ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚҰҚЫҒЫ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
Еркінбаева Л.Қ.
Айгаринова Г.Т.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚҰҚЫҒЫ
ОҚУ ҚҰРАЛЫ
Алматы, 2007
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті заң факультетінің
___________2007 жылы ( № _______ хаттамасы) және ғылыми оқу-әдістемелік
бюро__________2007 жылы ( № _____ хаттамасы) шешімдерімен жариялануға
ұсынылған.
Еркінбаева Л.Қ., Айгаринова Г.Т. Қазақстан Республикасының жер құқығы:
дәрістер жинағы. Оқу құралы – Алматы, 2007 - ____ бет.
Оқу құралы заң факультетінің, өзге жоғары оқу орындарының
студенттеріне, магистранттарына, сондай-ақ жер заңнамасының мәселелері
қызықтыратын көпшілікке арналған.
АЛҒЫ СӨЗ
Жерге деген ғаламат сый материалдық әлемнiң өзге объектiлерiн
алмастырмайды. Оны барлық азаматтық кұндылық алмастырмайды. Жер өзге табиғи
объектiлер сияқты бағасыз халық құндылығын бiлдiретiн биопотенциалық
құнарлы топырағын қамтиды. Казақстан Республикасының Конституциясында жер
табиғи ресурс ретiнде, Қазақстан Республикасының халықтың өмірінің негiзi
болып белгiленген.
Жер Қазақстан Республикасының конституциялық, әкiмшiлiк, азаматтық,
отбасы, қаржылық, салықтық жене аграрлық құқықтық, сонымен бiрге
мемлекеттiк шекара, мемлекеттiк құрылым, азаматтық мәмiле жасау, жер
учаскесiне деген отбасылардың меншiгiн бөлу, салық салу және ауыл
шаруашылық өндiрiс тағы басқалардың құқықтық реттеу пенi болып табылады.
Жердiң көпқырлы қызметтi жүзеге асыруына байланысты жерге байланысты
туындайтын қатынастарды, сонымен бiрге, жер шаруашылық қатынастарды
бiрiккен және өзара тығыз байланысты құқық реттеу қажеттiлiгi туындап отыр.
Сонымен бiрге, жердiң объектiлердi орналастыратын кеңiстiк, орман, су,
өсiмдiгi әлемi және өзге табиғи ресурстар үшiн кеңiстiк негiзi болу
қасиетiне жер қатынастарын құқықтық реттеу жер құқығымен байланысты.
Жер құқығы Қазақстан Республикасының дербес құқық саласы ретiнде
жердi табиғи ресурс ретiнде пайдалану мен қopғay, жердi ұтымды пайдалануды
ұйымдастыру мaқcaтынан өндiрiс құралы және шарты сонымен бiрге, кұнарлы
топырақты жақсарту және ұтымды пайдалану, жер қатынастары субъектiлерiнiң
құқықтары мен заңды мүдделерiн жүзеге асыруға байланысты туындайтын
қатынастарды реттейтiн құқықтық нормалар жиынтығы.
Аталған пәндi oқуға кiрiспес бұрын Қазақстан Республикасыньң жер
құқығының пайда болуы мен даму тарихын бiлуiмiз қажет.
Қазақстандағы жер қатынастарының реттелуі терең тарихи кезеңге
кетедi. Революцияға дейiнгi Қазақстандағы жер қатынастары патшалықтық
отарлау саясатын жүзеге асыруға бағыттайтын Ресей империясының заңдарымен
реттелген. Қазақстан Республикасының жер құқығын қалыптастырудың кеңестiк
кезеңi 1917 жылдан басталған. 1938 жылға дейiн "Жер құқығы" пәнi дербес
мәртебесi болмай, жер колхоз құқығы ретiнде оқытылған болатын. 1938 жылдан
80 жылдардың ортасына дейiн жоғарғы оқу орындарында, кейiннен дербес оқу
пәнi ретiнде жинақталған "жер құқық" пәнi жүргiзiле бастады. 70 жылдары жер
заңдарынан бастап тау кен құқығынa дейiн табиғи ресурстар заңнамасының
жүйелену процесi болады, ал 80 жылдардың басына жер заңнамасына сейкес жер,
су, орман кодестерi қабылданған болатын.
1988 жылғы жаңа пән "Экологиялық құқық" пайда болды, ал жер
экологиялық объект ретiнде танылды. Бiрақ, кейiн жердi табиғи ресурс
ретiнде және экологиялық объект ретiнде бiр курста оқытудың қиындығы
байқалды. Алдымен "Жер құқығы" курсын, кейiн "Экология құқық" курсын oқуға
кipicy қажеттiлiгi туындады. Осыған сәйкес жер құқығының алғашқы құрылымы
мен институттары өзгердi. Мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк бiрдей
деңгейде реттеледi, қорғалады, ауылшаруашылық мaқcaтындaғы жер тауарлық
өндiрiс жүргiзу үшiн және меншiкте болуы мүмкін және пайдалану мен
қорғалудың ерекше мәртебесiне ие. Жер қорын мемлекеттiк реттеу нарықтық
экономиканық талаптарына жауап беретiн жаңа сапалы бағытқа ие.
Жаңа құқық, инститyттар, сонымен бiрге жер қорының жаңа санаттары
(рекреациялық, тарихи-мәдени мақсат жерлерi т.б.), яғни Жер құқығы
курсының ерекше бөлiмiнің құқық институттары пайда болады.
Жер құқық қатынастарын реттеу ерекшелiгi дамып өзге ұксас құқық
салаларынан бөлiнiп шықты. Казақстан Республикасының жаңа Жер кодексi
қабылданды. Әртүрлi құқық салалар нормаларының өзара әрекет ету, жанасуы
және интеграция процестерi жүзеге асырылуда. Жер құқық саласына азаматтық,
еңбек құқығы және өзге де құқық салаларының нормалары енуде. Жер құқығы
ғылым саласы ретiнде даму үcтiндe. Қазақстан Республикасының ғалымдарының
түпкiлiктi зерттеулерi бар және олардың кейбiрлерi ұсынылатын әдебиеттер
тiзiмiне ендi.
Haқты пәндi оқыту әдiсi студенттердiң болашақ мамандығы үшiн қажет
бiлiмдi беруге бағытталғандықтан, жаңа мақсаты бар. Бiлiм алу лекция және
семинар сабақта материалды ic жүзiнде оқу, тақырыптар бойынша қосымша
әдебиеттердi, оқулықтарды, oқу құралдарын оқу сонымен бiрге лекция және
семинар сабақтарды ерекше интерактивтi әдiстердi қолдану арқылы жүзеге
асырылады.
Haқты курстағы басталған жер қатынастарын оқуын студенттер 6
семестрде "Экологиялық құқық" (жердi қоршаған ортаның ажырамас бөлiгi
ретiнде) және "Аграрлық құқық" (ауылшаруашылық жерлерiн шаруашылық
пайдалану тәрmiбiне көніл бөлінедi) курстарын оқумен жалғастырады.
Ал қоса ұсынылып отырған жер құқығы пәнінен жұмыс бағдарламасы "Жер
құқығы курсын жоғарғы оқу орындарының барлық факультеттерiнде oқу
жоспарына сәйкес көлемде оқыту үшiн арналған. "Жер құқығы" курсын оқып
бiтiргеннен кейiн емтихан тапсырады, емтихан үшiн cұpaқтap тiзiмi нақты
жұмыс бағдарламасында көрініс тапқан. Ұсынылған әдебиеттер, негiзгi
нормативтiк құқықтық актiлер тiзiмi осы курсты оқу үшiн арналған.
1 ТАҚЫРЫП. ЖЕР ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, ПӘНІ, ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ҚАҒИДАЛАРЫ
Сұрақтары:
1. Жер құқығы құқық саласы ретінде, ғылым саласы ретінде және оқу пәні
ретінде түсінігі.
2. Жер құқығының пәні. Жер құқық қатынастары: түсінігі, обьектісі,
субьектісі және түрлері.
3. Жер құқығының әдістері және жүйесі.
4. Жер құқығының қағидалары.
5. Жер құқығының басқа құқық салаларымен байланысы және ара-қатынасы.
1 Жер құқығы құқық саласы ретінде, ғылым саласы ретінде және оқу пәні
ретінде түсінігі
Адам қоғамының барлық өмiрiнде, оның қалыптасуы мен дамуында жер өте
маңызды роль атқарған. Жер – табиғаттың берген сыйы ретiнде, адам қоғамының
пайда болуына дейiн болған. Бiрақ, жер өзiнiң еңбектiң жалпы заты қызметiн
атқаруы үшiн мiндеттi түрде оны бiреу иемденуi қажет және өндiрiстiк
процесiн жүзеге асыруы қажет.
Мемлекетіміздің басты байлығы – оның экономикалық және әлеуметтік
қолайлы негізі болып табылатын жер ресурстары. Қазақстан Республикасындағы
саяси және экономикалық құрылысты реформалау процессі жер қатынастарын
түбегейлі өзгерту және мемлекеттің тікелей бақылауы мен басқаруы арқылы жер
реформасын жүргізу қажеттілігін туындатып отыр. Сонымен қатар, нарықтық
экономикаға өту жердің негізгі өндіріс құралы, аумақтық кеңістіктің негізі
және маңызды табиғи объект ретінде жердің басты функцияларын сақтай отырып,
жерге әртүрлі меншік нысандарын, жер пайдалану құқығының ақылығын енгізу
және жерді заңды түрде азаматтық және шаруашылық айналымның объектісі
ретінде тану қажеттілігін объективті түрде туындатып отыр.
Қазіргі кезде жердің экономикалық маңыздылығы өте жоғары деңгейде. Жер
адам қоғамының кез-келген шаруашылық қызметінің және өмірінің негізі.
Жердің экономикалық қасиетімен қатар, экологиялық маңыздылығында ескеру
қажет. Жер – қоршаған ортаның ажырамас бөлігі, табиғи ресурс.
Жер – тұтастай алғандағы адамзат үшін қажетті және басты материалдық
ресурс болып табылады. Аталған бұл термин көп қырлы болып табылады және
бірнеше мағынада қолданылады:
1. Жер кең мағынада алғанда Жер шары ретінде түсініледі.
2. Жер адамның өмір сүретін ортасы және табиғи байлықтардан, жер
бедерінен, ландшафттардан құралатын Жер шарының қабаты ретінде.
3. Жер жер құқығының реттеу пәні ретінде. Бұл тұста біз жер деген
түсініктің астарынан табиғи ресурстарды, ауыл және орман шаруашылық
өндірістерінің басты өндіріс құралы, құрылыстар, құрылымдар және басқа
да объектілер салу үшін қажет болып табылатын кеңістіктің базис деген
мағыналарды көре аламыз.
Заң ғылымында құқық нормаларын жекелеген салаларға өзара ажырату үшін
келесідей алғышарттар қолданылады: бұл құқықтық реттеудің ерекше пәні,
ерекше реттеу әдісі, құқықтық реттеудің жүйеленген қайнар көздері, өзіндік
қағидалары және жеке құқық саласына бөліп шығаруға деген қоғамның
мүдделігі. Жер қатынастарының экономикалық, әлеуметтік және экологиялық
мәні жер қатынастарының ерекше құқықтық реттеу пәні ретінде тануға негіз
болады. Жер қатынастары тек жер құқығының нормаларымен ғана емес, сонымен
қатар, әкімшілік құқық, азаматтық құқық, қаржылық құқық және өзге құқық
салаларының нормаларымен реттеледі. Сәйкесінше, аталған жер құқық
қатынастар тобын реттеу әдісінің ерекшелігі, яғни, жер қатынастарының
субъектілеріне әсер етудің ерекше үйлесімдігі бар. Жер құқығының жүйеленген
қайнар көзі 20 маусым 2003 жылы қабылданған Жер кодексі және жер
заңнамасының жүйесін қалыптастыратын нормативтік құқықтық актілердің
жиынтығы бар. Жер құқық қатынастарын реттеу барысында басшылыққа алынатын
құқық қағидалары осы аталған заңнама жүйесінде тікелей көрініс тапқан. Ал
енді жер құқығының дербес құқық саласы ретінде қызмет етуі – тұрақты даму
жағдайында, жерді азаматтық айналымға енгізу жағдайында тұрған қазіргі
уақытта еліміздің жерін ұтымды пайдалану мен қорғауды қамтамасыз етудегі
қоғамның мүдделілігін айқындайды.
Жер құқығы аталған талаптардың барлығына жауап береді, сол себептен
жеке дербес құқық саласы болып табылады. Сонымен, жер құқығының бар екенін
дәлелдейтін мынадай белгілері бар:
1. Жер құқығы қатынастарының қалыптасуы және дамуы;
2. Жер құқық қатынастары саласындағы заңдардың қалыптасуы мен дамуы;
3. Қалыптасқан жер құқық қатынастарын мемлекет тарапынан реттеу
механизімінің болуы;
4. Жер құқығының өзіне тән қағидаларының болуы.
Құқық саласы ретінде жер құқығы дегеніміз – жерді пайдалану мен
қорғаумен, жерді жеке меншікке және жер пайдалану құқығына берумен
байланысты туындайтын қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған құқық
нормаларының жиынтығы.
Ғылым саласы ретінде жер құқығы дегеніміз - көптеген ғылыми
теориялардың, тұжырымдардың, ой-пікірлерінің және әртүрлі ғылыми
көзқарастардың жиынтығы болып табылады. Бұлардың мақсаты ғылыми тұрғыда жер
құқығының пайда болуын түсіндіріп беру, оның әрі қарай даму жолына болжам
жасау. Сонымен бірге, жер қатынастарын құқықтық реттеудегі ақтаңдақтарды,
кемшіліктерді жою, оларды болдырмау және осы саладағы заңдардың өзара
қарама-қайшылықтарын жою болып табылады.
Жер саласындағы қазіргі күнгі отандық ғалымдар – Стамқұлов Ә.С.,
Бектұрғанов А.Е., Хаджиев А.Х., Еркінбаева Л.Қ. т.б.
Оқу пәні ретінде жер құқығы - дәрістік және тәжірибелік сабақтардың
жиынтығы, яғни, жер құқығы ғылымының негізгі ережелерінің белгіленген жүйе
бойынша мазмұндалуы болып табылады.
Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 12-бап 14-тармағына сәйкес, жер
дегеніміз – Қазақстан Республикасының егемендігі белгіленетін шектегі
аумақтық кеңістік, табиғи ресурс, жалпыға ортақ өндіріс құралы және кез-
келген еңбек процессінің аумақтық негізі. Осы анықтамаға сәйкес, жердің
күнделікті өмірде атқаратын қызметі мен ролін анықтап алуға болады:
1. Жердің саяси-құқықтық қызметі. Яғни, мемлекетіміздің егемендігі
белгіленген шекара шегіндегі, Қазақстан халқының тұрғылықты тұрақты
мекені;
2. Жердің экологиялық қызметі. Яғни, жер қоршаған ортаның құрамдас және
ажырамас бөлігі, табиғи ресурс;
3. Жердің экономикалық қызметі. Яғни, жер жылжымайтын мүлік ретінде
танылып, азаматтық айналымның объектісі ретінде елдің байлығы байлығы.
Жердің әлеуметтік қызметі. Жер адамдардың өмір сүру негізі және еңбек
процесінің аумақтық негізі болып табылады.
