Сенсорлы анализ ғылымына кіріспе

№1 Тәжірибелік сабақ

Тақырыбы: Ғылымға кіріспе

Сабақтың мақсаты: Сенсорлы анализ ғылымына кіріспе

Организм әр дайым сыртқы және ішкі ортадан түсетін информацияны қабылдап, өңдеп (анализдеп-синтездеп), оларды бағалайды, мәнісін, мазмұнын және мағынасын айырады. Нәтижесінде жауап реакциялары, іс-әрекеттер орындалады. Осы мүмкіндікті іске асыруды қамтамасыз ететін маманданған арнайы жүйелер сенсорлық жүйелер немесе анализаторлар деп аталады. Анализаторлар туралы ілімді жасаушы И. П. Павлов болып есептеледі. Анализатор өзара морфологиялық және функционалды байланысқан үш бөлімнен тұратын тұтас, бірыңғай жүйе:

• Рецептордың әр түрлі тітіркендіргіштерді қабылдаушы орган (шеткі бөлім)
• Өткізгіш жолдар-афферентті (рецептордан тітіргендіргіштерді. ОЖЖ жеткізеді), эфферентті (ОЖЖ Р), аралық жолдар.
• Ми қыртысындағы орталық бөлім.

Барлық анализаторлар үшін ұқсас құрылыстық және функционалды ерекшеліктері бар. Жалпы құрылыстың принциптері.

1. Көп қабаттылықяғни бірнеше қабаттан құралады. Рецепторлық элементтермен ми сыңырлары қыртысындағы ассоциативті бөлімдер нейрондарымен байланысады. Қабаттар өткізгіш жолдар арқылы байланысады. Сондықтан ақпараттың жеке түрлерін өңдеуге жағдай жасалады. Яғни организм қарапайым сигналдарды аралық бөлімдердің өзінде анализден, дер кезінде жауап бере алады.

Көп каналдық -анализатордың әр қабатында мыңдаған, млн-ған элементтері болады. Бұл анализаторлар жұмысының жоғары сенімділігі мен нәзік анализ жүргізуіне жағдай. Рецепторлық деңгейдің өзінде-ақ әртүрлі маманданған жеке элементтер түрлі белгілерді сигналдайды. Бір сенсорлық жүйе шеңберінде каналдар саны неғұрлым көп болса, соғұрлым оның әрқайсысының ауысуының саны көп болады. Сонымен қатар нейронға келетін сигналдар формасы әр-түрлі болғанымен олардың туғызатын түйсігі сол клеткаға тән қызметін көрсетеді.

Көрші қабаттардағы сенсорлық “воронкалар” элементтері санының әр түрлігі . Мысалы көздің торлы қабығы алуан түрлі болады. Оның бір торлы қабығының фоторецепторлық қабатында 130 млн-дай элементтер болса, ал ганглиоздың қабатында небәрі 1млн 250 мың нейрон бар. Осы соңғылардың аксондарды миға қарай бағыттайды. Мұны тарылатын “воронка” деп қарастыруға болады. Бірақ көру жүйесінің бұдан кейінгі жоғары деңгейлерде “воронка” кеңейетін көрінеді.

Анализаторлардың вертикаль және горизонталь бойымен дифференциациялануы (жіктелуі) . Вертикаль бойынша жіктелуді өткізгіш жолдар бойындағы түзілетін әр түрлі бөлімдерден көруге болады. Нерв элементтері бірнеше қабаттардан тұрады. Сондықтан ол қабатқа қарағанда әлде қайда ірі морфо-функционалды құрылым және ол нақты функция атқарады.

Рецепторлар және олардың классификациясы.

Рецепторлар-әр түрлі тітіркендіргіштерді маманданған белсенді жүйке жүйесіне тасмалдауға арналған құрылымдар.

Рецепторлы жасушалар басқалардан екі қатынаста айырмашылығы бар:

1. Тітіркендіргіштердің энергиясы процентерді қоғалысқа ұшырауын стимулдайды, ол жасушада метаболизм процентерінде пайда болған потенциялды энергия есебінен жүреді.
2. Рецепторлы жасуша электр энергиясын бөледі.

