Этнопсихология жайлы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Оңтүстік Қазақстан Педагогикалық университеті

Этнопсихология

пәнінен 050103 мамандығының күндізгі және сыртқы бөлім студенттеріне
арналған лекциялар жинағы

2 кредитке

Шымкент - 2010 ж.

1-апта

Лекция№1 Этнопсихология психологияның бір саласы ретінде.

Х-Х Амудария мен ( төменгi бастап, Шыгысында Жетiсу мен Кашарга дейiнгi
кең өлкеде екi ғасыр бойына мемлекетi өмир сурдi (астанасы Баласагун
каласы). Алгашқы-феодалдык турiк мемлекеті экономккалық әлеуметгiк, саяси
мәдени, ғылым-бiлiм жаксы жолға қойылган едi. Мұндағы акын жазушылар,
ғулама ғалымдар, сәулетші, сол сол кезегi түрiк дамуына зор үлес қосты.
Осылардың арасында бурынғы кеңес одағын мекендеген турiк тектес халыкгардың
тәлім пiкiрлерiнің iркi бастау, түп төркiнi болып табылатын рухани
муралардың iшiндегi комақгысы- Ж.Баласагунидің (Хғ). Кұдатғу бiлiк атгы
шыгармасы. Бул — дидактикалык және этикалык жанрда жазылған шығарма.
Кудатғу бiлiк - турiк сөздерi. Мұның бiрiншiсi Кұдаиғу кут, бақыт
құтты деген мағына екiншiсi — бiлiк ягни бiлiм, кiтал деген магынаны
бiлдiредi. Кудатғу бiлiктi казакша 4( бiлiк - бiлiмдi кутайтушы кiтап
немесе бакытка жету ғылымы деуге болады. Шығарма көшпелi қазактарда айтыс
жанрлардың туу жайында да кызық деректер бередi. дастан Қаракан мемлекетiн
ныгайту, оның даңқын зорайту мақсатында жасалған. Осы өлке кезiнде
шаруашылығы шарыкгап өскен, жазу, сызу енерi дамып, мәдениеті өрге өрлеген
зиялы оқымыстылары көп ел болса керек. Мәселен осы каладан келесi бiр
ғулама М.Кашқари 1072-1074 жылдары диуан лұғат - ат турiк сондай-ак жамал
қарши мүлкамат ул сурах атты кiталтар жазган. Бул казiргi Шу езенiнің
бойындагы тоқма каласынан онша кашык емес, кейiнiректе каңлы тайпасының
астанасы болган.

Баласағунидың Жусiптiң моральдық-этикалык, психологиялық кағидалары Ибн
сина мен Әль Фараби iлiмiмен сабактасып жатады. Өйткені аталмыш дастаннан
да адамдарды мемлекет көздейтiн негiзгi шаралардың бiрi зұлымдық барып
тұрған әлеуметгiк ауру, оны оку-тәрбие аркылы ғана жоюға болады. Адамдардың
жаксы қылықгары мен қасиеттерiн жетiлдiре берсе қоғамдық да мемлекеттi де
жақсартуға болады дейтiн ағартушылық идея аңғарылады. Автордың философиялық
кисындарын сөз еткенде ежелгi гректер мен Эль фараби,Ибн синалар iлiмiне
теориялық аркау болган букiл әлемдiк үйлесiмдiлiк теориясы ерiксiз еске
туседi.Дастаннан әлем төрт турлi элементтен жер,су, ауа, оттан
куралған,мемлекет ел билеушiден әдiлет, дәулет, қанағат, парасат сияқты
төрт қасиет тугел табылса онда мұндай басшысы бар елдiң қойының устiне
боэторгай жумырткалайтын болады, окың дәлдiгi тек барша журтты ғана бакытқа
жеткiзбейдi, сонымен бiрге кiмнің озiнде бакыггы етедi, атын букiл әлемге
жаяды. Бiлiм мен акыл әдiлетке қосақтасып журуi тиiс. Буларсыз дәл заң
шығаруға болмайды

2-апта

Лекция №2 Этнопсихологиялық зерттеулердің негізгі бағыттары.

Қәзіргі әлеуметтiк (қоғамдық) пснхологнялық ғылыми тусiнiктерiне бiр табан
жакын тұтған идея — оның адамның жас ерекшелiктерiне берген сипаттамасы.
Жырау әр жастағы адамдардың көңiл-күйi, сезiмдерi, мiнез ерекшелiктерi,
түсiнiк талғамдары, сенiм, қызығулары, әдет дағдылары әр түрлi болып
келетiндiгi женiпде кызыкты ой толғайды. Ол адам өмiрiнiң жас кезеңдерiнiң
iшiнде жiгiттiк пен кәрiлiк шаққа ерекше көңiл бөледi. Өскелең ұрпаққа ақыл
ой, адамгершiлiк, имандылық тәрбиесiн беруге ерекше мән берiп, шешендiк
өнердi жастар тәрбиесiнiң басты өлшемдерiнiң бiрi деп есептейдi, жастық
кезеңде адамның көңiл-күй белсендiлiгi, күш-қуаты мол болатынды сондыктан
да осы шакта кiсiге шама-шаркынша қимылдап калудың кажетгiлiгiн ескертедi.
Бұқар жырау казақ акын жыраулары арасынан тұңғыш рет кәрiлiк құпиясына
ерекше үңілiп, оның сан қилы ерекшелiктерi туралы терең пiкiрлер айткан
ғұлама.

Жырау адам максатына жетпей еш уакьггга тыным таппайды, ылғи да iздену, iс-
әрекет үстiнде болады дейдi. Оның кәрiлiк туралы айткандары, көптi көрген,
акылман қариялардың тәлiмгерлiк үлгi өнегелерi, туган жерге, ата-мекенге
деген патрноттық сезiмдерге толы толғаулары адам жанын ерiксiз баурап
алады. Әсiресе, оның, қазақ даласындағы табигат сұлулығы — көшпелiлердiң
жан саясы екендiгi жалпы тебiренiстерi тартым-ды да шебер шыққан. Жырау
толғауларының тәлiмдiк мәнi ерекше бағаланатыны да сондықтан. Осы кезде
өзiнiң психологиялық ой-толғаныстарымен көбiрек көзге түскен акынның бiрi —
Шал акын (1748—1819). Ол казiргi Көкшетау облысының Азат темiр жол
станциясы маңында туған. Ол акындык, дәстүрдiң iлкi бастауында тұрды.
Халыктың қалың ортасында жүрген ол акын он бес жасында-ак даңқы шыкты. Сол
тұста онсыз бiрде-бiр мереке,той-думан етпейтінді. Ол өзiнiң ағайын, жекжат-
жұрағат туыстарының достығын, береке-бiрлiгiн жырлап, оларды топтастыруға,
бiр-бiрiне қол ұшын беруге, iзеттi де әдiлетгi болуға үндедi.

