320-жылдар шамасында Мысыр, Сирия және Кіші Азия шіркеулерінде қызу діни пікірталастар

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Теология факультеті

ОБӨЖ

Пәні: Діни философия
Орындаған: Маратұлы Диас
Қабылдаған: Қаратышқанова.Қымбат
Тобы: ТТО-111

ТҮРКІСТАН-2022
320-жылдар шамасында Мысыр, Сирия және Кіші Азия шіркеулерінде қызу діни пікірталастар жүріп жатты. Теңізшілер мен саяхатшылар тек Әке ғана шынайы, танып білуге болмайтын және жалғыз Құдай екенін, ал Ұл о бастан бар болмаған және мәңгілік емес деп есептеді. Өйткені өмір мен болмысты оған Әке сыйлағанын халық арасында кең тараған өлеңдеріне қосып айтты. Бізге моншашының шомылушымен Ұлдың жоқтан жаратылғаны туралы әңгімесі; ақша айырбастаушының теңге ауыстыруды өтінген кезде алғаш жаратылған әлем мен мәңгі Құдай арасындағы айырмашылық жөнінде айтқан ұзақ түсіндірмелері; наубайшының сатып алушылармен әңгімесінде Ұлдан гөрі Әкенің жиі-жиі еске салғаны белгілі. Халық адамның ақылы жете бермес тақырыптарды қазіргі күні футбол ойынын талдағандай ықыласпен талқылады.1 Туындаған даудың себепкері даусы жұмсақ әрі құлаққа жағымды, ал жүзі шексіз уайымға толы александриялық пресвитер (дін қызметкері) Арий (Ариус) болатын. Жергілікті епископ Александрдың Арий көтерген мәселелерге назар аудармауы, тіпті мұны теріске шығаруы оған оңайға тимеді: қалайша Иса Әкесі секілді Құдай бола алады? Арий Мессияның құдайлығын жоққа шығармайды. Расында да, оны құдіретті Құдай және толық Құдай2 дейді. Бірақ ол Мессияны табиғатына қарап Құдай деп атауды Құдайға тіл тигізу деп түсінеді, өйткені Иса Әкесінің өзінен ұлы екенін нақты айтқан. Александр мен оның зерек жас шәкірті мұның тек теологиялық нәзік мәселе ғана емес екенін дереу түсінді. Арий Құдайдың табиғаты туралы өмірлік маңызы зор сауалдарды алға тартты. Оған қоса, шебер насихатшы Арий өз идеяларын музыкаға көшіріп, ізінше халық ол жайларды өздерінің епископтарымен бірге қызу талқылай бастады.

Пікірталастың шарықтау шегіне жеткені соншалық - бұған император Константиннің өзі де кірісіп кетіп, мәселені шешу үшін қазіргі Түркия аумағындағы Никейге Синод жиынын шақырады. Қазіргі таңда Арий есімі діни сандырақтың баламасына айналды. Дегенмен сол дау өршіген тұста Арийдің қателесіп не қателеспегені жөнінде ресми ортодоксалды пікір айқындалмаған болатын. Оның мәлімдемесінде жаңа ештеңе жоқ еді: дәл сондай доктринаны кезінде екі тарап та өте құрметпен қарайтын Ориген де уағыздаған болатын. Алайда Ориген дәуірімен салыстырғанда, Александрияның зиялы ортасы біршама өзгерді.
Көпшілік платондық Құдайдың библиялық Құдаймен толық үйлесетініне күмәнмен қарай бастады. Мәселен, кез келген платоншыны Арий, Александр мен Афанасий ұстанған идеялар таңғалдырды: Олар киелі мәтін негізінде: Құдай әлемді жоқтан (ex nihilo) жаратты, деп айтты. Болмыс кітабында бұл туралы ештеңе айтылмаған: дінбасының (Р) пайымдауынша, Құдай әлемді алғашқы хаостан жаратты. Осылайша, Құдайдың ғаламды жоқтан бар етіп жарату түсінігі - теологиядағы үлкен жаңалық болды. Гректерге мұндай ой мүлде жат еді. Мұндай ой Клименттің де, Оригеннің де басына келмеген, олар эманациялардың платондық жүйесін қатты ұстанды. Бірақ ІV ғасырда-ақ христиандар әлем әлсіз де әлжуаз құрылым деген гностиктердің көзқарасын қолдады. Бұл әлем Құдайдан түпсіз шыңыраумен бөлінді. Жаратылыстың жаңа доктринасы ex nihilo тіршілігі түгелімен Құдай еркіне тәуелді болған әлемнің түбегейлі жалғанын нақтылай түсті. Гректік танымдардың өзгешелігі, Құдай мен адамды енді туыстық қатынастар байланыстырмайтын еді. Құдай әрбір болмысты түпсіз бостықтан жеке-жеке алып шықты. Кез келген мезетте жаратылыстың әрбір бөлшегіне көмектесе алмайтын. Құдайдан бастау алатын болмыстың иерархиялық ұлы тізбегі жойылды. Сонымен бірге құдайлық мананы біздің әлемге көшіретін рухани болмыстардың аралық әлемі де жоғалды. Ендігі жерде адамдар өз бетінше Құдайға тіршілік сатысымен бара алмайтын болды. Мәңгілік құтқаруды адамға тек Құдай сыйлай алды. Ол алдымен адамды бостықтан алып шықты, содан кейін ғана оған өмір берді.