Жердiң негiзгi табиғи ресурс ретiнде белгiлерiн атап айтатын болсақ:
1. Жердiң нарықтық құны оның адам өмiрi үшiн беретiн экологиялық және
әлеуметтiк құндылығын бағалай алмайды. Сондықтан жер учаскесiнiң iс
жүзiндегi ақшалай құнын анықтау мүмкiн емес;
2. Жерге барлық халықтың табы мұқтаж және халық санының өсуiмен аталған
ресурсты тұтынуы жерге деген сұранысты күшейтiп отыр;
3. Жер тек адамзат баласымен ғана емес, сонымен бiрге, адам өмiрiн
қамтамасыз ететiн тiршiлiктiң өзге де жандарымен тұтынылады;
4. Жердiң саны мен сапасы өндiрiстiк қызмет нәтижесiнде, өзге кейбiр
объектiлер тәрiздi ұлғаймайды, керiсiнше кемiп отырады.
Қазіргі жаһандану кезінде, адамзат табиғатқа араласу белсенділігін
арттырған жағдайда, табиғи объектілерді және ерекше маңызға ие, ұзақ уақыт
бойы қалпына келетін жер ресурстарын ұтымды пайдалану саласында жалпы
глобалдық және ішкі мемлекеттік өзара келісілген шараларды қалыптастыру
қажет. Көптеген зерттеушілер осыған байланысты жердің ерекше маңыздылығын
атап өткен.
Б.Ж. Әбдірайымов, жер дегеніміз – мемлекет пен халықтың өмір сүру
қызметінің негізі болып табылатын табиғаттың басты объектісі. Жерге меншік
нысаны, иелену мен пайдалануға кімге берілгендігі және жердің сандық,
сапалық жағдайына біздің болашағымыз тәуелді деп жазған болатын.
А.Х. Хаджиевтың пікірі бойынша – жердің табиғи қасиеті өзге қоршаған
табиғи орта объектілермен өзара байланыс жүйесінде басым орнын белгілейді.
Орман, су, жануарлар дүниесі табиғат объектілері ретінде жермен байланыссыз
өмір сүре алмайды. Тек қана жермен тығыз байланыста бола отырып, олар
өздерінің өсіп-өну мүмкіндіктері мен ерекше қасиеттерін сақтайды және
барлық табиғи кешендермен бірге экологиялық қызметін жүзеге асырады.
Жер – барлық адамзат баласының өмір сүруінің негізі болып табылатын
негізгі табиғи объект.
Жер ерекше белгілерге ие.
Н.А. Сыроедовтың пікірі бойынша, жердің қайта қалыптаспаушылық, орны
толмастық және шектеушілік сияқты белгілермен сипатталады.
А.Х. Хаджиев, жердің айрықша белгілері ретінде келесі белгілерді
айтады:
- жердің құнарлы қабатының болуы;
- жердің өндірістік қабілеті мен тұтынушылық бағалығын қалпына келтіру
және сақтап қалу мүмкіндігі;
- кеңістіктік шектеулік;
- орнынан қозғалта алмайтындық, орналасқан жерінің тұрақтылығы.
Сонымен, жердің келесі белгілерін бөліп көрсетуге болады:
Біріншіден, жер құнарлыққа ие. Құнарлық табиғи және жасанды
экономикалық болуы мүмкін. Табиғи құнарлық – ұзақ мерзім бойынғы
құнарлану процессінің нәтижесі. Бұл топырақта құнарлы заттардың болуымен
және өсімдіктер әлемі үшін қол жетімдікпен анықталады.
Табиғи құнарлық мелиорация және агротехника арқылы адамның топырақтың
химиялық, биологиялық және физикалық қасиетіне әсер етуі арқылы жасандыға
ауысады.
Екіншіден, жер – табиғи табиғаттың өнімі, өзге өндіріс құралдары сияқты
адам қолымен жасалмаған.
Үшіншіден, жер айырбасталмайды. Өзге өндіріс құралдарынан айырмашылығы,
еш нәрсемен айырбастай алмайсың.
Төртіншіден, жерді пайдалану жердің тұрақтылығымен ерекшеленеді. Жерді
өзге өндіріс құралдары сияқты басқа бір жерге ауыстырып, қолдануға
болмайды.
Бесіншіден, жер беті шектеулі. Жерді өзге өндіріс құралдары сияқты
сандық жағынан ұлғайтуға болмайды.
Аталған белгiлермен себептерге байланысты жер сату-сатып алу
объектiсi болғанымен және мүлiк ретiнде танылғанымен, өндiрiстiк қызмет
нәтижесiнде пайда болатын мүлiкпен, өнiммен немесе өзге затпен теңеспейдi.
Сол себептен, жердi азаматтық айналымның еркiн объектiсi ретiнде тануға
болмайды және табиғи ресурс ретiнде сақталуын, ұтымды және мақсатты
пайдаланылуын қамтамасыз етуiмiз қажет.
2 Жер құқығының пәні. Жер құқық қатынастары: түсінігі, обьектісі,
субьектісі және түрлері
Құқықтық қатынастардың қоғам талаптарына сай өзгеруі, жер құқығы пәні
мен міндеттерінің өзгеруіне әкеп соғады. Нарықтық экономика және тұрақты
даму жағдайында жер меншік иелері мен жер пайдаланушылардың дербестігі, жер
құқық қатынастарының демократиялағы, жер меншік иелері мен жер
пайдаланушылардың құқықтарының кең ауқымға жетуі сияқты құбылыстар орын
алып отыр. Нәтижесінде жер құқығының пәні мен міндеттері өзгеріске
ұшыраған. Жер құқығының пәні дегеніміз – жер құқық нормаларымен реттелген
қоғамдық қатынастардың жиынтығы, яғни жер құқық қатынастары. Жер Кодексінің
12-бабының 10-тармақшасына сәйкес, жер құқық қатынастары дегеніміз – жерге
меншік құқығын және өзге де құқықтарды жүзеге асыра отырып, жер ресурстарын
басқаруға, жекелеген субьектілерге жер учаскелерін бекітіп беруге
байланысты жерді пайдалану мен қорғау жөніндегі қатынастар болып табылады.
Жер құқық қатынастарының өзіне тән белгілері:
• бұл қатынастар жерді пайдалану мен қорғауды қамтамасыз етеді;
• бұл қатынастар жерді меншік обьектісі, пайдалану обьектісі, аумақтық
кеңістік ретінде және табиғат байлығы ретінде қарастырады;
• бұл қатынастар жер құқық нормаларымен қатар, өзге құқық салаларының
нормаларымен реттеледі;
• бұл қатынастар тек жер учаскесін пайдалану емес, сонымен қатар, жер
учаскесінде орналасқан жылжымайтын мүлікті де пайдаланумен байланысты
қатынастар;
• бұл қатынастар міндетті қатысушысы мемлекет немесе мемлекет мүддесін
білдіретін билік органдары болып табылатын жер ресурстарын басқарумен
байланысты қатынастар.
Жер ќ±ќыќ ќатынастары екі жаќты т‰сіндіріледі.
• жер ќ±ќыѓыныњ жалпы бµліміндегі жер ќ±ќыѓы институты ретінде;
• жер ќатынасын реттеуші ќ±ќыќтыќ норманыњ єрекет ету механизмін ашып
кµрсететін теориялыќ ±ѓым ретінде.
Жер құқық қатынастарының да өзге құқық қатынастары сияқты өзіне тән
болатын объектісі, субъектісі және мазмұны болады. Жер құқық қатынастарының
обьектісі ретінде жер қоры, жер учаскесі және жер үлесі танылады. Жер қоры
Қазақстан аумағының барлық жерлерінің жиынтығы. Қазіргі жер қоры жеті
санатқа бөлінеді:
1. ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлер:
2. елді мекендердің (қалалардың, кенттер мен ауылдық елді мекендердің)
жері;
3. өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де ауылшаруашылығы
мақсатына арналмаған жерлер;
4. ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, сауықтыру мақсатындағы, рекреациялық
және тарихи-мәдени мақсаттағы жер;
5. орман қорының жері;
6. су қорының жері;
7. босалқы жері;
Жер учаскесі дегеніміз – белгіленген тәртіппен жер қатынастары
субъектілеріне бекітіліп берілген тұйық шекара ішіндегі бөлінген жер бөлігі
(Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 12-бап 13-тармағы).
Жер учаскесінің белгілері:
• тұйықталған шекарасының болуы;
• арнайы құжаттарының болуы; мысалы: жерге жеке меншіктің мемлекеттік
актісі, т.б.
Жер учаскесінің келесі түрлері қарастырылған: Бөлінетін жер учаскесі
және бөлінбейтін жер учаскесі. Бөлінетін жер учаскесі дегеніміз – өзінің
нысаналы мақсатын өзгертпей және өртке қарсы, санитарлық, экологиялық,
құрылыстық және өзге де міндетті нормалар мен ережелерді бұзбай бөліктерге
бөлуге болатын, бөлінгеннен кейін әрқайсысы дербес жер учаскесін құрайтын
жер учаскесінің түрі. Егер бұлай болмаған жағдайда жер учаскесі бөлінбейтін
деп танылып, жер учаскесіне құқықты куәландыратын құжатта көрсетіледі.
Жер үлесі дегеніміз – бір жер учаскесіне екі немесе одан да көп
тұлғалардың құқықтары болған жағдайда, сандық тұрғыдан анықталған үлес. Жер
үлесі бірнеше түрлерге бөлінеді:
• ортақ меншіктегі және ортақ пайдаланудағы жер үлесі;
• қонымды жер үлесі;
• шартты жер үлесі.
Екі немесе бірнеше тұлғаның меншігіндегі жер учаскесі оларға ортақ
меншік құқығымен тиесілі болады. Ортақ меншіктегі немесе ортақ
пайдаланудағы жер үлесі ортақ үлестік меншік құқығында (пайдалану), мысалы:
ауылшаруашылық серіктестіктерінің жерге меншік (пайдалану) құқығы немесе
ортақ бірлескен меншік құқығында (пайдалану), мысалы: ерлі-зайыптылардың
жерге меншік (пайдалану) құқығы болуы мүмкін.
Қонымды жер үлесі кондоминиум объектілері болып табылады. Кондоминиум
дегеніміз – жылжымайтын мүлікке меншіктің (өзге де құқықтың) ерекше нысаны,
бұл ретте жылжымайтын мүліктің жекелеген бөліктері жеке және заңды
тұлғалардың бөлек дербес меншігінде болады, ал жылжымайтын мүліктің бөлек
меншікке жатпайтын бөліктері, оның ішінде жер учаскесі де, оларға ортақ
үлестік меншік құқығымен тиесілі болады және бөлек меншігіндегі жылжымайтын
мүлік бөліктеріне құқықтардан ажыратылмайды. Мысалы: көп пәтерлі үйдің
ауласы, шатыры, баспалдақ алаңы, лифт т.б.
Шартты жер үлесі дегеніміз – таратылған немесе қайта ұйымдастырылған
ұжымшар мүшелерінің, мемлекеттік емес болып қайта құрылған мемлекеттік ауыл
шаруашылығы ұйымдары қызметкерлерінің сандық тұрғыдан анықталған үлесі.
Жер ќ±ќыѓы ќатынастарыныњ субъектісі кез келген т±лѓа бола алмайды,
тек єрекет етуші зањмен аныќталѓан ќ±ќыќтар мен міндеттерге ие жєне
ќ±ќыќтыќ ќатынастарѓа ќатыса алатын т±лѓалар ѓана болуы м‰мкін. Сондай-аќ
ол ќ±ќыќтарѓа ие болу дењгейі жер ќ±ќыѓы ќатынастарындаѓы субьектілердіњ
ќ±ќыќтыќ дєрежесін аныќтауда негізгі µлшем болып табылады.
Жер ќ±ќыѓы ќатынастары субьектілерініњ ќ±ќыќ кµлемі мынадай
жаѓдайларѓа тєуелді болады:
- субъектініњ т‰ріне;
- субъектініњ зањи мањызы бар єрекетіне;
- аталѓан жер ќ±ќыѓы ќатынастарыныњ ерекшелігіне;
- ќ±ќыќ ќатынастары субьектісініњ µз функциясын ж‰зеге асыру
жаѓдайына байланысты болады.
Жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ ќатары,мазм±ны жєне олардыњ
ќ±ќыќтарыныњ араќатынасы елдегі жер саясаты жєне єлеуметтік-экономикалыќ
ќайта ќ±рулар сипатына тєуелді µзгеріп отырады.
Кењес одаѓы кезінде мемлекет жерге меншік ќ±ќыѓы ќатынастарыныњ
айрыќша жеке субъектісі болѓаны бєрімізге аян. Ал жерге жеке меншік
институтын енгізген соњ жерге меншік ќ±ќыѓы ќатынастарыныњ субъектілері
ќатарына жеке т±лѓалар мен мемлекеттік емес зањды т±лѓалар ќосылды.
Ќазіргі кезде мемлекет зањ бойынша жеке меншікке берілмеген жєне
беруге болмайтын жер ќорына меншік ќ±ќыѓын саќтап отыр. Міне, осыѓан сєйкес
мемлекет жерге мемлекеттік меншік ќ±ќыѓы ќатынастарыныњ субъектісі болып
табылады. Жер құқық қатынастарының субьектілері дегеніміз – жер құқығы
қатынастарына қатысушылар болып табылатын және соған орай құқықтары бар әрі
осы құқық қатынасында міндеттер атқаратын жеке және заңды тұлғалар,
мемлекет. Мысалы: мемлекеттік органдар, жердің меншік иелері, жер
пайдаланушылар, қазақстандық тұлғалар, шетелдік тұлғалар, халықаралық
ұйымдар және т.б.
Жер ќ±ќыќ ќатынастарыныњ мазм±ны дегеніміз – жер ќ±ќыќ ќатынастарына
ќатысушылардыњ зањдармен белгіленген немесе реттелген ќ±ќыќтары мен
міндеттері. Б±л т±жырым бір-бірімен байланысты ‰ш элементтен т±рады:
1. Жер ќ±ќыќ ќатынастарына ќатысушылар (субъектілер-жерге меншік иелері,
жер пайдаланушылар, жер ќ±ќыќ ќатынастарын реттеуші мемлекеттік
органдар);
2. Жер ќ±ќыќ ќатынастарына ќатысушылардыњ (субъектілердіњ) ќ±ќыќтары мен
міндеттерін, µкілетті органдардыњ µкілдіктерін реттейтін зањдардыњ
(µкілді жєне атќарушы органдардыњ ќ±зыреттері туралы) нормалары;
3. Зањдарда жєне зањи ќ±жаттарда белгіленген жер ќ±ќыќ ќатынастарына
ќатысушылардыњ ќ±ќыќтары мен міндеттері.
Осындай жайттардан шыѓатын жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ
ќ±ќыќтарын былайша жіктеуге болады: єрекет немесе єрекетсіздік ретінде
кµрінетін белгілі бір мінез-ќ±лыќќа жататын ќ±ќыќ. Мысалы, Жер кодексініњ
64-бабы 1 тармаѓына сєйкес жер учаскесініњ меншік иесі осы жерден дербес
шаруашылыќ ж‰ргізуге жєне б±л шаруашылыќ ж‰ргізудіњ коммерциялыќ ќ±пиясы
туралы мєліметтерді басќа т±лѓаларѓа бермеуге ќ±ќылы. Бірінші жаѓдайда
єрекетке ќ±ќыќ, екінші жаѓдайда єрекетсіздікке ќ±ќыќ ж‰зеге асырылады.
Жалпы жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ барлыќ ќ±ќыќ т‰рлері
субъективті сипатќа ие болуымен ќатар субъектініњ еркіне толыќ тєуелді
болып табылады.