Рецепторлар орналасу және тітіркендіргіштермен өзара әрекеттесу ерекшеліктеріне қарай үлкен екі топқа бөлінеді. Сыртқы -экстерорецен торлар: көру, иіс, сезу, дәм сезу, тактиль (жанасуды сезу) рецепторлары; ішкі-итероцепторлар: висцерорецепторлар (ішкі органдардың проприорецепторлар. )

Қоршаған орта факторларымен контактыға түсу сипатамасына қарай рецепторлар дистантты, яғни қабылданатын тітіркендіру көзі. Рецепторлардан белгілі ара қашықта орналасатын (көру, есту, иіс сезу рецепторлары және контактылы, яғни тітіркендіргішпен тікелей жанасқанда көзу күйіне келетіндер деп ажыратады.

Экстерорецепторларда адекватты тітіркендіргіштерге таңдамалы сезгіштік (мамандану) өте жоғары дәрежеде байқалады. ( Мюллердің спецификалық нервтік энергия заңы) . Олар, әдетте, адекватты емес (инадекватты) тітіркендіргіштердің күші өте көп болған жағдайда ғана сезеді. Осыған байланысты экстрорецепторлар деп есептеледі. Кейбір интерорцепторлар да мономодалды құрлымдарға жатады. (Мысалы, қанның химиялық құрамының өзгерісін сезетін кароидттік зонадағы хеморецепторлар) . Дегенмен, интерецепторлардың көбі полимадальдылар, яғни олар әртүрлі тітіркендіргіштер (температуралық, химиялық, механикалық) әсерлерін сезе алады. Мономодальдарға қарағанда олардың адекватты және инвадекватты тітіркендіргішті қабылдау табалдырықтарында айқын көрінетіндей айырма болмайды.

Өзі таңдап алған қабылдайтын тітіркендіргіштің табиғатына (модальдығына) қарай рецепторларды тағы да топтарға бөлуге болады. Мысалы,

І. Механорецепторлар (тітіркендіруші әсердің механикалық энергиясын қабылдауға бейімделген) . Бұған сету, гравитациялық, вистивулярлық, терінің тактильді, тірек-қимыл аппаратының рецепторларын және жүрек-қан тамыр жүйесінің барорцепторларын жатқызуға болады.

2. Хеморецепторлар. (химиялық агенттер әсерін сезеді:
3. Темоцепторлар (темературалық-салқын, жылы-әсерлері) қабылдайды (терінің, органдарының, сондай-ақ орталық нерв жүйесінің термосезгіш клеткалары) .
4. Фоторецепторлар (жарық энергиямен қабылдайды) .
5. Электрорецепторлар. (электромагнит тер белсенділерін сезеді) . (Амфибийлердің, сүйікті балықтардың, дөңгелек ауыздылардың бүйір сызық органдарында орналасқан) .
6. Ауыр (ноцицептивті) рецепторлары ауыратын тітіркендірулерді қабылдайды. Басқадан рецепторлар ауыратын әсерлерді қабылдай алады деп есептеледі.

Барлық рецепторларда олардың структуралық ерекшеліктерін ескеріп, алғашқылар (алғашқы сезгіш) және соңғылар (соңғы сезгіш) деп те бөледі. Біріншілеріне иіс сезу, тактильді және пропрморецепторлар жатады. Бұларға тән ерекшелік-тітіркендіру энергиясын қабылдау және оны нерв қозуының энергиясына айналдыру тікелей сезгіш нейрондардың өзінде іске асады. Соңғы сезгіштерге дәм сезу, көру, есту, вестибуларлық аппарат рецепторлары жатады. Бұларда тітіркендіргіштік пен бірінші сезгіш нейрон арасында жоғары маманданған рецепторлық клетка орналасады, яғни бірінші нейронда қозу тікелей тітіркендіргіш әсерінен тұрмайды, ол рецепторлық клеткадан (нервтік емес клеткадан) түсетін әсерден туады.

Рецепторларды басқа да қасиетеріне қарап топтауға болады. Мәселен, тез және баяу адаптацияланатындар, төменгі және жоғарғы табалдырықтылар т. б.

Бақылау сұрақтары:

1. Сенсорлық жүйелер дегеніміз не?

2. Көп каналдық дегеніміз не?

3. Рецепторлар және олардың классификациясы.

