Түркі халықтары әдебиеті

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Түркі халықтары әдебиеті тарихында ислам дәуірі (X-XII ғасырлар) ерекше орын алады. Ислам дәуірі әдебиеті деген термин-ұғымды алғаш рет өз зерттеу еңбектерінде кеңінен қолданған ғалымдар Ф. Көпрүлузаде, Н. Банарлы және Г. Грюнебаум еді. Ал Ахмет Байтұрсынов бүкіл түркі халықтарының X-XII ғасырлардағы тарихына қатысты болып келетін ислам дәуірі әдебиеті деп аталатын аса кең мағынадағы ұғым-түсінікті бертін келе қалыптасқан қазақ әдебиетін дәуірлеуге бөлу процесінде зор білгірілікпен нақтылай түскен.
Төл әдебиетіміздің тарихында басым салмаққа ие діни шығармалардың арғы бастаулары бірнеше ғасырлар үлесінде жатыр десек, артық айтқандық емес. Құранның әдебиетке тигізген әсері, соның негізінде ислами әдебиеттің дүниеге келуі - өзіндік ішкі заңдылығы бар, тарихи үрдістен туған күрделі құбылыс. Осы жұмысымызда біз ислам дәуірі әдебиетінің әдебиет тарихындағы маңызын талдай отырып, оны орта мектепте оқытудың тиімді жолдарын қарастырдық.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ әдебиетінің ежелгі және ортағасырлық кезеңі - күні бүгінге дейін аз зерттеліп келе жатқан кезеңдердің бірі. Осы дәуірлерде дүниеге келген шығармалар ұзақ уақыт бойына ғылыми айналымға түспестен, жабық тақырыпқа айналды.
VII ғасырда дүниеге келіп, көп ұзамай көрші жатқан елдерге тараған ислам діні өзімен бірге ұлы өркениет пен тың мәдениетті алып келді. Осы имани сенімді қабылдаған халықтардың әдебиетінде жаңа бағыт, тың серпіліс пайда болды. Бүгінде әлем әдебиетінің алтын қорына қосылған мұсылман шығыс асыл жауһарларының бәрі де осы діннің ықпалында дүниеге келді. Мұсылмандықты қабылдаған түркі халықтарының әдебиетінде Махмұд Қашқаридың Диуани лұғат ат-түрк, Жүсіп Баласағұнның Құтты білік, Ахмет Ясауидың Диуани Хикмет, Сүлеймен Бақырғанидың Ақыр заман кітабы, Саиф Сараидың Түркіше Гүлстаны, Құтыбтың Хұсрау уа Шырын секілді әдеби жәдігерлері пайда болды.
Қазақ хандығы тұсындағы жыраулар мен жыршылардың бәрі де алғашқы сөздерін Алланың атымен бастап, содан соң ғана негізгі тақырыпқа кіріскені тарихтан белгілі. Қарахандықтар билігінен бері XX ғасырдың алғашқы ширегіне дейін өмір сүрген ақындардың жырлайтын басты тақырыптарының бірі - діни мазмұндағы шығармалар еді. Өткен ғасыр ақындары Шәді жәңгірұлы, Тұрмағамбет Ізтілеуов, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Әбубәкір Кердері, Жүсіпбек Шайхисламұлы, Ораз молдалар діни медреселерде тәлім алып, көкірек көздерін қасиетті Құранмен суарды. Олар хақ дінді өз шығармаларында жырлау арқылы бұл сенімнің қазақ халқының арасына тарауына айтарлықтай дәрежеде өз септігін тигізді. Алаш ардақтысы А. Байтұрсынұлының Қазақтың өлеңді сөзді сүйетін мінезін біліп, дінді халыққа молдалар өлеңмен үйреткен. Дін шарттарын, шариғат бұйрықтарын өлеңді хикая, өлеңді әңгіме түрінде айтып, халықтың құлағына сіңіріп, көңілдеріне қондырған, [1, 316] - деп жазғанында осыны меңзеген еді.
Бүгінгі күні қазақ әдебиетін орта мектепте оқытудың тиімді жолдары мен амалдары әдістеме тұрғысынан зерттеліп жатқан жайы бар. Соның ішінде ислам дәуірі әдебиетін орта мектепте оқытудың маңызы аса зор. Біз осы жұмысымызда ислам дәуірі әдебиетін орта мектепте оқытудағы басты мақсат не және жалпы ислам дәуірі әдебиеті шығармаларының оқушылардың дүниетанымына әсері қандай деген сауалдар тұрғысынан жан-жақты тұжырымдар жасадық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ислам дәуірі әдебиетінің зерттелу деңгейі әлі де толыққанды ізденісті қажет етеді. Мұның теориялық жағы А. Қыраубаеваның Ежелгі дәуір әдебиеті, Х. Сүйіншәлиевтің Қазақ әдебиетінің тарихы, А. Жақсылықовтың Образы мотивы и идеи с религиозной содержательностью в произведениях казахской литературы, У. Қалижанның Қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық ағым, Д. Қамзабекұлының Әдеби-тарихи процесс: ағымдар, концепциялар (ағартушылық кезең), Қ. Әлқожаевтың Абай эстетикасы және ислам, М. Әбіловтың Қарақалпақстандағы қазақ ақын-жыраулары поэзиясындағы діни-ағартушылық ағым (XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басы), С. Бермағамбетовтың Діни ағартушылық және Кердері Әбубәкірұлының мұрасы, М. Бұлутайұлының Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды? деген еңбектерінде жан-жағынан қарастырылды. Ал тақырыптың әдістемелік жағы қазіргі кезде орта мектепте осы кезең әдебиетін оқытуға қатысты тұщымды еңбектермен толықпай отырған жайы бар. Десе де А. Көшімбаевтың Қазақ әдебиетін оқыту методикасы, Б.А. Әрінованың Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің ғылым ретінде қалыптасуы мен дамуы, Ә. Қоңыратбаевтың Әдебиетті оқыту методикасы. (ІХ-Х класс мұғалімдері үшін көмекші құрал сынды әдістемелік еңбектерінде қазақ әдебиетін оқытуға қатысты нұсқаулар бар. Осы себепті біз орта мектепте Ислам дәуірі әдебиетін оқытудың амалдары жайлы сөз қозғап отырмыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты ислам дәуірі әдебиетінің арғы бастауларын анықтап, поэтикалық қуатын көрсете отырып, оны орта мектепте оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін ұсыну және талдау. Аталған мақсатқа жету үшін алдымызға төмендегідей міндеттерді қойдық:
- орта ғасырлық шығармалардың поэтикалық негіздерін сұрыптап, оның ислам құндылықтарымен байланысын және түркі даласындағы таралу тарихын жинақтай отырып шолу;