Ал енді жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ міндеттері дегеніміз –
зањмен аныќталѓан басќа т±лѓаныњ субъективті ќ±ќыѓына сєйкес міндетті
т±лѓаныњ мінез-ќ±лќыныњ зањмен аныќталѓан т‰рі мен кµлемі.
Жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ міндетті мінез-ќ±лќы мынадай
сипатта кµрінеді:
- ќандай да бір єрекетті жасау міндеті (белсенді міндет);
- ќандайда бір єрекетті жасамау міндеті (бәсең міндет).
Жер ќ±ќыѓы ќатынастарыныњ субъектілерініњ ќ±ќыќтары мен міндеттері
иеленушілерге ќарай жалпы жєне арнайы болып екіге бµлінеді. Б±л ќ±ќыќтар
мен міндеттер жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ бєріне тєн ќ±былыс.
Сондай-аќ б±л субъектілердіњ жекелеген санаттарына тєн арнайы ќ±ќыќтар мен
міндеттер.
Жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ ќ±ќыќтары р±ќсат ету
нормалары арќылы кµрініс табады. Олардыњ міндеттері шектеу, тыйым салу
нормалары арќылы іске асады.
Ал енді жер ќ±ќыќ ќатынастарын тµмендегідей бµліп ќарастырамыз:
1) материалдыќ жер ќ±ќыќ ќатынастары ќ±ќыќ субъектілерініњ тікелей
жерге ќатысты ќ±ќыќтары мен міндеттерін аныќтаушы нормаларды ќ±райды.
Басќаша айтќанда б±л ќ±ќыќтар ќ±ќыќ нормасымен ќарастырылѓан ќ±ќыќтар мен
міндеттерді ж‰зеге асыру арќылы ќалыптасады. Мысалы жер учаскесін кепілге
салу (ЖК 76-бабы), жер учаскесін оныњ нысанынан туындайтын маќсатты
пайдалана отырып, жерде дербес шаруашылыќ ж‰ргізу (ЖК 64-бап, 1 тармаќ, 1
т.), басќа меншік иелері мен жер пайдаланушылардыњ ќ±ќыќтарын б±збау (ЖК
65-бап, 1 т., 8 т);
2) жер процессуалдыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастар материалдыќ ќ±ќыќтыќ
ќатынастардыњ пайда болуын, тоќтатылуын жєне ж‰зеге асыру тєртібін
аныќтайтын нормаларда кµрінеді. Яѓни ќ±ќыќтыќ реттеуге жер ќ±ќыќ
ќатынастары т‰спейді, оларды ж‰зеге асыру тєртібі т‰седі. Оѓан жерге
ќатысты мємілені тіркеу тєртібі жатады. Жерді сатып алу-сату шарты жер
ресурстарын басќаратын µкілетті органныњ тиянаќты тексеруінен кейін
міндетті т‰рде тіркелуге жатады.
Сонымен ќатар, Жер Кодексініњ 69-бабыныњ 1-тармаѓына сєйкес жеке
меншік иесі немесе жер пайдаланушы кµрші жер учаскесіне жеке меншік немесе
жер пайдалану ќ±ќыѓыныњ субъектісінен, ал ќажет болѓан жаѓдайда µзге
учаскеге де жеке меншік немесе жер пайдалану ќ±ќыѓыныњ субъектілерінен осы
учаскелерді шектеулі пайдалану ќ±ќыѓын (жекеше) сервитут табыстауды талап
етуге ќ±ќылы. Міне, осылардыњ барлыѓы жердіњ процессуалдыќ ќ±ќыќ
ќатынастары арќылы ж‰зеге асырылады.
3) Реттеуші жер ќ±ќыќ ќатынастары зањи жауапкершілікті ќолдануѓа
байланысты емес жер ќ±ќыќ ќатынастарын ж‰зеге асыру процесінде ќалыптасады.
Мысалы, Жер Кодексініњ 85-бабына сєйкес, егер меншік иелері немесе
мемлекеттік емес жер пайдаланушылар жер пайдалану ќ±ќыѓын сатып алѓан
болса, жер учаскелерін мемлекеттік ќажеттіктер ‰шін олардан алып ќою Жер
Кодексіне, ал онымен реттелмеген бµлігінде Ќазаќстан Республикасыныњ µзге
де зањ актілеріне сєйкес сатып алу тєртібімен ж‰зеге асырылады.
Б±л шара мемлекет тарапынан ќолданылѓан санкцияны білдірмейді,
керісінше зањда ќарастырылѓан жаѓдай мен тєртіпте ж‰зеге асырылады.
¤йткені, меншік иесініњ шеккен шыѓындарыныњ барлыѓы µтеледі. Б±л ќ±ќыќтыќ
ќатынастар реттеуші жер ќ±ќыќ ќатынастары нысанында ж‰зеге асырылады,
себебі м±ндай алып ќою ќандай да бір жер ќ±ќыќ нормаларын бұзу болып
табылмайды.
4) Ќорѓаушы жер ќ±ќыќ ќатынастары жасалѓан ќ±ќыќ б±зушылыќќа
жауапкершілік шарасын ќолдануѓа байланысты пайда болады. Мєселен жердіњ
ќ±нарлы ќабатын химиялыќ заттар шыѓарып тастау арќылы нашарлатќан зањды
т±лѓалар, зањ актілеріне сєйкес єкімшілік жауапкершілікке тартылады. Кейбір
жаѓдайда осындай ќ±ќыќ б±зушылыќтан басќа ќ±ќыќ салаларымен ќарастырылѓан
ќорѓау ќатынастары туындайды.
Ќорѓау ќ±ќыќ ќатынастары жер зањыныњ б±зылуыныњ барлыќ жаѓдайында
пайда болады. Мысалы, жердіњ нысаналы маќсатын зањсыз µзгерту жер учаскесін
алып ќоюѓа негіз болады (жер ќ±ќыѓы жауапкершілігі); келтірілген залалды
µтеу (азаматтыќ ќ±ќыќтыќ жауапкершілік; айып тµлеуді ќолдану (єкімшілік
ќ±ќыќтыќ жауапкершілік).
Жер құқық қатынастарының жіктелуі қосымша келесідей негіздер бойынша
жүзеге асырылады:
1. Жер құқық қатынастарының мазмұнына байланысты:
• жерді табиғи объект ретінде қорғаумен байланысты қатынастар;
• жерді өндіріс құралы ретінде пайдаланумен байланысты қатынастар;
• жер ресурстарын мемлекеттік басқарумен байланысты қатынастар;
• жер заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілік қолданумен байланысты
қатынастар;
2. Жер құқық қатынастары қатысушыларының құқықтары мен міндеттерінің
мазмұнына байланысты:
• жерге меншік құқығын жүзеге асырумен байланысты қатынастар
• жерге меншік құқығынан туындайтын өзге құқықтарды жүзеге асырумен
байланысты қатынастар;
3. Жер құқық қатынастарының мерзіміне байланысты:
• тұрақты қатынастар; тұрақты жер пайдалану құқығынан және жерге меншік
құқығынан туындайтын қатынастар т.б.
• уақытша қатынастар; жер учаскесін қысқа (5жыл) немесе ұзақ (49жыл)
мерзімді уақытша пайдаланудан туындайтын қатынастар т.б.
4. Жер құқық қатынастарының туындау негіздеріне байланысты:
• бастапқы жер құқық қатынастары;
• туынды жер құқық қатынастары;
5. Жер құқық қатынастары нормаларының мазмұнына байланысты:
• материалдық қатынастар;
• процессуалдық қатынастар:
3. Жер құқығының әдістері және жүйесі
Жер қатынастарының ерекшеліктері жер құқығында қолданылатын реттеу
әдістерінің мамзұнына жанама түрде байланысты болады. Белгілі әдіс түрін
қолдану жер құқық қатынастарының қандай салада қалыптасқандығын білдіреді.
Мәселен, жер қорын мемлекеттік басқарумен байланысты жер құқық
қатынастарына билік әдісі қолданыслса, жер учаскесін жалға беру барысныда
шартты әдістер тобы қолданылады. Жер құқығының әдістері дегеніміз – жер
қатынастарын реттейтін, яғни, жер құқық қатынастары субъектілеріне әсер ету
амалдары мен тәсілдерінің жиынтығы. Жер құқығының әдістері екі түрге
бөлінеді: императивті және диспозитивті.
Жер құқығының императивті әдістері – билік пен бағыныштылыққа
негізделген, міндетті қатысушысы мемлекет немесе мемлекет мүддесін
білдіретін билік органдары болады. Императивті әдістер жер ресурстарын
мемлекеттік басқару саласында, мемлекеттік басқару функциясын жүзеге
асырудың тәртібін анықтауда, жер учаскесінің шекті мөлшерін анықтауда, жер
учаскесін тек нысаналы мақсатта пайдалану шектеулерін белгілегенде, т.б.
жағдайларда қолданылады.
Жер құқығының диспозитивті әдісі – жер құқық қатынастары қатысушыларының
теңдігіне, шарт еркіндігіне негізделген. Бұл әдістер жерге жеке меншік
құқығын жүзеге асыру саласында және жерде дербес шаруашылық жүргізуде
қолданылады. Яғни, жер құқық қатынастары қатысушыларына жер учаскесіне
қатысты өз бетінше шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Жер құқық қатынастарының ерекшелігі, осы саладағы қоғамдық қатынастарды
құқықтық реттеуде императивтік және диспозитивтік әдістердің өзара
үйлесімділігімен айқындалады. Қазіргі қоғам талаптарының өзгеруі, жас құқық
салаларының пайда болуы құқықтық реттеу әдісін құқық саласын жеке дара
қарастырудың алғышарты ретінде тану көзқарасын өзгертті. Себебі, көптеген
құқық салалары, мысалы, жер құқығы, аграрлық құқық, кәсіпкерлік құқық, т.б.
салалар аталған екі әдісті де қолданады. Сол себептен, құқықтық реттеудің
белгілі бір нысанын қолдану құқық саласын бөліп қарастырудың негізі болып
табылмайды.
Жер ќ±ќыѓыныњ ж‰йесін, жер ќатынастарын реттеу барысында єр т‰рлі
міндеттер атќаратын институттар ретінде ќарау ќажет. Жер ќ±ќыѓын жєне
ќ±ќыќтыќ сала ретінде кµрсететін басты институттар ол жалпы институттары,
ал жер ќатынастарыныњ жекелеген т‰рлерініњ немесе кейбір с±раќтарды ѓана
реттеуге баѓытталѓан жер ќ±ќыќтыќ нормалары – арнайы институттар болып
табылады. Сонымен жер ќ±ќыѓыныњ жалпы бµлімін жалпы институттар ќ±раса,
ерекше бµлімін – арнайы институттар ќ±райды.
Шын мєнінде ќатынастарды реттеп отырѓан ќ±ќыќ ж‰йесін ѓылыми
т±рѓыдан т‰сіндіру, сол саланыњ жеке ќ±рылымдыќ бµліктерін, олардыњ
ерекшеленуімен µзара байланыстарын жєне ішкі ќалыптасу зањдылыќтарын
ќамтиды. Б±л процестіњ бір мањызды жаѓы барлыќ басќа институттарѓа немесе
олардыњ басым кµпшілігіне бірдей жалпы ережелер ќолданылатынын жєне осы
институттар біртектес немесе µздерініњ бірігуі кезінде, аталмыш ќ±ќыќ
саласын ќалыптастыратынын аныќтайды.
Жер құқығының жүйесі дегеніміз - өзара тығыз байланысты жер құқық
институттарының жиынтығы. Өзге құқық салалары сияқты жер құқығының жүйесі
келесі бөлімдерден тұрады: жалпы бөлім, ерекше бөлім және арнайы бөлім.
Жалпы бөлімде жалпы ережелер, яғни жер құқығының түсінігі, пәні,
әдістері, қағидалары, қайнар көздері қарастырылған. Сонымен бірге, жерге
меншік құқығы, жер пайдалану құқығы, жер қатынастарын мемлекеттік реттеу
және жер заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілік мәселелері көрініс тапқан.
Жер құқығының ерекше бөлімінде жер қорының жекелеген санаттарының
құқықтық режимі мен оларды қорғау жағдайлары қарастырылған. Атап айтсақ,
ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлердің құқықтық режимі, елді мекендердің
(қалалардың, кенттер мен ауылдық елді мекендердің) жерінің құқықтық режимі,
өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де ауылшаруашылығы мақсатына
арналмаған жерлердің құқықтық режимі, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар,
сауықтыру мақсатындағы, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы
жерлердің құқықтық режимі, орман қорының жері, су қорының жері, босалқы
жерлердің құқықтық режимі.
Арнайы бөлім шетелдердің жер заңдарын зерттейді. Шетел
мемлекеттерінің, Қазақстан жерін пайдалану мәселелерін, халықаралық
шарттармен реттелетін жерді жалдау қатынастарын және жерді халықаралық
қорғау және жер қатынастары саласындағы халықаралық ынтымақтастық
мәселелерін зерттейді.
4. Жер құқығының қағидалары
Құқық қағидасы – бұл қоғамдағы құқықтың мазмұнын, оның мәнін және
мағынасын сипаттайтын алға қоятын идеялар. Бір жағынан, олар құқықтың
заңдылықтарын көрсетеді, екінші жағынан, құқықтық реттеудің барлық аясында
әрекет ететін және барлық субъектілерге тарайтын жалпы нормаларды
білдіреді. Бұл нормалар заңда тікелей қөрсетіледі немесе заңның жалпы
мағынасынан туындайды. Құқық қағидалары заң шығарушы үшін алға қоятын
идеялар ретінде бола тұрып, құқық нормаларын жетілдіру жолдарын анықтайды.
Қағидалардың арқасында құқық жүйесі адам мен қоғамның маңызды мүдделері мен
қажеттіліктеріне бейімделеді. Құқық қағидалары-құқықтың мәнін білдіруде
оған негіз болатын идеялар мен бастаулар. Ол идеялар әділдік пен
бостандықтың сара жолын қорытындылау арқылы шығарылады. Құқық қағидалары
әділдік, туралық көрсеткіші болғандықтан тұрақтылығымен ерекшеленеді,
олардың ұзақ уақыт бойына өзгермейтіндігі құқықтық нормалардан айырмашылығы
болып табылады.
Заң әдебиеттерінде жер заңдары қағидаларына көп көңіл бөлінген.
Қазақстандық ғалымдар ішінде С.Б. Байсалов, Д.Л. Байдельдинов, А.Е. Еренов,
Н.Б. Мухитдинов және басқа да ғалымдар қағидаларды қағидаларды зерттеген.
Ресей ғалымдарының ішінде бұл салада зерттеулер жүргізген ғалымдар – Б.В.
Ерофеев, О.И. Колбасов, В.В. Петров және т.б.
Жер құқығының қағидалары дегеніміз – жер құқық қатынастарын реттеуде
басшылыққа алынатын негізгі заңды түрде бекітілген бастамалар жиынтығы.
Атақты ғалым заңгер, Ә.Е. Бектұрғановтың пікірі бойынша, жер
заңдарының қағидалары келесілер болуы керек дейді:
• жерді табиғат объектісі, Қазақстан Республикасы халқының
өмірі мен тіршілігінің негізі ретінде сақтау және қорғау;
• жерде экологиялық қауіпсіздік шараларын сөзсіз іске асыру;
• жерлерді мақсатты және ұтымды пайдалану;
• ауылшаруашылық мақсатындағы жерлердің басымдығы;
• жерге жердің жеке меншік иесіне және жер пайдаланушыларға
зиян келтірмеу;
• ақылы жер пайдалану;
• жер нарығы тәртіптерін сақтау.