4. Механорецепторлар ұғымына сипаттама

5. Хеморецепторлар. ұғымына сипаттама

Әдебиеттердің тізімі

1. Головня Р. В., Еникеева Н. Г. Сенсорный анализ для организации контроля качества традиционных и новых пищевых продуктов // Современные методы анализа пищевых продуктов. - М: Наука, 2008.

2. Кантере В. М., Матисон В. А., Фоменко М. А. Сенсорный анализ продуктов питания: Монография. - М. : Типография РАСХН, 2009. - 400 б.

3. Родина Т. Г. Сенсорный анализ продовольственных товаров : учебник для студентов вузов/. -М. :Академия, 2007. -208б.
4. Гигиенические требования безопасности и пищевой ценности пищевых продуктов. Санитарно-эпидемиологические правила и нормативы≫ (СанПиН 2. 3. 2. 1078 - 01) . Приложение. Список пищевых добавок, разрешенных к применению при производстве пищевых продуктов. Приложение. Список пищевых добавок, запрещенных к применению при производстве пищевых продуктов.

5. А. Қ. Смағулов, Қ. А. Сағындыков. Ауыл шаруашылық өнімдерін сапасын сараптау және бағалау. Изд-во КазНАУ. Алматы, 2008 г. 390 б.

№2 Тәжірибелік сабақ

Тақырыбы: Консистенция және сезім мүшелері арқылы қабылданатын басқа да көрсеткіштер

Сабақтың мақсаты: Консистенция және сипап сезу мүшелері арқылы қабылданатын басқа да көрсеткіштерді анықтау.

Сипап-сезу немесе тактильді (лат. tactilus - сипап-сезу) түйсіктер өнімнің консистенциясын, құрылымын, температурасын, майдалану дәрежесі және кейбір физикалық қасиеттерді анықтауға мүмкіндік береді.

«Консистенция» ұғымын өнімнің көру және сипап сезу мүшелері арқылы қабылданатын қасиеттерін сипаттау кезінде қолданады. Көзбен қарап, консистенцияның сұйық, түйіршіктелген, ұнтақ тәрізді, шәрбат тәрізді немесе қатты екендігін анықтайды.

Консистенция терминологиясы басқа сенсорлық қасиеттерге қарағанда кең, әрі жалпылама түрде қолданылады. Сондықтан, осы күнге дейін консистенцияны толық сипаттайтын нақты бір термин сөздігі жоқ. Көбінесе қиындықтар, терминді басқа тілге аудару кезінде туындайды.

Көп таралған термин «консистенцияны» ауыз қуысында (әсіресе тіл ұшында және қызыл иекте), саусақ ұштарында орналасқан жанасуға, терең сипап-сезуге, температураға жауап беретін сезімтал рецепторлар арқылы қабылданатын өнімнің сипаттық белгісі түрінде келтіреді.

Тағы да көп таралған терминнің бірі «текстура» және оның эквиваленті түрінде қолданылатын «структура» өнімнің макроструктурасын арнайы сөздермен сипаттайды: қатты, жұмсақ, нәзік, иілгіш, жабысқыш, талшықты, қабатты, кеуек және т. б.

А. С. Щесняктың классификациясында 137 термин бар. Тәжірибеге қатысушылардан сусындарды жұтқан кезде ароматына мән бермей, ауыз қуысының сезімін сипаттап берулерін сұрайды. Дегустаторлар көбінесе сұйық, қою және тұтқыр деген сөздерді қолданған. Сондықтан, тұтқырлық сезімі, көп жағдайда, ауыз қуысының сипап сезу қабілетіне байланыстырылады.

Сусындарды қолдану кезіндегі ауыз қуысындағы тактильді сезім терминдерінің классификациясы

Сусынның дәмін татқаннан кейінгі сезімдерді екі категорияға бөледі. Біріншісі, ауыздың физиологиялық сезімдеріне байланысты, мысалы, сілекейдің бөлінуі, ауыздың кебуі сипатталады. Екінші категория адам ағзасының барлық сезімдерін түсіндіреді және психологиялық түсініктерді қосады: сергіткіш, ширықтандырғыш, ынталандырғыш және т. б.

Консистенцияны бағалау кезінде, үлгілердің көлемдері мен температураларына баса назар аударған жөн, себебі бұл факторлар үлкен әсерін тигізеді.