- қазақтың ислами әдебиетінің арғы басталауларын анықтау;
- ислам дінінің әдебиеттің дамуына тигізген әсерін түсіндіру;
- орта мектепте қазақ әдебиетінің ислам дәуірі кезеңін оқытудың амалдарын саралау.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Қазақ әдебиеттану ғылымының жетістіктері осы жұмыста басшылыққа алынды. А. Байтұрсынұлы, Х. Досмұхамедұлы, М. Әуезов, Ә. Қоңыратбаев, Б. Кенжебаев, М. Қаратаев, Қ. Жұмалиев, Е. Ысмайылов, З. Ахметов, З. Қабдолов, С. Қирабаев, Р. Бердібай, Т. Кәкішев, А. Қыраубаева, М. Базарбаев, А. Қыраубаева, М. Мырзахметов, Ш. Елеукенов, Р. Нұрғали, Қ. Сыдиықұлы, Х. Сүйіншәлиев, Ш. Сәтбаева, С. Қасқабасов, Ж. Ымағұлов, Ә. Дербісәлі, М. Жармұхамедұлы, С. Дәуітов, Ө. Күмісбаев, Н. Келімбетов, А. Егеубаев, М. Жолдасбеков, М. Мағауин, Т. Қоңыратбаев, Б. Майтанов, Д. Ысқақұлы секілді ғалымдардың әдебиеттану мен қазақ әдебиетін оқыту әдістемесіне қатысты ой-тұжырымдары зерттеу жұмысында пайдаланылды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысында хронологиялық, тарихи-салыстырмалы, жүйелеу, талдау сынды әдіс-тәсілдер қолданылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Осы жұмыс нәтижелері мен қорытындылары, ғалымдардың пікірлері ислам дәуірі әдебиетін оқытуға қатысты түрлі оқу құралдарында, оқу-әдістемелік жұмыстарда қолданыла алады. Сонымен қатар жұмыс нәтижелерін орта мектеп мұғалімдеріне қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Бұл жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен (әр бөлім екі бөлімшеден) және қорытындыдан тұрады. Сонымен қатар пайдаланылған әдебиеттер тізімі жұмыстың соңында берілген.

1 ИСЛАМ ДӘУІРІ ӘДЕБИЕТІНІҢ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ АЛАР ОРНЫ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 ИСЛАМДЫҚ ДҮНИЕТАНЫМНЫҢ ЖАЛПЫТҮРКІЛІК СИПАТЫ

Әр ұлттың жазба мұралары мен әдебиет тарихы алыс ғасырлар қойнауына енген сайын, ол барынша құнды болып, барша адамзат баласының ортақ қазынасына айналатыны белгілі. Осы тұрғыдан алғанда түркі халықтарының әдебиеті бірнеше ғасырлар үлесінде жатыр десек, артық айтқандық болмас еді. Бұл туралы қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуші ғалым Н. Келімбетов Түркиялық Н.С. Бонралының Түрік әдебиетінің тарихы атты кітабынан: Түрік әдебиетінің жиырма жеті ғасырлық тарихы бар. Бұл әдебиет Кореядан Еуропаға дейін созылып жатқан Орта Азия, Қорасан, Иран, Үндістан, Әзербайжан, Анадолы, Мысыр, Сирия, Ирак т.б. көптеген жерлерде мемлекет құрған түріктер жасаған әдебиет [2, 195], - деген мәлімет келтіреді. Расында түркілер өткен тарихта ірі оқиғалардың куәсі болып қана қоймастан, керек кезінде сондай ұлы өркениетті жасаушы да бола білді. Өзінің басынан өткенін кейінгі ұрпаққа аңыз-әпсана ретінде жеткізіп, одан бері де мәңгі өшпестей тас-жартастарға ойып жазып отырды. Олар (түркілер) тарих сахнасына көтерілгелі бері көрші жатқан Шығыстағы көне қытай, монғол мен Батыстағы бір кездері грек-рим мәдениетімен таласқан өркениеті бар парсы тілдес халықтармен қарым-қатынас орнатып, мәдени һәм әдеби байланыстар жасады. Сондай мәдени тоғысулардың арқасында түркі даласында өшпестей болып тарих, ұмытылмастай болып мәдениет пен әдебиет қалды. Өзімен бірге Шығысқа ұлы серпілісті алып келген ислам дініне дейін-ақ түркілер өздерінің бай мәдениеті мен әдебиетін, жазуын қалыптастырып үлгерді. Орхон-Енесей, талас бойынан табылған руна жазулы тас ескерткіштерінде Күлтегін, Тоныкөк сияқты қолбасшылардың тарихи тұлғасы мен әдеби бейнесі сомдалды. Сол кездегі түркілік өлең құрылыстары мен мен сөз саптауларын осы тарихи жәдігерлерден аңғаруға болады. Сонымен бірге Алып Ер Тоңа, Еділ, Шу патшаларға қатысты құрылған аңыз-әпсаналар да сол замандардағы тарихи өмірді суреттеуге арналды. Аталмыш тас ескерткіштерде түркі халықтарының көне тарихы мен әдебиетіне қатысты мол дүниелер жазылды. Ислам діні келісімен бұл бай мұралар Шығыстың асыл-жауһарларымен толысып, тағы бір саты жоғары көтерілді. Әдебиетке жаңа тақырып, сом образдар келді. Бұрынғы руна жазуын араб алфавиті ауыстырды. Ғылым мен білім жаңа сатыға көтерілді. Әдебиеттанушы ғалым С. Қирабаевтың Қазіргі қазақ әдебиетінің ұзақ даму жолын шолып қарасақ, оның бай фольклорына қоса ерте ғасырдан бастап-ақ түркі тектес халықтармен ортақ әдебиет жасағанын көреміз. Көне түркі ескерткіштеріндегі жазулар (Орхон, Күлтегін, Білге-Қаған, Тоныкөк) мен Қорқыт ата кітабы, Оғызнаме, дастанында кездесетін эпостық жыр үлгілері, аңыз әңгімелер, Жүсіп Баласағұнның Құтты білігі, Махмұт Қашқаридың Түркі тілдерінің сөздігі, Қожа Ахмет Ясауидың Даналық кітабы, Ахмет Иүгінекидің Ақиқат сыйы, кейінірек туған Кодекс Куманикус, Махаббатнаме, Қисас ул әнбия кітаптарында басылған халық өлеңдері мен дастандарының үлгілері, мақал-мәтелдер осыны айғақтайды [3, 17] - деп жазғанындай, қазақ әдебиетінің тарихы тереңдей түсті. Өкінішке орай осындай құнды болмысы бар қазақ әдебиеті бірнеше жылдар бойына толық зерттеліп, жинақталмай келді. XX ғасырдың басында С. Сейфуллин: Бүгінге дейін қазақ әдебиеті туралы ештеңе жоқтығы былай тұрсын, сол ескі ел әдебиетінің жинақтары да жоқ. Сондықтан Қазақ әдебиеті туралы бірдеме жазу ескі ел әдебиетін іздеп, құрастырып жинастыру қажет екендігі соңғы жылдары қатты сезілді [4, 7], - деп жазған болатын.