Жер кодексінің 4-бабында жер қатынастарын құқықтық реттеудің
қағидалары аталған:
• Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы, қол сұғылмаушылығы және
бөлінбейтіндігі;
• Жерді табиғи ресурс, Қазақстан Республикасы халқының өмірі мен
қызметінің негізі ретінде сақтау;
• Жерді қорғау және ұтымды пайдалану;
• Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
• Жерді нысаналы пайдалану;
• Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлердің басымдығы;
• Жердің жай-күйі және оған қол жетімділік туралы ақпаратпен қамтамасыз
ету;
• Жерді пайдалану мен қорғау жөніндегі іс шараларды мемлекеттік қолдау;
• Жерге залал келуін болдырмау немесе оның зардаптарын жою;
• Жерді ақылы пайдалану.
Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы, қол сұғылмаушылығы және
бөлінбейтіндігі қағидасы. Бұл қағида жер заңдарында жаңадан орын алған және
Қазақстан Республикасының егемендігін қамтамасыз ететін маңызды
қағидалардың бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының Жер кодексіне
сәйкес, жер учаскесін Қазақстан азаматы мен заңды тұлғасына, сонымен қатар,
мемлекеттік емес шетел тұлғаларына жеке меншікке беру мемлекет аумағын
бөліп беруді немесе берілген жер учаскесін мемлекеттік басқару шеңберінен
шығаруды білдірмейді. Жер учаскесі жеке меншікке берілгенімен мемлекеттік
реттеу аясында қалады. Сол себептен, қазіргі нарықтық жағдайда, жер
учаскесінің азаматтық айналымның еркін объектісі ретінде танылып отырған
шақта мемлекет егемендігін, аумағының тұтастығын және бөлінбейтіндігін
қамтамасыз ету үшін аталған қағиданы ұстану және басшылыққа алу өте орынды.
Ќазаќстан Республикасыныњ аумаѓына жататын жер бірт±тас тек мемлекетке
тиісті екендігін білдіреді. Яѓни ќандай да бір, басќа мемлекеттіњ
Республика жеріне ќандай да бір талаптар ќабылданбайды немесе салуѓа
болмайды деген ќаѓиданы бекітеді.
Жерді табиғи ресурс, Қазақстан Республикасы халқының өмірі мен
қызметінің негізі ретінде сақтау қағидасы. Б±л ќаѓида бойынша жер адамныњ
µмір тіршілігініњ, оныњ єлеуметтік жєне экономикалыќ ќажеттіліктерін
ќанаѓаттандыру ‰шін пайдалануѓа ќажетті табиѓи ресурс болып табылады. Осы
табиѓи ресурстарды ќорѓау мен саќтауды ж‰зеге асырмай єлеуметтік жєне
экономикалыќ ќажеттіктерді іске асыру м‰мкін еместігін білдіреді.
Жерді ќорѓау мен ±тымды пайдалану ќаѓидасы. Жерді ±тымды пайдалану
ќаѓидасыныњ мазм±ны жер санаттарының т‰ріне ќарай єрт‰рлі болады: ауыл
шаруашылыќ маќсатќа арналѓан жерлерді пайдалану кезінде оларды ±тымды
пайдалану ќаѓидасы жоѓары дењгейдегі сапалы µнім ала отырып, ауыл
шаруашылыќ жердіњ µнімділігін ж‰йелі т‰рде кµтеруді кµздейді; ауыл
шаруашылыѓына арналмаѓан жерлерде ±тымдылыќ жер учаскесін ‰немдеу мен
объектілерді алќаптарда µте пайдалы єдіспен орналастыруда кµрінеді; ерекше
ќорѓалатын табиѓи аумаќтардыњ (рекреациялыќ немесе тарихи-мєдени
маќсаттаѓы) жері пайдалануда ±тымдылыќ аталѓан жерлерді пайдаланудаѓы
арнайы маќсатын ќамтамасыз етіп адамдардыњ демалуын жєне тарихи-мєдени
объектілерді д±рыс саќталуын ќамтамасыз етуден кµрінеді. Б±л ќаѓида жер
ќ±ќыѓыныњ барлыќ институттарын ќамтып µтеді жєне кµптеген жер-ќ±ќыќ
нормаларынан кµрініс табады.
Экологиялық ќауіпсіздікті ќамтамасыз ету ќаѓидасы. Бұл қағида жерді
табиѓи ресурс ретінде ќорѓау мен саќтау ќаѓидасынан туындайды. Кењес
Одаѓында, Ќазаќстан Республикасыныњ аумаѓындаѓы полигондарды толып жатќан
єр т‰рлі атом жарылыстары ж‰ргізілді. Осылардыњ єсерінен жер к‰йзеліске
±шырап жердіњ ќ±нарлыѓы тµмендеді. Арал жєне Семей µњірлері экологиялыќ
апат аймаќтарына айналды. Кµптеген µндіріс орындары экологиялыќ шараларды
ќолданбайды, жерге, суѓа, ауаѓа µндіріс ќалдыќтары мен улы заттарды
залалсыздандырмай шыѓарып тастайды.
Б±л ќаѓиданыњ мазм±ны мынадан кµрінеді:
- жер ландшафтын т±раќты ±стап т±ру жаѓдайын жасау немесе ќорѓау
жерге орналастырудыњ басты маќсаты болып табылады. Оѓан жерге
орналастырудыњ мынадай маќсаттары баѓынады: - жерге орналастырудыњ схемасын
жасау, жања жерлерді игеру жобасын жасау, ерекше режиммен пайдалану аумаѓын
аныќтау;
- жерді аумаќтыќ экологиялыќ жаѓдайын б±затын тєсілмен пайдалану,
жер учаскесіндегі топыраќтыњ ќ±нарлыѓын тµмендететін жаѓдай
эксплуатациялау, экологиялыќ жаѓдайдыњ нашарлауы б±л учаскені алып ќоюѓа
негіз болады;
- жања немесе реконструкциялап объектілерді, ‰йлерді, ѓимараттарды
µндіріске енгізу, сонымен ќатар жер жаѓдайы мен ќоршаѓан ортаѓа кері єсер
ететін жања технологияларды енгізу міндетті т‰рде ќоршаѓан ортаны ќорѓау
шараларын ж‰зеге асыру барысында ќарастырылуы керек. М±ндай ж±мыстарды
ж‰ргізу алдында мемлекеттік санитарлыќ-гигиеналыќ жєне экологиялыќ
сараптаманыњ оњ шешімді ќорытындысы болуы тиіс;
- жерге кері єсер ететін процестерді жоюы ‰шін алдын ала жер
ќорыныњ жаѓдайына баќылау ж‰йесі ретінде жер мониторингі ‰здіксіз
ж‰ргізіліп отыруы керек.
Жерді нысаналы пайдалану ќаѓидасы. Бұл қағида жер ќ±ќыѓыныњ барлыќ
институттарыныњ мазм±нын ќамтиды. Егер м‰лік (‰йлер, ѓимараттар, кµлшік
ќ±ралдарын жєне т.б.) µз маќсатында емес басќа маќсатта ќолдануѓа м‰мкін
болса, жерді оныњ пайдалану режимін куєландыратын ќ±жатта кµрсетілмеген
пайдалануѓа болмайды. Мєселен осы маќсат кµрсетілмесе егістікке бµлінген
жерге орман аѓаштарын отырѓызуѓа болмайды немесе керісінше орман аѓаштарын
отырѓызуѓа арналѓан жерді егістікке пайдалануѓа болмайды.
Жердіњ нысаналы маќсаты б±л жердіњ категориясына сєйкес зањмен
белгіленген тєртіп пен жаѓдайды наќты маќсатта пайдалану шегі.
Сонымен бірге, жердіњ ќ±ќыќтыќ режимі оларды пайдаланудыњ
ережелерімен жєне жер, орман, су, ќоршаѓан ортаны ќорѓау зањдарымен жєне
жер ќойнауын ќорѓау зањдарына сєйкес азаматтыќ айналымѓа енгізу, ќорѓау,
мониторинг жєне есептеу арќылы жердіњ аныќталѓан категориясын ќамтуы
негізінде аныќталады.
Жердіњ негізгі санаттарының ќ±ќыќтыќ режимі жєне нысаналы маќсаты –
Ќазаќстан Республикасыныњ жер зањдарымен жєне жер орналастыру ќ±жаттарымен
аныќталады.
Жер кодексініњ 65-бабы 1-тармаѓы 1-тармақшасына сєйкес, жер
учаскелерініњ меншік иесі жерді оныњ нысаналы маќсатына сєйкес, ал уаќытша
жер пайдалану негізінде – жер учаскесін беру актісіне немесе жалдау шартына
(µтеусіз уаќытша жер пайдалану шартына) сєйкес пайдалануѓа міндетті. Жер
учаскесініњ нысаналы маќсатын аныќтамай меншік ќ±ќыѓы немесе жер пайдалану
ќ±ќыѓы пайда болуы м‰мкін емес. Жердіњ нысаналы маќсатын µздігінше µзгерту
ќ±ќыќ б±зушылыќ болып табылады жєне меншік ќ±ќыѓыныњ немесе жер пайдалану
ќ±ќыѓыныњ тоќтатылуына негіз болуы м‰мкін. Жерді нысаналы пайдалану барлыќ
жер зањдарыныњ спецификасын кµрсететін ќаѓида болып табылады. Жерді
нысаналы пайдалану жерді санаттар мен алќаптарѓа бµлу негізін ќұрайды.
Ауыл шаруашылыѓы маќсатындаѓы жер басымдыѓы ќаѓидасы. Бұл қағида Жер
кодексініњ 4-бабы 6-тармағында қаралған. Соѓан сєйкес ауыл шаруашылыѓын
ж‰ргізуге байланысты емес маќсаттарѓа пайдалану ‰шін ауыл шаруашылыѓы
алќаптарын алып ќоюдан туындаѓан ауыл шаруашылыѓы µндірісіндегі шыѓындары
ауыл шаруашылыѓы алќаптарыныњ кµлемі мен олардыњ сапасын ќалпына келтіру
арќылы ауыл шаруашылыѓы µндірісініњ дењгейін саќтау маќсатында
республикалыќ бюджет кірісіне µтелуге тиіс.
Осыѓан ±ќсас норма Жер кодексініњ 165-бабы 1-тармаѓы 4-бөлігінде
бекітілген. Соѓан сєйкес топыраќ ќ±нарлыѓыныњ б‰лінуіне єкеп соѓатын, су
режимін нашарлатып, ауыл шаруашылыѓы даќылдары мен екпелеріне зиянды заттар
бµліп шыѓаратын объектілерді салу мен пайдалану жер сапасыныњ нашарлаѓан
жаѓдайында, келтірілген шыѓын толыќ кµлемінде µтелуге тиіс.
Ауыл шаруашылыѓы маќсатындаѓы жердіњ басымдыѓы жер кадастры
ќ±жаттары мен ауыл шаруашылыѓы маќсатында ќолдануѓа жарамды деп танылѓан
жерлер бірінші кезекте ауыл шаруашылыѓы µндірісі ‰шін берілу керектігінен
кµрінеді. Ауыл шаруашылыѓы емес ќажеттік ‰шін ауыл шаруашылыѓына жарамсыз
немесе тµмен сападаѓы алқаптар берілуі керек
Жердіњ жай-к‰йі ќол жетімділік аќпаратпен ету ќаѓидасы. Б±л жаѓдайда
Жер кодексініњ 157-бабында ж‰зеге асырылѓанын кµруімізге болады. Соѓан
сєйкес мемлекеттік жер кадастры Ќазаќстан Республикасы жерініњ табиѓи жєне
шаруашылыќ жаѓдайы, жер учаскелерініњ орналасќан жері, нысаналы
пайдаланылуы, мµлшері мен шекарасы, олардыњ сапалыќ сипаттамасы туралы, жер
пайдаланудыњ есепке алынуы мен жер учаскелерініњ кадасторлыќ ќ±ны туралы
мєліметтердіњ, µзгеде ќажетті мєліметтердіњ ж‰йесі болып табылады.
Мемлекеттік жер кадастры жер учаскелеріне ќ±ќыќты субектілер туралы
аќпаратты енгізіледі. Ал Жер кодексініњ 158-бабы 5,6 т. сєйкес мемлекеттік
жер кадастрын ж‰ргізетін мемлекеттік органдар, мемлекеттік кєсіпорындар мен
лауазымды адамдар жер кадастр ќ±жаттамасына енгізілетін мєліметтердіњ
д±рыстыѓын ќамтамасыз етуге міндетті.
Жерді пайдалану мен қорғау жөніндегі іс-шараларды мемлекеттік қолдау
қағидасы. Æîñïàðëû ýêîíîìèêàäàí íàðûққà êөøó êåçiíäå æåð ïàéäàëàíó àÿñûíäà
êәñiïêåðëiêïåí àéíàëûñóға íèåòi áàð ñóáúåêòiëåðäiң áàñòàïқû қаражаты
æåòêiëiêñiç áîëғàí êåçäå åң àëäûìåí, àқøàëàé қîëäàó òүðiíäå êөðiíiñ òàáàòûí
ìåìëåêåòòòiң êөìåãi қàæåò. Жерді қорғауға бағытталған шараларды
қаржыландыру 5 қаңтар 2005 жылы қабылданған 2005-2007 жылдарға арналған
ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерді ұтымды пайдалану бағдарламасы бойынша
республикалық қаражат есебінен қарастырылған. Қаржыландырудың жалпы көлемі
- 4655318 мың теңгені құрайды. Соның ішінде: 2005 жылға - 1474669 мың
теңге; 2006 жылға - 1905685 мың теңге; ал 2007 жылға - 1274964 мың теңгені
құрайды. Жерді қорғау шараларын жергілікті бюджет есебінен қаржыландыру
жергілікті бағдарламаларға сәйкес анықталады
Жерді ақылы пайдалану қағидасы. Бұл 1917 æûëғû Æåð òóðàëû Äåêðåòïåí
æåðäi òåãií ïàéäàëàíó қағидасы çàңäû òұðғûäà áåêiòiëіп, мåìëåêåò æåðäi æåêå
æәíå çàңäû òұëғàғà òåãií æәíå ìåðçiìñiç ïàéäàëàíóғà áåðãåí. Зàң
әäåáèåòòåðiíäå áұðûí äà æåðäi øàðóàëàðғà өòåóñiç áåðó қағидасы êүìәí
êåëòiðãåí, өéòêåíi îë æåðäiң қàëûïòû íàðûқòûқ àéíàëûìûí құðó òóðàëû æàëïû
ережеге ñàé êåëìåéäi. Æåðäi æәíå áàñқà äà òàáèғè ðåñóðñòàðäû òåãií
ïàéäàëàíó îëàðғà қàòûñòû åøêiìíiң ìåíøiãi åìåñ äåãåí òүñiíiêòiң äàìóûíà
ñåïòiãií òèãiçеäi. Æåðäi òåãií ïàéäàëàíó æåðãå ұқûïòû қàðàóäû òәðáèåëåói
æåòêiëiêñiç áîëäû, îíûң құíûí áàғàëàóäû àíûқòàó áîéûíøà ýêîíîìèêàëûқ
çåðòòåóëåðäi æүðãiçóäi òåæåäi, åëäåãi æåð ýêîíîìèêàëûқ æàғäàéäûң íàøàðëàóû
ñåáåïòåðiíiң áiði áîëûï òàáûëäû.
Жер пайдаланудың ақылылығы жердi басқарудың ең негiзгi қағидасы болып
табылады. Ол жердi пайдалану тек ақы төлеу арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
Еркінбаева Л.Қ.