Консистенцияның механикалық параметрлерінің органолептикалық анализ әдістемесі

Консистенция параметрлерін үш топқа бөледі: механикалық, геометриялық және басқалары.

Механикалық параметрлер өнімнің сыртқы күш әсеріне реакциясын сипаттайды. Олар тамақты шайнау барысында тіс, тіл, таңдай қысымдарының көмегімен анықталады. Механикалық параметрлерге қаттылық, бөліктердің ұстасуы, тұтқырлық, эластикалық және желімдік жатады.

Геометриялық параметрлер өнімнің макроструктурасына тәуелді болады және екі топқа бөлінеді. Біріншісі топқа бөліктерінің көлемі мен пішіні арқылы анықталатын, біртекті, ұнтақ тәрізді, бор тәрізді, ұнды, түйір, құмды, шашыранды деген терминдермен сипатталатын параметрлер кіреді. Екінші топ параметрлері, өнімнің текстурасын құраушылардың бағыты және пішінімен сипатталады, келесі көрсеткіштерге сүйенеді: талшықты, ұялы, шынылы, қабатты, кеуекті және т. б.

Өнімнің конситенциясын арттырғыштар . Өнімге қажетті консистенияны беру үшін, қойылтқыштарды, дірілдек түзгіштерді, эмульгаторлар, стабилизаторлар, көбіктүзгіштер және басқа да заттарды қолданады. Қоспа қосу механизмі өнімнің коллоидты жүйелерінің өзгерісіне байланысты. Бұл қосылыстардың көбісі табиғи күйде тағамда кездеседі.

Қойылтқыштар және желе түзгіш агенттер. Қойылтқыштар суда тұтқырлығы жоғары ерітінділер түзеді. Желе және дірілдек түзгіш заттар да суды байланысқан күйге өткізіп, гель түзеді. Желе және дірілдек түзгіш заттар макромолекулалардан тұрады, олардың құрамында қоршаған ортаның суымен әрекеттесетін гидрофильді топтар болады. Табиғи қойылтқыштар, желатиннен басқасы, өсімдік текті болып келеді. Оларға агар, өсімдік пектиндері, зығыр, сұлы дәнінің, айва, ирландия мүкінің шырышы мен шайыры және т. б. жатады. Жартылай синтетикалық қойылтқыштар да өсімдік негізден тұрады. Олар табиғи заттар - целлюлоза немесе крахмалдың физика-химиялық қасиеттерін модифицирлеу арқылы алынған. Оларға метилцеллюлоза, оксиэтилцеллюлоза, , амилопектин және т. б. кіреді.

Тағамдық беттік-активті заттар - фазалардың беттік керілуін эмульгаторлар мен стабилизаторлар азайтады. Эмульгаторларды тағамдық өнімдерге жұқа дисперсті және тұрақты коллоидтық жүйелерді алу үшін қосады. Олардың көмегімен майдың судағы немесе судың майдағы эмульсияларын жасайды. Олар көбіктің пайда болуына ықпал етеді. Стабилизаторларды гомогенді жүйенің тұрақтылығын жоғарылатуға немесе гомогенді қоспалардың дәрежесін жақсартуға қолданады. Олардың беттік активтігі басқа эмульгаторларға қарағанда төмен болады.

Жұмыртқа сарыуызында, өсімдік майында және т. б. тағамдық өнімдерде кездесетін лецитиндер жақсы эмульгаторлар болып саналады. Лецитиндерді, негізінен өсімдік майларының гидратациясы кезінде алады да, маргарин, шоколад, нан-тоқаш өнімдері, соустар, майонез, майлы эмульсиялар өндірісінде және кейбір кондитер өнімдерінде қолданады. Қоспалар 1 - 5 г/кг құрайды.

Эмульгирлеуші, тұрақтандырушы және кешен түзгіштік қасиеттері бар топты глицерин эфирлері, сірке, сүт, лимон, жүзім және майлы қышқылдардың моно-, диглицеридтері құрайды. Оларды кондитерлік, нан-тоқаш, маргарин, майонез, балмұздақ, сусын, макарон өнімдері және т. б. өнімдердің өндірісінде қолданады. Май қышқылдары (олеин, пальмитин, стеарин) және олардың тұздарын (натрий, калий, кальций, магний немесе алюминий) 5 г/кг мөлшерінде эмульгаторлар және стабилизаторлар түрінде қолданады.

Мысалы, олеин қышқылын, майда дисперсті күйде сумен нан-тоқаш және кондитер өнімдерін өндіруде қолданады.

Беттік-активті заттарды сұйылтқыштар ретінде қолданады, мысалы, какао майын үнемдеу мақсатында шоколад массасының тұтқырлығын азайту үшін.

Сұйылтқыштарға соя немесе күнбағыс фосфатидті концентраттары жатады.

Көбіктүзгіштерді көбік тәрізді текстурасы бар кондитер өнімдерін - зефир, пастила, халуа және т. б. - өндіруде қолданады. Көбіктүзгіштерге жұмыртқаның балғын, мұздатылған және құрғақ түрдегі ақуызы, қан альбумині (қан сарысуын кептіру арқылы алынған) , сапониндер (қант қызылшасының, оймақгүлдің, сабыншөптің түбіріндегі өсімдік гликозидтері), сүт ақуызынан жасалған көбіктүзгіш жатады. Рұқсат етілген көбіктүзгіштерге триэтилцитрат та жатады.

Жақсы әсер ететін агенттер. Конденсацияланған фосфаттар және полифосфаттар ет және балық өнімдерінің, балқытылған ірімшіктердің, кондитерлік және нан-тоқаш өнімдерінің консистенциясын жақсартады. Мысалы, шұжық, консервіленген ветчина, мұздатылған ет және балықта фосфаттар ақуыздардың ылғал жұтқыш және ылғал ұстағыш қасиеттерін арттырады және өнімдердің шырындылығын жақсартады.

Ет, балық және сүт өнімдеріне арналған, ең кең таралған, ылғал ұстағыш агенттерге полифосфаттар, пирофосфаттар және кейбір өндірістерде маннит, сорбит және сорбит спиртін қолданады. Фосфаттардың ішінде гигиеналық талаптар бойынша, триполифосфатты қолданғанды жөн көреді, себебі оның басқа фосфат қосылыстарына қарағанда гидролизденуі жеңіл.

Химиялық тұрғыдан өнім консистенциясына әсер ететін тағамдық қоспалар, ереже бойынша инертті болып келеді. Сондықтан олардың мүмкін болатын токсиндік қасиеттеріне көп көңіл бөлінбеді. Бірақ, эмульгаторлардың, қойылтқыш, дірілдек түзгіш және осы топтағы басқа да заттардың көп мөлшері адам ағзасындағы физиологиялық процестерге әсер етеді. Осы қоспаларда кездесетін, токсинді қасиетке ие бөгде заттар қауіпті болып келеді. Мемлекеттік санитарлық бақылау органдары қойылтқыштардағы, эмульгаторлар мен басқа да препараттардағы техникалық көмекші құралдардың қалдықтарын қатаң бақылап отырады.

Бақылау сұрақтары:

1. «Консистенция» ұғымына анықтама беріңіз.

2. Консистенция параметрлері қандай топтарға бөлінеді?

3. Өнім консистенциясын арттырғыштар туралы айтыңыз.

4. Консистенция арттырғыштарын атаңыз.

5. Эмульгаторларды не үшін қосады?

6. Қандай заттар көбіктүзгіштік қызмет атқарады?

Әдебиеттердің тізімі

1. Головня Р. В., Еникеева Н. Г. Сенсорный анализ для организации контроля качества традиционных и новых пищевых продуктов // Современные методы анализа пищевых продуктов. - М: Наука, 2008.

2. Кантере В. М., Матисон В. А., Фоменко М. А. Сенсорный анализ продуктов питания: Монография. - М. : Типография РАСХН, 2009. - 400 б.

3. Родина Т. Г. Сенсорный анализ продовольственных товаров : учебник для студентов вузов/. -М. :Академия, 2007. -208б.
4. Гигиенические требования безопасности и пищевой ценности пищевых продуктов. Санитарно-эпидемиологические правила и нормативы≫ (СанПиН 2. 3. 2. 1078 - 01) . Приложение. Список пищевых добавок, разрешенных к применению при производстве пищевых продуктов. Приложение. Список пищевых добавок, запрещенных к применению при производстве пищевых продуктов.

5. А. Қ. Смағулов, Қ. А. Сағындыков. Ауыл шаруашылық өнімдерін сапасын сараптау және бағалау. Изд-во КазНАУ. Алматы, 2008 г. 390 б.