Өткен ғасырда қазақ әдебиетінің тарихы бірнеше рет басылып, жарық көрді. Алғашқы еңбектердің бірі ретінде 1927 жылы жарық көрген М. Әуезовтың Әдебиет тарихын атауға болады. 1948 жылы осы ғалымның редакторлығымен Қазақ әдебиетінің тарихы деген жинақтың алғашқы томы басылса, араға оншақты жыл салып барып үш томдық (алты кітап) зерттеу тағы жарық көрді. Бірақ бұл еңбектерде қазақ әдебиетінің ежелгі және орта ғасыр дәуірі жіті қарастырылған жоқ. Кеңес құрамында болған басқа түркі тілдес халықтардың әдебиет тарихын қарар болсақ, онда да осындай жағдайды кездестіреміз. 1977 жылы Ташкентте басылған Узбек адабиети тарихи деген үш томдық жинақта түркі халықтарының ежелгі және орта ғасырлық әдеби жәдігерлері біршама болса да қамтылды. Сонымен бірге 1963 жылы Қазанда басылған Борынгы татар әдәбияти атты кітапта да сол дәуірлердегі әдебиет хақында сөз болды. Схемы и заданные установки сильно затрудняли воссоздание исторически и научно-объективного облика средневековой литературы. Злочастными камнями преткновения для исследователей неизменно представили два момента: идеологический и политический. Идеологической помехой являлось то, что вся средневековая литература носит религиозную окраску. Исследователь и критик, вернее, их внутренний цензор упорно не хотели признавать, что господствующая идеология средневековая литература носит религиозную окраску [5, 5], - деп татар ғалымдарының жазғанындай, ортағасырлық әдеби жәдігерлерді зерттеудегі басты кедергі - ол шығармалардың діни астар алуында, не дінді көркем тілмен үгіттеуінде еді. Сондықтан да ежелгі дәуір әдебиеті біраз жылдар бойына тың тақырып болып келді. Өткен ғасырдың сексенініші жылдарының соңында әдебиетке қойылған шектеулер біртіндеп жойыла бастады. Бұл түркі тілдес халықтардың әдебиеттанушыларына, соның ішінде, қазақ ғалымдарына зор мүмкіндік ашып берді. Әдебиет тарихы жаңа пайым, ұлттық көзқараспен жазыла бастады. 2000 жылы М. Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер институты ғалымдарының атсалысуымен ұлттық көзқарастағы әдебиет тарихы дүниеге келсе, 2001 жылы университет профессор-оқытушыларының құрастыруымен Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы деген үш томдық жинақтың алғашқы кітабы жарық көрді. Одан бері де жекелеген авторлардың орта ғасырлық әдебиетке қатысты зерттеулері баспасөз беттерінде жарияланып келеді. Аталмыш бұл еңбектерде ұлттық әдебиетіміздің арғы арналары мен бастаулары жүйелі түрде берілген. Десек те, ислами астар алған орта ғасырлық әдеби жәдігерлердің қыр-сыры толық ашыла қойған жоқ.
Бірнеше ғасырлар үлесінде жатқан түркі халықтарының әдебиет тарихын ғалымдар негізінен екі топқа бөліп қарастырады. Йасауитанушы Ф. Көпрүлүзаде өзінің Түрік әдебиетінің тарихы деген 1926 жылы Стамбулда басылған еңбегінде мынадай мәлімет келтіріпті: Әдебиет тарихын ірі дәуірлерге бөліп қарастырар болсақ, онда негізі үш кезеңге келіп тірелеріміз анық:
исламнан алдыңғы түрік әдебиеті;
ислам мәдениеті кезіндегі түрік әдебиеті;
Еуропа мәдениеті кезіндегі түрік әдебиеті [6, 96].
Ғалымның мұнда келтірген деректері негізінен бүгінде Кіші Азияны мекендеген түрік халқының әдебиетіне қатысты болғанымен де, мұндағы алғашқы екі кезең біздің ұлттық әдебиетімізді де қамтитыны анық. Түркілердің тарихын саралаған италияндық ғалым А. Бомбачи да әдебиетті Исламнан алдыңғы және исламнан кейінгі кезең деп екіге бөліп қарастырады. Бұдан екі ғалымның түркілік әдебиеттің дәуірлеуі тұрғысындағы ой-пікірлері өте ұқсас екенін аңғарамыз. Сондай-ақ академик М. Әуезов те: Сол себепті өз бетімізбен долбар жасасақ, қазақ елінің ішкі өмірі екі үлкен дәуірге бөлінеді. Бұның біреуі - ислам діні кірген соңғы мезгіл. Екіншісі содан арғы ескі дәуір [7, 19], - деп екіге бөліп берген. Ғалымдар пікірлері әдебиеттің дәуірлеуін исламмен байланыстырып қарауында үлкен мән бар. Себебі, соңғы дінді қабылдау арқылы түркі халықтары бұрынғы сенімін ғана ауыстырып қойған жоқ, сонымен қатар, өздерінің болашақ мәдениеті мен әдебиетіне де жаңа өзгерістер алып келді. Ислам дінімен бірге түркілік әдебиетте жаңа бағыт, қуатты серпіліс пайда болғаны белгілі. Біз де осы ғалымдардың ой-тұжырымдарына негізденіп, орта ғасырда ислам өркнеиетінің аясында дүниеге келген әрі бар мазмұны діни астар алған шығармаларды ислами әдебиет деп қарастырамыз. Әрине, бұған дейінгі зерттеу еңбектерде бұл әдебиет жалпы атаумен діни аталып келіп еді. Әдеби жәдігерлерде бұл ұғым шартты түрде берілгенімен, исламға дейін түркі даласында пайда болған өзге де діни мәтіндер бар. Ислам өркениетінің аясында дүниеге келген шығармаларды діни деп қарастырар болсақ, онда бұл ұғымның астына Алтын жарық, Хуастуанифт және Абыздардың құлшылығы деген ескерткіштер де кіруі мүмкін.