Христиандар өздерін Исаның өлімі және қайта тірілуі арқылы құтқарғанын біледі, олар жойылудан сақталып қалды және күндердің күнінде болмыс пен өмір сипаты бар Құдаймен қауышатынына үміттенді. Иса қандай да бір кереметтің арқасында Құдай мен адамды бөліп тұрған кедергіден өте алды. Бірақ Иса мұны қалай істеді? Ұлы тұңғиықтың қай жағында тұрды? Ендігі жерде Плерома жоқ, көптеген делдал мен эондар мекендеген Кемелдік кеңістігі жоқ. Екі нұсқа ғана қалған болатын: Мессия - Сөз, не құдайлық әлемге (қазір онда тек Құдай бар), не жалған дүниеге тән болды. Арий мен Афанасий оны шыңыраудың екі жағына орналастырды: біріншісі - жаратылған әлемге, екіншісі - Құдай патшалығына.
Арий қайталанбайтын Құдай мен оның жаратқандары арасын түбегейлі түрде ажыратып көрсетуге тырысты. Епископ Александрға жазған хатында былай дейді: Құдай - жалғыз, туылмаған, мәңгі және түпсіз, жалғыз, шынайы, өлмейді, дана, рахымды және аса құдіретті.3 Арий Киелі кітапты өте жетік білді және Мессия - Сөздің табиғаты тек біз сияқты бола алатынын дәлелдейтін тұтас ауқымды мәтіндермен қаруланды. Әңгімелер кітабындағы үзінді өте маңызды. Яғни Құдай Даналықты ең бастапқыда жаратқан.4 Онда Даналық жаратылыс қаруы ретінде айтылған, бұл ой Иоанн Інжілінің алғашқы шумақтарында қайталанып қолданылады. Алғашқыда Сөз Құдайда болған:
Барлығы Содан бастау алды,
Онсыз бірде-бір нәрсе жаратылмас еді.5
Логос жаратқандарға тіршілік беруде дәнекер ретінде Құдайдың қолындағы құрал болды. Осылайша, Сөз қалған жаратылыстан мүлдем ажыратылды және аса жоғары статусты иеленді. Басқа жағынан алып қарасақ, Сөздің өзі де жаратылған, бұл оны Құдайдың өзінен мүлде бөлектеді.
Әулие Иоанн нақты Исаның Логос екенін, Логостың Құдай екенін түсіндірді.6 Арийдің айтуынша, ол табиғатынан Құдай емес, тек Құдай тарапынан құдайлық деңгейге жоғарылатылған. Логостың бізден ерекшелігі - оны Құдай Өзі, ал қалғандарын Сөз арқылы жаратқан. Адамға айналған Логостың Құдай әмірін орындайтынын болжай білген Жаратушы, Исаға о бастан құдайлық сипат беріп дәріптеген. Дегенмен Исаның құдайлығы әуелден бар емес, бұл - тек сыйлық, марапат. Өз ойларын Арий жазба дәлелдермен негіздеп отырған. Исаның Құдайды Әке деп атауының өзінде айырмашылық барына нұсқайды. Әкелік мәртебе болмысының о бастан барынан және ұлынан жоғары тұрғанынан білінеді. Арий, сонымен бірге Исаның бойсұнуы мен әлсіздігі туралы айтылған Библиядағы үзінділерге де сілтеме жасайды. Арийдің дұшпандары не десе де, онда Исаны қаралау ниеті болмады, Арий Исаның қайырымдылығына және адамдарды құтқарған жазаны бас иіп қабылдағанына құрметпен қарады. Арийдің Құдайы - грек философтарының Құдайына жақын: Ол алыста және біздің әлемімізден тыс. Осы себептен де Арий гректердің құтқарылу идеясына көп жақындайды. Мәселен, стоиктер дінге сенушілердің құдайға айнала алатынын айтып жүретін, Платонның көзқарастарында да бұл ұстаным үлкен маңызға ие болды. Арий христиандардың Құдай болмысына жақындығына, құдайлыққа ие екеніне, бұл тек Исаның салып берген жолы арқылы мүмкін болғанына ерекше сенетін. Иса мінсіз өмір сүрді. Өлім алдында да Құдайға сенімі берік болды. Апостол Павел айтқандай, бойсұнғаны үшін Құдай оның мәртебесін жоғарылатты. Құдай оған (Кириос) дәрежесін беріп марапаттады.7 Иса адам болмағанда, бізде үміт қалмайтын еді. Ал табиғаты Құдай болғанда, оның өмірінде таңғаларлық ештеңе болмай, адамдар да оған еліктемейтін еді. Бірақ христиандар оның мінсіз ұл ретінде бойсұнғанын үлгі етіп, құдайлыққа ұмтылулары мүмкін. Кемел жаратылыс - Исаға еліктей отырып, әрбір адам өзгермейтін және жеңілмейтін Құдайдың кемел жаратылысы болу қабілетін иемдене алады.