Адам ғұмырының әр түрлi кезеңдерiндегi (балгын балалық жiгiттiк, кемел жас
пен карттык шақ) адам өмiрiнiң, ерекше көрiнiстерi- ойшыл ақын
туындыларының өзектi тақырыптарының, бiрi. Ол тiршiлiктiң байлығы —
денсаулық, еңбек ету, от басы жайлы да ұйыған ғұмыр кешу дейдi. Оның жiгiт-
желеңнiң ‚үш түрiне сипаттама беруi, көңiл аударарлық. Мәселен, соның
бiрiншi ‚үлгiсi_ болбьр, солапай, бозекпе, арамтамақ, надан, жалқау, бұл
қуржан, тура мағынасында адам атын жамылған жансүлде. Мұндай адам өмiрде
мақсаты жоқ сондықтан өмiрi мағынасыз етедi. Екiншiсi — керенау, кербез,
мешкей, мақтаншақ, еркөкiрек, екiжуздi, тойымсыз. Сөздiң екiншi мағынасы
мұндай атам етi тiрi, пысық жан. Қызғаншақтық жеңiлтектiк мұның ерекше
қасиеттерi. Үшiншi үлгiсi — жаны жайсаң адам, акын мұндайларды жiгiтжан
ден атайды. Оның ой-мақсаты жан-жакты, өрiстi, сабырлы да саликалы келедi.

3-апта
Лекция №3 Батыс ойшылдарының этнопсихологиялық идеялары.
Жоспар:

1. Әбу-Насыр әл Фараби (870-950)

II. Әбу-Насыр әл Фарабидiц психологиялық шығармалары.

Әбу-Насыр әл Фараби (870-950)

Әбу-Насыр әл Фараби - өмiр сүрген заман Шығыс әлемiнде бүкiл араб
халифатында гылым мен бiлiмнiң дәуірлеп тұрған кезi едi. Ұлы ғұламаның
балалық, жiгiгггiк шақтары өткен қазақ даласы, әсiресе оның оңтүстiк
өлкесi сол кездегi үлкен мәдени орталықтардың бiрi болатын.

ҮIII-ХII ғасырларда философиядағы басты идеялар араб тiлiнде сөйлейтiн
халықтардыың еншiсiне тиген едi. Осы кездерi Платон мен Аристотельдiц,
Гален мен Архимедтiң еңбектерi Орта Азияда Индияға, лдан сонау Испаниядағы
Пиреней түбегiне дейiн араб тiлiне сан рет аударылып, көшiрiлiп,
түсiндiрiлiп жатгы.

Шығыс философиясында сол кезде басгы үш бағыт болды. Мұның бiрiншiсi —
ортодокстiк ислам (халифатгағы ұстам таптардың идеологиясы), екiншiсi —
неоплатондық ағым (суфизм), үшiншiсi — перипатетизм немесе аристотелизм,
яғни Аристотельдiң жолын қуушылар Соңғысы қоғамның прогрессивтiк
топтарының көзқарасын бейнеледi. Осы ағымның өкiлдерi философияның
мәселелердi зертгеуде алдымен табиғатгану заңдарына жүгiндi, прогреске
қатысты мәселелердің

бәрін табиғат заңдарынан iздедi. Осы ағымның кернектi өкiлдерiнiң бiрi -әл-
Фараби болды.

Ұлы ғұламаның музыка ғылымы туралы айтқандарына қысқа түрде психологияның
талдау жасай келiп, төмендегiше түйсiк жасауға болады:

1) музыкалық — адамның жан-дүниесiне көркемдiк жағынан әсер етуде
таптырмайтын құрал.

2) музыкалық әуендер жақсы мiнез-кұлық нормаларын, адамның армандары мен
мұратгарын калыптастыруда елеулi роль атқарады;

3) Ән мен музыка адамда көркем адамда эстетикалық сезiмдердi туғызу арқылы
кiсiнiң өзiн өзi тәрбиелеуіне бойдағы нашар қасиеттерден арылуына ықпал
етедi;

4) музыканың дарын гуыстан болатын қасиеттерімен қатар өлшеусiз
еңбекпен үздiксiз жаттығу мен дайындықтардың жемiсi;

5) Музыка теориясының есту түйсiкетерiн дамыту елеулi роль аткарады.

Кезiнде ол болжам жасап, пiкiр айтпаған ғылым-бiлiм саласы кемде-кем.
Мәселен тек психология салысында ғана жетi еңбек жазған екен. Бiрақ бұларды
бiзiдiң заманымызға өптетген. Оның жан дүниесi туралы толғаныс-
тебiренiстерi, бiзге басқа еңбектерi арқылы бiршама мәлім болып отыр.

Психология үшiн iргетастың мәселе болып табылатын жан мен тән арқасының
бұл екеуiнiң бiр-бiрiмен байланысы жайлы мәселеде Фараби өзiн сол
кездегi ғылыми ой-пiкiрдiң билігiнен көрсете бiлдi.

4-апта

Лекция №4 Ресейдегі этнопсихологиялық ойлардың дамуы.

Жоспар:

а ХУIII - ХIХ ғасырдың 1 — жартысындағы психологиялық идеялар

б Актанберді жырау, Бұхар жырау, Шал акын дулат, Махамбет
психологиялық идеалары.