Ислам дінінің аясында дүниеге келген шығармалар алдыңғы дәуірден тематикалық жағынан да, жанрлық тұрғыдан да өзгеше құрылысқа, басқа мәнге ие болды. Әдебиетте бұрынғыдай тек тарихи оқиғалар ғана суреттелместен бұдан былай көркем сөз адамзатты хақ жолға үгіттеуші, жақсылық пен жамандықтың аражігін ажыратушы ретінде көрініс бере бастады. Әдебиет деген атаудың мағынасы кеңейе түсті. Құранда айтылатын діни сюжеттер мен кейбір негізгі аяттар мұсылман шайырларының шығармаларынан орын алды. Қасиетті кітаптың ішінде ислами ақындар хақында айтылатын Бірақ иман келтіріп, ізгі іс істегендер, Алланы көп зікір еткендер (Шұғара, 227) деген аятқа мұсылмандар қатты арқа сүйеп, шайырлар туралық пен ізгілікті ғана жырлай бастады. М. Мағауиннің: Классикалық Шығыс әдебиетінде әр бір сөз Алла атынан басталатын. Бүкіл әлемге аян атақты дастандардың барлығында ең алдымен Хақ тағалаға мадақ айтылады. Содан соң жүз ныспылы, бір кейіпті пайғамбарға сыйыну шарт [8, 284], - деп жазғанындай қолына қалам алған ақындар өлеңін Бісмилләсіз бастаймайтын болды.
Түркі халықтарының ежелгі әдебиет нұсқаларынан саналатын Махмұд Қашқаридың Диуани лұғат ат-түрк, үсіп баласағұнның Құтты білік, Ахмет Иасауидың Диуани хикмет, Сүлеймен Бақырғанидың Ақыр заман кітабы, Ахмет Йүгінекидің Ақиқат сыйы, рабғузидың Қисас ул әнбия, Құтыбтың Хұсрау уа Шырын, Хусам Кәтибтың Жұмжұма сұлтан сияқты Қарахандықтар билігі мен Алтын Орда тұсында дүниеге келген XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында дүниеге келген шығармалардың басым бөлігінде көрініс берді.
Түркі даласына сопылық ілімді таратқан Қожа Ахмет Иасауи өнегелі жыр-жолдарын:
Бисмилляһи деб баян айлай хикмат айтыб,
Талибларга дурр-гауһар сачтим ман-а.
Риядатни қатиғ тартыб қанлар иутиб,
Мен Дафтар сани сузин ачтим ман-а [9, 17], - деген жолдармен бастаса, араға бірнеше жүздеген жылдар салып барып Шәді ақын да:
Жат еттім аузыма алып бисмилләні,
Әррахманир-рахим-дүр Ахад аты деп Қарунның жер жұтқан оқиғасы деген діни дастанын Алланың атымен жазған. Осылайша ислам діні тараған кең байтақ мұсылман жұртында Алланың аты шайыр шығармасының кіріспесіне айналған. Оған себеп, ислам пайғамбары Мұхамедттің Кез келген қайырлы істі бисмилләмен бастаңдар деген өсиеті кейінгі үмбетіне қатты әсер еткен десе де болады. Сондай-ақ Құранның бір жүз он төрт сүресінің бір жүз он үші бисмилләмен басталуы мұсылман халықтарына ой салған.
Алайда исламнан алдыңғы дәуірде дүниеге келген әдеби һәм мәдени ескерткіштердің мәтіндерінде де Жаратушының аты ұшырасатындығын әрі оның бірінші аталатындығын аңғару қиын емес. Исламға дейін түркі даласында бой көрсеткен мәдени мұраларда Жаратушының аты Тәңір, будда, Хормузта, Құдайдың ұлы болып кездесіп отырған.
Орта Азияға ислам діні келгенге дейін түркі халықтары Көк Тәңіріге табынғаны белгілі. Олар тәңіріні ардақ тұтып, жақсылық пен жамандық атаулы соның қалауымен болады деп сенген. Түркілердің арғы тегі болып табылатын ғұндар заманында дүниеге келген Алып Ер Тоңа, Шу батыр сияқты дастандарда тәңірі атауы бір емес, орта ғасырлық мұсылман әдебиетіндегі секілді бірнеше жерде кездесіп отырады. Жаратушы онда жақсылыққа бастаушы, халықтың қамын ойлаған батырға қолдаушы ретінде көрініс табады. Ежелгі түркі тайпаларының өткенінен мол мәлімет беретін Алып Ер Тоңа дастанында:
Тәңір сүйіп жаратқан,
Әлемді өзіне қаратқан.
Қаһарман жауға таратқан,
Көк тәңірінің ұлы еді [2, 25], - деп түркі елінің батырын жаратушының сүйіп жаратқандығы айтылса, сол дәуірде дүниеге келген Шу батырда:
Көктен тілеп күш-қуат,
Тәңірі бізді қолдады [2, 27], - деп түркілердің жеңіске жетуіне құдайдың өзі жар болғаны жайында айтылады.