Афанасийдің адам Құдайға жақындай алады дегенге қатысты көзқарастары соншалықты сенімді болмады. Ол адам бойынан туа біткен пәнилікті көрді. Біз жоқтан пайда болдық, сол жоққа жасаған күнәларымыз үшін қайтып барамыз. Сол себептен жаратылған әлемге қарап тұрған Құдай:
... барлық жаратылғандардың қалауларына сәйкес бір мезетте өзгеретінін және өлімге қиылатындықтарын көрді. Бұған кедергі болу үшін және әлемнің жоққа айналуын болдырмас үшін Ол барлық болмысты Өзінің мәңгі Логосы арқылы жаратты, яғни оларға болмыс дарытты.9
Сонымен, адам Құдайға Логос дәнекерлігімен жақындай отырып, жойылудан құтыла алады. Өйткені құдайлық болмыс қана кемел болып табылады. Егер де Логостың өзі әлжуаз жаратылыс болса, адамзатты жойылудан құтқара алмас еді. Сөз бізге өмір сыйлауы үшін тәнге ие болды. Ол уақытша күнә мен өлімге толы дүниеге келіп, бізбен Құдайдың тұрақтылығымен және ажалсыздығымен бөліскісі келді. Егер де Логостың өзі өткінші болып, оның жоқтыққа сіңіп, жойылу қаупі төнетіндей жағдай туса, мұндай құтқарылу жүзеге аспайтын еді. Әлемді оның жаратушысы ғана құтқара алады. Олай болса, тәнге айналған Иса - Сөз Әке болмысындай болмысқа ие болуы керек. Афанасий айтқандай, адамға құдайлық сипат дарыту үшін Сөз адамға айналды.10
325 жылдың 20 мамырында осы мәселені шешу үшін Никейде бас қосқан епископтардың аз бөлігі Афанасийдің Иса жайындағы ойларын жақтап шығады. Көпшілік қайшылықты көзқарастардың ортасын ұстанды. Не дегенмен Афанасий құрылтайға өз теологиясын қабылдаттыра алды. Епископтардың артында императордың көрінбейтін көлеңкесі байқалып тұрды, афанасьевтік Сенім Рәміздеріне қол қоюдан тек Арий мен оның екі қайсар жақтасы бас тартты. Қалай болғанда да, әлем жаратылысы ex nihilo тұңғыш рет ресми христиан доктринасына айналды. Бұл Мәсіхтің қарапайым жаратылыс емес екенін де, эон емес екенін де білдірді. Бұдан былай Жаратушы мен Құтқарушы бір болды:
Жалғыз Әке Құдайға,
Барлығын ұстап тұрушы Құдіретке.
Аспан мен Жердің, барлық көрінетін және
Көрінбейтіннің Жаратушысына сенеміз.
Жалғыз Құдай - Иса Мәсіхке, Құдай Ұлына,
Әке болмысынан (усия) Жалғыз екеніне,
Құдайдан - Құдай, Нұрдан - Нұр,
Құдайдан ақиқат болып туылғанына, жаратылмағанына,
Әкемен болмысы бір (омоусион) екеніне сенеміз...
Біз үшін және біздің құтқарылуымыз үшін
Жоғарыдан түсіп адамға айналғанына,
Азаптанғанына және
Үшінші күні тірілгеніне,
Аспан қабаттарына көтерілгеніне,
Болашақта тірілер мен өлілерге сот болатынына,
Және де Киелі Рухқа сенеміз.1
Мұндай келісім теологиядан хабары аз Константинді қатты қуантты. Алайда Никейде келісімпаздық мүлде болмаған. Құрылтайдан кейін епископтар түк болмағандай, білгенін үйретіп жүре беретін. Осылай Арийлік дағдарыс тағы толық алпыс жылға созылады. Арий өзінің жолын қуушылармен бірге жұдырыққа жұдырықпен жауап берді. Осылай император назарын өздеріне аудара алды. Афанасий алты рет жер аударылады. Оның сенім рәмізіне үйренісуі шынында да қиынға соқты. Бір болмыстылық омоусион (тік. ауд.: бір заттан жасалған) ұғымы даулы болып қалды. Ол мәтінде кездеспеді және материализмге жақын болды. Мұндайда, мәселен, екі жез теңгені мысалға алуға болады, өйткені екеуі де бір металдан жасалған.
Кейінірек афанасийлік сенім рәмізі басқа да маңызды мәселелердің туындауына түрткі болды. Онда Исаның құдайлық болмысы айтылды. Бірақ екінші Құдай болмысы - Логостың қалайша Әкесінің затындай заттан болатынына түсіндірме бермеді. 339 ж. Афанасийдің жақтасы, досы, онымен бірге айдауда болған, Анкир епископы Марцелл - Логостың о бастан Құдайлық болмыста болуы мүмкін емесін дәлелдей бастайды. Бұл - тек Құдайға тиесілі сипат, Оған ғана тән қасиет, сондықтан үш бірдей ұлы күш (Әке, Ұл және Киелі Рух) тізбектеліп берілген Никейлік сенім рәмізін үш құдайлық деп айыптауға болады. Қайшылықты омоусия орнына Марцелл табыстырушы омоиусия - ұқсас болмыстан ұғымын ұсынды, яғни болмыс бірлігі емес, ұқсастығы назарға алынды. Шиеленісті даулар көп жағдайда күлкі туғызатын. Мәселен, Гиббон: Христиандық бірліктің қайдағы бір дауысты дыбысқа (дәлірек дифтонг) тәуелді болғаны ойға келмейтін нәрсе деді. Ойға ұстарлық тұсы сол - христиандар Исаның бастапқы құдайлық болмысына қатысты ойды қатты ұстанып қалды. Дегенмен ұғымдық деңгейде мұны негіздеу өте қиын болды. Құдайлық болмыстың бұзылу қаупі Марцеллды ғана емес, басқа да көптеген христианды мазалады. Марцеллдің пайымынша, Логос - бұл өтпелі кезең: ол жаратылыс барысында Құдайдан туындады, Исаға енді, осылайша Бір Құдай барлығындағы барлығы болып қалды.
Уақыт өте келе Афанасий Марцелл мен оның жақтастарын үгіттеп, күш біріктіруге көндіреді. Шындығында, арийліктерге қарағанда Афанасиймен олардың ортақ тұстары көп болды. Біреулері Логос пен Әкенің бір болмыстан екеніне, екіншілері олардың ұқсас болмыстан екеніне сенді. Бірақ іс жүзінде біз сияқты ойланатын, тек Сөз туралы дауласатын ағайындар болды.12 Басты міндет Арийге қарсы тұру керек болды. Ол Ұлдың Әкеден үлкен айырмашылығы барын және мүлде басқа болмыстан екенін меңзеді. Өзге адамдарға мұндай теологиялық даулар уақытты босқа өткізу болып көрінеді. Қалай болғанда да, екі жақ та өз пікірлерін дәлелдей алмады. Дау жауласуға апарып соқты. Алайда пікірталасқа қатысушылар үшін мұндай тартыстар жеміссіз қалмады. Өйткені істің мәні христианның ішкі күйзелісіне қатысты болды. Арий де, Афанасий де, Марцелл де Исамен бірге әлемге жаңалықтың келгеніне ерекше сенді. Үшеуі де өздерінің толғаныстарын сөзбен жеткізуге, басқаларға түсіндіруге тырысты. Бірақ олардың ұстанымы сөз емес, ақиқатқа нұсқайтын символдар ғана болатын. Өкінішке орай, христиандыққа сол кезде догматикалық сабырсыздық дендеп енді. Ол уақыт өте келе шынайы сенімге, ортодоксалды символдарға шешуші мән дарытты. Христиандықтың басты ерекшелігіне айналған доктринаға деген тәуелділік көп жағдайда, адам ойлап тапқан символика мен Құдайлық ақиқат арасын шатастырып жіберетін. Христиандық қашанда парадоксалды сенім болды: Мессияның масқаралықпен жазалануына қатысты туындаған идеологиялық келіспеушіліктерге қарағанда, алғашқы христиандардың қуатты діни толғаныстары күштірек болып шықты. Енді, міне, Никей сенім символын қабылдаған Шіркеу Адамға ену парадоксын өзіне жақын тұтты. Бірақ ол бір Құдайға табынуға сәйкес келмеді.
Мәшһүр тақуа Афанасий өзінің Антоний баянында (Life of Antony) жаңа доктринаның христиан руханиятына қаншалықты ықпал еткенін көрсетті. Монахтық жолдың бастаушысы саналған Антоний Мысыр шөлінде қатал өмір кешеді. Тақуаның қарапайым тілмен және тура айтылған Мысырлық әкелердің айтқандарындағы (The Sayings of the Fathers) (аты-жөні көрсетілмеген алғашқы монах-тақуалардың афоризмдер жинағы) кеңестерінде жүрегі жұмсақ, жаны жараланғыш, адам тағдырына қатысты жайларды ойлаумен азаптанған жанның портреті құралады. Алайда өзінің ғұмырбаянында Афанасий Антонийді мүлде басқаша сипаттайды. Мәселен, оны арийліктің дұшпанына айналдырады. Афанасийдің айтуынша, Антоний өзінің болашақта Құдайға айналуын күтеді. Өйткені Құдайлық apatheiaны бөлісетін. Афанасийдің айтуынша, Антоний жиырма жыл жындармен күресіп, табыттан шыққан кезде денесі баз баяғы жап-жас қалпында болған. Ол мінсіз христиан болды. Дәл сол байыптылық пен ұстамдылығы оны басқалардан ерекшелейтін: оның жаны тыныш болды, сондықтан сырттай да сабырлы еді.13 Антоний барлық жағынан Исаға еліктейді де, тәнге ие болып, күнәһар дүниеге түсіп, онда зұлым күштермен күрескен Логостай, жындар мекеніне кіреді. Қызығы, Климент немесе Ориген сынды христиан-платоншылардың Құдайға айналуы мен құтқарылуында басты құрал саналған көріністі Афанасий мүлде қолданбайды. Ол уақытта қарапайым адамдар өз күшімен Құдайға жақындай алмайды деген пікір орныққан еді. Ендігі жерде оларға бұйырғаны - шетін әлемде тәнге айналған Сөздің түсуіне еліктеу ғана.
Дәл сол уақытта христиандар бұрынғыша, құдай жалғыз болса, Логостың құдайлығын қалай түсінуге болады деп бастары қатады. Каппадокиядан (Кіші Азияның шығыс бөлігі) шыққан үш ірі теолог шығыс, православтық Шіркеуді қанағаттандырған шешімді табады. Каппадокиялықтардың қатарында Кесарий епископы Василий (шамамен 329 - 379), оның кіші інісі - Нисск епископы Григорий (335 - 395) және оның жақын досы Григорий Назианзин (329 - 391) болды. Дінге шын берілген адамдар философия мен пікірталастан үлкен ләззат алатын. Бірақ құдайлық құпиялардың кілті діни толғаныстарда екеніне сенді. Грек философиялық мектебінің тәрбиесін алған каппадокиялық үйірме мүшелері ақиқат мазмұны мен оның көрінбейтін аспектілері арасындағы үлкен айырмашылықты жақсы сезінді. Бұған ерте кездегі грек рационалистері де назар аударған еді. Мәселен, Платон ақыл ұғымдарына негізделген және логикалық дәлелдерді қолданатын философияны салмағы одан кем емес философиямен толықтырды. Бұл мифологияға сүйенген, ғылыми негізі жоқ философия еді. Дәл осындай айырмашылықтың бар екеніне Аристотель де назар аударғанын еске түсірейік. Ол адамдар діни мистерияларға тану (mathein) үшін емес, бастан кешіру (pathein) үшін қатысатынын айтқан болатын. Ұлы Василий дәл осы ойды христиандық рухта берген болатын, онда христиан сенімі үшін маңызды саналатын dogma мен kerygma ұғымдары арасындағы айырашылыққа нұсқаған еді. Керигма астарында - Киелі кітапқа негізделген ашық шіркеулік ілім болса, догма деп символмен және тек діни мінәжаттарда берілетін інжілдік ақиқаттардың терең мазмұны айтылды. Жалпылама белгілі інжілдік уахилардан бөлек апостолдар дәуірінен келіп жеткен қастерлі эзотерикалық дәстүр де болды.
Бұл азшылық үшін құпия ілім саналды:
Оны біздің қасиетті әкелеріміз қорқыныш пен қызығушылықтан... қорғаған сабырлықта сақтады, осылайша құпиялықтың қасиетті табиғатын үнсіздікпен қорғап келді. Қатысы болмағандарға мұны көруге тыйым салынады, ал оның мазмұны хатқа жазылмайды.14
Исаның литургиялық символдары мен тұспал сөздерінің астарында жасырын түрде өте терең сенім түсінігіне ие құпия догма тұрды.
Құдай тарихында эзо және экзотерикалық ақиқаттар арасындағы айырмашылық аса маңызды орынға ие. Ол грек христиандығымен шектелмейді, яһудилер мен мұсылмандар да өздерінің эзотерикалық дәстүрлерін жасап шықты. Құпия доктриналардың пайда болуы - сенушілердің көпшілігін ақиқаттан алыстату ниетінен туды деп айту қиын. Ұлы Василий еркін масондықтың бастапқы түрін ойға алды дей алмаймыз. Ол тек кез келген ақиқатты тура айта алмаймыз дегісі келген болатын. Кейбір діни жаңалықтар жанды тебірентеді, оған өз күшіңмен ғана жете аласың және бұған өз уақытында Платон теория деп атаған көріністе ғана қол жеткізуге болады. Барлық діндер әдеттегі концепциялар мен категориялар шегінен тысқары тұрған, тілмен берілмейтін ақиқатты мақсат етеді. Бұл ақиқатты айтуға адам тілі шектеулі де көмескі тартады. Ондай ақиқаттарды жан көзімен көруге қабілетсіз, тәжірибесіз адамдар кез келген сипаттаманы дұрыс түсіндіре алмауы мүмкін. Осылайша, киелі кітаптарда әріптік мазмұннан бөлек рухани құрам болады. Оны сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Будда да түсіндіріле алмайтын ақиқатқа қатысты, орынсыз сұрақтардың дұрыс емес екенін айтып кеткен. Жоғары әлеммен тек ойлаудың интроспективтік тәсілдерімен ғана жанасуға болады. Адам ұлылықты өз ішінде қалыптастыру керек. Оны әдеттегі тілмен беруге әрекеттену - бетховендік квартеттердің бірін сөзбен беруге әрекеттену сияқты, мүмкін емес нәрсе. Василийдің айтуынша, сәттік діни фактілерді тек литургияның символдық ғұрыптарымен, ең дұрысы, қарапайым үнсіздікпен беруге болады.15
Кейін Батыс христиандығы мейлінше сөзшең дінге айналады және Құдайды түсінуде керигмаға арқа сүйейді. Грек православиялық Шіркеуінде, керісінше, кез келген беделді теология сөзсіз, апофатикалық болуы керек болды. Григорий Нисский айтқандай, кез келген Құдай туралы ой қозғау - бұл тек көрініс, жалған еліктеу, пұт болады: Құдайдың Өзі туралы ақиқатты ол ашпайды.16 Христиан Ибраһимнен үлгі алуы керек. Ол, Григорийдің өмірбаяндық нұсқасында айтылғандай, Құдай туралы көріпкелдікті тастап, таза және пайымдардан азат дінге берілді.17 Басқа бір еңбегінде Григорий былай деді: іздегеніңді шынайы көру мен түсіну оны нақты көрмегендікте, сонда ғана мақсатың кез келген танымнан жоғары екенін және жан-жағың ақылға бергісіз түнектен тұратынын түйсінесің.18 Ақылмен Құдайды көре алмайсың, бірақ Оның бар екенін сезуге болады. Ол үшін кезінде Синай тауын қоршаған бұлтқа өзіңді орауың керек. Василий Құдай болмысы (усия) мен Оның әрекетінің (energeiai) жердегі көріністері арасындағы платондық айырмаға қайта оралады: Құдайымызды тек Оның әрекеттерінен танимыз, Оның болмысына жақындай алмаймыз.19 Бұл ой кейінгі Шығыс Шіркеуі теологиясының басты ұранына айналды.
Каппадокиялықтар да Киелі Рух идеясын дамытуға тырысты. Олардың ойынша, Никейде бұл идеяға немқұрайды қараған. Киелі Рухқа сенеміз деген қорытынды сөздерді афанасевтік сенім рәмізіне кейініректе асығыс қосқан тәрізді. Киелі Рух концепциясы көпшілік үшін түсініксіз болып қалды. Бұл не, Құдай сөзінің синонимы ма, әлде одан да жоғары ма? Біреулер Оны (Киелі Рухты) әрекет деп ойлайды, екінші біреулері тірі жаратылыс десе, үшіншілері Құдай дейді, қалғандары Оның кім және қандай екеніне сенімді емес - деді Григорий Назианзин.20 Апостол Павел Киелі Рухты жаңартушы, жаратушы және нұрландырушы деп сипаттаған. Бірақ бұл әрекеттер - тек Құдайға лайық.
Бұдан шығатыны, Киелі Рух әркімде бар, біздің құтқарушымыз болады, Ол - қарапайым жаратылыс емес, Құдайлық болмысқа ие. Каппадокиялықтар кезінде Арий пен Афанасий пікірталастарында көп қолданылған дәйекті пайдаланды: Құдайда жалғыз, бізге танылмайтын болмыс (ousia) бар, бірақ Ол бізге Оны танытатын үш қырымен (hypostases) ашылады.
Жаратушы туралы пайымдарын Оның танымының шегінен тыс усиясынан бастаудың орнына, каппадокиялықтар Құдайдың ипостасьтарын (hypostases) адамның қалай қабылдайтыны туралы сөз етеді. Құдай болмысы (ousia) тіл жеткісіз құпия болғандықтан, адамдар Оны Әке, Ұл және Киелі Рух түрінде ашылатын көріністері арқылы ғана тани алады. Бұл, кейбір Батыс теологтері ойлағандай, каппадокиялықтар бірден үш құдайлық болмыстың барына сенді дегенді білдірген жоқ. Грек тілін нашар білетіндерді әлденеше мағыналық астары бар ипостась ұғымы әбден шатастырып бітетін. Кейбір католик теологтері (мәселен, Иероним) ипостась сөзінің мағынасы усияны білдіреді деді де, гректерді үш құдайлық болмысқа сиынады деп айыптады. Ал, шындығында, каппадокиялықтар осы екі ұғымның арасындағы айырманың маңыздылығына әрдайым көңіл бөліп отыратын. Белгілі бір нәрсенің усиясы оның өзіне тән болмысын нақтылап береді және әдетте сол нәрсенің ішкі мәні қандай екенін көрсетеді. Басқа жағынан қарағанда, ипостась ұғымын белгілі бір нәрсенің сыртқы бітімі қандай екенін сипаттау үшін қолданады. Кейбір кездерде каппадокиялықтар ипостась сөзін әуелде күш мағынасын берген, кейін бірқатар қосымша мағынаға ие болған прозопон (prosopon) терминімен алмастырып отырған. Ол арқылы, мәселен, белгілі бір көңіл күйге бөленген адамның бет-жүзінің нені аңғартатынын бейнелейтін. Кей жағдайларда бұл сөзбен адамның әдейі таңдалған кескін-келбетін немесе өзі әсер еткісі келген мінез-құлқын суреттейтін. Ендеше, ипотасть секілді, пропосан да қайсыбір адамның ішкі табиғатының немесе жеке менінің бақылаушыға көрінген сыртқы сипатын бедерлейді. Сондықтан каппадокиялықтар Құдай үш ипостасьтағы бір усия дегенде мынаны меңзеген: Құдай Өз бетінше болғандықтан - Жалғыз, құдайлық өзіндік Сана да бірден-бір дара сипатта, бірақ қас қағым сәтке, Өзі жаратқан тіршілік иелеріне көрінгісі келген кезде, Ол бізге үш prosoponда танылады.
Сонымен, Әке, Ұл және Киелі Рух ипостасын Құдайдың Өзімен теңестірмеу керек, өйткені Григорий Нисскийдің түсіндіруінше, Құдайлық болмыс (усия) - атаусыз және түсініксіз, Әке, Ұл және Киелі Рух - бұлар Құдай Өзін тануға мүмкіндік беретін энергиялар туралы ойлануда біз қолданатын ұғымдар ғана.21 Басқа жағынан алып қарасақ, бұл терминдер үлкен символдық мәнге ие. Өйткені бізге олар арқылы түсінікті, бейнелі тілмен ұғынылмайтын ақиқат беріледі. Адамдар Құдайды Ұлы, Жоғары (танылмайтын, көз шағылыстырар жарықта бүркемеленген Әке), Жаратушы (Логос) және Тәндік (Киелі Рух) деп қабылдайды. Бірақ осы үш ипостасьтың өзі - кез келген бейнелер мен ұғымдардан жоғары тұрған құдайлық болмыстың толық емес көріністері.22 Осылайша, Үштікті тура мағынасында емес, қасиетті Құдай болмысының ақиқат фактілеріне сәйкес келетін белгілі бір парадигма деп қабылдау керек.
Үш Құдайдың жоқтығы турасында Алабийге Жолдауында Григорий Нисский үш Құдайлық қырдың немесе ипостасьтардың тұтастығы мен өзара байланысты туралы маңызды доктринасын баяндайды. Құдай Өзін үшке бөлді деу дұрыс емес, мұндай ой күнә саналады. Өзін әлемге ашқысы келген Құдай бөлінбестен, тұтас күйінде кез келген үш ипостасьта көріне алады. Сонымен, Үштік Құдайдан Оның жаратқандарына жалғасып жатқан әрбір әрекеттің үлгісін ғана береді. Киелі мәтіннің түсіндіруінше, әрекеттің бастамасы - Әкеде, ол Ұлдың дәнекерлігімен жүзеге асырылады, ал әлемде Киелі Рухқа имманенттілік (тән) арқылы ақиқатқа айналады. Дегенмен мұндай әрекеттің әрбір кезеңінде Құдайлық болмыс тең деңгейде көрінеді. Үш ипостасьтың өзара бағыныштылығын адамдар өз тәжірибесінде байқай алады. Біз Ұлдың уахилары болмаса, Әке туралы ештеңе естімейтін едік, ал барлық жерде болатын Киелі Рухсыз Ұлды танымайтын едік. Тыныс (грек. pneuma; лат. spiritus) адамның сөзімен қосарланып шығатыны іспетті, Рух та Әкенің Сөзіне ілеседі. Бұл үш жүз өздерінің жоғары әлемдерінде жанаса тіршілік етпейді. Оларды адам санасындағы көптеген әр түрлі мәліметтерге ұқсатуға болады. Әрине, медицина философия емес, бірақ әр ғылым сананың жеке бір саласын жайлайды деп те айта алмаймыз. Барлық ғылым өзара кірісіп, бір мезгілде өзіндік болмысын жоғалтпастан, бүтіндей санаға жайғасады.23
Сайып келгенде, Үштік тек мистикалық, рухани күйзеліс ретінде ғана мәнге ие болады. Оны оймен бөлісе алмайсың, тек сезіну керек. Өйткені Құдай адам ақылынан жоғары. Бұл - логикалық, ақыл-ойға негізделген құрылым емес, ойды адастыратын, бейнелі парадигма. Григорий Назианзин осыны түсіндіре келе, Бірде Үштіктің көрінуі рационалды ойды ығыстыратын, терең де ғажайып сезімдерді оятатынын айтқан: Бірді ойға алғаным сол-ақ екен, Үшеудің ұлылығымен көзім ашылады, ал Үшеуді ажырату керек болғанда, қайтадан Бірге ораламын. Үшеудің кез келген біреуін ойға алғанымда, Оны жалғыз деп ойлаймын, сол мезет ойым тұманданып, ойымдағының барлығы жоғалады.24
Грек және орыс православиялық Шіркеуі осы күнге дейін Үштікті көру - шабыттандыратын діни тәжірибе туындатады деп есептейді. Бірақ көптеген Батыс христиандары үшін Үштік идеясы әлі де түсініксіз. Олар каппадокиялықтар керигма деп атаған сенім жағына назар аударады деп жобалауға болады. Ал гректер үшін, ең алдымен, интуитивті түрде және діни тәжірибелер арқылы танылатын догматикалық ақиқат маңызды. Әрине мұнда ешқандай логикалық мән таба алмайсың. Басқа бір уағызында Григорий Назианзин дәл осы Үштіктің танылмайтын догмасы - Құдайдың танылмайтын құпиялылығын білдіретінімен түсіндіреді. Біз Оны танимыз деп үміттенбеуіміз де керектігін нұсқап өтеді.25 Догма Құдай туралы асығыс пікір айтуымызға мүмкіндік бермейді. Ол Өзін ашқанда да Өз болмысын танылмайтын жолдармен көрсетеді. Мұны Ұлы Василий де ескерткен болатын: Үштік әрекетінің ұстанымын анықтауға әрекет жасаудың өзі надандық. Мәселен, Құдайлықтың үш ипостасы бір мезгілде қалайша Бір болатынын айқындай алатын дұрыс әрекет жоқ. Бұл - кез келген сөздерден, тұжырымдардан және адам түсінігінен жоғары.26

Сонымен, Үштікті тура түсіндіруге болмайды. Бұл - әлдеқалай даналық ойға негізделген теория емес, платондық мағынадағы теорияның, яғни көріністің нәтижесі. ХVІІІ ғасырда Батыс христиандары бұл догмадан ұялып, Ақыл Ғасырының ықпалымен Құдайды рационалды және түсінікті етуге әрекет жасайды. Осыған байланысты ХІХ және ХХ ғасырларда Құдай өлімі деген ұғым пайда болды. Каппадокиялықтарға келер болсақ, олар Құдайды Арий сынды грек философтары мен еретиктері танығандай, рационалды етіп көрсетпейтін, өзіндік парадигма жасап шығарады. Арийдің теологиясы өте анық, дәл және логикаға сай болды. Бірақ Үштік христиандарға Құдай атты ақиқатты ақылмен тани алмайтынын еске салады. Никейде қабылданған Адамға ену доктринасы да маңызды. Әйтсе де бұл пұтқа табынушылыққа әкелуі мүмкін еді. Көбі ұшқары категориялар тұрғысынан ойлап, Құдайды адамиландырды. Тіпті біреулер Оны қарапайым адам бейнесінде көрді. Олар әрекет етеді және жоспар құрады деп ойлауы мүмкін, ал бұл Құдай туралы түрлі шектен шыққан түсініктердің тууына итермелейді. Үштік идеясы мұның алдын алудың әрекеті еді. Одан Құдай туралы нақты ойлауды емес, қарапайым адамдардың Құдай туралы не ойлайтындары жайлы поэтикалық шығармашылықты, теологиялық биді, яғни бүкіл керигма қаншалықты шартты екенін көру абзал.
Грек тіліндегі theoria ұғымының өзгеріске ұшырауы да бірқатар мәселенің бетін ашады. Шығыс христиандығында теория үнемі көріну, ойлану деген мағынаны білдіреді. Ал Батыста бұл сөз уақыт өте келе логикалық негіздеуді қажет ететін рационалды гипотезаны білдіреді. Құдай туралы теорияны жасағанда, Оны адамның ойлау деңгейіне түсіруге болады деп жобаланды. Никей құрылтайында мұндай деңгейдегі пікірталастарға христиандардың көпшілігі дайын болмады. Батыстан үш-ақ теолог келіп қатысады. Кейбір грек терминдерінің мазмұнын түсінбегендіктен, Батыста көпшілік Үштік доктринасына наразылық білдірді. Оны басқа тілдерге толықтай аудару мүмкін емесін де естен шығаруға болмайды. Әр халықтың Құдай туралы түсініктерін өз беттерінше қалыптастыруына тура келді. Өйткені Үштіктің грекше анықтамасы Батыс халықтары үшін түсініксіз еді. Сондықтан олар өз нұсқаларын жасауға мәжбүр болды.
Католик шіркеуіне арнап Үштік анықтамасын теолог Әулие Аугустин жасап берді. Ол Платон мен Плотин ілімдерінің ірі жақтаушысы болғандықтан, басқа батыстық әріптестеріндей емес, гректік доктринадан бас тартуы қиынырақ болды. Өзі айтып кеткеніндей, дұрыс түсінбеудің себебі терминдерді шатастырудан келіп шықты:
Айтылмағанды түсіндіру үшін және адам айта алмайтынды айту үшін біздің грек бауырларымыз бір болмыс пен үш субстанцияны, латын тіліндегілер бір болмыс не субстанция және үш Жүзді (personae) талқылады.27
Гректердің Құдайға қатысты тәсілі үш ипостась туралы ойлануға негізделді, Оның жалғыз екені және киелі болмысы туралы дауласудан бас тартты. Аугустин, одан соң Батыстың барлық христиандары да Құдайлық Бірліктен бастады. Кейін Оның үш қыры туралы ойлануға ойысты. Грек христиандары Аугустинге үлкен құрметпен қарап, оны шіркеудің ұлы әкелерінің бірі деп таныды, бірақ оның тринитаризміне күмәнмен қарады, олардың ойынша, бұл доктрина Құдайды шектен тыс рационалдандырады және адамиландырады. Аугустин тәсілі гректердегідей метафизикалық емес, психологиялық және терең тұлғалыққа негізделді.
Әулие Аугустинді батыстық рухтың алғашқы өкілі деп атауға болады. Апостол Павелді қоспағанда, Батыста одан өткен бірде-бір ықпалды теолог жоқ еді. Құдайдың жеке ізденістерін шешен тілмен баяндаған оның атақты Тәубесінің (Confessions) арқасында, біз Аугустин туралы кейінгі антика ойшылдарына қарағанда көбірек білеміз. Ол Бір Құдайға табынушылыққа жастайынан бейім болды, ол Құдайдан адамға керек маңызды нәрсені көрді: Себебі Сен бізді Өзің үшін жараттың, сондықтан Өзіңде тыныштық таппай, жүрегіміз тынышталар емес.28 Карфагенде риторикадан сабақ беріп жүріп, Аугустин гностицизмінің месопотамдық түрі - манихейлікпен қызыға бастайды. Бірақ манихейлер ұсынған космологияға қанағаттанбағандықтан, уақыт өте келе одан бас тартады. Адамға ену концепциясы оған Құдай идеясын бұрмалау болып көрінді. Бірақ ол кейіннен Италияға келгенде, Медиолан епископы Амвросий оны христиандық Платон және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.