Осы кезең рухани өмiрiнiң көрнектi өкiлдерiнiң бiрi — Актанберді жырау
1675-1768 Қаратау бойында, Оңтүстiк Казак дүниеге келген. Оның ақындық
таланты тым ерте танылып, өзiнiң жалынды жырларымен халықты жат жұрттың
басқыншыларға қарсы күреске жiгерлендiредi. Жырау талгауларында
көшпендiлердiң өзiндiк психологиясы керiнiс тапқан Көшпендiлер ежелден ақ
көңiл, қонақ жайлылылығымен меймандостығымен баршаға мәшһүр. Осынау
ұлттық қасиет Актамберді толғауларындағы басты тақырыптың бiрi. Осы
кезеңдегi қазақ ойшылдарыньң көрнектiлерiнiң бiрi — Бухар жырау 1685-
1777 қәзіргi Өзбекстанның Бухара шаьары маңындағы Елiбай ауылында туған. Ә
леуметтiк қоғамдық психологиялық ғылыми түсiнiктерiне бiр табан жақын
тұрған идея — оньң адамның жас ерекшелiктерiне берген сипаттамасы. Жырау әр
жастағы адамдардың көңiл-күйi, сезiмдерi мiнез ерекшелiктерi,түсiнiк
талғамдары сенiм қызығулары әдет — дағдылары әр түрлi болып келетiндiгi
жөнiнде қызықты ой — толғайды. Ол адам өмiрiнiң жас кезеңдерiнiң iшiнде
жiгiгггiк пен кәрілік шакқа ерекше көңiл бөледi. Өскелең ұрпақ акыл-ой
адамгершiлiк, имандылық тәрбиесін беруге ерекше мән берiп шешендiк өнердi
жастар тәрбиесінің басты өлшемдерiнiң бiрi деп есептейдi. Оның кәрiлiк
туралы айтқандары көптi көрген, акылман қариялардың үлгi енегелерi, туган
жерге, ата мекенге деген патриоттың сезiмдерге толы талғаулары адам жанын
ерiксiз баурап алады.

Осы кезде өзiнiң психологиялық ой- толғаныстарымен көбiрек көзге түскен
ақынның бiрi — Шал ақын 1748-1819. Ол қәзіргi Көкшетау облысының Азат
темiржол станциясы маңында туған. Адам жумысының әр түрлi кезеңдерiндегi
балгын балалық, жiгiттiк, кемел жас пен кәрілік шақ адам өмiрiнiң ерекше
көрiнiстерi — ойшыл ақын туындыларының өзектi такырыптарының бiрi. Оның
жiгiт-желеңнiң үш түрiне сипаттама беруi, көңiл аударарлық. Мәселен , соның
бiрiншi үлгiсi — болбыр, солапай, бозөкпе, арамтамақ надан, жалқау бұл
Құржан тура мағынасында адам атын жамылған жансүлде. Мұндай адам өмiрде
мақсаты жок сондықтан мағынасы өтедi. Екiншiсi -керенау, кербез, мешкей,
мақтаншақ өркөкiрек, екi жуздi, тойымсыз, сөздiң екiншi мағынасында мұндай
адам етi тiрi, пысық жан. қызғаншақ жеңiлтектiк мұның ерекше
қасиеттері. Үшiншiсi үлгiсi — жаны жайсаң адам, ақын мұндайларды жiгiтжан
деп атайды. Оның ойы мақсаты жан жақты өрiстi, сабырлы да салиқалы келедi.
Мұндай адамның асыл қасиеттерi — еңбек сүйгiштiк, халқына кызмет ету,
адамдарға пайдалы бола бiлу.

ХIХғ І - жартысындағы қазақ ғұламаларының iшiнде өзiндiк психологиялық
түйiндемелерiмен Дулат Бабатай ұлы да 1802-1871 ерекше көзге түседi. Ол
қәзіргі Семей облысының Аягоз ауданының жерiнде туған.

5-апта

Лекция№5. Қазақстандағы этнопсихологиялық көзқарастардың дамуы.

Осы кезең рухани өмiрiнiң көрнектi өкiлдерiнiц бiрi — Актамберді жырау
(1675----1768) Қаратау бойында, Оңтүстiк Қазақстанда дүниеге келген. Он
бес жасынан бастап жорықтарга қатысып, жоңғарларға қарсы ұрыстарда даңқы
шығып, ержүрек ерлiгiмен көзге тускен. Әйгiлi батыр — жауынгер, әскер
басшыларының бiрi.

Оның ақындық таланты тым ерте танылып, өзiнiң жалынды жырларымен халыкты
жат-жұрттық баскыншыларға қарсы күреске жiгерлендiредi. Жоңғарларды
түбегейлi талқандап, Шығыс аймақтарды кайтарып алғаннан кейiн Актамбердi
қазақтарды босатылған жерлерге орналастыруға қатысады. Жауынгер-жырау
токсан үш жасында дүние салады. Жырау толғауларында көшпендiлердiң өзiндiк
психологиясы көрiнiс тапқан. Көшпендiлер, ежелден ак көңiл, қонақ
жайлылығымен, меймандостыгымен баршага мәшьур. Осынау “лггьяк касисет
Актамбердi толгауларындагы басты такырыптын бiрi. Жырау т’тсiнiгiнде казак
‚тшiн байлык—мал. Малдыц етi, сутi — тамак та, жунi, терiсi — киiм. Мал
халкымыз ‚ кошсе колiгi, мiнсе жуйрiгi болгандгын жерiне жеткiзе айта
келiп, жырау жас урпакка айткан акыл-кецестерiнде осы торт тулiктi багып-
кагу ушiн калткысыз ецбек ет, малшылык кэсiптi суй, жай суюден ештеце
шыкпайды, оныц тiлiн, бабын таба бiлуiц кажет дейдi. Мал атаулынып кадiр-
каснетiн тебiреке жырлаган жырау, санып келгенде жастарды шаруашыл,
ецбеккор болуга шакырады да, оларды бiрлiкке, татулыкка, ата-ананы
сыйлауга, туган жердi баскыншы жаудан коргай бiлуге, ержуректiкке, батыр
болуга ундейдi.

Осы кезеңдегi қазақ ойшылдарының көрнектiлерiнiң бiрi — Бұқар жырау
(1б85—1777) қазiргi Өзбекстанның Бухара шаьары маңындағы Елiбай ауылында
туған.Өмiрi жайлы накты мағлұматтар аз. Жыраудың әкесi қазақ батыр жеке
басының каьармандығымен даңқы шыққан. ұзак өмiр сүрiп, тоқсаннан аса
жасаған. Бұкар қазақ даласындағы iрi-iрi қоғамдық-саяси оқиғалардың бел
ортасында жүрдi. Мұсылманша сауаты бар Бұкар қазақ топырағында ислам
уағыздарын шама-шарқынша насихаттаумен айналысқан, ел баскару iсiне белсене
араласкан жырау Абылай ханның ақылгөй, тәжiрибелi дана кеңесшiсi болды.
Өмiрiнiң бiразы хан сарайы маңында өткен ақын хан мен карапың iс-әрекетiн
таразыға салып, сан-алуан өмiр құбылыстарын ой елегiнен өткiзiп отырды.
Ойшыл жырау өзi өмiр сүрген дара ерекшелiктерiн реалистiк тұрғыдан дұрыс
суреттей алды. Оның жат бойынан түңiлсiн, біріңіз бiр енеден туғандай
болыңыз— деген жыр жолдары ағайын татулығы, ел берекесi туралы айтқандары,
яғни ағайын тату болса, жат жанынан түңiлер деген халық мәтелiн кұптай,
халыктың тату-тәтті өмiр сүруiн армандауы — осы айтылғанның жаксы дәлелі.

6-апта

Лекция №6. Негізгі этнопсихологиялық бағыттар мен мектептер.

Жоспар1. Ы. Алтынсариннің философиялық негiзi.

2. Ы. Алтынсарин еңбектерi мен ойлары.

3. Сұлтанмахмұттың саяси көзқарастары.

4. Ақынныц шығармаларындағы жас кезеңдерiне байланысты жасаған
психологиялық талдаулары.

З. Ақынның адамның ерiк- жiгер қасиеттерi туралы пiкiрлерi.

Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) Шоқан сияқты арнаулы психологиялық еңбектер
жазып қалдырмаған кiсi, оның сан алуан ойға толы шығармаларын қоғамдық және
педагогикалық психологиямен орайлас айтылганмен көптеген қызықты деректер
табылды.

Психология ғылымы- адам өмiрiнде әр түрлi деректердің алатын орны ерекше
екендiгiн, iстеген iстiң, жүрiс тұрысгың, демалыстың, яғни өмiрдiң сан
алуан саласының қай-қайсысы да бiртiндеп ұнамды, не ұнамсыз әдетке айналып
отыратындығын, бiрақ әдеттiң де әдетi бар, ягни адамды жарамды жақсы
әдеттермен де болатындығын, қатар жарамсыз, жаман әдеттермен де
болатындығын ескертедi. Ы. Алтынсарин көптеген психологиялық мәнді
мәселелердің ендi бiр тобы оның әдiстемелiк пiкiрлермен астарласып жатады.
Ыбырай жақсы тәрбиеші ,ана емес, ол сонымен бiрге тәжірибелі ой- пiкiрi
озық мұғалім де едi. Ы. Алтынсариннiң тәрбиеші ұстаз, мұғалімдік өнер
жөнiндегi айтқан психологиялық түйiндер аз емес. Ы. Алтынсарин олардың iске
қатысы жоқ сөздерiне қарап емес, олардың егiстерiнiң бетiне шыққан
жемiстерiне ягни окушыларына карай бағалау қажет. Ы. Алтынсарин қазак
халқының мал бағу өнерiне жетiк халық екендiгiн талай рет атап көрсегггi.
Қазақтарға деп жазған ол- осы дарынды ақыл есi мол халықа казiр кешiкпей
тұрып рухани жене қоғамдық жол түсетiн бағыт беру, қалай дегенмен аса қажет
болып отыр. Ы. Алтынсарин халық бұқараны қазак еңбектерiн зор қадiр тұтынып
силаушы едi. Бұл пiкiрлер оның өз айтқан практикалық iстерiн тұтынуын
сияқты. Ой қозғаған осындай туйiндерге бала және оны тәрбие жолдарын оқыту
практика проблемалары қоғамдық психология мәселелері т.б. жатқызган болатын
Ы. Алтынсарин өз Хрестоматиясында жас өспiрiмнiң жан дүниесi акыл ойын
қалыптастыруға ұдайы көңiл бөлу мектеп пен ата-аналық ортак мiндет деп
есептедi. Көшпелi казақ балалық айналасын дұрыс қабылдай алуы, осыған орай
оның байкампаздық қасиетiн арттыру жетiлдiру максатын көздеген ғалым. Бала
жанының зергерi Ы. Алтынсарин әңгiмелерiнiң бәрі-бәрі де балалардың жас
ерекшелiктерiне орай, тiлi жеңіл мазмұны тартымды касиеттерге тәрбиелеу
максаты көзделедi. Ы. Алтынсарин көтерген психологиялық мәнді мәселелердің
ендi бiр тобы оның әдiстемелiк пiкiрлермен астарласып жатады. Ғұлама
педагогтың осы ойларында қаншама тамаша психологиялық түйiндер жатыр. К.Д.
Ушинскийдің тiлi мен айтканда оку жүйесiне барлық сезiм мүшелерiн
қатыстырып оқушылардың қызығу белсендiлiгiн арттыра берудiң ерекше маңыз
алатындығын ескерттi. Мәселен оның өзi қазақ балалары үшiн Хрестоматия
құрастырғанда осы жағдайды катты ескерген. Ы. Алтынсарин өз халқының жаркын
келешегi үшiн бар саналы өмiрiн сарып еткен, халыққа қызмет етуден артық iс-
жоқ деп түйген туған халқын ел жұртын шексiз сүйген нағыз отаншыл азамат
едi. Сондықтан да оның көптеген шығармаларында казiргi казақ халқының
өзiндiк психологиялық касиеттерi салт санасы әдет- ғұрпы жайлы айтқандары
ерекше назар аудартады.

7-апта

Лекция№7. Әлемнің түрлі халықтарының ұлттық-психологиялық ерекшеліктері.
ХҮІІІ-ХХ ғасырдың бiрiншi жартысы қазақ халкының өз алдына хандық құрып,
тайпалар бiрлестiгi мен феодалдық мемлекеттің нығая бастаған дедi. Осы
кездерi қазақ өзiне тән рухани мәдениетінің өзiндiк бетi де айқындала
бастайды. Ол, әсiресе, халықтың тiлiмен, жол жоралғысы, жөн-жосық, салт-
дәстүр айқын сезiледi. Мәселен кейбiр жазба ескерткiштердiң де осы кезде
таза қазақ тiлiнде жазылуы осының жақсы айғағы.

Қазақтың кең өлкесi сол бiр кездерде жасақ пен жортылудың шаңына мықтап
булыған едi. Өзбек, ноғайлы хандықтары ыдырағаннан кейiн кең байтақ қазақ
даласы қанды майданның орталығына айналды. Халқымыз жүздеген жылдар бойы
жоңғарлар шабуылына тойтарыс берiп отырды. Осы кезенде қазақ мәдениетiнiң
бiршама тоқырап тiрнектеп жинаган рухани байлығының бiразынан айрыилып
қалуына да осы айтылған қиян-кескi соғыстар, жойқын шабуылдар мен жорықтар
себеп болғаны хақ

ХҮIII ғасырдың отызыншы жылдарынан басталған патшаның қазақ жерiн отарлау
саясаты жұт жетi ағайынды дегендей ақтабан шұбырынды алакөл сұлама
оқиғасына ұласып, өмiр бойы бейбiтшiлiк аңсаған дала халқының басына
теңдесi жоқ қайғы қасірет әкелдi. Бул айтылғандар жайсан психологиямызға
қолайсыз әсер етiп, жұртгың мықты жан күйзелiсiне ұшыратқані
белгiлi.Әсiресе, патша отаршылары хандық дәуірді жойып, өздерi ойлап тапқан
Жаңа низам атгы ел билеу хұқын жарыққа шыиғарып, бөлiп ал да билей бер
деп, ойына келген неше турлi заң-зәкүндерді ойлап тапты. Мәселен, патша
әкiмшiлiгi казақ даласына Сiбiр қазақтары туралы сондай-ақ Кiшi жүзде ел
баскарудың дистанциялы системасы деген жаңа заң жүйелерiн шығарды, қазаққа
тиiмсiз сауда-саттық күшейе тустi. Орыс саудагерлерi қазақтың мың-мыңдаған
малын отар-отарымен сатып алып, ресей жәрмеңкелеріне тоғытып жатгы. Ақша
айналымы күшейiп, көшпелi халық өкiметке алым- салық төлейтiн болды, жарлық
жақыбайлар басыбайлы шаруа күйiне түстi. Отарлау саясаты халқымыздың
гасырлар бойына қалыптасқан салт-сана, әдеп-гұрып, улгттық психологиясының
қалыптасуына керi әсер еггi. Сәбидей жаны таза, ақ көңiл, пейiлi кең дала
тұрғындары арасынан жарамсақтар мен жалтактар, арызкойлар мен пысық атка
мiнерлер.

Лекция№8 Тұлғаны зерттеудің этнопсихологиялық мәселелері.
Тәлім тәрбие оқыту iсiнiң нәтижесі шәкірттерден гөрi мұғалімдерге көбiрек
тәуелдi. Кiнәнің ең үлкенi бала жанының нәзік қылдарын дұрыс сезе
алмайтындарында. М:мұқановтың тәрбиеші ұстаздық жеке басы туралы айтқан
пiкiрлерiнiң негiзгi арқауы тәлімгерлік жұмыс өте нәзік қасиетті iс. Ол
ұстаздан өте сезiмталдықты, балаға деген сүйiспеншiлiктi оның жанын жазбай
тануды қажет етедi. Шәкірттерді сүйе бiлген оқытушы ғана талапты әрi
өнегелi беделдi тәрбиеші бола алады. Оның педагогикалық психологиялық
жағдайында айтқан тамаша ой пiкiрлерiне сүйсiнесiң. Ол туралы профессор
М.Мұқановтың Қазақстандағы педагогикалық ойдың пионерi деген атақ берген
болатын.

М.Мұқанов осы үзiндiде байқағыш болудың адам өмiрiнде оның дуние тануында,
қаншама маңыз алатын, қасиет бiлiм жоқ бiрак өмiр тәжірибесі мол адамдардың
басында да бiртiндей қалыптасатын сөз етедi де, шәкірттерді өмiрдi жан-
жақты зерттеп бiлуге туймедейден туйедейдi таба бiлетiн iздемпаз, зерделi
болуға меңзейдi.

М.Мұқановтың педагогикалық психологиялық пiкiрлерi.

ХХ ғасырдың басында өмiр сүрген қазақтың аса талантты демократ ақыны
М.Мұқановтың психологиялық пiкiрлерi Қазан төңкерiсi алдындағы дала
өңiрiндегi дүрбелеңмен сабақтасып отыратындығы белгiлi. Сондықтан да оның
пәлсапасының басты мәселесi ретiндегi жаңа заманның лебi жақсы байқалады.
Мәселен оның таным жайлы пiкiрiнiң негiзгi түйiнi: бiздi қоршап тұрган
сыртқы дуниенiң ұшы-қиыры жоқ ол сансыз атомдардан турады, булардың бiрi
тозып, өшiп жатса, екiншiлерi жаңадан пайда болып жатады, ал адамның жан
дуниесi атомдардан тұрады, тәннің өзiндiк заңдылықтарына орай жүрiп отырады
деуi- гылымилығымен ерекшелiн

Қазақстанда отызыншы жылдары қызмет еткен, аты бүкiл әлемге әйгiлi,
Ресейдегi педагогикалық психологияның негiзiн салушылардың бiрi —
А.П.Нечаев (1870-1948) елу жылдан астам психология саласында белсендi
қызмет еткен, аты айдай әлемге белгiлi ғалым едi. Ол араласпаған психология
саласы кемде-кем. Ғалым көп жылдар бойына адамның еске сақтау
ерекшелiктерiн тәжірибе (эксперимент) жузiнде тексерiп, оны мектеп
практикасына ендiрудi көздедi, ягни психологияның көп салаларын, (жас,
педагогикалық, медициналық, т.б.) дамытуга зор еңбек сiңiрдi. Ол елуден
астам кiтаптың, жуздеген ғылыми мақалалардың авторы. Олардың кейбiрi:
Қәзіргі эксперименттiк психология және оның мектеп iсiне қатысы (1908),
Кiтапхана iсiнiң психологиялық мәселелері (1922), дене тәрбие
психологиясы (1927) Шахмат ойынының психолгиясы (1928), Техникалық
өнертапқыштардың психологиясы (1928), Ес жэне оны тәрбиелеу (1930), т.б.
ол өмiрiнiң соңғы жылдарында Семейдiң Н.К.Крупская атындағы педагогикалық
институтында психология пәндерінде сабақ бердi, сырттай оқитын студентгерге
арнап, Психология оқулығын даярлады. Оныц 1940 жылы жазып бiтiрген
Психофизиологиялық синдромдар жуйесi атгы еңбегiн (бул автордың
психология саласындағы көп жылдық еңбегiнiң қазақ елiмiздiң көрнектi
психолог ғалымдары, академиктер Н. Унадзе мен К. Н. Корнилов өте жоғары
бағалады. Оған осы еңбегi ушiн диссертация қазақ педагогика ғылымдарының
докторы ғылыми атағы берiлдi. Казақ психология ғылымының өркен жаюына
осынау ғалымның да бiраз шапағаты тигенi даусыз. Отызыншы жылдары
психологияға қатысты зерттеулердi қазақ ғалымдары да Ш. Әлжанов. М. Әуезов,
С. Балаубаев, Э. Сыдьқов, Т. Т А. Темiрбеков, . т.б. жүргiзiп келдi.

Психологияның ғылым ретiнде қалыптасуының алғашқы кезеңi

Қазақстанда iргелi ғылыми зерттеулердiң денi соңғы жетпiс жыл көлемiнде
ғана өркен жайып, дами бастағаны белгiлi. Бұл жағдай, әрине, психология
гылымына да ортақ әрине, осы гылымның алдагы жерде гулдеп шешек атуына,
бiртiндеп қанатының катаюына бiрсыпыра алгы шарттар сонау ерте замандардан
(Әл-Фараби, Абай, Шәкәрім психологиялық iлiмдерi) қазан төңкерiсiне дейiнгi
кезендерде, сондай-ақ 20 жылдарда (М.Ж Ж.Аймауытов еңбектерi) бiршама
жасалған болатын. Мәселен, Бекей Ордасында шыққан Мұғалім журналында
(1919) Г.Қарашаевтың бiрнеше тәлімдік – пәлсапалық психологиялық сипаттагы
туындылары, Н.Құлжанованың Мектепке дейiнгi тәрбие (1923); Ана мен бала
(1927) дейтiн кiтаптарында да адамның Жан-дүниесi жөнiнде бiраз сөз
қозғалған едi. 20-жылдары өлкедегi тәлім-тәрбие ғылымның iрге тасының
қалануына орыс ғалымдары да шама-шарқынша үлесi қосты

Лекция№9
Әлеуметтік психологиядағы салыстырмалы-мәдени тәсілдер.
Психологияның ғылым ретiнде қалыптасуының алғашқы кезеңi

Қазақстанда iргелi ғылыми зерттеулердiң денi соңғы жетпiс жыл көлемiнде
ғана өркен жайып, дами бастағаны белгiлi. Бұл жағдай, әрине, психология
гылымына да ортақ әрине, осы гылымның алдагы жерде гулдеп шешек атуына,
бiртiндеп қанатының катаюына бiрсыпыра алгы шарттар сонау ерте замандардан
(Әл-Фараби, Абай, Шәкәрім психологиялық iлiмдерi) қазан төңкерiсiне дейiнгi
кезендерде, сондай-ақ 20 жылдарда (М.Ж Ж.Аймауытов еңбектерi) бiршама
жасалған болатын. Мәселен, Бекей Ордасында шыққан Мұғалім журналында
(1919) Г.Қарашаевтың бiрнеше тәлімдік – пәлсапалық психологиялық сипаттагы
туындылары, Н.Құлжанованың Мектепке дейiнгi тәрбие (1923); Ана мен бала
(1927) дейтiн кiтаптарында да адамның Жан-дүниесi жөнiнде бiраз сөз
қозғалған едi. 20-жылдары өлкедегi тәлім-тәрбие ғылымның iрге тасының
қалануына орыс ғалымдары да шама-шарқынша үлесi қосты. Мәселен, сол кездерi
Орынбордагы Казақ ағарту институтында ұстаздық етiп, сол оқу орнын бiраз
жыл басқарған, сөйтiп жаңа типті қазақ мұғалімдерінің қалыптасуына жәрдем
еткендердің бiрi — профессор В.Я.Струминский (1880-1967) едi. 1923 жылы
оның қаламынан Психология атты еңбек (диалектикалық материализм
тұрғысынан баяндалған ғылыми психологияның негiзгi мәселелері жарык көрдi.
Сонымен қатар ол мұғалiмдерге арнап Еңбек мектебiнiң қызметкерлері үшiн
үстелдiк кiтап (1, 3 басылымдар), Орынбор 1 -басқыш мектебi шәкірттерінің
сейлеу ерекшелiктерi дейтiн еңбек жазды: осы кездерi Ташкентте
Н.С.Архангельскийдiң Психологиялық зертгеулер атты еңбегi қазақ тiлiне
аударылды. Осы аталған кiтаптар қазак психологиясының қаз тұрып кетуiне
себеп болғаны хақ

Қазақстанда отызыншы жылдары қызмет еткен, аты бүкiл әлемге әйгiлi,
Ресейдегi педагогикалық психологияның негiзiн салушылардың бiрi —
А.П.Нечаев (1870-1948) елу жылдан астам психология саласында белсендi
қызмет еткен, аты айдай әлемге белгiлi ғалым едi. Ол араласпаған психология
саласы кемде-кем. Ғалым көп жылдар бойына адамның еске сақтау
ерекшелiктерiн тәжірибе (эксперимент) жузiнде тексерiп, оны мектеп
практикасына ендiрудi көздедi, ягни психологияның көп салаларын, (жас,
педагогикалық, медициналық, т.б.) дамытуга зор еңбек сiңiрдi. Ол елуден
астам кiтаптың, жуздеген ғылыми мақалалардың авторы. Олардың кейбiрi:
Қәзіргі эксперименттiк психология және оның мектеп iсiне қатысы (1908),
Кiтапхана iсiнiң психологиялық мәселелері (1922), дене тәрбие
психологиясы (1927) Шахмат ойынының психолгиясы (1928), Техникалық
өнертапқыштардың психологиясы (1928), Ес жэне оны тәрбиелеу (1930), т.б.
ол өмiрiнiң соңғы жылдарында Семейдiң Н.К.Крупская атындағы педагогикалық
институтында психология пәндерінде сабақ бердi, сырттай оқитын студентгерге
арнап, Психология оқулығын даярлады. Оныц 1940 жылы жазып бiтiрген
Психофизиологиялық синдромдар жуйесi атгы еңбегiн (бул автордың
психология саласындағы көп жылдық еңбегiнiң қазақ елiмiздiң көрнектi
психолог ғалымдары, академиктер Н. Унадзе мен К. Н. Корнилов өте жоғары
бағалады. Оған осы еңбегi ушiн диссертация қазақ педагогика ғылымдарының
докторы ғылыми атағы берiлдi. Казақ психология ғылымының өркен жаюына
осынау ғалымның да бiраз шапағаты тигенi даусыз. Отызыншы жылдары
психологияға қатысты зерттеулердi қазақ ғалымдары да Ш. Әлжанов. М. Әуезов,
С. Балаубаев, Э. Сыдьқов, Т. Т А. Темiрбеков, . т.б. жүргiзiп келді.

Халықтың педагогика көтерген тәлім-тәрбие мәселелерді адамның
жандүниесіне орайластыра балымдайтын қолданбалы мәні бар психология
ғылымының бір саласы-халықтың психология деп аталады.Онда ғасырлар бойы
сұрыпталған жүйеге түскен ұлттық дәстүр, салт-сана, әдет-ғұрып ұрпақтан-
ұрпаққа біртіндеп жалғасатын адамгершілік ақыл-ой, эстетикалық, еңбек, дене
т.б. нормалар мен қағидалар, яғни халықтың жан-дүниесі, өзіндік мінез құлқы
іс-әрекетінің ішкі астарлары сөз болады.
Халықтың психология психика мен мінез құлқын қамға "сіңген" тез өзгеріп,
не жайылып кетпейтін ұлттық бітім. Мезгіл мөлшерімен алғанда ұзақ дәуірдің
жемісі.Халықтық психология адамдардың қоғамдық және жеке тәжірбиесінен,
өмірдегі пайымдалуларынан туындайтын қарапайым психологиялық білімдердің
жүйесі. Бұл адам мінез-құлқының көптеген жақтарын қамтып белгілі этностың
өзіне тән психологиясы жөнінде біршама мәнді магұматтар беретін ілім-
білімдердің жүйесі мәселелерін зерттеуін этнографиямен астарласа дамыған
этнопсихология дейтін арнаулы ғылыми саласы шұғылданады.
Этнопсихология әрбір халықтың рухани әрекетінің (әдет-ғұрып, салт-
дәстүр, тіл, дін, фольклер т.б.) жемісі. Сол халықтың психологиясын, сана-
сезімін көрсететін негізгі өлшемдердің бірі деп есептелінеді.Бізді қоршаған
тіршіліктегі оқиғалар мен құбылыстар өздігімен себеп-салдарсыз болмайды.
Обьективтік дүниенің даму заңдылықтары қоғамдық құбылыстардан да айқын
аңғарылады. Сондықтан түрлі ұлттардың күрделі тағдырлары өзара байланысты,
бір-біріне ықпал етіп отырады. Табиғат пен тарихтың сан қилы кереметтерінің
бірі адам баласының ұлттық және этникалық өзге сапаларын жасап шығаруы.
Халықтардың психологиялық ерекшеліктері өзгермейтін рухани қасиеттер емес.
Ол халықтардың түрлі өмір сүру жағдайына, әлеуметтік-экономикалық және
географиалық орталардың шарттарына байланысты қалыптасады. Әрбір әлуметтік
орта мен сан қилы сансат ағымдары бұл мәселеге түрліше көзқараспен қарап,
оны белгілі бір қоғамдық қатынастарға байланысты қарастырып отырды.
Буржуазиялық дүниенің әлуметтанушылары нәсілдер туралы ғылымға жат,
реакциялы "теорияны" ойлап шығарды. Бұл "теория" ұлттар мен шағын
халықтардың экономикалық және мәдени жағынан артта қалуы сол нәсілдің "құны
кем" болғандығынан деп үғындырды. Тек нәсілдердің ішіндегі "толық құнды"
халықтар ғана жоғарғы экономикалық дәрежеге жете алады деп көрсетілді.
Нәсілшілдер "теориясы"-"толық құнды" халықтар ерекше қанды, рухани және
дене күшімен жаратылған деген жалған дәлелдемелерді дәріктейді. Халықтар
арасындағы теңсіздікті мәңгі және табиғи құбылыс деп қарайды. Бұл мақсаттың
негізгі мәні -"толық құнды" халықтардың тазалығын сақтау, "құны кем"
халықтарға үстемдік жүргізу және олардың көбеюін шектеу деген сөз. Еңбектің
алғашқы қоғамдық бөлуінуінен бастап қоғамның тапқа иіктелуі, яғни қожалар
мен құлдар қанаушылар мен қаналушылар пайда болды. Осы жағдай таптық
мақсаттың жүзеге асуына бағыттап отырды. Буржуазиялық этнопсихолотардың
теориялық көзқарастары кипериализм дәуіріндегі философияның реакциялық
бағытта қалыптасуы мен байланысты.
Қайсыбір буржуазиялық зертеушілер, әсіресе социал-реформистер ұлттық
психологияның рольін асыра сілтей көрсетеді. Ұлт мәселесіндегі негізгі әрі
шешуі қасиет ретінде психологияның бірлігін ұсынады. Ал американдың
этнопсихологтар адамдардың психолсгиялық табиғатын өзгермейтіндігі
жөніндегі идеялдарды дәлелдеуге тырысады. Олар қоғамдық өмірдегі тарихи
өзгрістер халықтардың психологиясына болар-болмас қана емес бар немесе жоқ
деген пікірде. Адамзат қоғамының әлуметтік-саяси дамуындағы идеялистік
кереғар теорияның бірі- нәсілшілдік қағидалары. Ал нәсілшілдік барлық
уақытта милитаризмге, соғыс құмарлық саясатқа қызмет етеді.
Ұлттық психологияның әлуметтік табиғатына саясаттың ықпалы болатындығы
белгілі сол ықпал кешегі социолизм дәуірінің кезіндегі ерекше байқалды. Ұлт
мәселесіне шеттен тыс партиялық және таптық мән берілгендіктен, ұлттық
психологияның рухани тіршілігімізде болмайтын қасиет дегенге дейін жеттік.
Оны 1966-1968 жылдары "Народы Азии и Африки", "Вопросы философии",
"Философские науки", "Вопросы истории" журналдарда ұйымдастырылған
пікірталастардан айқын байқадық. Ұлт өміріндегі тарихи қалыптасқан рухани
психологиялық дәстүрлік байлық ескерілмей келді.
Ұлттар психологиясы тұрғысындағы пікірлердің таласты ойлар, тұжырымдар
екендігін кезінде Густав Шпет өте орынды бағалаған еді. Ол этникалық
психологияны шүғылданатын тиісті саласы мен мақсаттарын анықтап алуды қажет
деп тапты. Бірақ ұлттар психологиясына талдау жасауды ұсынғанмен Г.Шпет
өзінің бір жақты мүлдесімен ұпай шықпады. Оның пікірінше, ұлттық мінез-
құлық-ұлттық қауымдасудың мүшелері болып есептелетін жеке адамдардың
көріністері ғана. Кейін оның осы тұжырымдары ұлттық психологияда
нәсілшілдердің қоныс табуіне ынғайлы жағдайлар тудырып, оларға сылтау
болды.
Халықтардың психологиясында өзгешіліктер жөнінде алғашқы ой-пікірлерді
демократикалық бағыттағы ойшылдардың, саяхатшылардың, елтанушылардың т.б.
еңбектерінен табамыз. Олар кезінде халықтардың мінез-құлықтарының,
талғамдарының, тұрмыс салттарын, машықтанған шаруашылықтарымен, фольклердың
т.б. әлуметтік жақтарының айырмаларын сипаттап беретін материалдар жинаған.
Әрине, олар жинаған ұлттық ерекшеліктер жайлы мағлұматтар материалистік
тұрғыдан тым ғылыми анықтамалар бермесе де, өз кезінде әлеуметтік-
психологиялық факторларға зер салып байқады. Атақты саяхатшы А.Фетченко 19
ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында болған сапары жайлы "Түркістанға
саяхат" деген кітап жазып халқымыздың әдет-ғұрыптары мен мінез-
құлықтарындағы ерекше қасиеттерді суреттеген. Мысалы, қазақтардың басым
көпшілігі атпен жүреді, шамдағай, еті тірі әрі батыр халықтар деп сипатайды
саяхатшы. Сондай-ақ қазақтардың адалдығы, еңбек сүйгіштігі, ұстамдылығы мен
қонақжайлығы кеңінен әңгіме етіледі. Әсіресе Э.Вульфсонның "Қырғыздар"
деген кітапшасында қазақтардың салт-жоралары, дәмге деген талғамы
сипатталады. "Қырғыздар киіз үйдің керегесіне қару-жарақтарды: қылыш,
саптамалы балта, мылтық, аттың ер-түрмендерін т.б. іліп қояды" деп, үй
жиһаздарының орналасу тәртібін көрсетсе "әсіресе Вехой ордасының қырғыздары
соттасуды өте ұнатады. Бәлеқорлық пен өсекшілдіктен оларды сақтандыра
алмайсың оған олардың әдет-ғұрыптары ықпал етеді" деп адамдар санасындағы
сан-қыйлы мінездерді атап өтеді. Халықтардың психологиялық жағынан түрліше
қасиеті В.В.Берви-Флеровскийді "Ресейдегі жұмысшы табының жағдайы" атты
кітабында қызғылықты байандалады. Бұл еңбекте орыс, қалмақ, мордва, татар
халықтарының психологиялық өзгешіліктері, рухани келбеті айтылады.
Ұлттық психологияның ерекшелектерін түсіндірудің әдістемелік негіздердің
бірі оның табиғаты және жалпы адамгершілік, таптық-әлуметтік, ұлттық ара
қатынасын ажырата білу. Халықтардың психологиясы ұлттың рухани бейнесінің
маңызды жағының бірі болып есептеледі. Ұлттардың рухани бейнесінің екі жағы
бар: идеологиялық және психологиялық. Оның идеологиялық жағына әдебиет,
өнер, ғылым, философия, дін т.б. психологиялық мағына психология, ұлттық
сезім, әдет-ғұрыптар т.б. жатады. Әрине, рухани бейнені бұл жақтары өзара
тығыз диалектикалық байланыс, әрі өзара шарттылықта болады. Ұлттардың
психологиялық ерекшеліктері халықтардың табиғи-материалдық жағдайларының
нақты көрінісмен адам санасында қалыптасады. Ол өзінің түп тамырымен
халықтар тарихының терең түкпірінен орын алып, оның пайда болған мезгілінен
бастап дамуда. Халықтардың психологиялық ерекшеліктері жалпы ұлттық және
таптық категория. Ұлттық және таптық жақтарының өзара байланыс әсері
ұлттардың типі мен дамуының кезеңдеріне сәйкес болады.
Ұлттық психологияның ерекшеліктері адамдардың біріккен өмірі мен
күресінде, табиғи-географиялық, матетиалдық мәдени жағдайдың шарттарына
лайық қалыптасады. Соның әсерінен әрбір адамда ұлттың мінез-құлықтың,
сезімнің көріністеті, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары пайда болды. Кез келген
ұлттар мен ұлыстардың мінез-құлқында қайырымдылық пен қатыгездік, жомарттық
пен қомағайлық, менмендік пен дүниеқұмарлық т.б. кездеседі. Дегемен
үстемтап өкілдерінің психологиялық келбетіне әлеуметтік артықшылығы ықпал
жасап, өмірлік қаракетімде оқшауланып тұрады. Мысалы: қазақ халқының
дәстүрлік ас берудің, сүндет той, жерлеу сияқты әдет-ғұрыптарын өткізуде
бай мен жарлыны қалай салыстыруға болар еді?! Немесе әділеттікке көз жұмып
дүние мен малға, параға сатылып, шындықты айтудан бас тартқан кейбір бай-
болыстар туралы не айтуға болады? Кедей мен байдың ішіп-жемі, күнделікті
тұрмыс мүнкідігінің өзі олардың көңіл-күйін анықтап, түрліше дағды мен
әдеттерді қалыптастырады. Осы орайда ұрпақтан ұрпаққа ұласып келе жатқан
ауыз әдебиетіміздің озық үлгісіндегі қара өлеңдердің мынадай шумақ еске
еліксіз түседі:
Кедейге жан сақтайтын заман қайда? Бір рахат көреміз он екі айда. Байда
рақым, ұлықта әділдік жоқ, Енді жанды сақтаймыз барып қайда? Сонымен ұлттық
психологияның ерекшеліктері тарихи негізі бар әлуметтік процесс болып
шықты. Оның қалыптасу әрбір халықтың өмірімен біте қайнасып, әртүрлі себеп-
салдар нәтижесінде туады. Сайып келгенде, өнегелі қасиеттермен қосыла
қарама-қайшы психологиялық дағдылар да болады. Бұл айырмашылықтар таптық
негіз құрайды. Әрбір халықтың өмір сүрген географиялық ортасы, айналысқан
шаруашылық дәстүрі мен оған бейімделген дағдысы бір-бірінен оқшау тұрады.
Сонымен қатар түрлі халықтардың қарым-қатынастық жағдайларын да ескеруіміз
қажет.
Ұлттық психологияның құрылымдық элементтерінің күрделі әрі
маңыздыларының бірі ұлттық мінез-құлық болып саналады. Ұлттық мінез-құлық
ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келген биологиялық психикалық құбылыс емес,
географиялық ортаның жемісі немесе нәсілдік белгілермен байланысты ұлттық
субстанцияның қиллй туындысына да жатпайды. Негізгі шындықты ұлт өмірінің
өзінен, оны қоршаған табиғи өзгешеліктен қарастыру шарт. Ұлттық мінез-
құлықты халықтардың өзі жасаған тарихтағы материалдық және рухани
тіршілігін бейнелеген көрінісі деп түсінеміз. Тарихи жағдай мен
географиялық орта мәнгілік нәрсе емес, сондықтан ұлттық мінез-құлық та
белгілі өзгерістерге ұшырап отырады.

10-апта
Лекция10. Мәдениеттің реттеуші функциясы
ХV- ХVІ ғасырдың бірінші жартысы қазақ халқының өз алдына хандық
құрып,тайпалар бірлестігі мен феодалдық мемлекеттің нығая бастаған дәуірі
еді.Осы кедері қазақтың өзіне тән рухани мәдениетінің беті де айқындала
бастады.Ол, әсіресе ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.