Жаратушының атынсыз іс бастамаған түркі халықтары жақсылық атаулыны көктегі Тәңіріден күткен. Оны шексіз құдырет иесі деп санаған. Жаңа басталар істі мұсылмандар Алланың атымен бастайдындығы секілді, ежелгі түркілер де Тәңіріні ерекше құрметтеген. Төл әліппесі - сына жазумен тасқа қашалып жазылған Орхон-Енесей, талас бойынан табылған Күлтегін, Тоныкөк ескерткіштерінде де осы жағдай сөз болады. Күлтегіннің кіші жазуы:
Тәңірдей тәңірі жаратқан,
Түрік Білге қаған,
Бұл шақта отырдым [10, 44], - деген жыр-жолдарымен берілсе, осы жәдігердің үлкен жазуы:
Биікте көк тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған [10, 44], - деп тәңірі аты бірнеше рет аталған. Әрі осы өңірден табылған Білге қаған ескерткіші де: Тәңірдей тәңрі жаратқан Білге қаған сөзім [11, 82] деген жолмен бастау алады. Осы аталған тас жазулы жәдігерлерде жоғарыда келтірілген Алып Ер Тоңа, Шу батыр дастандары сияқты тәңірінің қолдауының арқасында жоғары билікке қол жеткізгенін, оның қалауымен қарсы жауын жер жапсырғаны жөнінде бірнеше тіркестер бар. Бұдан түркілердің кез келген істі тәңірінің атымен бастап отырғанын аңғарамыз.
Түркілердің исламға дейінгі сенімінде ел билейтін қағандарды көктегі тәңірі жаратқан деп сенген. Бұған жоғарыда келтірілген Алып Ер Тоңа дастанындағы Көк тәңрінің ұлы еді, Күлтегін ескерткішіндегі Тәңірідей тәңір жаратқан деген сөздер мысал бола алады.
Ел басқаратын патшаны жаратушының өзі жарататыны жайындағы сенімнің ежелгі парсыларда да болғаны туралы деректер бар.
Түркі халықтарының ежелгі әдебиет нұсқаларынан саналатын Ырық бітік, Тариат, Ихе Асхете және Хои то-Темир жазбаларында да Тәңіріге қатысты бірнеше тіркестер бар.
Мұнымен қатар түркілердің сенімі көктегі тәңіріге табынумен ғана шектелмеген. Сондай-ақ олардың күнге, ата-бабалар әруағына, тауға табынғанын тарихшы Л. Гумилев өзінің еңбегінде атап өтеді [12, 73]. Орта Азия Батыс пен шығысты байланыстырушы Жібек жолы бойында орналасқандықтан да, осы аймақта тәңірліктен басқаша бірнеше діндер таралып еді. Олардың ішінде пұтқа табынушылық, отқа табынушылық және мототейстік сенімдері болған. Түркілер тәңіріге берік болуларына қарамастан, кейбір сырттан келген діндерді қабылдаған. Бұған тәңірлікте жаратушы мен жердегі жаратылыс арасында байланыс орнатушы пайғамбардың болмауы себп болса, екіншіден дәстүрлі діндердегі сияқты жол сілтеуші қасиетті кітаптың түспеуі, кейбір түркі тайпаларының өзге дінге көшулеріне жол ашты. Содан VII ғасырдың бірінші жартысында Батыстағы түркілердің кейбір билеушілері будда дінін ұстанса, VII-VIII ғасырда христиан-несториандық ілім оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аймағында кең таралды. Осы жақта б.з.д. III ғасырда Иран жерінде пайда болған манихей діні де болған. Түрколог С.Г. Кляшторный бүгінгі Тараз қаласының маңында Ислам келгенге дейін Зороастризм дінінің бой көрсеткенін алға тартады.
Осындай сенімдерге иман келтірген түркі халықтары осы діндердің киелі мәтіндерін таратушы да болды. Тюркоязычные племена издревле исповедовали различные веры. Так, наряду с верой Голубое Небо (Кок Тенгри) и шаманизмом древние тюрки были буддистами. Позднее они воприняли от иранцев манихейство, а от сирийцев - несториан-христианство. Все это нашло свое отражение в письменных памятниках древности [5, 20], - деп Х.Г. Короглының жазғанындай, Орта Азияда буддалық мәндегі Алтын жарық, манихейлік дұға - Хуастуанифт және несториандық астар алған Абыздардың құлшылығы деген діни шығармалар дүниеге келді.
Сонымен, ежелгі түркі жазба ескерткіштерінің басым бөлігі діни мәтіндендерден тұратынын аңғарсақ, екіншіден, әр мәтінде жаратушыға мадақ айтылатыны белгілі болды. Десек те, ислам келген соң дін мен әдебиеттің сабақтастығы жоғары деңгейге көтерілді. Оған себеп, қасиетті Құранның өзге киелі кітаптарға қарағанда оқылу мақамы, сүрелердің ішінде баяндалатын образдар мен сюжеттердің орын алуы жағынан әдебиетке бір табан жақындығында жатса керек.
Осылайша, ислам әртүрлі дін ұстанушы түркілердің басын біріктіріп, бір сенімнің өкілі болуына септігін тигізді. Бұрынғыдай діннің жөн-жосығын айтып түсіндіретін пайғамбары не имани сенімге негізделген қасиетті кітабы жоқ ілімдерден ислам оқ бойы озық тұрды. Түркілердің жаңа дінді жатсынбастан қабылдауының астарында да осындай негізгі жағдайлар себеп болды. Ғалым В. Бартольдтың: Вообще история знала много буддиских и христианских народов, принявших ислам, и не знала ни одного мусульманского народа, который бы принял буддизм или христианство [13, 55], - деп жазғанда түркілердің исламға дейінгі наным-сенімін басты назарда ұстаған болу керек.
Ислами әдебиеттің негізі араб, парсы жұртында қаланды. Шығыстанушы Ә. Дербісәлінің: Ислам дінінің Арабия жарты аралынан ұзап шығып, өзге елдерге тарауы араб халқының басқа жұртпен қарым-қатынасы, әдет-ғұрып алмасуы әдебиетке әсерін тигізбей қойған жоқ. Егер исламға дейінгі дәуірдегі бәдәуи ақындары өз өлеңдерінде руы мен тайпаластарын мақтаумен шектелсе, исламнан кейінгі кезеңдегі шайырлардың бір тобы жаңа дінді, пайғамбарды мадақтап жырға қосты, оның жауларына шүйлігіп, дінсіздерге қарсы киелі соғысқа шығуға шақырды. Ислам дінініңжауларына сатира жебесін жаудыра отырып, жаңа дінді таратуда ерлік көрсеткен жауынгерлер олардың жорықтары, жаулап алынған жерлер, араб жасақтары қолданған түрлі қару-жарақтар ақындар талмай жырлаған жаңа тақырып болды. Араб ақындары ислам дінін әрі қарай батыл тарата беруді ұсына отырып, оның жеңістерін насихаттады, соғыста мерт болғандарға элегия арнады [14, 47], - деп жазғанындай, жаңа дін әуел бастан-ақ жергілікті халықтың әдебиетіне әсер етті. Жаңа сеніммен араб әдебиетіне өзгеріске ұшырағанын Жорж Зидан была деп жазды: Исламның пайда болуы діни, саяси және қоғамдық жағына қатты әсер етті. Бұл өзгерістер адамдардың санасынан орын алып, олардың ғылымы мен әдебиетіне де көрініс берді:
Ислам қате және жаман әдебиетті қолданыстан шығарды;
Жәһилиет әдебиетінде біртіндеп тыныштық тақырыбы қозғала бастады;
Ислам дүние мен ақыретті қатар ойлайтын жаңа әдебиетті дүниеге әкелді [14, 12].
Соңғы дін келісімен араб шайырларында қатты өзгерістер болғаны хақында Ахмад әл-Хашими: Исламның алғашқы кезінде өмір сүрген шайырлардың арабшасы анық, тілдері берік, жазғандары айна қатесіз еді. Құранды оқыған олардың шешендігі, тапқырлығы сөздерінен анық білінетін. Осы дәуірде өмір сүрген шайырлар тіпті жәһилиет кезіндегі ақындардан артық болатын, - деп жазды.
Мұхаммед пайғамбардың заманында-ақ Аллаға мадақ, пайғамбарға салауатпен басталып, хақ дінді үгіттеген өлең жолдары пайда болды. Сол уақытқа дейін әр рудың өзге рудан артықшылығы мен өз тайпасының батырын не көсемін мақтап келген жәһилиет дәуірінің ақындары иманға келіп, бұдан былай Алла мен оның елшісін мадақтауға көшті. Ислам дінінің тез таралуына осы шайырлар да қатты әсер еткенін иран ғалымы Әлломе Әмини: Құран және сүннеттің берекесі үшін пайғамбар сахабаларының ішінде бірнеше ақын Оның қасына топталып, исламды қорғауға көшті. Олар айбатты арыстандай жамандық пен ширкке қарсы тұра білді. Олардың қаламынан туған өлең жолдар әр қандай жүректі жаулап алатын. Олар исламды қорғауда өлеңді қылыш, сөзді оқ ретінде пайдаланып, Алла жолында тілдің құдыретімен күресетін деп жазды. Ғалымның келтірген бұл дерегінен өзге аймақтарға дінді таратуда ақындардың да септігі тигенін аңғаруға болады.
Қ.Өмірәлиевтің ежелгі түркі жәдігерлерінің маңызы жайында бағалы ой-тұжырымдар айтқаны белгілі. Мәселен, Сайып келгенде, түркі халықтарының ҮІ-ҮІІІ ғасырлардағы мұраларының табылуы, осы ғасырларға тән жазба әдебиеттің табылуы - түркі халықтары үшін Ертедегі Греция дәуірі іспетті мәнге ие болды деген зерттеушінің қорытынды пікіріне еріксіз ден қоясыз.
Ал, мына бір тұжырымдары ғалымның өткір ой иесі ғана емес, ескілікті ұлттық мұраларымыздың шын жанашыры екендігін дәлелдейді: Бірақ қазақ филологиясы мен тарихы соңғы кезге дейін асыл мұраны таныта алмай келеді. Ал егер осы Құтадғу біліг жан-жақты талданылып, ондағы тілдік, әдебиеттік, тарихтық, педагогикалық, философиялық, этнографиялық материалдар бүгінгі ұрпақтың игілігіне шын мәнінде айналған болса, онда қазақ халқының өзге түркі халықтарымен ортақ ХІ-ХІІ ғасырдағы мәдени тарихы басқаша сипатталар еді де, бұл дәуір қазақ халқының өз Ояну дәуірі, Ағарту дәуірі сияқты мәнге ие болар еді. Әсіресе, Юсуф Баласағұнидің шығармасының тарихи мәні оны жазба әдебиет қазынасы тудырған сол кездегі халықтармен салыстырғанда арта түседі. Мұраның баға жетпес құндылығына көз жеткізеді.
Ежелгі мұраларда тіл, сөз өнерінің көмегімен түркі жұртының, түркі адамының ой-ниеттегі келісті сымбаты құйылған. Оған қатысты толып жатқан толғамдар қуатты мемлекет, құтты-бақытты ел болсақ деген ізгі мақсаттан туындаған. Әрі игілікті заман адамының әлеуметтік портреті түзілген, әрі ізгілікті мемлекеттің сипаты айқындала түскен. Сөйтіп поэзиялық трактат әрі әдеби-көркемдік, әрі саяси-әлеуметтік қызметті атқарып тұр.
Орта ғасырлық мұсылман мәдениетінің өсіп-өркендеуіне түркілердің қосқан үлесі аз болған жоқ. Басқа ғылым салаларын айтпағанның өзінде өздерінің қайталанбас шығармаларымен адамзат баласын тамсандырған ақындардың басым бөлігі осы түркілердің еншісіне тиді.
VIII-IX ғасырларда ислам дінінің таралу ауқымы кеңейіп, көрші жатқан өзге елдерде де мұсылманшылық рәсімдері бой көрсетті. Осы сеніммен бірге келген араб, парсы мәдениеті Орта Азияны мекендеген халықтардың салт-дәстүрлерімен сіңісіп, болашақ мұсылман өркнеиетінің негізі қаланды. Шығыс мұслман әлемінде ғылым мен білім қатар дамыды. Әсіресе, қоғамда ғалымдардың беделі артып, олардың ыңғайлы жұмыс жасаулары үшін ұйымдар құрылды. Ел билеушілердің қасынан құрылған мұндай білім ордаларында жаратылыстану, қоғамдық ғылымдардың барлық саласын зерттеуге жағдай жасалды. Батыстың исламтанушы ғалымы А. Мец бұл өркениетті Мұсылмандық ренессанс деп атады. Орыс шығыстанушысы Н. Конрадтың : Ояну дәуірі әуелі Шығыста пайда болып, кейінірек Батыса қарай ауысқан [15], - деп жазуында да осы мәселені басты назарға ұстап еді.
Мұсылман өркениетін түркі әлемінен бөліп алып қарастыруға болмайды. Жаңа діннің келуімен ежелгі түркі руна жазулары жойылған болса, бертін келе оның орнын араб әріпі ауыстырды. Осы туралы қазақ даласындағы көне ескерткіштерді зерттеген В.А. Крачковская: К моменту появления в Средней Азии архитектурной эпиграфики существовала уже 24 главных почерка с определенными характерам письма, и, по меньшей мере, столько же их вариантов деп Орта Азияда бірнеше араб графикасының болғанын алға тартқаны біздің ойымызды айшықтай түседі. Мәдениетімен қатар архитектурасы қатар дамыған мұсылман түркі жұртында араб әрпінде жазудың бірнеше үлгісі қалыптасқанын Қожа Ахмет Иасауидың шығармашылығын зерттеген Б. Т. Туякбаева да: Как показал обследование эпиграфического декора ханаки Ахмеда Яссави, в надписах на памятнике использованы лишь три почерка: куфи, сульс и насх. Причем почерк куфи получил здесь три вариации: монументальный, цветущий и геометризированный орнаментальный деп жазған болатын. Бұл келтірілген деректерден орта ғасырда араб жазуының бірнеше нұсқасы қалыптасқанын аңғарамыз. Сонымен бірге қазақ даласында жібек жолын жалғастыратын қала мен кенттер де көптеп бой көтергені әрі осы мекендерден ғалым, ғұламалардың жиі шыққандығы хақында шығыстанушы ғалым Ә. Дербісәлиев мынадай мәлімет келтіреді: история свидетельствует о том, что придя в Казахскую степь в первой половине IX века, Ислам заложил основы цивилизации, культуры и науки. С его приходом на бескрайных просторах нашей необъятной Родины начали строиться или вновь отстраиваться города Алмалы, Баласагун, Мерке, Кулан, Тараз, Сайрам, Отрар, Стукент, Сауран, Сыганак, Жент, Баршынкент, Туркестан и другие. С появлением городской цивилизации в степи начинается переход от кочевой культуры к оседлой. Это номадическая культура дала миру выдающихся ученых, филологов, философов, историков и поэтов [16, 249]. Орта ғасырлық түркі ғалымдарының араб тілінде жазған еңбектерін жан-жақты зерттеген шығыстанушы қазақ даласынан шыққан бірнеше ғұламалардың аты-жөнін атап өтеді. Онда бір ғана көне Фараб, Сайран, Түркістан сияқты қалалардан бірнеше ғалымдардың шыққандығы сөз болады. Сол заманда түркі даласынан көптеген ғұламалардың шығуы ислам дінімен тікелей байланысты екендігі белігілі. Осы орайда түркітанушы ғалым А. Бомбачи: Некоторые тюркские народы, не исповедовавшие исламам создали свою письменную литературу лишь в недавнее время [17, 192], - деп жазғанын ерекше атап өткен жөн. Расында, VIII-IX ғасырларда Орта Азияға кең тарай бастаған ислам барша түркі халықтарының имани сеніміне айналған жоқ. Сібір мен Алтайдағы түркілер бұрынғы ата-баба жолында қалып, Орта Азия мен Мәуереннахрдағы бауырларынан рухани сенім тұрғысынан ажырап қалды. Ал мұсылман түркілердің жазба әдебиеті Орхон-Енесей тас жазбаларынан бір-екі ғасыр өтпестен Қарахандықтар билігі тұсында-ақ негізі қаланды. Исламды қабылдаған соның ішінде осы дінді берік ұстанған халықтардың ішінен заманынан озық туған ғалым-ғұламалармен қатар өзінің қайталанбас шығармаларымен барша жұртты мойындатқан ақын-шайырлар да көптеп шықты. Соның нәтижесінде мұсылманшылыққа негізделген түркі даласында Махмұд Қашқаридың Диуани лұғатит түркі, Жүсіп Баласағұнның Құтты білігі, Қожа Ахмет Ясауидың Диуани хикметі және т.б. туындылар дүниеге келді. Қазақ хандығы тұсындағы ақын-жыраулар мен XVIII-XIX ғасырларда өмір сүрген ағартушы ғалымдар мен Шығыс тақырыбына барған шайырлардың жырларының бәрі де осы мұсылмандық дүниетаныммен тікелей байланысты. Сол дәуірлерде өмір сүрген ақындардың шығармаларында Құран аяттары мен пайғамбар хадистері жиі қолданылған. Осы тұрғыдан алғанда ислам түркілік әдебиеттің дамуына үлкен үлес қосқан деуге болады. Осындай әдеби шығармаларды айтпағаннның өзінде дәстүрлі діннің қағидаларын ашып көрсететін шариғат кітаптары мен Құран, хадис құпияларынан сыр шертетін әрі танымдық тұрғыда жазылған еңбектер де жетіп артылады.
Орта ғасырда өмір сүрген ақындар өз жандарынан өлең шығарып қана қоймастан, сонымен бірге ол заманның араб, парсы тілдеріндегі асыл жауһарларын да түркіше сөйлетіп отырған. Қарахандықтар билігі кезіндегі шығармалар тек түркілік рухта туып, шайырлық шеберліктің арқасында дүниеге келген болса, Алтын Орда тұсында бой көрсеткен еңбектерде аударма саласы басымдау түсіп жатты. Оы саланы тереңінен зерттеген А. Қыраубаева сол кезеңдегі шығармалар хақында былай деп жазды: Бұл дәуірдегі көркем әдебиет негізінен екі түрлі. Біріншісі аударма-нәзиралық шығармалар: Құтыбтың Хұсрау уа шырыны, Сәйф Сараидың Гүлстан, Әлидің Қисса Жүсібі, Рабғузидың Қиаси Рабғузи кітабы, Махмуд бин Алидың Неһдж ул Фарадис, Хусам Катибтың Жумжума кітабы, тағы басқалар. Екіншісі тыңтума әдебиет: Махаббатнама. Әдебиетші ғалымның пікіріне сүйеніп, назирашыл аудармашы ақындардың қатарына Сейф Сараи, Махмуд бин Ғали, Дүрбек, Құтб, Құсам Кәтиб сияқты сол дәуірдің шайырларын атауға болады. Бірақ, бұл ақындар араб, парсы дүниесін сол қалпында тәржімалаған жоқ, оған түркілік рух беріп, жан бітірді.