Айгаринова Г.Т.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕР ҚҰҚЫҒЫ
ОҚУ ҚҰРАЛЫ
Алматы, 2007
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті заң факультетінің
___________2007 жылы ( № _______ хаттамасы) және ғылыми оқу-әдістемелік
бюро__________2007 жылы ( № _____ хаттамасы) шешімдерімен жариялануға
ұсынылған.
Еркінбаева Л.Қ., Айгаринова Г.Т. Қазақстан Республикасының жер құқығы:
дәрістер жинағы. Оқу құралы – Алматы, 2007 - ____ бет.
Оқу құралы заң факультетінің, өзге жоғары оқу орындарының
студенттеріне, магистранттарына, сондай-ақ жер заңнамасының мәселелері
қызықтыратын көпшілікке арналған.
АЛҒЫ СӨЗ
Жерге деген ғаламат сый материалдық әлемнiң өзге объектiлерiн
алмастырмайды. Оны барлық азаматтық кұндылық алмастырмайды. Жер өзге табиғи
объектiлер сияқты бағасыз халық құндылығын бiлдiретiн биопотенциалық
құнарлы топырағын қамтиды. Казақстан Республикасының Конституциясында жер
табиғи ресурс ретiнде, Қазақстан Республикасының халықтың өмірінің негiзi
болып белгiленген.
Жер Қазақстан Республикасының конституциялық, әкiмшiлiк, азаматтық,
отбасы, қаржылық, салықтық жене аграрлық құқықтық, сонымен бiрге
мемлекеттiк шекара, мемлекеттiк құрылым, азаматтық мәмiле жасау, жер
учаскесiне деген отбасылардың меншiгiн бөлу, салық салу және ауыл
шаруашылық өндiрiс тағы басқалардың құқықтық реттеу пенi болып табылады.
Жердiң көпқырлы қызметтi жүзеге асыруына байланысты жерге байланысты
туындайтын қатынастарды, сонымен бiрге, жер шаруашылық қатынастарды
бiрiккен және өзара тығыз байланысты құқық реттеу қажеттiлiгi туындап отыр.
Сонымен бiрге, жердiң объектiлердi орналастыратын кеңiстiк, орман, су,
өсiмдiгi әлемi және өзге табиғи ресурстар үшiн кеңiстiк негiзi болу
қасиетiне жер қатынастарын құқықтық реттеу жер құқығымен байланысты.
Жер құқығы Қазақстан Республикасының дербес құқық саласы ретiнде
жердi табиғи ресурс ретiнде пайдалану мен қopғay, жердi ұтымды пайдалануды
ұйымдастыру мaқcaтынан өндiрiс құралы және шарты сонымен бiрге, кұнарлы
топырақты жақсарту және ұтымды пайдалану, жер қатынастары субъектiлерiнiң
құқықтары мен заңды мүдделерiн жүзеге асыруға байланысты туындайтын
қатынастарды реттейтiн құқықтық нормалар жиынтығы.
Аталған пәндi oқуға кiрiспес бұрын Қазақстан Республикасыньң жер
құқығының пайда болуы мен даму тарихын бiлуiмiз қажет.
Қазақстандағы жер қатынастарының реттелуі терең тарихи кезеңге
кетедi. Революцияға дейiнгi Қазақстандағы жер қатынастары патшалықтық
отарлау саясатын жүзеге асыруға бағыттайтын Ресей империясының заңдарымен
реттелген. Қазақстан Республикасының жер құқығын қалыптастырудың кеңестiк
кезеңi 1917 жылдан басталған. 1938 жылға дейiн "Жер құқығы" пәнi дербес
мәртебесi болмай, жер колхоз құқығы ретiнде оқытылған болатын. 1938 жылдан
80 жылдардың ортасына дейiн жоғарғы оқу орындарында, кейiннен дербес оқу
пәнi ретiнде жинақталған "жер құқық" пәнi жүргiзiле бастады. 70 жылдары жер
заңдарынан бастап тау кен құқығынa дейiн табиғи ресурстар заңнамасының
жүйелену процесi болады, ал 80 жылдардың басына жер заңнамасына сейкес жер,
су, орман кодестерi қабылданған болатын.
1988 жылғы жаңа пән "Экологиялық құқық" пайда болды, ал жер
экологиялық объект ретiнде танылды. Бiрақ, кейiн жердi табиғи ресурс
ретiнде және экологиялық объект ретiнде бiр курста оқытудың қиындығы
байқалды. Алдымен "Жер құқығы" курсын, кейiн "Экология құқық" курсын oқуға
кipicy қажеттiлiгi туындады. Осыған сәйкес жер құқығының алғашқы құрылымы
мен институттары өзгердi. Мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк бiрдей
деңгейде реттеледi, қорғалады, ауылшаруашылық мaқcaтындaғы жер тауарлық
өндiрiс жүргiзу үшiн және меншiкте болуы мүмкін және пайдалану мен
қорғалудың ерекше мәртебесiне ие. Жер қорын мемлекеттiк реттеу нарықтық
экономиканық талаптарына жауап беретiн жаңа сапалы бағытқа ие.
Жаңа құқық, инститyттар, сонымен бiрге жер қорының жаңа санаттары
(рекреациялық, тарихи-мәдени мақсат жерлерi т.б.), яғни Жер құқығы
курсының ерекше бөлiмiнің құқық институттары пайда болады.
Жер құқық қатынастарын реттеу ерекшелiгi дамып өзге ұксас құқық
салаларынан бөлiнiп шықты. Казақстан Республикасының жаңа Жер кодексi
қабылданды. Әртүрлi құқық салалар нормаларының өзара әрекет ету, жанасуы
және интеграция процестерi жүзеге асырылуда. Жер құқық саласына азаматтық,
еңбек құқығы және өзге де құқық салаларының нормалары енуде. Жер құқығы
ғылым саласы ретiнде даму үcтiндe. Қазақстан Республикасының ғалымдарының
түпкiлiктi зерттеулерi бар және олардың кейбiрлерi ұсынылатын әдебиеттер
тiзiмiне ендi.
Haқты пәндi оқыту әдiсi студенттердiң болашақ мамандығы үшiн қажет
бiлiмдi беруге бағытталғандықтан, жаңа мақсаты бар. Бiлiм алу лекция және
семинар сабақта материалды ic жүзiнде оқу, тақырыптар бойынша қосымша
әдебиеттердi, оқулықтарды, oқу құралдарын оқу сонымен бiрге лекция және
семинар сабақтарды ерекше интерактивтi әдiстердi қолдану арқылы жүзеге
асырылады.
Haқты курстағы басталған жер қатынастарын оқуын студенттер 6
семестрде "Экологиялық құқық" (жердi қоршаған ортаның ажырамас бөлiгi
ретiнде) және "Аграрлық құқық" (ауылшаруашылық жерлерiн шаруашылық
пайдалану тәрmiбiне көніл бөлінедi) курстарын оқумен жалғастырады.
Ал қоса ұсынылып отырған жер құқығы пәнінен жұмыс бағдарламасы "Жер
құқығы курсын жоғарғы оқу орындарының барлық факультеттерiнде oқу
жоспарына сәйкес көлемде оқыту үшiн арналған. "Жер құқығы" курсын оқып
бiтiргеннен кейiн емтихан тапсырады, емтихан үшiн cұpaқтap тiзiмi нақты
жұмыс бағдарламасында көрініс тапқан. Ұсынылған әдебиеттер, негiзгi
нормативтiк құқықтық актiлер тiзiмi осы курсты оқу үшiн арналған.
1 ТАҚЫРЫП. ЖЕР ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, ПӘНІ, ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ҚАҒИДАЛАРЫ
Сұрақтары:
1. Жер құқығы құқық саласы ретінде, ғылым саласы ретінде және оқу пәні
ретінде түсінігі.
2. Жер құқығының пәні. Жер құқық қатынастары: түсінігі, обьектісі,
субьектісі және түрлері.
3. Жер құқығының әдістері және жүйесі.
4. Жер құқығының қағидалары.
5. Жер құқығының басқа құқық салаларымен байланысы және ара-қатынасы.
1 Жер құқығы құқық саласы ретінде, ғылым саласы ретінде және оқу пәні
ретінде түсінігі
Адам қоғамының барлық өмiрiнде, оның қалыптасуы мен дамуында жер өте
маңызды роль атқарған. Жер – табиғаттың берген сыйы ретiнде, адам қоғамының
пайда болуына дейiн болған. Бiрақ, жер өзiнiң еңбектiң жалпы заты қызметiн
атқаруы үшiн мiндеттi түрде оны бiреу иемденуi қажет және өндiрiстiк
процесiн жүзеге асыруы қажет.
Мемлекетіміздің басты байлығы – оның экономикалық және әлеуметтік
қолайлы негізі болып табылатын жер ресурстары. Қазақстан Республикасындағы
саяси және экономикалық құрылысты реформалау процессі жер қатынастарын
түбегейлі өзгерту және мемлекеттің тікелей бақылауы мен басқаруы арқылы жер
реформасын жүргізу қажеттілігін туындатып отыр. Сонымен қатар, нарықтық
экономикаға өту жердің негізгі өндіріс құралы, аумақтық кеңістіктің негізі
және маңызды табиғи объект ретінде жердің басты функцияларын сақтай отырып,
жерге әртүрлі меншік нысандарын, жер пайдалану құқығының ақылығын енгізу
және жерді заңды түрде азаматтық және шаруашылық айналымның объектісі
ретінде тану қажеттілігін объективті түрде туындатып отыр.
Қазіргі кезде жердің экономикалық маңыздылығы өте жоғары деңгейде. Жер
адам қоғамының кез-келген шаруашылық қызметінің және өмірінің негізі.
Жердің экономикалық қасиетімен қатар, экологиялық маңыздылығында ескеру
қажет. Жер – қоршаған ортаның ажырамас бөлігі, табиғи ресурс.
Жер – тұтастай алғандағы адамзат үшін қажетті және басты материалдық
ресурс болып табылады. Аталған бұл термин көп қырлы болып табылады және
бірнеше мағынада қолданылады:
1. Жер кең мағынада алғанда Жер шары ретінде түсініледі.
2. Жер адамның өмір сүретін ортасы және табиғи байлықтардан, жер
бедерінен, ландшафттардан құралатын Жер шарының қабаты ретінде.
3. Жер жер құқығының реттеу пәні ретінде. Бұл тұста біз жер деген
түсініктің астарынан табиғи ресурстарды, ауыл және орман шаруашылық
өндірістерінің басты өндіріс құралы, құрылыстар, құрылымдар және басқа
да объектілер салу үшін қажет болып табылатын кеңістіктің базис деген
мағыналарды көре аламыз.
Заң ғылымында құқық нормаларын жекелеген салаларға өзара ажырату үшін
келесідей алғышарттар қолданылады: бұл құқықтық реттеудің ерекше пәні,
ерекше реттеу әдісі, құқықтық реттеудің жүйеленген қайнар көздері, өзіндік
қағидалары және жеке құқық саласына бөліп шығаруға деген қоғамның
мүдделігі. Жер қатынастарының экономикалық, әлеуметтік және экологиялық
мәні жер қатынастарының ерекше құқықтық реттеу пәні ретінде тануға негіз
болады. Жер қатынастары тек жер құқығының нормаларымен ғана емес, сонымен
қатар, әкімшілік құқық, азаматтық құқық, қаржылық құқық және өзге құқық
салаларының нормаларымен реттеледі. Сәйкесінше, аталған жер құқық
қатынастар тобын реттеу әдісінің ерекшелігі, яғни, жер қатынастарының
субъектілеріне әсер етудің ерекше үйлесімдігі бар. Жер құқығының жүйеленген
қайнар көзі 20 маусым 2003 жылы қабылданған Жер кодексі және жер
заңнамасының жүйесін қалыптастыратын нормативтік құқықтық актілердің
жиынтығы бар. Жер құқық қатынастарын реттеу барысында басшылыққа алынатын
құқық қағидалары осы аталған заңнама жүйесінде тікелей көрініс тапқан. Ал
енді жер құқығының дербес құқық саласы ретінде қызмет етуі – тұрақты даму
жағдайында, жерді азаматтық айналымға енгізу жағдайында тұрған қазіргі
уақытта еліміздің жерін ұтымды пайдалану мен қорғауды қамтамасыз етудегі
қоғамның мүдделілігін айқындайды.
Жер құқығы аталған талаптардың барлығына жауап береді, сол себептен
жеке дербес құқық саласы болып табылады. Сонымен, жер құқығының бар екенін
дәлелдейтін мынадай белгілері бар:
1. Жер құқығы қатынастарының қалыптасуы және дамуы;
2. Жер құқық қатынастары саласындағы заңдардың қалыптасуы мен дамуы;
3. Қалыптасқан жер құқық қатынастарын мемлекет тарапынан реттеу
механизімінің болуы;
4. Жер құқығының өзіне тән қағидаларының болуы.
Құқық саласы ретінде жер құқығы дегеніміз – жерді пайдалану мен
қорғаумен, жерді жеке меншікке және жер пайдалану құқығына берумен
байланысты туындайтын қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған құқық
нормаларының жиынтығы.
Ғылым саласы ретінде жер құқығы дегеніміз - көптеген ғылыми
теориялардың, тұжырымдардың, ой-пікірлерінің және әртүрлі ғылыми
көзқарастардың жиынтығы болып табылады. Бұлардың мақсаты ғылыми тұрғыда жер
құқығының пайда болуын түсіндіріп беру, оның әрі қарай даму жолына болжам
жасау. Сонымен бірге, жер қатынастарын құқықтық реттеудегі ақтаңдақтарды,
кемшіліктерді жою, оларды болдырмау және осы саладағы заңдардың өзара
қарама-қайшылықтарын жою болып табылады.
Жер саласындағы қазіргі күнгі отандық ғалымдар – Стамқұлов Ә.С.,
Бектұрғанов А.Е., Хаджиев А.Х., Еркінбаева Л.Қ. т.б.
Оқу пәні ретінде жер құқығы - дәрістік және тәжірибелік сабақтардың
жиынтығы, яғни, жер құқығы ғылымының негізгі ережелерінің белгіленген жүйе
бойынша мазмұндалуы болып табылады.
Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 12-бап 14-тармағына сәйкес, жер
дегеніміз – Қазақстан Республикасының егемендігі белгіленетін шектегі
аумақтық кеңістік, табиғи ресурс, жалпыға ортақ өндіріс құралы және кез-
келген еңбек процессінің аумақтық негізі. Осы анықтамаға сәйкес, жердің
күнделікті өмірде атқаратын қызметі мен ролін анықтап алуға болады:
1. Жердің саяси-құқықтық қызметі. Яғни, мемлекетіміздің егемендігі
белгіленген шекара шегіндегі, Қазақстан халқының тұрғылықты тұрақты
мекені;
2. Жердің экологиялық қызметі. Яғни, жер қоршаған ортаның құрамдас және
ажырамас бөлігі, табиғи ресурс;
3. Жердің экономикалық қызметі. Яғни, жер жылжымайтын мүлік ретінде
танылып, азаматтық айналымның объектісі ретінде елдің байлығы байлығы.
Жердің әлеуметтік қызметі. Жер адамдардың өмір сүру негізі және еңбек
процесінің аумақтық негізі болып табылады.
Жердiң негiзгi табиғи ресурс ретiнде белгiлерiн атап айтатын болсақ:
1. Жердiң нарықтық құны оның адам өмiрi үшiн беретiн экологиялық және
әлеуметтiк құндылығын бағалай алмайды. Сондықтан жер учаскесiнiң iс
жүзiндегi ақшалай құнын анықтау мүмкiн емес;
2. Жерге барлық халықтың табы мұқтаж және халық санының өсуiмен аталған
ресурсты тұтынуы жерге деген сұранысты күшейтiп отыр;
3. Жер тек адамзат баласымен ғана емес, сонымен бiрге, адам өмiрiн
қамтамасыз ететiн тiршiлiктiң өзге де жандарымен тұтынылады;
4. Жердiң саны мен сапасы өндiрiстiк қызмет нәтижесiнде, өзге кейбiр
объектiлер тәрiздi ұлғаймайды, керiсiнше кемiп отырады.
Қазіргі жаһандану кезінде, адамзат табиғатқа араласу белсенділігін
арттырған жағдайда, табиғи объектілерді және ерекше маңызға ие, ұзақ уақыт
бойы қалпына келетін жер ресурстарын ұтымды пайдалану саласында жалпы
глобалдық және ішкі мемлекеттік өзара келісілген шараларды қалыптастыру
қажет. Көптеген зерттеушілер осыған байланысты жердің ерекше маңыздылығын
атап өткен.
Б.Ж. Әбдірайымов, жер дегеніміз – мемлекет пен халықтың өмір сүру
қызметінің негізі болып табылатын табиғаттың басты объектісі. Жерге меншік
нысаны, иелену мен пайдалануға кімге берілгендігі және жердің сандық,
сапалық жағдайына біздің болашағымыз тәуелді деп жазған болатын.
А.Х. Хаджиевтың пікірі бойынша – жердің табиғи қасиеті өзге қоршаған
табиғи орта объектілермен өзара байланыс жүйесінде басым орнын белгілейді.
Орман, су, жануарлар дүниесі табиғат объектілері ретінде жермен байланыссыз
өмір сүре алмайды. Тек қана жермен тығыз байланыста бола отырып, олар
өздерінің өсіп-өну мүмкіндіктері мен ерекше қасиеттерін сақтайды және
барлық табиғи кешендермен бірге экологиялық қызметін жүзеге асырады.
Жер – барлық адамзат баласының өмір сүруінің негізі болып табылатын
негізгі табиғи объект.
Жер ерекше белгілерге ие.
Н.А. Сыроедовтың пікірі бойынша, жердің қайта қалыптаспаушылық, орны
толмастық және шектеушілік сияқты белгілермен сипатталады.
А.Х. Хаджиев, жердің айрықша белгілері ретінде келесі белгілерді
айтады:
- жердің құнарлы қабатының болуы;
- жердің өндірістік қабілеті мен тұтынушылық бағалығын қалпына келтіру
және сақтап қалу мүмкіндігі;
- кеңістіктік шектеулік;
- орнынан қозғалта алмайтындық, орналасқан жерінің тұрақтылығы.
Сонымен, жердің келесі белгілерін бөліп көрсетуге болады:
Біріншіден, жер құнарлыққа ие. Құнарлық табиғи және жасанды
экономикалық болуы мүмкін. Табиғи құнарлық – ұзақ мерзім бойынғы
құнарлану процессінің нәтижесі. Бұл топырақта құнарлы заттардың болуымен
және өсімдіктер әлемі үшін қол жетімдікпен анықталады.
Табиғи құнарлық мелиорация және агротехника арқылы адамның топырақтың
химиялық, биологиялық және физикалық қасиетіне әсер етуі арқылы жасандыға
ауысады.
Екіншіден, жер – табиғи табиғаттың өнімі, өзге өндіріс құралдары сияқты
адам қолымен жасалмаған.
Үшіншіден, жер айырбасталмайды. Өзге өндіріс құралдарынан айырмашылығы,
еш нәрсемен айырбастай алмайсың.
Төртіншіден, жерді пайдалану жердің тұрақтылығымен ерекшеленеді. Жерді
өзге өндіріс құралдары сияқты басқа бір жерге ауыстырып, қолдануға
болмайды.
Бесіншіден, жер беті шектеулі. Жерді өзге өндіріс құралдары сияқты
сандық жағынан ұлғайтуға болмайды.
Аталған белгiлермен себептерге байланысты жер сату-сатып алу
объектiсi болғанымен және мүлiк ретiнде танылғанымен, өндiрiстiк қызмет
нәтижесiнде пайда болатын мүлiкпен, өнiммен немесе өзге затпен теңеспейдi.
Сол себептен, жердi азаматтық айналымның еркiн объектiсi ретiнде тануға
болмайды және табиғи ресурс ретiнде сақталуын, ұтымды және мақсатты
пайдаланылуын қамтамасыз етуiмiз қажет.
2 Жер құқығының пәні. Жер құқық қатынастары: түсінігі, обьектісі,
субьектісі және түрлері
Құқықтық қатынастардың қоғам талаптарына сай өзгеруі, жер құқығы пәні
мен міндеттерінің өзгеруіне әкеп соғады. Нарықтық экономика және тұрақты
даму жағдайында жер меншік иелері мен жер пайдаланушылардың дербестігі, жер
құқық қатынастарының демократиялағы, жер меншік иелері мен жер
пайдаланушылардың құқықтарының кең ауқымға жетуі сияқты құбылыстар орын
алып отыр. Нәтижесінде жер құқығының пәні мен міндеттері өзгеріске
ұшыраған. Жер құқығының пәні дегеніміз – жер құқық нормаларымен реттелген
қоғамдық қатынастардың жиынтығы, яғни жер құқық қатынастары. Жер Кодексінің
12-бабының 10-тармақшасына сәйкес, жер құқық қатынастары дегеніміз – жерге
меншік құқығын және өзге де құқықтарды жүзеге асыра отырып, жер ресурстарын
басқаруға, жекелеген субьектілерге жер учаскелерін бекітіп беруге
байланысты жерді пайдалану мен қорғау жөніндегі қатынастар болып табылады.
Жер құқық қатынастарының өзіне тән белгілері:
• бұл қатынастар жерді пайдалану мен қорғауды қамтамасыз етеді;
• бұл қатынастар жерді меншік обьектісі, пайдалану обьектісі, аумақтық
кеңістік ретінде және табиғат байлығы ретінде қарастырады;
• бұл қатынастар жер құқық нормаларымен қатар, өзге құқық салаларының
нормаларымен реттеледі;
• бұл қатынастар тек жер учаскесін пайдалану емес, сонымен қатар, жер
учаскесінде орналасқан жылжымайтын мүлікті де пайдаланумен байланысты
қатынастар;
• бұл қатынастар міндетті қатысушысы мемлекет немесе мемлекет мүддесін
білдіретін билік органдары болып табылатын жер ресурстарын басқарумен
байланысты қатынастар.
Жер ќ±ќыќ ќатынастары екі жаќты т‰сіндіріледі.
• жер ќ±ќыѓыныњ жалпы бµліміндегі жер ќ±ќыѓы институты ретінде;
• жер ќатынасын реттеуші ќ±ќыќтыќ норманыњ єрекет ету механизмін ашып
кµрсететін теориялыќ ±ѓым ретінде.
Жер құқық қатынастарының да өзге құқық қатынастары сияқты өзіне тән
болатын объектісі, субъектісі және мазмұны болады. Жер құқық қатынастарының
обьектісі ретінде жер қоры, жер учаскесі және жер үлесі танылады. Жер қоры
Қазақстан аумағының барлық жерлерінің жиынтығы. Қазіргі жер қоры жеті
санатқа бөлінеді:
1. ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлер:
2. елді мекендердің (қалалардың, кенттер мен ауылдық елді мекендердің)
жері;
3. өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де ауылшаруашылығы
мақсатына арналмаған жерлер;
4. ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, сауықтыру мақсатындағы, рекреациялық
және тарихи-мәдени мақсаттағы жер;
5. орман қорының жері;
6. су қорының жері;
7. босалқы жері;
Жер учаскесі дегеніміз – белгіленген тәртіппен жер қатынастары
субъектілеріне бекітіліп берілген тұйық шекара ішіндегі бөлінген жер бөлігі
(Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 12-бап 13-тармағы).
Жер учаскесінің белгілері:
• тұйықталған шекарасының болуы;
• арнайы құжаттарының болуы; мысалы: жерге жеке меншіктің мемлекеттік
актісі, т.б.
Жер учаскесінің келесі түрлері қарастырылған: Бөлінетін жер учаскесі
және бөлінбейтін жер учаскесі. Бөлінетін жер учаскесі дегеніміз – өзінің
нысаналы мақсатын өзгертпей және өртке қарсы, санитарлық, экологиялық,
құрылыстық және өзге де міндетті нормалар мен ережелерді бұзбай бөліктерге
бөлуге болатын, бөлінгеннен кейін әрқайсысы дербес жер учаскесін құрайтын
жер учаскесінің түрі. Егер бұлай болмаған жағдайда жер учаскесі бөлінбейтін
деп танылып, жер учаскесіне құқықты куәландыратын құжатта көрсетіледі.
Жер үлесі дегеніміз – бір жер учаскесіне екі немесе одан да көп
тұлғалардың құқықтары болған жағдайда, сандық тұрғыдан анықталған үлес. Жер
үлесі бірнеше түрлерге бөлінеді:
• ортақ меншіктегі және ортақ пайдаланудағы жер үлесі;
• қонымды жер үлесі;
• шартты жер үлесі.
Екі немесе бірнеше тұлғаның меншігіндегі жер учаскесі оларға ортақ
меншік құқығымен тиесілі болады. Ортақ меншіктегі немесе ортақ
пайдаланудағы жер үлесі ортақ үлестік меншік құқығында (пайдалану), мысалы:
ауылшаруашылық серіктестіктерінің жерге меншік (пайдалану) құқығы немесе
ортақ бірлескен меншік құқығында (пайдалану), мысалы: ерлі-зайыптылардың
жерге меншік (пайдалану) құқығы болуы мүмкін.
Қонымды жер үлесі кондоминиум объектілері болып табылады. Кондоминиум
дегеніміз – жылжымайтын мүлікке меншіктің (өзге де құқықтың) ерекше нысаны,
бұл ретте жылжымайтын мүліктің жекелеген бөліктері жеке және заңды
тұлғалардың бөлек дербес меншігінде болады, ал жылжымайтын мүліктің бөлек
меншікке жатпайтын бөліктері, оның ішінде жер учаскесі де, оларға ортақ
үлестік меншік құқығымен тиесілі болады және бөлек меншігіндегі жылжымайтын
мүлік бөліктеріне құқықтардан ажыратылмайды. Мысалы: көп пәтерлі үйдің
ауласы, шатыры, баспалдақ алаңы, лифт т.б.
Шартты жер үлесі дегеніміз – таратылған немесе қайта ұйымдастырылған
ұжымшар мүшелерінің, мемлекеттік емес болып қайта құрылған мемлекеттік ауыл
шаруашылығы ұйымдары қызметкерлерінің сандық тұрғыдан анықталған үлесі.
Жер ќ±ќыѓы ќатынастарыныњ субъектісі кез келген т±лѓа бола алмайды,
тек єрекет етуші зањмен аныќталѓан ќ±ќыќтар мен міндеттерге ие жєне
ќ±ќыќтыќ ќатынастарѓа ќатыса алатын т±лѓалар ѓана болуы м‰мкін. Сондай-аќ
ол ќ±ќыќтарѓа ие болу дењгейі жер ќ±ќыѓы ќатынастарындаѓы субьектілердіњ
ќ±ќыќтыќ дєрежесін аныќтауда негізгі µлшем болып табылады.
Жер ќ±ќыѓы ќатынастары субьектілерініњ ќ±ќыќ кµлемі мынадай
жаѓдайларѓа тєуелді болады:
- субъектініњ т‰ріне;
- субъектініњ зањи мањызы бар єрекетіне;
- аталѓан жер ќ±ќыѓы ќатынастарыныњ ерекшелігіне;
- ќ±ќыќ ќатынастары субьектісініњ µз функциясын ж‰зеге асыру
жаѓдайына байланысты болады.
Жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ ќатары,мазм±ны жєне олардыњ
ќ±ќыќтарыныњ араќатынасы елдегі жер саясаты жєне єлеуметтік-экономикалыќ
ќайта ќ±рулар сипатына тєуелді µзгеріп отырады.
Кењес одаѓы кезінде мемлекет жерге меншік ќ±ќыѓы ќатынастарыныњ
айрыќша жеке субъектісі болѓаны бєрімізге аян. Ал жерге жеке меншік
институтын енгізген соњ жерге меншік ќ±ќыѓы ќатынастарыныњ субъектілері
ќатарына жеке т±лѓалар мен мемлекеттік емес зањды т±лѓалар ќосылды.
Ќазіргі кезде мемлекет зањ бойынша жеке меншікке берілмеген жєне
беруге болмайтын жер ќорына меншік ќ±ќыѓын саќтап отыр. Міне, осыѓан сєйкес
мемлекет жерге мемлекеттік меншік ќ±ќыѓы ќатынастарыныњ субъектісі болып
табылады. Жер құқық қатынастарының субьектілері дегеніміз – жер құқығы
қатынастарына қатысушылар болып табылатын және соған орай құқықтары бар әрі
осы құқық қатынасында міндеттер атқаратын жеке және заңды тұлғалар,
мемлекет. Мысалы: мемлекеттік органдар, жердің меншік иелері, жер
пайдаланушылар, қазақстандық тұлғалар, шетелдік тұлғалар, халықаралық
ұйымдар және т.б.
Жер ќ±ќыќ ќатынастарыныњ мазм±ны дегеніміз – жер ќ±ќыќ ќатынастарына
ќатысушылардыњ зањдармен белгіленген немесе реттелген ќ±ќыќтары мен
міндеттері. Б±л т±жырым бір-бірімен байланысты ‰ш элементтен т±рады:
1. Жер ќ±ќыќ ќатынастарына ќатысушылар (субъектілер-жерге меншік иелері,
жер пайдаланушылар, жер ќ±ќыќ ќатынастарын реттеуші мемлекеттік
органдар);
2. Жер ќ±ќыќ ќатынастарына ќатысушылардыњ (субъектілердіњ) ќ±ќыќтары мен
міндеттерін, µкілетті органдардыњ µкілдіктерін реттейтін зањдардыњ
(µкілді жєне атќарушы органдардыњ ќ±зыреттері туралы) нормалары;
3. Зањдарда жєне зањи ќ±жаттарда белгіленген жер ќ±ќыќ ќатынастарына
ќатысушылардыњ ќ±ќыќтары мен міндеттері.
Осындай жайттардан шыѓатын жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ
ќ±ќыќтарын былайша жіктеуге болады: єрекет немесе єрекетсіздік ретінде
кµрінетін белгілі бір мінез-ќ±лыќќа жататын ќ±ќыќ. Мысалы, Жер кодексініњ
64-бабы 1 тармаѓына сєйкес жер учаскесініњ меншік иесі осы жерден дербес
шаруашылыќ ж‰ргізуге жєне б±л шаруашылыќ ж‰ргізудіњ коммерциялыќ ќ±пиясы
туралы мєліметтерді басќа т±лѓаларѓа бермеуге ќ±ќылы. Бірінші жаѓдайда
єрекетке ќ±ќыќ, екінші жаѓдайда єрекетсіздікке ќ±ќыќ ж‰зеге асырылады.
Жалпы жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ барлыќ ќ±ќыќ т‰рлері
субъективті сипатќа ие болуымен ќатар субъектініњ еркіне толыќ тєуелді
болып табылады.
Ал енді жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ міндеттері дегеніміз –
зањмен аныќталѓан басќа т±лѓаныњ субъективті ќ±ќыѓына сєйкес міндетті
т±лѓаныњ мінез-ќ±лќыныњ зањмен аныќталѓан т‰рі мен кµлемі.
Жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ міндетті мінез-ќ±лќы мынадай
сипатта кµрінеді:
- ќандай да бір єрекетті жасау міндеті (белсенді міндет);
- ќандайда бір єрекетті жасамау міндеті (бәсең міндет).
Жер ќ±ќыѓы ќатынастарыныњ субъектілерініњ ќ±ќыќтары мен міндеттері
иеленушілерге ќарай жалпы жєне арнайы болып екіге бµлінеді. Б±л ќ±ќыќтар
мен міндеттер жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ бєріне тєн ќ±былыс.
Сондай-аќ б±л субъектілердіњ жекелеген санаттарына тєн арнайы ќ±ќыќтар мен
міндеттер.
Жер ќ±ќыѓы ќатынастары субъектілерініњ ќ±ќыќтары р±ќсат ету
нормалары арќылы кµрініс табады. Олардыњ міндеттері шектеу, тыйым салу
нормалары арќылы іске асады.
Ал енді жер ќ±ќыќ ќатынастарын тµмендегідей бµліп ќарастырамыз:
1) материалдыќ жер ќ±ќыќ ќатынастары ќ±ќыќ субъектілерініњ тікелей
жерге ќатысты ќ±ќыќтары мен міндеттерін аныќтаушы нормаларды ќ±райды.
Басќаша айтќанда б±л ќ±ќыќтар ќ±ќыќ нормасымен ќарастырылѓан ќ±ќыќтар мен
міндеттерді ж‰зеге асыру арќылы ќалыптасады. Мысалы жер учаскесін кепілге
салу (ЖК 76-бабы), жер учаскесін оныњ нысанынан туындайтын маќсатты
пайдалана отырып, жерде дербес шаруашылыќ ж‰ргізу (ЖК 64-бап, 1 тармаќ, 1
т.), басќа меншік иелері мен жер пайдаланушылардыњ ќ±ќыќтарын б±збау (ЖК
65-бап, 1 т., 8 т);
2) жер процессуалдыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастар материалдыќ ќ±ќыќтыќ
ќатынастардыњ пайда болуын, тоќтатылуын жєне ж‰зеге асыру тєртібін
аныќтайтын нормаларда кµрінеді. Яѓни ќ±ќыќтыќ реттеуге жер ќ±ќыќ
ќатынастары т‰спейді, оларды ж‰зеге асыру тєртібі т‰седі. Оѓан жерге
ќатысты мємілені тіркеу тєртібі жатады. Жерді сатып алу-сату шарты жер
ресурстарын басќаратын µкілетті органныњ тиянаќты тексеруінен кейін
міндетті т‰рде тіркелуге жатады.
Сонымен ќатар, Жер Кодексініњ 69-бабыныњ 1-тармаѓына сєйкес жеке
меншік иесі немесе жер пайдаланушы кµрші жер учаскесіне жеке меншік немесе
жер пайдалану ќ±ќыѓыныњ субъектісінен, ал ќажет болѓан жаѓдайда µзге
учаскеге де жеке меншік немесе жер пайдалану ќ±ќыѓыныњ субъектілерінен осы
учаскелерді шектеулі пайдалану ќ±ќыѓын (жекеше) сервитут табыстауды талап
етуге ќ±ќылы. Міне, осылардыњ барлыѓы жердіњ процессуалдыќ ќ±ќыќ
ќатынастары арќылы ж‰зеге асырылады.
3) Реттеуші жер ќ±ќыќ ќатынастары зањи жауапкершілікті ќолдануѓа
байланысты емес жер ќ±ќыќ ќатынастарын ж‰зеге асыру процесінде ќалыптасады.
Мысалы, Жер Кодексініњ 85-бабына сєйкес, егер меншік иелері немесе
мемлекеттік емес жер пайдаланушылар жер пайдалану ќ±ќыѓын сатып алѓан
болса, жер учаскелерін мемлекеттік ќажеттіктер ‰шін олардан алып ќою Жер
Кодексіне, ал онымен реттелмеген бµлігінде Ќазаќстан Республикасыныњ µзге
де зањ актілеріне сєйкес сатып алу тєртібімен ж‰зеге асырылады.
Б±л шара мемлекет тарапынан ќолданылѓан санкцияны білдірмейді,
керісінше зањда ќарастырылѓан жаѓдай мен тєртіпте ж‰зеге асырылады.
¤йткені, меншік иесініњ шеккен шыѓындарыныњ барлыѓы µтеледі. Б±л ќ±ќыќтыќ
ќатынастар реттеуші жер ќ±ќыќ ќатынастары нысанында ж‰зеге асырылады,
себебі м±ндай алып ќою ќандай да бір жер ќ±ќыќ нормаларын бұзу болып
табылмайды.
4) Ќорѓаушы жер ќ±ќыќ ќатынастары жасалѓан ќ±ќыќ б±зушылыќќа
жауапкершілік шарасын ќолдануѓа байланысты пайда болады. Мєселен жердіњ
ќ±нарлы ќабатын химиялыќ заттар шыѓарып тастау арќылы нашарлатќан зањды
т±лѓалар, зањ актілеріне сєйкес єкімшілік жауапкершілікке тартылады. Кейбір
жаѓдайда осындай ќ±ќыќ б±зушылыќтан басќа ќ±ќыќ салаларымен ќарастырылѓан
ќорѓау ќатынастары туындайды.
Ќорѓау ќ±ќыќ ќатынастары жер зањыныњ б±зылуыныњ барлыќ жаѓдайында
пайда болады. Мысалы, жердіњ нысаналы маќсатын зањсыз µзгерту жер учаскесін
алып ќоюѓа негіз болады (жер ќ±ќыѓы жауапкершілігі); келтірілген залалды
µтеу (азаматтыќ ќ±ќыќтыќ жауапкершілік; айып тµлеуді ќолдану (єкімшілік
ќ±ќыќтыќ жауапкершілік).
Жер құқық қатынастарының жіктелуі қосымша келесідей негіздер бойынша
жүзеге асырылады:
1. Жер құқық қатынастарының мазмұнына байланысты:
• жерді табиғи объект ретінде қорғаумен байланысты қатынастар;
• жерді өндіріс құралы ретінде пайдаланумен байланысты қатынастар;
• жер ресурстарын мемлекеттік басқарумен байланысты қатынастар;
• жер заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілік қолданумен байланысты
қатынастар;
2. Жер құқық қатынастары қатысушыларының құқықтары мен міндеттерінің
мазмұнына байланысты:
• жерге меншік құқығын жүзеге асырумен байланысты қатынастар
• жерге меншік құқығынан туындайтын өзге құқықтарды жүзеге асырумен
байланысты қатынастар;
3. Жер құқық қатынастарының мерзіміне байланысты:
• тұрақты қатынастар; тұрақты жер пайдалану құқығынан және жерге меншік
құқығынан туындайтын қатынастар т.б.
• уақытша қатынастар; жер учаскесін қысқа (5жыл) немесе ұзақ (49жыл)
мерзімді уақытша пайдаланудан туындайтын қатынастар т.б.
4. Жер құқық қатынастарының туындау негіздеріне байланысты:
• бастапқы жер құқық қатынастары;
• туынды жер құқық қатынастары;
5. Жер құқық қатынастары нормаларының мазмұнына байланысты:
• материалдық қатынастар;
• процессуалдық қатынастар:
3. Жер құқығының әдістері және жүйесі
Жер қатынастарының ерекшеліктері жер құқығында қолданылатын реттеу
әдістерінің мамзұнына жанама түрде байланысты болады. Белгілі әдіс түрін
қолдану жер құқық қатынастарының қандай салада қалыптасқандығын білдіреді.
Мәселен, жер қорын мемлекеттік басқарумен байланысты жер құқық
қатынастарына билік әдісі қолданыслса, жер учаскесін жалға беру барысныда
шартты әдістер тобы қолданылады. Жер құқығының әдістері дегеніміз – жер
қатынастарын реттейтін, яғни, жер құқық қатынастары субъектілеріне әсер ету
амалдары мен тәсілдерінің жиынтығы. Жер құқығының әдістері екі түрге
бөлінеді: императивті және диспозитивті.
Жер құқығының императивті әдістері – билік пен бағыныштылыққа
негізделген, міндетті қатысушысы мемлекет немесе мемлекет мүддесін
білдіретін билік органдары болады. Императивті әдістер жер ресурстарын
мемлекеттік басқару саласында, мемлекеттік басқару функциясын жүзеге
асырудың тәртібін анықтауда, жер учаскесінің шекті мөлшерін анықтауда, жер
учаскесін тек нысаналы мақсатта пайдалану шектеулерін белгілегенде, т.б.
жағдайларда қолданылады.
Жер құқығының диспозитивті әдісі – жер құқық қатынастары қатысушыларының
теңдігіне, шарт еркіндігіне негізделген. Бұл әдістер жерге жеке меншік
құқығын жүзеге асыру саласында және жерде дербес шаруашылық жүргізуде
қолданылады. Яғни, жер құқық қатынастары қатысушыларына жер учаскесіне
қатысты өз бетінше шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Жер құқық қатынастарының ерекшелігі, осы саладағы қоғамдық қатынастарды
құқықтық реттеуде императивтік және диспозитивтік әдістердің өзара
үйлесімділігімен айқындалады. Қазіргі қоғам талаптарының өзгеруі, жас құқық
салаларының пайда болуы құқықтық реттеу әдісін құқық саласын жеке дара
қарастырудың алғышарты ретінде тану көзқарасын өзгертті. Себебі, көптеген
құқық салалары, мысалы, жер құқығы, аграрлық құқық, кәсіпкерлік құқық, т.б.
салалар аталған екі әдісті де қолданады. Сол себептен, құқықтық реттеудің
белгілі бір нысанын қолдану құқық саласын бөліп қарастырудың негізі болып
табылмайды.
Жер ќ±ќыѓыныњ ж‰йесін, жер ќатынастарын реттеу барысында єр т‰рлі
міндеттер атќаратын институттар ретінде ќарау ќажет. Жер ќ±ќыѓын жєне
ќ±ќыќтыќ сала ретінде кµрсететін басты институттар ол жалпы институттары,
ал жер ќатынастарыныњ жекелеген т‰рлерініњ немесе кейбір с±раќтарды ѓана
реттеуге баѓытталѓан жер ќ±ќыќтыќ нормалары – арнайы институттар болып
табылады. Сонымен жер ќ±ќыѓыныњ жалпы бµлімін жалпы институттар ќ±раса,
ерекше бµлімін – арнайы институттар ќ±райды.
Шын мєнінде ќатынастарды реттеп отырѓан ќ±ќыќ ж‰йесін ѓылыми
т±рѓыдан т‰сіндіру, сол саланыњ жеке ќ±рылымдыќ бµліктерін, олардыњ
ерекшеленуімен µзара байланыстарын жєне ішкі ќалыптасу зањдылыќтарын
ќамтиды. Б±л процестіњ бір мањызды жаѓы барлыќ басќа институттарѓа немесе
олардыњ басым кµпшілігіне бірдей жалпы ережелер ќолданылатынын жєне осы
институттар біртектес немесе µздерініњ бірігуі кезінде, аталмыш ќ±ќыќ
саласын ќалыптастыратынын аныќтайды.
Жер құқығының жүйесі дегеніміз - өзара тығыз байланысты жер құқық
институттарының жиынтығы. Өзге құқық салалары сияқты жер құқығының жүйесі
келесі бөлімдерден тұрады: жалпы бөлім, ерекше бөлім және арнайы бөлім.
Жалпы бөлімде жалпы ережелер, яғни жер құқығының түсінігі, пәні,
әдістері, қағидалары, қайнар көздері қарастырылған. Сонымен бірге, жерге
меншік құқығы, жер пайдалану құқығы, жер қатынастарын мемлекеттік реттеу
және жер заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілік мәселелері көрініс тапқан.
Жер құқығының ерекше бөлімінде жер қорының жекелеген санаттарының
құқықтық режимі мен оларды қорғау жағдайлары қарастырылған. Атап айтсақ,
ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлердің құқықтық режимі, елді мекендердің
(қалалардың, кенттер мен ауылдық елді мекендердің) жерінің құқықтық режимі,
өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де ауылшаруашылығы мақсатына
арналмаған жерлердің құқықтық режимі, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар,
сауықтыру мақсатындағы, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы
жерлердің құқықтық режимі, орман қорының жері, су қорының жері, босалқы
жерлердің құқықтық режимі.
Арнайы бөлім шетелдердің жер заңдарын зерттейді. Шетел
мемлекеттерінің, Қазақстан жерін пайдалану мәселелерін, халықаралық
шарттармен реттелетін жерді жалдау қатынастарын және жерді халықаралық
қорғау және жер қатынастары саласындағы халықаралық ынтымақтастық
мәселелерін зерттейді.
4. Жер құқығының қағидалары
Құқық қағидасы – бұл қоғамдағы құқықтың мазмұнын, оның мәнін және
мағынасын сипаттайтын алға қоятын идеялар. Бір жағынан, олар құқықтың
заңдылықтарын көрсетеді, екінші жағынан, құқықтық реттеудің барлық аясында
әрекет ететін және барлық субъектілерге тарайтын жалпы нормаларды
білдіреді. Бұл нормалар заңда тікелей қөрсетіледі немесе заңның жалпы
мағынасынан туындайды. Құқық қағидалары заң шығарушы үшін алға қоятын
идеялар ретінде бола тұрып, құқық нормаларын жетілдіру жолдарын анықтайды.
Қағидалардың арқасында құқық жүйесі адам мен қоғамның маңызды мүдделері мен
қажеттіліктеріне бейімделеді. Құқық қағидалары-құқықтың мәнін білдіруде
оған негіз болатын идеялар мен бастаулар. Ол идеялар әділдік пен
бостандықтың сара жолын қорытындылау арқылы шығарылады. Құқық қағидалары
әділдік, туралық көрсеткіші болғандықтан тұрақтылығымен ерекшеленеді,
олардың ұзақ уақыт бойына өзгермейтіндігі құқықтық нормалардан айырмашылығы
болып табылады.
Заң әдебиеттерінде жер заңдары қағидаларына көп көңіл бөлінген.
Қазақстандық ғалымдар ішінде С.Б. Байсалов, Д.Л. Байдельдинов, А.Е. Еренов,
Н.Б. Мухитдинов және басқа да ғалымдар қағидаларды қағидаларды зерттеген.
Ресей ғалымдарының ішінде бұл салада зерттеулер жүргізген ғалымдар – Б.В.
Ерофеев, О.И. Колбасов, В.В. Петров және т.б.
Жер құқығының қағидалары дегеніміз – жер құқық қатынастарын реттеуде
басшылыққа алынатын негізгі заңды түрде бекітілген бастамалар жиынтығы.
Атақты ғалым заңгер, Ә.Е. Бектұрғановтың пікірі бойынша, жер
заңдарының қағидалары келесілер болуы керек дейді:
• жерді табиғат объектісі, Қазақстан Республикасы халқының
өмірі мен тіршілігінің негізі ретінде сақтау және қорғау;
• жерде экологиялық қауіпсіздік шараларын сөзсіз іске асыру;
• жерлерді мақсатты және ұтымды пайдалану;
• ауылшаруашылық мақсатындағы жерлердің басымдығы;
• жерге жердің жеке меншік иесіне және жер пайдаланушыларға
зиян келтірмеу;
• ақылы жер пайдалану;
• жер нарығы тәртіптерін сақтау.
Жер кодексінің 4-бабында жер қатынастарын құқықтық реттеудің
қағидалары аталған:
• Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы, қол сұғылмаушылығы және
бөлінбейтіндігі;
• Жерді табиғи ресурс, Қазақстан Республикасы халқының өмірі мен
қызметінің негізі ретінде сақтау;
• Жерді қорғау және ұтымды пайдалану;
• Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
• Жерді нысаналы пайдалану;
• Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлердің басымдығы;
• Жердің жай-күйі және оған қол жетімділік туралы ақпаратпен қамтамасыз
ету;
• Жерді пайдалану мен қорғау жөніндегі іс шараларды мемлекеттік қолдау;
• Жерге залал келуін болдырмау немесе оның зардаптарын жою;
• Жерді ақылы пайдалану.
Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы, қол сұғылмаушылығы және
бөлінбейтіндігі қағидасы. Бұл қағида жер заңдарында жаңадан орын алған және
Қазақстан Республикасының егемендігін қамтамасыз ететін маңызды
қағидалардың бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының Жер кодексіне
сәйкес, жер учаскесін Қазақстан азаматы мен заңды тұлғасына, сонымен қатар,
мемлекеттік емес шетел тұлғаларына жеке меншікке беру мемлекет аумағын
бөліп беруді немесе берілген жер учаскесін мемлекеттік басқару шеңберінен
шығаруды білдірмейді. Жер учаскесі жеке меншікке берілгенімен мемлекеттік
реттеу аясында қалады. Сол себептен, қазіргі нарықтық жағдайда, жер
учаскесінің азаматтық айналымның еркін объектісі ретінде танылып отырған
шақта мемлекет егемендігін, аумағының тұтастығын және бөлінбейтіндігін
қамтамасыз ету үшін аталған қағиданы ұстану және басшылыққа алу өте орынды.
Ќазаќстан Республикасыныњ аумаѓына жататын жер бірт±тас тек мемлекетке
тиісті екендігін білдіреді. Яѓни ќандай да бір, басќа мемлекеттіњ
Республика жеріне ќандай да бір талаптар ќабылданбайды немесе салуѓа
болмайды деген ќаѓиданы бекітеді.
Жерді табиғи ресурс, Қазақстан Республикасы халқының өмірі мен
қызметінің негізі ретінде сақтау қағидасы. Б±л ќаѓида бойынша жер адамныњ
µмір тіршілігініњ, оныњ єлеуметтік жєне экономикалыќ ќажеттіліктерін
ќанаѓаттандыру ‰шін пайдалануѓа ќажетті табиѓи ресурс болып табылады. Осы
табиѓи ресурстарды ќорѓау мен саќтауды ж‰зеге асырмай єлеуметтік жєне
экономикалыќ ќажеттіктерді іске асыру м‰мкін еместігін білдіреді.
Жерді ќорѓау мен ±тымды пайдалану ќаѓидасы. Жерді ±тымды пайдалану
ќаѓидасыныњ мазм±ны жер санаттарының т‰ріне ќарай єрт‰рлі болады: ауыл
шаруашылыќ маќсатќа арналѓан жерлерді пайдалану кезінде оларды ±тымды
пайдалану ќаѓидасы жоѓары дењгейдегі сапалы µнім ала отырып, ауыл
шаруашылыќ жердіњ µнімділігін ж‰йелі т‰рде кµтеруді кµздейді; ауыл
шаруашылыѓына арналмаѓан жерлерде ±тымдылыќ жер учаскесін ‰немдеу мен
объектілерді алќаптарда µте пайдалы єдіспен орналастыруда кµрінеді; ерекше
ќорѓалатын табиѓи аумаќтардыњ (рекреациялыќ немесе тарихи-мєдени
маќсаттаѓы) жері пайдалануда ±тымдылыќ аталѓан жерлерді пайдаланудаѓы
арнайы маќсатын ќамтамасыз етіп адамдардыњ демалуын жєне тарихи-мєдени
объектілерді д±рыс саќталуын ќамтамасыз етуден кµрінеді. Б±л ќаѓида жер
ќ±ќыѓыныњ барлыќ институттарын ќамтып µтеді жєне кµптеген жер-ќ±ќыќ
нормаларынан кµрініс табады.
Экологиялық ќауіпсіздікті ќамтамасыз ету ќаѓидасы. Бұл қағида жерді
табиѓи ресурс ретінде ќорѓау мен саќтау ќаѓидасынан туындайды. Кењес
Одаѓында, Ќазаќстан Республикасыныњ аумаѓындаѓы полигондарды толып жатќан
єр т‰рлі атом жарылыстары ж‰ргізілді. Осылардыњ єсерінен жер к‰йзеліске
±шырап жердіњ ќ±нарлыѓы тµмендеді. Арал жєне Семей µњірлері экологиялыќ
апат аймаќтарына айналды. Кµптеген µндіріс орындары экологиялыќ шараларды
ќолданбайды, жерге, суѓа, ауаѓа µндіріс ќалдыќтары мен улы заттарды
залалсыздандырмай шыѓарып тастайды.
Б±л ќаѓиданыњ мазм±ны мынадан кµрінеді:
- жер ландшафтын т±раќты ±стап т±ру жаѓдайын жасау немесе ќорѓау
жерге орналастырудыњ басты маќсаты болып табылады. Оѓан жерге
орналастырудыњ мынадай маќсаттары баѓынады: - жерге орналастырудыњ схемасын
жасау, жања жерлерді игеру жобасын жасау, ерекше режиммен пайдалану аумаѓын
аныќтау;
- жерді аумаќтыќ экологиялыќ жаѓдайын б±затын тєсілмен пайдалану,
жер учаскесіндегі топыраќтыњ ќ±нарлыѓын тµмендететін жаѓдай
эксплуатациялау, экологиялыќ жаѓдайдыњ нашарлауы б±л учаскені алып ќоюѓа
негіз болады;
- жања немесе реконструкциялап объектілерді, ‰йлерді, ѓимараттарды
µндіріске енгізу, сонымен ќатар жер жаѓдайы мен ќоршаѓан ортаѓа кері єсер
ететін жања технологияларды енгізу міндетті т‰рде ќоршаѓан ортаны ќорѓау
шараларын ж‰зеге асыру барысында ќарастырылуы керек. М±ндай ж±мыстарды
ж‰ргізу алдында мемлекеттік санитарлыќ-гигиеналыќ жєне экологиялыќ
сараптаманыњ оњ шешімді ќорытындысы болуы тиіс;
- жерге кері єсер ететін процестерді жоюы ‰шін алдын ала жер
ќорыныњ жаѓдайына баќылау ж‰йесі ретінде жер мониторингі ‰здіксіз
ж‰ргізіліп отыруы керек.
Жерді нысаналы пайдалану ќаѓидасы. Бұл қағида жер ќ±ќыѓыныњ барлыќ
институттарыныњ мазм±нын ќамтиды. Егер м‰лік (‰йлер, ѓимараттар, кµлшік
ќ±ралдарын жєне т.б.) µз маќсатында емес басќа маќсатта ќолдануѓа м‰мкін
болса, жерді оныњ пайдалану режимін куєландыратын ќ±жатта кµрсетілмеген
пайдалануѓа болмайды. Мєселен осы маќсат кµрсетілмесе егістікке бµлінген
жерге орман аѓаштарын отырѓызуѓа болмайды немесе керісінше орман аѓаштарын
отырѓызуѓа арналѓан жерді егістікке пайдалануѓа болмайды.
Жердіњ нысаналы маќсаты б±л жердіњ категориясына сєйкес зањмен
белгіленген тєртіп пен жаѓдайды наќты маќсатта пайдалану шегі.
Сонымен бірге, жердіњ ќ±ќыќтыќ режимі оларды пайдаланудыњ
ережелерімен жєне жер, орман, су, ќоршаѓан ортаны ќорѓау зањдарымен жєне
жер ќойнауын ќорѓау зањдарына сєйкес азаматтыќ айналымѓа енгізу, ќорѓау,
мониторинг жєне есептеу арќылы жердіњ аныќталѓан категориясын ќамтуы
негізінде аныќталады.
Жердіњ негізгі санаттарының ќ±ќыќтыќ режимі жєне нысаналы маќсаты –
Ќазаќстан Республикасыныњ жер зањдарымен жєне жер орналастыру ќ±жаттарымен
аныќталады.
Жер кодексініњ 65-бабы 1-тармаѓы 1-тармақшасына сєйкес, жер
учаскелерініњ меншік иесі жерді оныњ нысаналы маќсатына сєйкес, ал уаќытша
жер пайдалану негізінде – жер учаскесін беру актісіне немесе жалдау шартына
(µтеусіз уаќытша жер пайдалану шартына) сєйкес пайдалануѓа міндетті. Жер
учаскесініњ нысаналы маќсатын аныќтамай меншік ќ±ќыѓы немесе жер пайдалану
ќ±ќыѓы пайда болуы м‰мкін емес. Жердіњ нысаналы маќсатын µздігінше µзгерту
ќ±ќыќ б±зушылыќ болып табылады жєне меншік ќ±ќыѓыныњ немесе жер пайдалану
ќ±ќыѓыныњ тоќтатылуына негіз болуы м‰мкін. Жерді нысаналы пайдалану барлыќ
жер зањдарыныњ спецификасын кµрсететін ќаѓида болып табылады. Жерді
нысаналы пайдалану жерді санаттар мен алќаптарѓа бµлу негізін ќұрайды.
Ауыл шаруашылыѓы маќсатындаѓы жер басымдыѓы ќаѓидасы. Бұл қағида Жер
кодексініњ 4-бабы 6-тармағында қаралған. Соѓан сєйкес ауыл шаруашылыѓын
ж‰ргізуге байланысты емес маќсаттарѓа пайдалану ‰шін ауыл шаруашылыѓы
алќаптарын алып ќоюдан туындаѓан ауыл шаруашылыѓы µндірісіндегі шыѓындары
ауыл шаруашылыѓы алќаптарыныњ кµлемі мен олардыњ сапасын ќалпына келтіру
арќылы ауыл шаруашылыѓы µндірісініњ дењгейін саќтау маќсатында
республикалыќ бюджет кірісіне µтелуге тиіс.
Осыѓан ±ќсас норма Жер кодексініњ 165-бабы 1-тармаѓы 4-бөлігінде
бекітілген. Соѓан сєйкес топыраќ ќ±нарлыѓыныњ б‰лінуіне єкеп соѓатын, су
режимін нашарлатып, ауыл шаруашылыѓы даќылдары мен екпелеріне зиянды заттар
бµліп шыѓаратын объектілерді салу мен пайдалану жер сапасыныњ нашарлаѓан
жаѓдайында, келтірілген шыѓын толыќ кµлемінде µтелуге тиіс.
Ауыл шаруашылыѓы маќсатындаѓы жердіњ басымдыѓы жер кадастры
ќ±жаттары мен ауыл шаруашылыѓы маќсатында ќолдануѓа жарамды деп танылѓан
жерлер бірінші кезекте ауыл шаруашылыѓы µндірісі ‰шін берілу керектігінен
кµрінеді. Ауыл шаруашылыѓы емес ќажеттік ‰шін ауыл шаруашылыѓына жарамсыз
немесе тµмен сападаѓы алқаптар берілуі керек
Жердіњ жай-к‰йі ќол жетімділік аќпаратпен ету ќаѓидасы. Б±л жаѓдайда
Жер кодексініњ 157-бабында ж‰зеге асырылѓанын кµруімізге болады. Соѓан
сєйкес мемлекеттік жер кадастры Ќазаќстан Республикасы жерініњ табиѓи жєне
шаруашылыќ жаѓдайы, жер учаскелерініњ орналасќан жері, нысаналы
пайдаланылуы, мµлшері мен шекарасы, олардыњ сапалыќ сипаттамасы туралы, жер
пайдаланудыњ есепке алынуы мен жер учаскелерініњ кадасторлыќ ќ±ны туралы
мєліметтердіњ, µзгеде ќажетті мєліметтердіњ ж‰йесі болып табылады.
Мемлекеттік жер кадастры жер учаскелеріне ќ±ќыќты субектілер туралы
аќпаратты енгізіледі. Ал Жер кодексініњ 158-бабы 5,6 т. сєйкес мемлекеттік
жер кадастрын ж‰ргізетін мемлекеттік органдар, мемлекеттік кєсіпорындар мен
лауазымды адамдар жер кадастр ќ±жаттамасына енгізілетін мєліметтердіњ
д±рыстыѓын ќамтамасыз етуге міндетті.
Жерді пайдалану мен қорғау жөніндегі іс-шараларды мемлекеттік қолдау
қағидасы. Æîñïàðëû ýêîíîìèêàäàí íàðûққà êөøó êåçiíäå æåð ïàéäàëàíó àÿñûíäà
êәñiïêåðëiêïåí àéíàëûñóға íèåòi áàð ñóáúåêòiëåðäiң áàñòàïқû қаражаты
æåòêiëiêñiç áîëғàí êåçäå åң àëäûìåí, àқøàëàé қîëäàó òүðiíäå êөðiíiñ òàáàòûí
ìåìëåêåòòòiң êөìåãi қàæåò. Жерді қорғауға бағытталған шараларды
қаржыландыру 5 қаңтар 2005 жылы қабылданған 2005-2007 жылдарға арналған
ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерді ұтымды пайдалану бағдарламасы бойынша
республикалық қаражат есебінен қарастырылған. Қаржыландырудың жалпы көлемі
- 4655318 мың теңгені құрайды. Соның ішінде: 2005 жылға - 1474669 мың
теңге; 2006 жылға - 1905685 мың теңге; ал 2007 жылға - 1274964 мың теңгені
құрайды. Жерді қорғау шараларын жергілікті бюджет есебінен қаржыландыру
жергілікті бағдарламаларға сәйкес анықталады
Жерді ақылы пайдалану қағидасы. Бұл 1917 æûëғû Æåð òóðàëû Äåêðåòïåí
æåðäi òåãií ïàéäàëàíó қағидасы çàңäû òұðғûäà áåêiòiëіп, мåìëåêåò æåðäi æåêå
æәíå çàңäû òұëғàғà òåãií æәíå ìåðçiìñiç ïàéäàëàíóғà áåðãåí. Зàң
әäåáèåòòåðiíäå áұðûí äà æåðäi øàðóàëàðғà өòåóñiç áåðó қағидасы êүìәí
êåëòiðãåí, өéòêåíi îë æåðäiң қàëûïòû íàðûқòûқ àéíàëûìûí құðó òóðàëû æàëïû
ережеге ñàé êåëìåéäi. Æåðäi æәíå áàñқà äà òàáèғè ðåñóðñòàðäû òåãií
ïàéäàëàíó îëàðғà қàòûñòû åøêiìíiң ìåíøiãi åìåñ äåãåí òүñiíiêòiң äàìóûíà
ñåïòiãií òèãiçеäi. Æåðäi òåãií ïàéäàëàíó æåðãå ұқûïòû қàðàóäû òәðáèåëåói
æåòêiëiêñiç áîëäû, îíûң құíûí áàғàëàóäû àíûқòàó áîéûíøà ýêîíîìèêàëûқ
çåðòòåóëåðäi æүðãiçóäi òåæåäi, åëäåãi æåð ýêîíîìèêàëûқ æàғäàéäûң íàøàðëàóû
ñåáåïòåðiíiң áiði áîëûï òàáûëäû.
Жер пайдаланудың ақылылығы жердi басқарудың ең негiзгi қағидасы болып
табылады. Ол жердi пайдалану тек ақы төлеу арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz