Сын есімнің кейбір жұрнақтарының шырайға қатысы жайында

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Сын есімнің кейбір жұрнақтарының шырайға қатысы жайында

Ж. К. Отарбекова, ф. ғ. к.,

ҚазМемҚызПУ доценті

Қазақ тіл білімінде қосымшаларды жіктеу мәселесінде жұрнақтардың семантикасы мен қызметінің біркелкі еместігі айқындалып, соған орай қосымшаларды жіктеудің жаңа бағыты ұсынылғаны белгілі. Сөзжасам тіл білімінің жаңа саласы ретінде бөлініп шыққан соң, сөзжасам жұрнақтары морфологияның аясынан шығарылып, сөзжасамның зерттеу нысанына айналды да, форма тудырушы (сөзтүрлем) жұрнақтар сөз таптарының грамматикалық көрсеткіштері ретінде морфологияның шеңберінде қаралып келеді. Алайда, сөзжасамға қатысты зерттеулер көрсетіп отырғандай, бірқатар қосымшаларды қай салада қарастыру керек деген мәселе туындап отыр. Атап айтқанда, зат есімнің реңк мәнді жұрнақтары, сын есімнің шырай жұрнақтары, етіс жұрнақтары, күшейтпелі етістік жұрнақтары, қайталама етістік жұрнақтары т. б. Аталған қосымшалар белгілі бір сөз таптарының (зат есім, сын есім, етістік) түрлену жүйесінің көрсеткіштері ретінде қаралып келгені белгілі. Осылардың ішінде бірде сын есімнің шырай жұрнақтарының қатарында, бірде сөз тудырушы ретінде қаралып жүрген - қай, -қыл, -аң, -ең, -ша жұрнақтарының семантикасы мен шығу тегіне тоқталайық.

Қазақ тілінде сын есім шырайларын арнайы зерттеген ғалым Ғ. Мұсабаев « . . . осы күнгі тілімізде шырай категориясының белгілеріне тура келетін кейбір елеусіз жұрнақтар бар. Олар: - қай, -аң, -қыл жұрнақтары, - дей отырып, мынадай мысалдар келтіреді:

қоңыр - қоңырқай, тырбық- тырбықай,

қатты -қатаң, қарт-қартаң

ашық - ашаң, жазық - жазаң,

қу -қуқыл, қатты - қатқыл,

қу-қуаң, бос - босаң.

Осы жұрнақтарда сын есімнің шырайлық категориясының мәні барлығы байқалады. Өйткені ол жұрнақтар сөздің негізгі (лексикалық) мағынасын өзгертіп тұрған жоқ, сапаның сындық өзгерісін көрсетіп тұр» /1. 45/.

Б. А. Серебренников пен Н. З. Гаджиева кішірейту мәнді сын есімдерді зерттей отырып, былай дейді: «В казахском языке есть аффикс -а(ң), придающий прилагательному значение ослабленного качества: қартаң (староватый) от қарт (старый), жазаң (плосковатый) от жазық (плоский) » /2. 118/.

Алайда Ы. Маманов аталған қосымшалардың грамматикалық абстракция жасай алмайтынына байланысты оларды сөз тудырушы қосымшалар қатарына жатқызады /3. 149/.

Осы мәселелерді сараптай келе, профессор С. М. Исаев ғалымның (Ы. Мамановтың) бұл позициясының тілдегі грамматикалық тұлғалардың мәнін анықтай түсуде ғылыми негізі бар мәнді дәлел екенін, көптеген грамматикалық құбылыстарды қайта қарап, қайта саралау керек екенін көрсете отырып, ғалым пікірінің екінші критерийіне (грамматикалық абстракция жасауға) байланысты тіл заңдары қатып қалған, өзгермейтін қағида емес, белгілі бір құбылыстарға байланысты кейбір шарттылық болып отыратындығын да ескерткен жөн екендігін айтады /4. 137/.

Аталған қосымшалардың сөзжасамға немесе морфологияға қатысын анықтау үшін олардың пайда болу, қалыптасу тарихына назар аударған жөн. Тіл тарихын зерттеуші ғалымдар, мәселен, - аң, -ең қосымшаларының көне түркі тілінде бірнеше түрлі мағынада жұмсалғанын көрсетеді. Көне түркі тілінде -аң, -ең бірде зат есім, бірде сын есім тудырса, бірде сапаның солғындығын, бәсеңдігін білдірген. Мысалы: тозаң, өлең (шөп) - зат есім; алаң (жазық, тегіс), жалаң (аш), қолаң (шаш), терең (тер) -аңғар, ойпат - сын есім; қартаң, жасаң, тосаң, масаң - сапаның солғындығын, бәсеңдігін білдіріп тұр.

А. Зайончковский «оғлан» сөзінің құрамындағы -а(н) элементін ежелгі кішірейту тұлғасына жатқызады. Ал А. Гренбек «оғлан» құрамындағы -а(н) тұлғасын ежелгі көптік жалғауының өлі тұлғасына жатқызады. Э. В. Севортян «өзен» сөзінің құрамындағы -(е) н кішірейту мәнінен гөрі үлкейту мәнін үстейтін секілді деп көрсеткен. /5. 214/. Шынында да, - дейді Ж. Тектіғұл, өз - бұлақ, бастау мәнін берген, ал өзен - көлемі үлкен су мәнін білдіретіндігін, огул - ұл мәнін берсе, оғлан - жасөспірім, бозбала мәнін беретінін байқауға болады /5. 214/.

Қосымшаның осындай семантикалары сындық мағынаның әр түрлі реңкін жасауға да негіз болса керек: жас - жасаң , қатты -қатаң, қарт-қартаң, ашық - ашаң, жазық - жазаң сөздерінің смантикасындағы сынның солғындық, бәсеңдігін субъектінің реңдік мәнімен ұштастыруға болады. Қалай болғанда да, бұл сөздерге аталған қосымшаның семантикалық реңк үстеп тұрғаны көрінеді.

Қосымшалардың көпқызметтілігін, көпмағыналығын зерттеген Ж. Тектіғұлдың көрсетуінше, «Көне түркі тілі мен қазақ тілі говорларынан алынған деректер қазіргі қазақ тіліндегі салыстырмалы шырай жасайтын -- ғыл/-гіл, -қыл, /-кіл, -ғылт/-гілт, -ғылтым/-гілтім құранды қосымшаларының алғаш есім тудырушы тұлға ретінде қалыптасып, кейін сапа-белгінің солғын, әлсіздігін білдіретін шырай қосымшасына ауысқанын көрсетеді: қызғылт , қатқыл, бозғыл, қышқыл , т. б. /5. 75/.

-қай, -кей қосымшаларының қазіргі қазақ тіліндегі қолданысы олардың да көпмағыналы, көп қызметті болғандығын көрсетеді. Аталған қосымша зат есімнің реңк мәнін беретін қосымша (балақай, алаңқай) ретінде де, сын есімге мағыналық реңк үстейтін қосымша (сұрқай, қоңырқай, шымқай) ретінде де жұмсалады. Сонымен қатар төскей, беткей, шіркей, шәркей сөздерінің құрамында сөз тудыру қызметін атқарып тұр. Демек, - қай, -кей ежелден-ақ көп мағыналы, көпқызметті қосымша болған.

Қазақ грамматикасында -қай, -ай формалары шырай жасайды деп көрсетіледі ( қоңырқай, тырбықай, сұрқай) . Қырғыз тілінде - қай тұлғасы ақ сапалық сын есіміне жалғанып, апақай (аппақ) мағынасында жұмсалып, күшейту мәнін берген /6. 299/.

Ж. Тектіғұл: «Қазіргі уақытта қазақ тілінде - қай/-кей тұлғасының түбір мен қосымшаға ажыратылмайтын сын есім құрамында күшейту және салыстыру мәнді жұрнағы қызметінде жұмсалуын кездестіреміз. Салыстыр: теле-гей, өң-кей, желбе-гей, шаң-қай , т. б. Мұнда «телегей» сөзінің түбірі дэлэ тұңғыс тілінде ашық жер , дэлэй - кең, ұзындық мағынасын берсе, дэлэгэй тұлғасы « ауқымды, мол, ағыл-тегіл» мағынасында жұмсалып тұр /7. 141/. Ал қазақ тіліндегі шаң-қай сөзінің құрамындағы - қай жұрнағы (түбірі шаң) «ақ, ашық, жарық » мәнінде қазақ тілінде шаңқан -шаң+қан «ақ, ақшыл, ағарыңқы », яғни салыстыру мәнінде (шаңқай түс мезгілі яғни күн тас төбеде жарқырап тұрған шақ) . . . мәнінде қолданылған. Бұл өз кезегінде -қай жұрнағын сөз түрлендіруші -қыш/-ғыш, -қыл/-кіл тұлғаларымен төркіндестіреді», - дейді /5. 190-191/. Әрі бұл қолданыстар - қай жұрнағының шырайдың - ғыш, -қыл жұрнақтарымен мәндес екендігін көрсетеді.

Ғ. Мұсабаев «-қай сөзден сөз тудыратын жұрнақ болумен қатар, сын есімнің шырай қосымшасына айналып бара жатқан қосымша екенін көрсетеді», -дейді /1. 45/.

Сондай-ақ, қазақ тілінде көп кездесетін, көп мағыналы қосымшалардың бірі - ша, -ше. - ша, -ше әрі кішірейту мәнін беретін зат есім жұрнағы ( кітапша, сандықша), әрі зат есім тудырушы қосымша ( тайынша, маңдайша, өгізше) , әрі есімшеден кейін жалғанып, мезгілдік мән беретін функциялық қосымша (келгенше, таранғанша ), әрі үстеу тудырушы қосымша (өзінше, мұнша, ескіше, балаша), әрі сапалық сынға шырайлық мән үстейтін тұлға ( ақша, ұзынша, көкше ) ретінде белгілі. Аталған мысалдардың көпшілігінде кішірейту, еркелету, ұқсату, салыстыру, шектеу мәндері бар екені байқалады. Ақша, көкше, ұзынша секілді сын есімдердің құрамында салыстыру, ұқсату мәнінің сақталып қалуы олардың семантикасында шырай мәнінің барлығын көрсетеді.

Ғалым Ғ. Мұсабаев бұл жұрнақтардың шырайлық мәні бар екенін жоққа шығармайды. Мысалы: Ұшады бозша торғай көдені ықтап (халық өлеңі) . Сібірде көкше мұз бен қатты борандарда бұғы қора-қорасымен қырылып қалады (Төреханов) Тоғыз қараша үй, шет жағында екі күрке бар (Ғ. Мүс. ) . Бұл мысалдарағы -ша» жұрнағында сын есімнің шырай дәрежесі бар екені көрініп тұр /1. 44/.

Талдаулардан көріп отырғанымыздай, сын есімнің шырай мәні бар деп отырған - қай, -ша, -аң жұрнақтары зат есімнің грамматикалық реңк мәнін беретін жұрнақтар құрамында да, сын есімнің шырай жұрнақтарының құрамында да кездеседі. Мысалы:

Зат есімде: Сын есімде:

-қай (балақай) -қай (сұрқай)

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.