олар үнемі ауысып отырады. Ал топ құрамының ауысуы барлық оқушыларға әртүрлі адамдармен жұмыс істеуге және оларды тануға мүмкіндік береді. Топты құра отырып, мынандай жағдайларға көңіл бөліңіз: оқушылардың топтық жұмысты орындауға білімі мен іскерліктерінің жететіндігіне көз жеткізіңіз. Өз нұсқауларыңызды мейлінше анық жасаңыз. Оларды тақтаға немесе карточкаларға жазып қойыңыз. Тапсырманы орындауға жеткілікті уақыт беріңіз. Тапсырманы басқа топтардан бұрын аяқтаған топтың немен айналысатынын да алдын ала ойластырыңыз. Сіздің бағалау және марапаттау тәсілдеріңіздің топтық жұмысты қолдануға қалай әсер ететінін де ойлаңыз. Топтың күшімен жеткен жетістікті топтық марапаттаумен қамтамасыз етіңіз. Топішілік басқару мәселесін де назардан тыс қалдырмаңыз. Егер бір оқушы топтың жұмысы туралы есеп берсе, әділ шешім жасаңыз. Топтың әр мүшесінің бір-бірінің құқығын қалай сыйлайтынына көңіл бөлуге тырысыңыз. Бірігіп әрекет етуге тән жұмыс барысындағы шуларға дайын болыңыз. Шағын топтардағы жұмыстарға тапсырма дайындау барысында әр топтан күтілетін оқу нәтижесін ойластырыңыз.
1. Оқушыларды тапсырма түрімен олар топқа бөлінбей тұрып таныстырыңыз.
2. Тапсырманың түсінікті екендігін оқушылармен бірге талқылаңыз.
3. Топта жұмыс істеу ережесін естеріне түсіріңіз.
Баланың табысқа жету жолындағы бір сәттік күйзелісі оның психологииялық көңіл күйін түп - тамырымен өзгертуі де, тұлғаның болашақ іс-әрекетінің, қиындықтарға қарсы күш қуатының, оқуға деген құштарлығының артуының қозғаушы тетігі болуы да мүмкін. Оқушылардың табысқа жетуінің шарттары:
1) Айналасындағылардың тілектестігі: оқушылардың жайғасуы, бір - біріне
күлімдеп, достық қатынаста болуы, тапсырманың орындалуы мен күтілетін
нәтижеге деген қызығушылық - осының бәрі психологиялық қыспақты жойып, сәтсіздік қорқынышын азайтып, субьектінің белсенділігін арттырады.
Субьектінің белсенділігін Бұл бізге өте қажет, өйткені..., Бұл сен үшін өте
маңызды, өйткені ... деген сөздермен арттырып отыру керек. Оқушы
әрекетінің маңыздылығын баса айту тұлғаның өзіндік мәнін арттырып, өз
күшіне деген сенімін туғызады.
2) Қорқынышты сейілту - бұл табысқа жетуді көздейтін және сәтсіздіктен
қорқатын әрбір оқушы үшін ең қажетті әрекет. Сондықтан педагог Бұл онша
қиын емес ... Тіпті жүзеге аспаса да ештеңе етпейді, біз басқа тәсілдерді
іздейміз ... немесе Біз бәріміз саған көмектесеміз дегенді айтып отыруы
керек.
3) Жасырын нұсқау - бұл әрекет етудің басқаша түрі, яғни адамға
бүркеме көмек көрсету. Мұнда оқушы толықтай өзінің ресурстарына сүйене
отырып, ешқандай көмексіз жұмыс істеуге үйренуі тиіс. Тәжірибесі, икемі
болмағандықтан алғашында істей алмауы да мүмкін. Педагог мұндай жағдайда:Есіңде ме, әрине, мынадан бастау керек..., Мына жағынан кіріскен ыңғайлы... немесе Мұнде ең бастысы... деген сөздермен қолдау көрсетеді. Жасырын нұсқау оқушы санасына елес береді, ол өз әрекетінің барысына қажетті картинаны көреді. Аталмыш елес субьектінің өзіндік қадам жасауына негіз болады.
4) Достық жағымды берік қатынас - бұл адамның әлі ашылмаған жақсы
жақтарының айналасындағылар арқылы ашылуына негіз болады. Мысалы;
Сендей ақылды (күшті) адамның қолынан бәрі келеді деген сияқты сөздермен қасындағылардың демеу көрсетуі.