№3 Тәжірибелік сабақ

Тақырыбы: Сипаттаушы және нақтылаушы әдістерді қолдана отырып, тұтыну тауарларының сапасын сенсорлық бағалау

Сабақтың мақсаты: Сипаттаушы және нақтылаушы әдістерді қолдана отырып, тұтыну тауарларының сапасын сенсорлық бағалауды үйрену

Тауар - қоғамда айырбастау, сатып алу-сату жолымен бөлінетін, құны бар еңбек өнімі, яғни материалдық-заттық пішіндегі өндірістік-экономикалық қызметтің кез келген өнімі, қажеттілікті қанағаттандыратын және базарға жұрттың назарын аудару, сатып алу, пайдалану не тұтыну мақсатымен ұсынылатын нәрселер, яғни сатып алу-сату, сатушы мен сатып алушы арасындағы нарықтық қатынастар нысаны.

Әрбір тауардың тұтынушылық құны, яғни адамның қандай да болсын қажетін өтеу қасиеті болады. Бірақ ол Тауарды жасаушының қажетін емес, басқа адамдардың қажетін қанағаттандырады, яғни қоғамдық тұтыну құны болып табылады. Тауардың осы қасиеті айырбас құны деп аталады, ол құнның нысаны, оның айырбас барысындағы сыртқы көрінісі болып табылады. Барлық Тауардың құны сапалық жағынан біртекті және тек сан жағынан, оларды өндіруге жұмсалған қоғамдық еңбек шығынының көлемі жағынан ғана айырмашылығы бар. Тауарға жұмсалған қоғамдық еңбек оның құнын құрайды. Тауардың пайдаланылуы қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді болуы мүмкін. Тауара қарымдық мақсатына, беріктігіне, төзімділігіне, пайдалануға қолайлылығына, сыртқы түрінің тартымдылығына, буып-түйілуіне, қызмет көрсетілуіне, кепілдіктеріне, бірге жіберілетін құжаттары мен нұсқаулықтарына, тауар ерекшеліктеріне қарай ажыратылады. Аукционлық тауар, биржалық тауар, ақшалай тауар, тұтынушылық тауар, қолда бар тауар, көпшілік қолды тауар, арзанқол тауар, төменқол тауарөтімді тауар, еркін айналыстағы тауар, стандартталған тауар импорттық тауар, экспорттық тауар, стратегиялық тауар, отандық тауар, шетелдік тауар, тауар деген түрлерге бөлінеді. Тауардың пайдаланылуы қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді болуы мүмкін.

Сапаның көрсеткішін өлшеу және анализ нәтижесін органолептикалық, құралдық(зертханалық), эксперттік, өлшемдік, тіркемелік, есептеу және социологиялық әдістердің көмегімен анықтайды.

Органолептикалық әдіс - бұл өнімнің сапа көрсеткішін анықтаудың әдісі, сезім мүшелерімен - көру, есту, иіс сезу, сипау негізінде жүргізіледі. Мұндай бағалаудың дәлдігі мен сенімділігі жұмысшының біліктілігіне, қабілеті мен біліміне, анализ жасауына байланысты. Органолептикалық әдістің артықшылығы- арзандығы, лездігі, қолжетімділігі; ал кемшілігі- субъектілігі.

Астық өнімдерінің сапасын анықтауда көру мүшесінің маңызы зор. Бағалау анықталған реттілікпен және міндетті талаптарды сақтау арқылы жүргізіледі.

Нақтылаушы әдіс- бұл әдіс екі немесе одан да көп тағам өнімдерінің органолептикалық қасиеттерін анықтауда қолданылады. Яғни екеуінің арасындағы айырмашылықты. Бұл әдіс белгілі бір өнім сапасын көп мөлшерде қарқынды анықтауға мүмкіндік береді.

Сипаттаушы әдіс- бұл әдіс өнімнің органолептикалық қасиеттерінің ауызша сипаттамасына негізделген. Бұл әдістің нәтижесі барлық нормативті-техникалық құжаттард бекітілген. Бұл әдісте органолептикалық бағалаумен жүретін әдіс, бірақ жасаған зерттеулер сапасы стандартқа сай болу керек.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс