Қазақ даласының әулиелері мен әйгілі адамдары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

МАҚАЛА

Валиева А. А

Ғылыми жетекші - филология ғылымдардың кандидаты қауымдастырылған профессор Б. С. Кәукербекова

Қарағанды медицина университеті

Антропоним (гр. Адам жəне есім) - адамды атау үшін қолданылатын барлық жалқы есімдердің тобы. Олар кісінің төл есімі, тегі (фамилия), əкесінің есімі, лақап есім, бүркеншік есім, қосалқы есім сияқты түрлерге ажыратылады. Зерттеушілердің көзқарасы бойынша, ең алдымен, антропонимдер (атаулар топонимдер (географиялық атаулар) ең көп зерттелген категориялар ретінде. Бұл антропонимдер мен топонимдер екі жағынан да үлкен қызығушылық тудыратындығымен түсіндіріледі ғылыми және күнделікті, «аңғал» білім тұрғысынан, өйткені антропонимдер үлкен дәрежелер өз есімінің қасиеттеріне ие, әр адамға беріледі ерекшеліктер-бұл адамның жеке саласы. Ономастикалық кеңістікте антропонимдер ядролық позицияны алады. Ядролық аймақта топонимдер де бар, олар зерттеушілердің пікірінше қоршаған шындық, өмір және салт-дәстүрлер туралы ақпарат этнос және белгілі бір қоғамда, сол қоғамда болып жатқан оқиғалардың тарихи куәгерлері немесе өзге де жерлерде оқиғалар

Үкаш ата құдығы- Түркістан қаласынан солтүстікке қарай 35 шақырым жерде Бабайқорған ауылдық округының солтүстігінде орналасқан. Кесененің жалпы ұзындығы 16 м, ені 5 м, биіктігі 3, 5 - 4 м. ғимараттың батыс жағында диаметрі 3, 5 - 4 м, биіктігі 4 - 4, 5 м шіріген қаңылтырдан жасалған күмбез тұрғызылды. Кесене ішіндегі кесене биіктігі 160-170 см, ені 150 см, ұзындығы 12 м-ге жуық (ұзындығы- Үкаш атаның басын шапқан кезде, басы 12 метрге дейін домаланып, содан кейін қан аяғының астында жатпауы үшін қанмен бірге көмілген) . Кесенеден батысқа қарай 200 м жерде Үкаша ата құдығы орналасқан. Аңыз бойынша, Үкаша ата сахаба Мұхаммед (с. ғ. с) пайғамбардың сенімді серігі әрі күзетшісі болған. Жергілікті тұрғындар “Пайғамбарымыздың (с. ғ. с) жауырынының астындағы мөрді сүйгеннен кейін Үкаша сахабаның денесіне атса - оқ, шапса - қылыш өтпеген” дейтін ертегіге бергісіз әңгімені ғасырдан-ғасырға жалғап, айтып келеді. Аңызға жүгінсек, қайсыбір мысық пиғылды, іштарлық танытқан дұшпандары қапияда бас салып, Үкаша атаны қапы қалдырып, бақиға аттандырған көрінеді. Таң намазында басы сәждеге енді барғанда дұшпанның қылышының соққысынан жерге салбырап түскен сахабаның мүбәрәк басы ешкімге ұстатпай, құдыққа түсіп кетеді. Ал, құдық болса, жерасты жолдары арқылы, сонау Меккедегі зәмзәм бұлағымен жалғасады дейді, айтушылар. Себебі, құрбан болған сахабаның басы, сол балбұлақтан табылып, пайғамбардың қабірінің аяқ жағына жерленіпті-міс. Бұл - Үкаша атаның «Иә, Алла, менің басым пайғамбарымның аяғында жатса екен!» деген арман-тілегінің орындалғаны болса керек.

Гауhар ана кесенесі - ХІІ-ХІV ғасырларда салынған порталды-күмбезді құрылыс. Түркістан облысы Түркістан қаласынан оңтүстікке қарай 4 шақырым жерде, Түркістан-Шәуілдір автокөлік жолынан солға қарай 400-500 метр қашықтықта орналасқан. Гауһар ана - ұлы ақын, ойшыл Қожа Ахмет Ясауидің қызы. Аңыз-әңгімелерге сүйенсек, Гауһар ананың емшілік қасиеті ерекше жан болған деседі. Оның қашан қайтыс болғаны жөнінде мәлімет жоқ, тек 1122-1124 жылдары туып, шамамен 1187-1197 жылдары дүниеден озған деген жорамал бар. Аңыз-әңгімелерде ГауҺар ананың баласы болмағанын айтады. Әкесі «Еміңнен жазылған адамдардың бәрі - сенің балаларың» деп қызын жұбатқан деседі. Ана өмірден өтерінде: «Мені інім Ибраһим шайхтың қаны төгілген жерге қойыңдар» деп аманаттаған екен. Гауһар ананың інісі Ибраһимді халық өздері қазған құдықтан рұқсатсыз су алғаны үшін кетпенмен шауып өлтірген екен. Нақақтан-нақақ жаны қиылған бауырының қаны төгілген жерде Гауһар ананың мазары жатыр. Аңыз-әңгімелерде Гауһар ананың ақылы көркіне сай ерекше жан болғандығы айтылады.

Тараз топырағындағы таңғажайыптардың бірі - Айша бибі кесенесі. Ол Жамбыл облысының Жамбыл ауылында Айша бибі ауылында орналасқан. Киелі Жамбыл жерінде 3 мыңнан астам тарихи-мәдени ескерткіш бар болса, соның бірі де бірегейі - Айша бибі кесенесі. Бұл тарихи нысан 11-12 ғасырларға жататын сәулет өнерінің бірден-бір тамаша үлгісі. Кесене күйдірілген сары балшықтан жасалған, әрі 60 түрлі ою-өрнекпен безендіріліп, сәнделген.

Ол Қазақстандағы орта ғасырлық сәулет өнері жауқарларының бірі болып табылады. Ерте ғасырлардан жеткен кесенені Қарахан әулетінің төртінші ұрпағы Шаһ Махмұд Қарахан өзінің нақ сүйері Айшаның басына тұрғызған. Бұл ғажайып күмбездің сырына үңілген адам еріксіз өткен заманға шегініс жасайтыны анық. Айша Бибі туралы аңыздың 28 түрлі нұсқасы бар. Олардың бірі - Айша Бибінің өзінің күйеу жігіті Қараханға деген махаббаты жайлы айтылып жүрген аңыздар. Ең кең таралған аңыз бойынша, Айша XІ ғасырдың әйгілі ғалымы және ақыны Хәкім Сүлейман Бақырғанидың қызы болған делінеді. Ол халық арасында Зеңгі баба деп аталып кеткен Ахмет Яссауидің шәкірті. Аңызға сүйенсек, Бақырғани қайтыс болғаннан кейін Айша Айтқожа Шейхтың тәрбиесінде болады. Және бойжеткен Айша ортағасырлық Тараз шаһарының әміршісі, жас Қарахан Мұхаммедке ғашық болған көрінеді.

Бірде Тараз қаласының билеушісі Қарахан Мұхаммед Айтқожа Шейхтан Айшаның қолын сұрап барады, бірақ қыздың тәрбиелеушісі бұған келісім бермейді. Сол кезде Айша Қараханға қосылуына қарсы болған тәрбиешісін алдап, Таразға сүйіктісін көруге кетіп қалады. Алайда, Айша ғашығына барар жолда Аса өзенінің жағасында, оны бас киімінде жасырынған жылан шағып өлтіреді. Өкінішке орай, Қарахан ғашығы Айшамен соңғы рет жүздесіп үлгермейді.

Сонда қыздың қазасына қайғырған Қарахан Айша қайтыс болған жерде сұлулығы таңдай қақтырарлық керемет кесене тұрғызады. Ал қасіретті сапарда Айшаның жолбастаушы болған Бабаджа қатын кесененің қамқоршысы болып, өле-өлгенше шамын жағып, қарады.

19 ғасырдағы қазақтың ұлы ақыны, еркін ойлы мен көтеріліс рухтандырушысы Махамбет Өтемісұлының жерленген жері Атырау облысының Индер ауданы, Индербор ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 40 шақырымдағы жерде орналасқан. Ақынның қабірі мәдениет ескерткіші болып табылады және 1846 жылымен даталанады, ең басында бұл жерде қабір үстіндегі шомбал құлпытасымен жабылып тұрған сегіз қырлы тас табыты болды, 1995 жылы бұл жерді толығымен қайта салып, ақынның қабірі үстінде ақ тастан салынған әдемі мазар тұрғызылған. Осы кезден бастап ақын қабірі тек киелі жер ғана болмай, сонымен қатар сәулет ескерткіші болып табылады.

Ең алғаш рет ұлы ақын Махамбет Өтемісіұлының жерленген жерін XX ғ. 50-ші жылдары Гурьев ақыны Берхаир Аманшин зерттеді. 1980 жылы Махамбет Өтемісұлының жерленген жерін Қазақ ССР Мәдениет Министрінің Орал экспедициясы зерттеді. 1995 жылы Махамбет Өтемісіұлының есімін мәңгі есте сақтау үшін оның қабірі үстінде мазар салу қажет деген шешім қабылданған. Негіз ретінде көне шығыс сәулет стилімен салынатын жоба алынған. Сәулетті ғимарат шомбал күмбезбен аяқталатын және қондырма барельефтерімен безендірілген көпқырлы мұнара болып табылады. Құрылыстың өзі бетоннан жасалған, бірақ сыртқы және ішкі өрнегінде ақ ұлутас пайдалынған. Сыртқы шеңбердің диаметрі 7, 6 м; ішкісінің 6, 2 м. Құрылыс биіктігі - 6, 4 м, күмбез биіктігі 1, 8 м, күмбездің сыртқы диаметрі 5, 2 м. Жалпы биіктігі 12, 2 м. Кіреберістегі баспалдақ биіктігі 1 м, тығыздығы 0, 5 м. Мазар кіреберісі алдында оюлы өрнекпен безендірілген классикалық арка қойылған. Жалпы айтқанда, бүкіл құрылыс айналадағы дала ұлы ақынның тірі дауысын ести алатын өтіп кеткен заманнан келгендей болып көрінеді.

Махамбет Өтемісұлы - тамаша, әйгілі ақын білімді адам болып, бірнеше тілдерді білген, исламды терең түсініп, діндар адам болған, Бөкей ордада сол кездегі ең танымал тұлғалардың бірі болған. Махамбет 1803 жылы туды, медресені бітіргеннен кейін оқуын Орынборда жалғастырды. Осыдан кейін ол бес жылдан астам Бөкей орда ханы Жәңгірдің мұрагерінің тәрбиешісі болды. Молшылықта өмір сүріп, Махамбет айналасындағы үстем болған әділетсіздікке және патша өкіметі жағынан қазақтарды қанауына көне алмаған. 1829 жылы Махамбет Өтемісұлы қазақ даласында аңдаусыз пайда болған көтеріліске белсене қатысқан, көтерілісті басып алғаннан кейін ақын Қалмық бекінісіне қамауға алынып, сол жерде екі жыл өткізді. 1831 жылы Махамбет қашып кетіп, Исатай Тайманұлы басқарған ірі көтерілістің рухтандырушысы болып атанады. 1836-1837 жылдары Исатаймен бірге көтеріліске шыққандардың, патша өкіметі мен Жәңгір жағынан болған қанауға қарсы күреске шығғандардың жасақтарын басқарды. Ақбқлақ өзені бойындағы ұрыста көтерілісшілер жеңіліп, Исатай Тайманұлы қаза табады, ал Махамбет Өтемісұлы аман қалып, оңтүске қашып, сонда бірнеше жыл жасырынып жүрді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.