5) Жеке ерекшелік: бұл операция Тек сенің ғана қолыңнан келеді ... , біз
саған ғана үлкен сенім артамыз деген сөздер арқылы субьектінің
жауапкершілігін арттырып, тез әрекет етуіне ықпал етеді.
6) Педагогикалық иландыру - тәрбиеленушіні сендіру, нандыру тәсілі. Бұл
көп жағдайда бүтіндей педагогикалық шеберлікке байланысты.
7) Педагогикалық операция жүйесі бала әрекетінің нәтижесін бағалаумен
аяқталады. Ол баланың жеткен табысына қаншалықты қуанғанын анықтайды.
Бағалау тұтастай емес, нақты болуы керек. Маған көбірек ұнағаны, сенің...,
Әсіресе саған орайы келгені..., Мына көрініс таңқалдырды... деген
мадақтаулар арқылы әр оқушының жетістігін жеке дара бағалаған дұрыс.
Білім берудің инновациялық технологиялары мұғалімнен терең теориялық,
психологиялық, әдістемелік білімді, педагогикалық шеберлікті, оқушылардың
жан дүниесіне терең үңіліп, оны ұғына білуді талап етеді. Инновациялық
технологиялар оқытудың интерактивті әдістерін ұтымды қолданумен
байланысты. Оқушылар белгілі тақырыпта сұхбаттаса отырып, нәтижесінде сыни ойлауды, тиісті ақпарат пен белгілі жағдайды талдау негізінде күрделі
мәселелерді шешуді, балама көзқарастарды салыстыруды, ақылды шешім
қабылдауды, пікірсайысқа қатысуды, кез келген тілдік ортада интерактивті
қатысым жасауды үйренеді. Интерактивті оқыту технологиясы орыс
мектептерінде қазақ тілін оқытуда коммуникативтік-танымдық құзіреттілігін
дамыту бағытын ұсынады. Қазақ тілін интерактивті оқыту субъектілерінің бірбірімен ынтымақтастық қарым-қатынаста, бір бағытта бірлесе отырып өнімді еңбектенуі, эмоционалдық және рухани құндылықтарының үндесуі негізінде сипатталады. Тіл үйретудің дәстүрлі әдістерімен салыстырғанда, интерактивті оқыту технологиясында мұғалім мен оқушы арасындағы оқу әрекеті кезектесіп ұйымдастырылады: мұғалім белсенділігі қазақ тілін үйренуші оқушының белсенділігіне орын береді. Мұғалім тарапынан ұсынылатын деңгейлік тапсырмалар олардың бастамасы үшін жағдай жасаушы болады. Тіл үйрету сабақтарында интерактивті қатысым жасауға бағытталған жеке, жұптық және топтық жұмыс түрлері ұйымдастырылады, интерактивті ойындар қолданылады, түрлі ақпараттармен шығармашылық жұмыс жасайды. Интерактивті оқыту технологиясы мұғалімнің жоспарлы ұйымдасқан жетекшілігі арқылы тіл үйренушілердің тілдік бірліктерді меңгеріп, оны тілдік коммуникацияда орынды қолдана білу нәтижесін жетілдіреді. Мұғалім оқушыларды екі немесе бірнеше топқа бөліп, әр топтың белгілі бір тілдік жағдаятқа дискурс жүргізуін ұйымдастырады. Екі оқушының өзара сұхбатына басқа да оқушылар қатысып, сұхбаттың мазмұнды, қызықты әрі көңілді ұйымдастырылуына ат салысады. Сұхбатқа қарсы топтың мүшелері өздерінің сұрақтары мен ұсыныстарын, тақырыпқа қатысты тың деректерін білдіре алады. Сөйтіп диалог, полилогқа айналуы мүмкін. Бұл оқушылардың сөйлеу мәдениетін жетілдіріп, тілді меңгерудің қиындығын жеңілдетуге көмектеседі. Оқушылардың тілді меңгеру қабілеті әртүрлі. Сондықтан мұғалім жеке деңгейлік тапсырмалар әзірлейді. Топтық әрекетте артта қалмас үшін тілді жоғары деңгейде меңгерген оқушылар білімі төмен достарына көмектеседі. Қазақ тілі сабағындағы интерактивті оқытудың басты тиімділігі мұғалімге оқу үдерісін түбегейлі өзгертуге, дидактикалық мақсатты шешуде оқытудың белсенді формаларын қолдануға мүмкіндік береді. Интерактивті оқыту әдістерінің негізгі принциптері деп төмендегілерді көрсетуге болады:
::Лексикалық (оқу терминдерін, кәсіби лексиканы, шартты түсініктерді
мұқият таңдау);
::Рөлдік (оқушының түрлі рөлдерді орындауға қатысты қызметін
практикалық мысалдар арқылы жан-жақты талдау);
::Көзбен шолу (оқушылардың барлығын көзбен көре отырып, берілген
тапсырмаларды орындауын қадағалап отыру);
::Өзін-өзі басқару (әр сабақта оқушылардың біреуі жетекшілік жасап,
тапсырмалардың орындалуына бастамашыл болады);
::Мультимедиалық (сабақта презентация, слайдтар, фильмдер, роликтер,
бейнеклиптер және тағы басқа техникалық құралдарды белсенді пайдалану);
::Интерактивті тақтаның көмегімен оқу материалдарын көрсету;
::Психологиялық климаттың болуы (мұғалімнің топтағы белсенді қарымқатынасты тұрақты түрде қолдап отыруы, талқылау кезінде оқушылардың арасында жағымды әрекет туғызу).
Айтылым - адамдардың бір-бірімен тілдесуі барысында өз ойын, пікірін жеткізуі. Сөйлем әрекетінің айтылым түрі қатысым әрекеті арқылы іске асады.
Тіл үйрену сабағында ұжымдағы, жұптағы оқу іс-әрекетін қатысымдық негізде
ұйымдастыруда мұғалімнің рөлі зор. Бұл ретте мұғалім оқушының жеке қабілетін, мінез-құлқын ескеру керек. Әр оқушының ойлау қабілеті, білімі, жылдамдығы, ақпаратты меңгеруі бірдей емес. Бұл туралы профессор Ф.Ш. Оразбаеваның пайымдауы мұғалімге де, оқушыға да пайдалы. Сөйлесуге үйретуде мұғалімге оқушының жеке басына тән өзіндік қасиеттерін, мінезқұлқы мен қабілетін үнемі ескеріп отыруға тура келеді. Мұның өзі әр оқушымен жеке-дара жұмыс істеуге, әрқайсысымен қарым-қатынаста болуға
мәжбүр етеді. Сөйлеуге үйрету - айтылар ойдың түпкі мақсатын анықтап алумен тығыз байланысты, өйткені сөйлеу кезінде сөйлемдер қалай болса
солай, бет алды айтыла берсе, ой жүйесіз, түсініксіз болады. Түсініксіз, жүйесіз айтылған сөз қарым-қатынас тудырмайды. Сондықтан екінші біреуге арнап айтылған ауызша сөйлеу оған түсінікті болу үшін, белгілі бір мақсатты
қатысымдық мақсат деп есептей отырып, тілдік қарым-қатынастың сапалы
орындалуына себін тигізетіндігін ескерген жөн [15]. Демек, оқушының жеке
қасиеттерін ескере отырып жұмыс істеу өз нәтижесін бермек. Айтылым оқушының өз ойын, алған ақпаратын жүйелеп, екінші адаммен ұғынысуға, қарым-қатынас жасауға үйрету дедік. Айтылым әрекетін жүзеге асырудағы
қолданылатын интерактивті әдістердің барлығы ұжымдық, жұптық әрекет
арқылы іске асады. Жұптық, ұжымдық әрекеттегі қатысымдық әдіс арқылы
тілдік әрекеттің барлық түріне жаттығады. Айтылым әрекетінде қатысымдық
ойындар, түрлі пікірталас, тақырыпқа сәйкес жағдаяттық тапсырмалар, проблемалық сұрақтар, топтағы полилогты, жұптағы диалогты ұйымдастыруға болады. Оқушылар осы тапсырмаларды бірлесе талқылап, орындау кезінде бірбірімен қатысымдық әрекетке түседі. Оқушы ақпарат алып қана қоймайды, практикалық сөйлеуге дағдыланады, өз ойын түсінікті жеткізуге, қарсы сөйлеушінің сұрағын, пікірін бірден түсініп, жылдам жауап беруге үйренеді, сондай-ақ оқушы алғашқы күннен қазақша ойлауға, сөздікті пайдаланбай өз пікірін жеткізуге, басқа да көмекші құралдардың көмегінсіз еркін сөйлеуге үйренеді. Ұжымда бірлесіп жұмыс істеуге қалыптасады, мұнда ақпарат беруші де, алушы да білім алады. Сонымен қатар айтылымда жеке шығармашылық жұмыс түріне де интерактивті тұрғыдан көңіл бөлінеді. Мәселен, жобалар жасау әдісі бойынша талқылауға белгілі бір көлемді тақырып беріледі. Оқушыларға кітапханаға барып қосымша ақпарат алуға, тақырып бойынша бұқаралық ақпарат құралдарынан мақалалар, суреттер қарастырып, алынған мәліметтерін топ болып талқылап, жоба жасайды. Бұл әдісте интерактивті тақта, компьютер арқылы түрлі слайдтар, бейнефильмдер, роликтер көрсетуге болады. Мұның өзі оқушыны өз бетінше жұмыс істеуге, шығармашылық тұрғыдан ізденуге, берілген тақырыптың көлемінде сөздік қорының молаюына, өз көзқарасын еркін жеткізуге машықтандырады. Тыңдалым - оқушыларды есту арқылы қабылдаған ақпаратты түсініп, жинақтап, соған сәйкес сөзінің жауабын айта білуге үйрететін тілдік
қатысымның күрделі түрі. Тыңдалымда оқушының есту дағдысы ескеріледі.
Әдіскерлер тыңдалымды меңгерудің мынадай қағидаларын ұсынады:
Тыңдалымды жете меңгеру оған қатысты мынадай белгілерді үйретумен
байланысты:
1. Басқа дыбыстардан тілдік дыбыс толқынын, олардың ерекшеліктерін
ажырата білу;
2. Аудиолық тілдік тұлғалардың мағынасы мәнін дұрыс қабылдай білу;
3. Мәтіннен қажетті деректі тауып, пайдалана білу;
4. Тыңдалымға қатысты негізгі көрсеткіштерді жан-жақты меңгеру [7].
Тыңдалым арқылы оқушыға сөздердің дұрыс айтылуын, мәнерлеп оқуды,
грамматикалық және лексикалық дағдысын қалыптастыру көзделеді.
Оқушының қазақ тілін тыңдалым арқылы қабылдап, түсінуінің нәтижелі
болуын анықтайтын факторлар:
1. Тілдік хабардың қарқыны тілдік материалды нақты және жылдам
түсінуді ғана емес, есте сақтау қабілетін де анықтайды.
2. Тыңдалымның нәтижелі болуы тілдік хабардың көлемі және оны тыңдау
уақытына да байланысты. Мәтін көлемі оқушының тілді қаншалықты меңгеруіне қатысты, егер мәтіннің көлемі үш минуттан артық болмаса, оқушының оны қабылдап, қорытындылауына де жеңіл болады. Зерттеушілер сабақты мультимедиалық бағдарламасыз өткізуде оқушының тыңдалымдық бірліктерін дамытуда мынадай әдістерді қолдануды ұсынады:
оқытуды ұйымдастырудың (топтық, ұжымдық) әдісі, ақпаратты берудің
аудиолық әдісі, көрнекілік әдісі, диалог әдісі, полилог, т.б. Бұл кезеңдегі
оқушыларға тыңдалуға ұсынылатын мәтін мультимедиалық бағдарламадағы
мәтінге байланысты таңдалып алынады және ол диалогтық сипатта болып,
аудиотаспадан тыңдатылады. Бұл сол тілдік серіктестер топтарына (жұптарына) тыңдалған мәтінді түсініп-қабылдауға байланысты жұмыстар түрлендіріліп берілді. Жұмысты оқушылар топта (жұпта) өзара ақылдаса, ойласа отырып орындады. Жұмысты бұлайша орындау арқылы оқушылар, біріншіден, бірбірімен өзара әрекет етіп, коммуникативтік қарым-қатынасқа түседі; екіншіден, бірінің білмегенін бірі толықтыра отырып, бір-бірінен үйренеді; үшіншіден, топтасып, ұйымдасып жұмыс жасауға дағдыланады. Топтағы (жұптағы) жұмыс барысында берілген мәтін мазмұнын талдау, саралау, жіктеу негізінде ойлау операциялары орындалып, нәтижесінде мәтін мазмұнын түсініп-қабылдау жүзеге асырылады [8] Осы пікірді негізге алып, ақпаратты берудің аудиолық әдісін қолданып, оқушыларға тыңдалған мәтін негізінде мынадай тапсырмалар орындатуға болады.
1 мәтін. Тыңдаңыз.
Ертеде бір данышпан құмырсқаның тілін біледі екен. Дән тасып жүргенін
көріп, алақанына салып:
- Кане, құмырсқа, дәнді қайда алып барасың ? - деп сұрайды.
- Илеуіме апарамын.
- Оны қайтесің?
- Кейінге сақтаймын.
- Көп жинайсың ба?
- Жаздай жұмыс істеп, азығымды жинаймын да, қыста тынығып жатамын.
Адам құмырсқаны айналдыра қарай бастайды.
- Басың неге үлкен?
- Аз сөйлеп, көп ойлаймын.
- Белің неге қылдырықтай?
- Қомағай емеспін.
- Жылына қанша дән жейсің?
- Бір дән жеймін.
- Соған қанағат етесің бе?
- Одан көп жей берсем, жер бетіндегі құмырсқалар аш қалмай ма? Қанағат
керек қой.
1. Мәтінде адаммен ... .. әңгімелеседі?
А) ит.
В) құрт.
С) балық.
D) құмырсқа.
2. Құмырсқа жаздай жұмыс істейді, ... ... демалады.
А) қыста.
В) жазда.
С) наурызда.
D) көктемде.
3. Адам ... деген сұрақтар қойды?
А) аузың неге үлкен?
В) басың неге үлкен?
С) көзің неге үлкен?
D) қолың неге үлкен?
4. Құмырсқаның жауабы:
А) аз сөйлеймін.
В) көп сөйлеймін.
С) көп ойнаймын.
D) аз күлемін.
5. Адам ... ... . ... деп сұрады?
А) жылына қанша дән жейсің?
В) жылына қанша ет жейсің?
С) жылына қанша бидай жейсің?
D) жылына қанша шөп жейсің?
6. Құмырсқаның жауабы:
А) бір дән жеймін.
В) мың дән жеймін.
С) мың бір дән жеймін.
D) он бір дән жеймін.
7. Адамның сұрағы:
А) бір дән жете ме?
В) мың дән жете ме?
С) бір қап дән жете ме?
D) бір қап дән аз ба?
8. Құмырсқаның жауабы:
А) қанағат жоқ.
В) қанағатсызбын.
С) қанағат керек емес.
D) қанағат керек қой.
2 мәтін. Тыңдаңыз.
Құмырсқаның ақылдылығына сүйсінген Адам оны сынамақшы болады. Қорапқа бір дән салады да, құмырсқаны оған қоса қамайды. Сонан соң су тимейтін бір жайлы жерге орналастырады. Азықты қалай үнемдейтінін білгісі
келеді. Бір жыл өткен соң, қайта оралады. Құмырсқаның өлі-тірісін білмек
болып, қорапты ашады. Тірі екен. Жалғыз дәннің жартысын ғана жепті. Мұның себебін сұрағанда:
- Айтқаның дұрыс, мен жылына бір дән жеймін, ол рас. Ал сен болсаң,
мені қорапқа салып, қамап кеттің. Сыртқа шыға алмаймын. Мені ұмытып
кетсең, тағы бір жыл қорапта жатар едім. Бір дәнді түгел жесем, аштан өлетін
едім. Соны ойлап, қанағат еттім, - дейді құмырсқа. Адам құмырсқаның
шыдамдылығына риза болып, қиянат жасағанын түсініп, босатып жіберген
екен.
1. Адам құмырсқаның ... . сынамақшы болады.
А) батырлығын.
В) батылдығын.
С) шыдамдылығын.
D) шыдамсыздығын.
2. Адам құмырсқаны ... . дәнмен бірге қамап қояды.
А) бір дәнмен.
В) үш дәнмен.
С) бес дәнмен.
D) екі дәнмен.
3. Адам құмырсқаның ... . білгісі келеді.
А) үнемшілдігін.
В) үнемсіздігін.
С) сараңдығын.
D) ақылдылығын.
4. Құмырсқа бір жылда дәннің қаншасын жейді?
А) түгелін.
В) бәрін.
С) екеуін.
D) жартысын.
5. Құмырсқа неге дәнді түгел жемеді?
А) Ол жалқау.
В) Ол еңбекқор.
С) Ештеңе ойламады.
D) Ол ертеңін ойлады.
6. Құмырсқа ...
А) шыдамды.
В) шыдамсыз.
С) ақылды.
D) сабырсыз.
7. Құмырсқа ...
А) бақытты.
В) сабырлы.
С) ақылсыз.
D) қанағатшыл.
Бүгінгі таңда тыңдалым әрекетіндегі интерактивті әдістердің бірі - динамикалық мультимедиалық құралдарды қолдану, бұл сабақтың тиімділігін,
ақпараттың мазмұндылығын, көрнекілігін, есте сақталуын арттырады. Мультимедиалық бағдарламаларды пайдалану арқылы түрлі иллюстрациялар,
кесте, сызбалар, анимациялық және дыбыстық сүйемелдеулер оқушыға тілдік
материалдарды қабылдауын, түсінуін, есте сақтауын жеңілдетуге, танымдық
белсенділігін ынталандыруға мүмкіндік береді. Әдіскерлер тіл үйрену барысында мынадай динамикалық мультимедиалық құралдардың түрін
қолдануға болатынын айтады:
::Презентация - аудиовизуальдық құралдарды пайдалана отырып
ақпаратты көрнекті беру. Бұл компьютерлік анимация, графика, видео, музыка
және дыбыстық құрылғылардың үйлесіп, бір ортаға ұйымдастырылуы.
::Анимация - қозғалыстағы картиналар қатары.
::Ойындар - белгілі бір дағды мен ептілікті қалыптастыруға, жағымды
психологиялық климат туғызуға мүмкіндік береді.
::Бейнефильмдер және бейнетаспалар (күйтабақ ойнатқыш) - қозғалыстағы
бейнелерді көрсету арқылы шынайы қатысымдық әрекетті дамытады, оқу
материалының қызықты, проблемалы, дәлелді болуын қамтамасыз етеді [9].
Бұл технологиялық құралдардың мүмкіндіктері көп, олар арқылы оқытудың
мотивациясы мен тиімділігін дамытуға көмектесетін түрлі жұмыстарды
ұйымдастыруға болады. Қазақ тілі сабағындағы тыңдалым әрекетін жүзеге
асыру үшін динамикалық мультимедиалық құралдарды қолданудың негізгі үш
түрін көрсетуге болады:
1. Компакт дискідегі дайын бағдарламалық өнімдер;
2. Мұғалімнің тікелей өзінің дайындаған өнімдері;
3. Ғаламтор желісі ресурстарын пайдалану.
Материалдар тез қабылданып, есте сақаталатындай бейнелі, көрнекі етіп
беруге мүмкіндік туғызады және оқушыны шаршатпауға ықпал етеді. Оқушының тілді тыңдау арқылы түсінуі - сөздің дұрыс айтылуына, сөйлеу
дағдыларын, мәнерлеп оқуды, басқа да грамматикалық және лексикалық
дағдыларды жетілдіруге септігін тигізеді. Тіл үйрету мақсатында динамикалық мультимедиалық құралдарда пайдалану мынадай дидактикалық міндетті шешуге көмектеседі:
1. Түрлі ақпараттың бір нысанда (мәтін, дыбыс, видео) ықпалдасуын
қамтамасыз ету;
2. Тұрақты мотивацияны қалыптастыру;
3. Оқушының ойлау қабілетін белсенді ету;
4. Селқос оқушыларды жұмыс істеуге ынталандыру;
5. Сабақтың көрнекілігін арттыру;
6. Оқу үрдісін жаңа, қолжетімді материалдармен қамтамасыз ету;
7. Оқушыны оқу материалдарымен өз бетінше жұмыс істеуге үйрету;
8. Лезде кері байланыс әрекетін қамтамасыз ету;
9. Оқу үдерісінің қарқындылығын күшейту;
Тыңдалым сөйлеу әрекетінің оқылым әрекетімен де байланысты.
Тыңдалым мен оқылым әрекеттері ақпартты қабылдау мен мағынасын түсінуге негізделеді. Оқылым оқушының тілдік қатысым дағдысын жетілдіруде маңызды рөл атақарады. Бұл жайында: Оқылым, біріншіден, ой мен мидың жұмысына байланысты болса, екіншіден, жазылған графикалық таңбалардың тізбегін танып білуге қатысты. Үшіншіден, мұнда осы таңбалардың ішкі мәнмағынасын дұрыс түсінудің рөлі зор. Осындай ерекшеліктер іске асқан жағдайда ғана оқылған материалдан керек ақпараттар жинақталып алынып, оқушының қажетіне жарайды, - делінген [9]. Оқушы оқылым арқылы жаңа сөздерді меңгереді, сөздердің дыбысталуына назар аударады. Сөз бен сөйлемнің мағынасын түсінуге, сөзді дұрыс қолдана білуге машықтанады. Оқылымның екі түрлі формада жүзеге асатынын әдіскерлер былай тұжырымдайды: Іштей оқу - оқылымның негізгі формасы, ол монологтықсипатта болып, көбінесе бір адамға қатысты болады, екіншіден, іштей оқығанда адам мәтіннен ақпартты өзі үшін алады, ол ақпартты алудың ең тиімді жолы болып табылады. Дауыстап оқу - материалды қатты, мәнерлеп, барлық сөйлеу аппаратын іске қосып, айналасындағы адамдарға естіртіп, үнмен оқу. Дауыстап оқу белгілі бір хабарды екінші адамға жеткізгісі келгенде орындалады. Дауыстап оқу дыбыстарды дұрыс айтуға, сөйлеу мәнерін жетілдіруге, оқығандыесте сақтауға негіз бола отырып, іштей оқуға үйрететін алғашқы қадам болып табылады [9]. Оқылымның негізі - мәтін. Оқылымды меңгеру лексикалықтүрлі жаттығулар арқылы жүзеге асады. Біздің тәжірибемізде бұл мәтінге дейінгі жаттығулар, мәтінмен жұмыс, мәтіннен кейінгі жаттығулар деп бөлінеді. Мәтінге дейінгі жаттығулардың басты мақсаты мәтіннің лексикалық қиындықтарын азайту. Оқушы мәтінмен жұмыс істеуде белгілі бір қатысымдық міндеттерді шешу үшін тілдік материалға сүйене отырып, тілдік бірліктерді жүйелі қолдана білуге үйренеді. Мәтінге дейінгі жаттығулар интерактивті әдістердің топтық, жұптық жұмыс түрі арқылы тақтамен, таратпа материалдармен, мәтіннің үзінділерімен жұмыс істеу арқылы іске асады. Оның мақсаты мәтіннің мазмұнын түсіндірудегі тілдік қиындықтарды шешу, жеке сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын талдау, тілдік түсінікті қалыптастыру. Мәтінге дейінгі интерактивті әдістерді қолдану мәтінді тікелей оқуға дейін, оны тыңдап қабылдауын және түсінуін, ойлау дағдысын белсендіреді. Оқушылар үшін оқылатын мәтіннің мазмұнын алдын ала түсінуге мүмкіндік туады. Бұл кезеңде Ассоциация, Мәтіннің ықтимал атаулары, Ықтимал сөйлемдер сияқты интерактивті тәсілдер қолданылады. Ассоциация. Берілген түсінікке (мәтіннен кілт сөздер) байланысты оған сәйкес келетін 2-3 сөз тауып жазу керек. Оқушылар өздерінің сәйкес сөздерін дәптеріне жазып, әрқайсысы дауыстап оқиды. Мұғалім қайталанбаған сөздерді тақтаға жазып, топтағы оқушылар мәтін мазмұнын ашуға сәйкес келетін сөздерді таңдайды. Мәтіннің ықтимал атаулары -оқушылар жұпқа бөлініп, мәтіннің мазмұны не жайында екенін болжап, талқылайды. Әр жұп кезектесіп, өз сөйлемдерін дауыстап оқиды. Мәтін берілген соң, айтылған ықтимал сөйлемдер мәтіннің нақты атымен салыстырылады. Ықтимал сөйлемдер. Мұғалім оқушыға мәтіннен бірнеше кілт сөздер беріп, 20-30 секундта бірнеше сөз тіркестері, сөйлем құрастыруды тапсырады. Әрбір оқушы өзі құрастырған сөз тіркестері мен сөйлемдерін оқиды. Мәтін оқылған соң, қайсысы мәтін мазмұнына сәйкес екендігі түсіндіріледі. Мәтінмен жұмыс кезінде интерактивті әдістерді қолдану семантикалық байланыс түрін табу (антоним, синоним т.б.), зат есім мен сын есімнің тіркесімін екі бағанадан табу, сөйлемді (фразаны) аяқтау, кілт сөздерді табу, мәтінге жоспар құру, мәтінді бірге талдау, салыстыру жасау сияқты жұмыс түрлері оқушының сөздік қорының молайып, қазақша жетік сөйлеуін
қалыптастырады, мәтіннің лексика-семантикалық негізін, мазмұнын түсінуге
мүмкіндік береді. Мәтіннен кейінгі жұмыс. Мәтін оқылған соң, оқушының мәтіннің мазмұнын түсінгенін бақылау мақсатында мынадай интерактивті тәсілдер орындалады: сұрақ-жауап жаттығулары, дифференциалды мазмұндау, мәтінге жағдаят құру, мәтінге ұқсас әңгіме құру, диалог құру, мәтін мазмұнын кеңейтіп және жалғастырып әңгімелеу. Оқылған мәтін жаңа мәтін құруға негіз болады. Көркем шығарма мәтіні бойынша хабарлау мәтіні, суреттеу мәтіні, талқылау мәтінін құруға болады. Интервью жұптағы сұқбаттасушы берілген сұрақтарға байланысты бір-бірімен ақпарат алмасады, содан кейін кезектесіп алмасқан ақпарттарын басқа қатысушыларға айтып береді. Қисынды тізбек. Әр оқушыға сөз, сөз тіркесі жазылған қағаз таратылады. Мұғалім таратылған қағаз иелеріне қағаздағы сөздер бойынша бір-бірімен қатысым арқылы логикалық тізбек құрастыруға тапсырма береді. Тізбек құрастырылып болған соң топтағы қатысушылар әрқайсысы сөйлемдерін оқып, толық әңгіме мәтінін құрайды. Жоғарыдағы аталған әдістерден басқа рөлдік ойындар мен драмалау әдістерін қолдану да пайдалы. Рөлдік ойындар нақты қатысым әрекеттерін дамытуға, мотивация туғызуға түрткі болуға, ынтымақтастықты дамытуға мүмкіндік береді. Ойын-драмалау оқушылардың бейнелі, мәнерлеп сөйлеуін дамытуға көмектеседі [9]. Оқушыларды оқылымға үйрете отырып мәтінге дейінгі, мәтінмен, мәтіннен кейінгі жұмыс түрлерін тиімді пайдалану нәтижеге қол жеткізеді. Оқушының тілдік қатысым мен ептілігін дамытып қана қоймайды, олардың қиялын, есте сақтау, логикалық ойлау қабілеттерін де ұштайды. Сөйлесім әрекетінің оқылым бөлігінде мәтінді меңгергенін тексеру мақсатында тест тапсырмалары түрлерін де беруге болады. Бұл мәтінді оқу арқылы қабылдауға, түсінуге, оқу жылдамдығын дамытуға, таныс емес сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын әртүрлі белгілеріне қарай таба білуге, контекстік, логикалық түсінуге төселдіреді. Жазылым - тіл үйренудің лингвистикалық ерекшеліктерін игеруді қажет ететін, күрделі тілдік құбылыс. Жазылым әріптің, сөздің графикалық таңбасы арқылы іске асады, жазылымда сөйлесім әрекетінің барлық түрі қатысады, ті л үйренуші сөйлемнің мазмұн-мағынасына ғана емес, формасына да көңіл аударады, қағаз бетіне түскен материалдың түсінікті, жүйелі болуына тікелей байланысты жүзеге асады, - деп тұжырымдалған [10]. Демек, оқушының өз пікірін толық жаза білуі, тілдің графикалық, орфографиялық дағдыларын қалыптастыруы, сауатты жазуға машықтану. Жазылымды меңгертудегі интерактивті әдістердің бірі - тілдік жаттығулар болып табылады. Зерттеушілер тілдік жаттығуларды тілдік және қатысымдық деп бөліп көрсетеді: Тілдік жаттығулар тілдік бірліктерді фонетикалық, лексикалық, грамматикалық заңдылықтарға сәйкес меңгертуге бағытталады. Қатысымдық жаттығуларде берілген сурет бойынша сөйлем, мәтін құрастыру, аяқталмаған сөйлемді аяқтап жазу, сөздерді басқа сөздермен алмастыру, орны алмасқан сөздерді жүйелі құру сияқта тапсырмалар қамтылады [11]. Тіл үйрету барысындағы жаттығулар бірбірімен байланысты жеңілден ауырға қарай сатылап орындалғаны жөн. Жазылымды дамытуға арналған тапсырмалар жүйелі етіп берілсе, оқушының ойын дәлелдей жеткізіп, сауатты жазуға төселдіреді. Сондай-ақ жазылымды дамытуға арналған жұмыс түрлеріне берілген тақырыпқа шығарма жазу, хат жазу, оқыған материалынан қысқаша резюме жазу, эссе жазу сияқтылары кіреді. Қазіргі уақытта күнделікті сабақта аудио, бейне құрылымдарды пайдалану айтарлықтай нәтижелер беріп келеді. Эссе бір тақырыпқа байланысты өз ойын пайымдап жазу болса, түрлі аудио, бейне таспалар арқылы бейнефильмдер үзіндісіне пікірін жазғызу, диктордың оқыған мәтінінен негізгі ойды тауып жазу сияқты тапсырмала р арқылы жазылым дағдысын дамытуға болады. Эсседе оқушы белгілі тақырып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz