Топонимика және география

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

География үшін топонимия өте маңызды. Топонимдер географиялық объектілердің орналасуын анықтау үшін және жеке географиялық түсініктерді көрсетеді. Тарих үшін уақыт бойынша бағдар маңызды болса, география үшін кеңістіктегі бағдар өте маңызды. «Географиялық орналасуы» ұғымы өте жақсы дамыған. Бұл жерде [[Н. Баранскийдің] ] үлкен рөл атқарды, оның айтуынша: « Географиялық объектілердің математикалық орналасуы координаттар жүйесінде, физикалық орналасу - физикалық картада, экономика-географиялық орналасу - экономикалық картады, саяси-географиялық орналасуы - саяси картада беріледі». Географиялық картаға түсірілген бұл және түрлі ақпараттың құдайы арасында номенклатураның құрметті орны бар. Географиялық картаға енгізілген осы және басқа да түрлі ақпараттардың ішінде номенклатура құрметті орынға ие. Географиялық нысандар алуан-түрлі болып келеді және оларды тағайындау үшін арнайы сөздер қажет. Брест және Бобруйск қалалары көлемдері бойынша шамамен тең және картада бірдей белгілермен белгіленеді. Бірақ олардың арасында тек математикалық немесе географиялық тұрғыда айырмашылықтар ғана емес, олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл жерде А. В. Даринскийдің сөзін өте орынды: «жекелеген географиялық объектілердің әр-қайсысы өзінше ерекше және олардың әр-қайсысына олармен біртұтас болып келетін белгілі бір географиялық атау сәйкес келеді».

География тек қана жеке ұғымдармен ғана емес, сондай-ақ апеллятив лексикада көрсетілген жалпы ұғымдармен және де географиялық терминдерде көрсетілген жеке географиялық ұғымдармен де жұмыс істейді. Жеке географиялық ұғымдар салыстырмалы, бірақ бағыныңқы емес. Бұл қатынастар келесі сипаттамаларда көрсетілген: 1. Жалпы географиялық ұғымдар. Мысалы, өзен, көл, жазық, тау және т. б. 2. Географиялық объектілердің өзіндік ерекшелігін айқындайтын жеке ұғымдар. Оларға мыналар жатады: а) географиялық объектілерге тән ерекшеліктер көрсететін ұғымдар (мысалы, Енисей, Байкал, Ұлы Орыс жазықтығы, Кавказ және т. б. ) ; б) аймақтық ұғымдар, жекелеген елдердің немесе аймақтардың географиясын көрсететін ұғымдар (мысалы, Польша, Франция, Белорус КСР және т. б. с) Күрделі жеке ұғымдар. Олар географиялық объектінің бірнеше ерекшеліктері негізінде қалыптасады: бедер пішіні, аймақтағы өзендердің ерекшеліктері, климат, топырақ, өсімдік, популяция және олардың айналысатын шаруашылығы және т. б. ерекшеліетер негізіндегі ұғымдар 3. Оқшауландырылған ұғымдар географиялық ортаға тән құбылыс. Мұндай ұғымдар тек география ғана емес, басқа ғылымдарға және географияға қатысты ақпарат қамтуы мүмкін(«табиғи жағдайлар», «шикізат көзі» және т. б. ) [5]

Географиялық атаулар географияның өзіндік тілі болып табылады және олардың көбі жалпы атауға айналып, географиялық терминологияға айналып кетті: исланд минимумы, әлпілік қатпарлық, карст үдерісі және т. б. Кейде топонимдерде көрсетілген бірыңғай географиялық ұғымдар кең мағынаға ие болып, топоним негізінде географиялық терминдер пайда болуы мүмкін. Мысалы: Карст үстірті және карст (Карст құбылысы), Вулкано тауы және вулкан (вулкандық құбылыстар), Гейзер бұлағы және гейзер, Меандрас өзені және ирелең және т. б. Жиі атаудың өзі объектіні сипаттайды (Рудный қаласы, Верхнее өзені және т. б. ) Топонимдер көбінесе бірыңғай географиялық ұғымдарды білдіретіндіктен, оларды географиялық ғылымнан тыс зерттеудің маңызы жоқ екені анық.

Географияның бір бөлігі болып табылатын картография үшін де географиялық атаулар өте маңызды. Бұл жерде В. А. Казакевичтің сөзі өте орынды: «Кез-келген елдің картасы әрдайым ауданның орографиялық және гидрографиялық жағдайларын нақты көрсете білуі тиіс, сондай-ақ барлық географиялық атауларды картаға дұрыс түсірілуі қажет. Географиялық атаулар көрсетілмеген карта мылқау болып келеді, және оны қолданған адам көптеген қателіктер жібереді». Географиялық карта бізге алуан-түрлі ақпарат береді. Картаның мазмұны тек градустық тормен немесе тек дәстүрлі белгілермен ғана емес, көптеген атаулармен де көрсетілген. Бұл атаулар тек қана бағдар ретінде ғана емес, қосымша ақпарат көздері ретінде де қызмет етеді. Картадағы орынды анықтаған кезде, атауларды градустық тор қарағанда жиі қолданамыз және «Мәскеуден солтүстікке қарай», «Оралдан тыс» және т. б. жиі қолданылады. Карта тек қаланың тек орналасуын ғана көрсетеді, бірақ ол туралы басқа ақпарат бермейді. Географиялық атаулардан айырылған карта өзінің құндылығын жоғалтады. Демек, 'мылқау' карта тек оқуға ғана қиындық тудырмайды, ол өзінің көптеген мүмкіндіктерін жоғалтады. Сондықтан, географиялық номенклатураның белгілі бір минимумын игерместейінше, картаны зерттеу мүмкін емес.

Топонимика және тарих[өңдеу]

Топонимдерді зерттеудің ғылыми маңызы жоғары. Топонимиканың тарих ғылымдарындағы маңызы географиялық атаулардың кейбір халықтардың таралу ареалын анықтаудағы, тарихи оқиғаларды қалпына келтірудегі рөлімен түсіндіріледі. Топонимдердің, әсіресе, эндонимдердің ең негізгі касиеті-олардың тұрақтылығы, сол үшін де мұндай атаулар адамзат тарихы, мәдениеті және тілі жөнінде көне ғылым мәліметтер береді. Жер, су, теңіз, өзен, көл, таулардың жалқы атаулары сол жерден ертеде өмір сүрген халықтың тілінен алынған. Бұл атаулар әлгі халықтар сол жерден басқа жаққа кетіп, орнына басқа халық келсе де, алғашқы қалпында сақталып, ғасырлар бойы өмір сүреді. [6] Мысалы, география атаулардың құрамын зерттеу сол аймақты ежелгі заманда қандай тайпалар, халықтар мекендегенін анықтауға, олардың өткен тарихының ерекшелігін қалпына келтіруге, тараған жерінің шекарасын белгілеуге, орын ауыстыру бағытын шамалауға, сауда жолдарын т. б. білуге болады. Осы мағынада топонимдер (жер-су, елді мекен, халықтар аттары) тарих, этнология, археология және тіл біліміне нақтылы мағлұмат береді. Топоним тіл тарихын (тарихи лексико-семантик., лексико-грамматик., диалектол., этим. ) зерттеуде маңызды дерек көзі болып саналады. Өйткені кейбір топонимдер (әсіресе, эндооронимдер мен эндогидронимдер) архаизмдер мен диалектизмдерді тұрақты сақтайды, көбінесе олар сол аумақты мекендеген халықтың субстрат тілдерінен бай мағлұмат береді. Тіпті бір құбылысқа байланысты қойылған атаулар, сол құбылыс жоғалған уақытта да сақталатын жағдайлар көп. Мысалы, орман жоқ жерде Залесье деген атау, жол қиылыстары жоқ жерде Перекрестье деген атаулар кеңінен кездеседі. [7] Географиялық атаулар тұрақтылығының басты себебі - бұл топоним болған сөз өзінің топоним болмағандағы мағынасымен ассоциативті байланыстарын біртіндеп жоғалуы. Енді топоним белгілі нысанды сипаттау үшін емес, белгілеп атау үшін қолднылады. Болашақта топоним оның негізгі белгілері өзгерген кезде де географиялық нысан бар болғанша сақталады.

Қазақстанның топонимиялық жүйесі - осы аумақты мекендеген халықтардың, соның ішінде қазақ халқының заттық және рухани мәдениетінің ғасырлар бойы жинақталып, сақталып қалған көрінісі. Өткен замандардың реликтілік мұралары ретінде тарихи топонимдер аумақтың табиғат жағдайларын, ондағы мемлекеттер мен халықтардың тарихындағы маңызды оқиғаларды “жадында” сақтап, қаз қалпында бүгінгі күнге жеткізіп отыр. Сондықтан топонимдерді диахрондық бағытта зерттеуге топонимист ғалымдар ерекше маңыз берген. Кез келген қоғамның материалдық негізі қоғамдық қатынастардың тарихи дамуы мен қоғамның рухани келбетін анықтаған. Рухани мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылатын географиялық атаулардың қалыптасуында да тарихи астар бар. Е. М. Поспеловтың бейнелі түрде атап көрсеткеніндей, тарихи география “топонимиканың бесігінің жанында тұрды, ал алғашқы топонимистер тарихи географтар болды”.

Топонимдерді зерттеуде жергілікті тарихи деректерге сүйену атаулардың семантикасы мен этимологиясына қатысты құнды мәліметтер бере алады. Бетпақдалада Кескентерек деп аталатын кішігірім төбе бар. Мағыналық жағынан талдасақ, осы атаудың негізінде “кесілген терек” деген сөз тіркесі жатқан сияқты. Бірақ, тарихи деректерге үңілсек, XVIII ғ. соңында осы өңірді жайлаған арғын руының атақты байы Убәнәстің жалғыз ұлы Кескентеректі аңшылық кезінде өзінің бүркіті өлтірген екен. Оның денесі сол маңдағы төбенің басында жерленіп, сол кезден бастап төбе Кескентерек деп аталады. Осылайша, төбе атауының терекке ешқандай қатысы жоқ екендігі тарихи деректер негізінде дәлелденеді. Топонимдердің тарихи негіздерін анықтауда тарихи жазба ескерткіштер, көне карталар, саяхатшылардың жолжазбалары, мұрағат қорлары белгілі дәрежеде көмек бере алады. Сол себепті тарихи топонимдерді зерттеудің қолданбалы маңызы зор. [8]

Топонимика және география.

1. Топонимикалық методтар, географиялық атаулардың заңдылықтары, топонимика мен география арасындағы байланыстар айтылған.

2. Географиялық атауларды зерттеу педагогикалық маңызы, білімге баулуы және әр жақты тәрбиелік мәні.

Қазақстан топонимиясының ұлттық-мәдени ерекшеліктерді көрсететін қабатында осы өңірді мекен еткен халықтардың діни сенім-нанымдарына байланысты қалыптасқан атаулар тобы ерекше көзге түседі. Жалпы қазақ халқында айрықша табиғи нысандарды қорғау мақсатында олардың атаулары арқылы тыйым салу дәстүрі болғандығын зерттеушілер атап өткен болатын. Қазақстан өңірінде жергілікті халықтың табиғатты қорғау дәстүрлерімен тығыз байланысты атаулар жүйесі қалыптасқан.

Исламға дейінгі кезеңде ежелгі түркілер отқа, Күнге, Айға, табиғи нысандар мен табиғат күштеріне сиынып, табынған. Түркі халықтарының әртүрлі діни сенім-нанымдары мен әдет-ғұрыптары өзін қоршаған табиғат ортасын, ондағы жер мен суды, тау мен бұлақты пір тұтуынан айқын көрінеді. Оның негізінде табиғатқа табыну ғана емес, оны қорғауға бағытталған іс-әрекет жатыр. Түркі халықтарының барлығының тілінде де жергілікті табиғат ерекшеліктерін бейнелейтін географиялық терминология күшті дамыған. Табиғатпен етене байланыс әсіресе әртүрлі сенім-нанымдарда табиғи ортаны пір тұту арқылы оны қорғауға бағытталған элементтерді байқау қиынға соқпайды. Түркі халықтарында “тірі” ағашты кесу, шөптерді тамырымен жұлу, су иесін ашуландырмау үшін “ағып жатқан суды” ластауға тиым салынған. Қазақ халқы ежелгі түркілерден туған жерді, атамекенді құрметтеу дәстүрін еншіледі. Ш. Уәлиханов шаманизм аталатын бұл сенім-нанымның пайда болуының өзі табиғатқа деген шексіз махаббат, оны қадір тұтып, қастерлеуден келіп туындаған.

Ата-бабалардың қасиетті атамекенін пір тұтудың және жер-суды дәріптейтін ежелгі ”ғаламдық сакрализацияның” нәтижесінде ерекше атаулар қалыптасты. Көшпенді қоғамда кез келген ақпар кеңістік бойынша ауызша таратылып, келесі ұрпақтарға ауызша жеткізілетіндіктен, қорғалуға тиіс табиғат ескерткіштері өзіндік атауларға ие болуы қажет болатын. Мұндай географиялық нысандарды олардың атауларында “әулие” деп жариялаған халық өз жеріндегі сирек ағаш қорын, өзен мен көлді, тау мен бұлақты, ежелгі сәулет өнерінің ескерткіштерін ғасырлар бойы қорғауға алып келген. “Әулие” атаулар көбінесе үңгірлерге, жапан даладағы жалғыз бұлаққа, жеке ағаш шоқтары өсіп тұрған шөлді аудандарға қойылады. Тотемдік сипатқа ие болған фитотопонимдер қатарына Жиделіәулие, Жыңғылдыәулие, Қарағашәулие, Шеңгелдіата жатады.

Оңтүстік өңірде ата-баба рухына табыну, аруақтарды құрметтеу дәстүрі айрықша маңызға ие болған. Қазақтардың дәстүрлі мәдениетіндегі аруақтарды құрметтеу, ол аудандардың табиғатына зиян келтіретін, ластайтын, бүлдіретін жасауға тиым салу негізінде ата-бабалар, ерекше қабілетімен танылған әулие адамдар жерленген жерлер қасиетті деп танылған. Олардың басына тәу етуге бару үшін рухани және дене тазалығын сақтауға тырысқан. Ондай жерлердің топырағы да, өсімдігі де, аң-құсы да қасиетті деп есептелген.

Жер-су аттарында кездесетін “ата”, “мола”, “мазар”, “баба/бап” сөздері халықтың жергілікті жердегі табиғат нысандарын қорғауға бағытталған осы әрекетінің нәтижесі болып табылады. Облыс аумағында мазар, мола сөзімен байланысты Қауынбаймола, Мазартөбе, Үркімбаймола, Шыныбекмола оронимдері, Кемпірмоласай ойконимі тіркелді. Бұл тұрғыда Ш. Уәлиханов жазбаларында мынадай деректер бар: “Сахараның өн бойында көптеген көне әрі жаңа молалар… бытырап жатыр. Қазақ тұрмысының бұл тілсіз ескерткіштері тарихи тұрғыдан гөрі географиялық жағынан анағұрлым маңызды, себебі жерленген адамдар аттары ел аузында мәңгілік сақталып қалады да, қазақ өзінің жол бағдарын осы молалардың тұсына қарап айқындайды”.

Оңтүстік Қазақстан облысында әсіресе ата және баба компоненттерінің қатысуымен жасалған атаулардың басқа аудандарға қарағанда жиі кездесетінін атап өткіміз келеді. Қырғыз - орыс сөздігін құрастырушы ғалым К. К. Юдахин географиялық атаулар құрамындағы ата сөзі сол жердің “қасиеттілігін” білдіретін компонент екендігін атап көрсеткен. Әдетте бұл атаулар нақты адамдардың жерленген жерін көрсетеді, топонимикада мұндай атаулар агиотопонимдер деп аталады. Олардың көпшілігі ерекше, кейде емдік маңызы бар табиғат нысандарының атаулары болып табылады. Облыс аумағында біз Арыстанбап, Артықата, Әкімата, Бабата, Ғайыпата, Дәубаба, Жүсіп ата, Жылағаната, Жыңғылдыата, Ибата, Көктондыата, Қауғаната, Қошқарата, Қоянбаба, Құмтиыната, Құмшықата, Құрышханата, Лайқората, Леңгірата, Мұқымата, Сүзіката, Үйреката, Шеңгелдіата және т. б. агиотопонимдерді тіркедік. Бұлардан басқа, Найынсабата, Садырбаб ойконимдерін анықтадық.

Облыс аумағында әулие жерлер деп танылған нысандардың атауларында ата компоненті жиі кездесетіні туралы айттық. Солардың бірі - Жылаған ата үңгірі. Түркістан қаласынан 80 км жерде Қаратаудың осы аттас шатқалында орналасқан. Биіктігі 3-4 м, ал тереңдігі 50-60 метрге жететін бұл үңгірдің қабырғасындағы жартастан диаметрі 15-18 см қуыс бар. Осы қуыстан оқтын-оқтын су атқылап тұрады. Табиғаттың бұл кереметі жергілікті халық назарынан тыс қалмаған. Атауы арқылы әулиелі жер мәртебесіне ие болған бұл географиялық нысанға туристердің, табиғат құдыретімен аурудан айыққысы келетіндердің легі толастаған емес. Бірақ атау арқылы жанама тыйым салудың арқасында халық бұл айрықша нысанды ластанудан қорғап қалған.

Тауалды аудандарында, шөлді аумақтарда тұрақты ағыны бар, бұлақтардан бастау алатын өзендер мен жылғалар айрықша атаулар тобына ие болған. “Әулиелік” сипатқа ие болған су көздерінің маңына қазақ мал бақпаған, суын ластамаған. Бұл топонимдердегі ақпар арқылы бұл табиғат ескерткіштерін қорғау ісінің жүзеге асырылғанын дәлелдейді. Табиғаттың айрықша нысандарына табынудың, оларға ерекше ат берудің өзі соқыр сенімнен емес, табиғатты қорғау қажеттілігін сезінуден туындаған. Облыс аумағында Әулиесай, Дәубаба, Жылағаната, Қайнарата, Қошқарата, Қызылата, Мансұратасай потамонимдері атіркелді. Сакральдық мәні бар бұл атауларды қою арқылы жергілікті халық айрықша су көздерін қорғауды мақсат еткен.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.