ІХ-Х ғасырлардан бастап Иран мен Орта Азия аймағының бірқатар жерлері Бұқара шаһарында билік құрған Саманилер әулетінің қол астына қарады. Осы династияның тақ басына келісімен, бір кездері жойылып кетудің сәл-ақ алдында тұрған парсы тіліне жан бітіп, көрші жатқан мұсылман елдеріне де кең тарай бастады. Бұған дейін, Орта Азияда екі-үш ғасыр бойына ғылымның тілін араб атқарып келген болса, осы кезден бастап, парсыша әдебиеттің тілі ретінде мойындала бастады. Тіпті, осы халықтың асыл жауһарлары түркішеге тәржімаланды. Бұл еркін аудармалар, ХІІІ-ХІҮ ғасырларда кең етек алды. Шығыс мұсылман әлемінде алаш бестік дәстүрін енгізген Низамидің Хосроу ва Ширин дастанын Хорезмнен шыққан Құтб түркішеге тәржімаласа, оның замандасы Сейф Сараи парсы ақыны Сағдидың Гулистанын Гүлістан бит-турки деген атпен екінші баламасын жасады. Түрколог С.Е.Малов ХІҮ ғасырда дүниеге келген Рабғұзидың Қиссасул әнбиясы парсышадан аударылған десе, 1977 жылы Ташкенттен шыққан Узбек адабияти тарихи деген кітапта Бурхануддиннің бұл шығармасын Әбу Исхақ Нишапуридің Қиссасул әнбиясының негізінде жасалған деп көрсетеді. Ал, Махмұд Қашқари Диуани лұғат ат түрік еңбегін Бағдад оқымыстысы Әбдірахман әл-Басридың Китабул айни атты зерттеу топтамасының жүйесімен жазған деген деректер бар. Бұл әдеби шығармалар арабша, парсыша еңбектердің әсерімен дүниеге келген болса, Фараб, Созақ, Түркістан сияқты көне шаһарлардан шыққан ғалымдар еңбектерін сол тілдерде жазды.
Қарахандықтар мен Алтын Орда тұсында жазылған шығармалардың аттары Диуани лұғат ат-түрік, Диуани хикмет, Хибатул хақайық, Қиссабул әнбия, Гулистан бит-түрки, Махаббатнама, Миғражнама болып аталады. Араб, парсы тілдерінің әсеріне көп ұшырамаған Жүсіп Баласағұнның Құтты білігі атты еңбегі дегенімізбен де, шығарма ішінде Фаридун, Нушируан, Заххақ, Рүстем сияқты Фирдаусидің Шахнамасындағы кейіпкерлердің бой көрсетуі, оның парсы әдебиетімен таныс болғанын аңғарамыз. Бұдан орта ғасырлық түркі халықтарының әдебиеті араб, парсы өркениетінің негізінде қалыптасты деген ой тумаса керек. Сол дәуірде түркіше тамаша шығармалар дүниеге келіп, жазба әдебиет сол замандарда-ақ пайда бола бастағаны белгілі. Қолына қалам алған ақындар түркінің от басы, ошақ қасындағытілге айналуын қаламастан, өлең-жыр жолдарын жаза бастады. Қолданыста жүрген түркінің араб, парсыдан ешбір кем түспейтіндігін Махмұд Қашқари: Қасірет мұңын түсіндіріп, шағыну үшін түркілерге өз тілінде сөйлеуден басқа жол жоқ. Өзінің ортасындағы жауларынан жерініп келгендерді түркілер әрқашан қамқор қанатының астына алып, төнген қауіп-қатерден құтқарады. Олармен бірге басқалар да пана табады. Сол себепті түркі тілін үйренудің қажеттілігін өмір талабы мен ақыл таразысы әбден дәлелдеді деп жазады.
ХІ ғасырда дүниеге келген Құтты біліктің авторы Жүсіп Баласағұн да:
Кітаптар көп арабшада, тәжікше,
Біздің тілде бұл жалғыз-ақ әзірше, -
деп, өзінің алғашқылардың бірі болып, ана тілінде шығарма жаөғанын азға тартса, түркілердің арасына сопылық ілімді таратқан Ахмет Иасауи:

Қостамайды ғалымдар біз сөйлетін түрікті,
Ғарыптардан есітсең ашар көңіл-мүлікті.
Аят-хадис мағынасы түрік болса жарасар,
Мағынасына жеткендер жерге ұрар бөрікті, - деп жырлаған. Ақынның мұнда Құран аяттары мен ардақты пайғамбардың хадистерін арабшадан өзге тілге тәржімалауға болмайды дегендерді сынға алған. Себебі, ислам діні өзге жерлерге алғаш тарала бастағанда мұсылман ғалымдары қасиетті кітап аяттарының аударылуына қарсы шыққан болатын. Ондағы мақсат - өзге тілдерге немқұрайлы қараудан шықпаған, қайта, Алла аяттарының бір тілден екінші тілге тәржімалау барысында туындайтын қиыншылықтардан сақтану еді. Тіпті, кейбір муфассирилер (Құранға мағына берушілер) Құранның тәржімалануына үзілді-кесілді қарсы болған. Сопы ақын айтып отырған жоғарыдағы өлеңі осындай құрантанушы ғалымдарға қарата айтылған.
Әрі түркіше жазылған шығармаларға күдікпен қарайтындар да болған. Ондай пікірлер, тек, араб, парсы ақындарының ғана арасында емес, сонымен бірге, түркілердің ішінде де болған. Мұндай деректі Мұхаммед Хайдар Дулатидың Тарихи Рашиди атты еңбегінен табамыз. Онда шығармаларын өзге тілде жазған Камалиаддин Бинай өлеңдерін түркіше жырлаған Әлішер Науаиды сынап, оның жыр-жолдарына немқұрайлы қарағаны туралы айтылады. Ирактан жаңа оралған Бинайды Әлішер Науаи шақырып алып: Сіз Иракты қалай таптыңыз? - деген сөзіне, Бинай: Ирактан бір жақсы нәрсе таптым - олар мүлдем жазбайды екен - деп, түркі тілінде өлең жазу мүмкін еместігін білдіргісі келіпті. Осындай түркіше жазылған шығармаларға күдікпен қарайтындарды Ақиқат сыйын жазған Ахмет Йүгнеки де қатты сынға алған:
Ей, достым, жаздым кітап түрікшелеп,
Мейлің сөк, мейлің қала ерекшелеп.
Артымда ат қалсын деп жаздым мұны,
Ғажайып таңсық сөзбен ерекшелеп.
Алайда, өзге мұсылман халықтарының ішінде түркілердің туындыларын сүйсіне оқитындар да болған. Осы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.