Экономикалық теорияның негізгі ұғымдары
Мемлекеттік тілге аударылған әлемдік ғылыми әдебиет экономикалық мамандықтарда да белсенді түрде қолданылуда. Еліміздегі көптеген ЖОО оқытушылары бакалаврдан бастап, докторантура сатысына дейін қазақ бөлімінде оқитындарға Экономика негіздері мен қағидалары, Экономикалық теория, Микроэкономика және Макроэкономика пәндерін оқытуда Г.Мэнкью мен М.Тейлордың Экономикс оқулығын қолданады.
Сіздерге қосымша оқып, игеруге осы бағыттағы кейбір дәрістерді жіберіп отырмын
Тақырып: Экономикалық теория
1. Экономикалық теорияның зерттеу әдiстерi.
Экономикалық теория адамзат қоғамының тарихи даму сатыларында ерекше орын алады. Себебi, адамдар өмiр сүру үшiн алдымен материалдық, рухани игiлiктер өндiруi қажет. Басқаша айтқанда өмiрге қажеттi азық-түлiк, киiм, тұрғын үй, отын, т.с.с. тұтынуға жарамды заттар өндiрiлуi керек. Осыған орай не өндiру, қалай өндiру, кiмдер үшiн өндiру деген сұрақтар адам баласының әрбiр жеткiншек буындарының алдында тұрған көкейтестi мiндет. Бұл мiндеттен ешбiр қоғам құтыла алмайды. Өмiр сүру үшiн тұтыну қажет. Тұтыну қалай тоқтатылмаса, өндiрiс те солай тоқтамауы қажет. Сайып келгенде өндiрiс қоғамдық өндiрiс болып саналады. Себебi, жеке өнiм өндiрушiлер өздерiнiңқажетiн өтеп қана қоймайды, сонымен қатар қоғам мүшелерi үшiн де қызмет атқарады.
Қоғамның өндiргiш күштерi даму барысында алдымен адамдардың еңбекке қабiлеттерi өсуiне байланысты алғашқы қауымның өзiнде қосымша өнiм пайда болуына сәйкес тайпалар арасында тiкелей өнiм айырбасы, кейiннен ақша арқылы айырбас жүргiзiлiп экономикада тауар-ақша немесе нарық қатынасы пайда болды. Бұл нарықтық, тауар-ақша қатынастарының тарихы кем дегенде 5-7 мың жыл бұрын болғаны белгiлi. Мысалы, экономика жөнiнде алғашқы ғылыми мәлiметтер ерте заманғы Вавилония, Египет, Индия, Қытай, Грек ойшылдарының еңбектерiнде кездесдi. Бiздiң дәуiрден бұрын 995-935 ж.ж. өмiр сүрген Ксенофонт Экономикс (грек тiлiнде шаруашылық туралы заң деген ұғым бередi) атты еңбегiнде сол заманғы құл иеленушi үй шаруашылығын басқару жөнiнде нұсқаулар жазылған. Жаңа дәуiрде көпшiлiк елдерде кең тараған ғылымның аты сол грек сөзi Ойкономия - шаруашылық және басқару сөзiнен алынып, француз экономистi Антуан Монкретьеннiң Политэкономия трактаты деген еңбегi арқылы бекiдi. Сонымен ХVII ғасырдан қазiргi уақытқа шейiн политэкономия деген ғылым қалыптасты.
Экономикалық теорияның қоғам дамуындағы ролi ерекше. Экономикалық теорияның ғылым ретiнде қалыптасуы мен оның даму кезеңдерi тарихи бiрнеше бағыттарды қамтиды. Атап айтқанда, меркантелизм, физиократия, классикалық саяси экономия, марксизм, маржинализм. Экономикалық ой-пiкiрлердiң қазiргi кезеңдегi негiзгi бағыттарына тоқталсақ, олар: неоклассикалық, кейнстiк, институционалды-социологиялық.
Қазiргi экономикалық теория пәнiнiң негiзгi мақсаты - болашақ мамандарды қоғам өмiрiндегi экономикалық проблемалармен терең таныстырып, егемендi мемлекетiмiздiң экономикалық саясатын құру мен оны жүзеге асыруға белсене қатынасу қабiлеттiлiгiн дамыту.
Экономикалық теория болып нарықтық шаруашылықты талдау табылады. Экономикалық теория экономикалық ресурстарды зерттемейдi, керiсiнше, ол адамның экономикалық iс-әрекеттерiн зерттейдi. Сондықтан да, экономикалық теория техникалық емес, гуманитарлық ғылым болып табылады.
Экономикалық теория шаруашылықты тиiмдi жүргiзу заңдары мен шаруашылық жүргiзушi тұлғалардың әртүрлi деңгейлерi мен әрқилы тарихи кезеңдердегi әрекеттерiн ұғымдар мен категориялар жүйесi арқылы зерттейдi.
Осылайша, экономикалық теория бiрiншiден, экономикалық заңдарды айқындайды. Екiншiден, ол әртүрлi шаруашылық деңгейлерiндегi экономикалық категорияларды зерттейдi.
Экономикалық теория, басқа кез-келген ғылым сияқты танымның әртүрлi формалары мен әдiстерiн (ғылыми абстракция, логикалық, позитивтi және нормативтi, экономикалық эксперименттеу, экономикалық-математикалықмоделдеу) , функцияларды (танымдық, критикалық жағдай, болжамдық, прагматикалық) қолданады. Олардың барлығы шаруашылық өмiрдi зерттеу әдiстерiнен тұратын ғылыми-методологияны құрайды.
Экономикалық теория негiзiнде экономикалық саясат анықталады. Оның мәселесi - экономикалық мәселелердiң шешiлуi механизмдерi мен варианттарын табу.
Экономикалық саясатты жүзеге асыру барысында экономикалық теорияны жаңа сатыға көтеретiндей тұтас экономикалық жүйе дамиды.
Ғылыми абстракция әдiсiнiң мәнi талдау барысында барлық кездейсоқ жағдайларды елемейтiн және зерттелiп отырған объектiдегi үнемi кездесетiн тұрақты және мәндi құбылыстарды айқындауда жатыр.
Логикалық әдiстер негiзiнен ой-пiкiрлердiң түрленуiне негiзделген әдiстер.
Позитивтi талдау әдiсi экономикалық құбылыстардың өзара байланыстарын ешбiр бағалаусыз, талдаусыз, қандай кұйiнде болса сол қалпында зерттеуге негiзделген. Ал, нормативтi талдау әдiсiнде бағалау, талдау жүргiзiледi.
Экономикалық эксперименттеу әдiсi теориялық көзқарастардың, жоба мен гипотезалардың оңды және терiс жақтарын айқындауға көмектеседi.
Экономикалық-математикалық моделдеу әдiсi экономикалық құбылыстар мен заңдылықтардың өзгеру себептерiн және олардың салдарын зерттеуге және оларды болжауға негiзделген.
Әрбiр елдiң экономикалық жүйесi бар. Бұл жүйе бiр-бiрiне тәуелдi әртүрлi компоненттерден тұрады.
Экономикалық жүйе - бұл материалдық, рухани игiлiктер мен қызметтердi өндiрушiлер мен тұтынушылар арасындағы байланыстардың ерекше реттелген жүйесi. Экономикалық жүйе көп факторлы болып келедi.
Қазiргi заманғы әлем әрқайсысы ұзақ тарихи даму процесiнiң нәтижесiнде қалыптасқан сан алуан экономикалық жүйелердiң болуымен сипатталады. Оларды қандай да бiр критерий негiзiнде топтастырып, жiктеуге болады.
2. Қоғамдық өндiрiс - қоғам дамуының негiзi. Өндiрiс теориясы.
Адам мен қоғам өмiрiнiң негiзiнде шаруашылық қызмет, өндiрiс жатыр.
Өндiрiс - бұл адамдардың табиғи заттарға әсер ете отырып, материалдық және рухани игiлiктердi өндiру процесi және де адамдардың өз қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға бағытталған мақсатты iс-әрекеттерi. Ал, өндiрiс нәтижесi болып адамдардың қажеттiлiктерiн қанағаттандыратын материалдық және материалдық емес игiлiктер табылады.
Өндiрiс процесiнiң заңдылықтарын жақсы түсiну, ұғыну үшiн қажеттiлiк, игiлiк және өндiрiс факторлары категорияларын толығырақ зерттеп, танысуымыз қажет.
Қажеттiлiк - бұл адамның жоюға тырысатын (немесе ұмтылатын) қанағатсыздық немесе мұқтаждық жағдайы. Мiне, дәл осы қанағаттанбағандық сезiм адамды белгiлi бiр iс-әрекеттерге талпындырады, итермелейдi.Қажеттiлiктердiң түрлерi әртүрлi болуы мүмкiн. Көптеген экономист - ғалымдар оларды реттестiруге тырысып баққан. Мысалға, Альфред Маршалл қажеттiлiктi - абсолюттi және салыстырмалы, жоғары және төменгi, тiкелей және жанама, сол мезеттегi және келешектегi деп бөлген.
Негiзiнен, қажеттiлiктердi жiктеу шартты түрдегi құбылыс және де ол әрбiр адамның жекедара көзқарасына байланысты. Өйткенi, бiреулерге кiтап оқу алғашқы қажеттiлiк болса, екiншiлерi үшiн-керiсiнше болады.
Адам қажеттiлiгi адамзат цивилизациясының дамуымен қатар үздiксiз өзгеруде.
Игiлiктер деп қажеттiлiктердi қанағаттандыратын заттарды айтамыз. Игiлiктер өндiрiсi, бiрiншiден, адам мен табиғаттың қарым-қатынасын; екiншiден, өз шаруашылық қызметтерi барысындағы адамдардың өзара қарым-қатынастарын бейнелейдi. Өзара қарым-қатынастың бiрiншi типiн өндiргiш күштер деп, ал екiншiсiн - экономикалық қарым-қатынастар деп атаймыз.
Экономикалық ғылымда қоғамдық өндiрiс факторларының келесiдей түрлерi кездеседi: еңбек, капитал, жер және кәсiпкерлiк қабiлеттiлiк.
Маркстiк теорияда өндiрiс факторлары өзгеше сипатталады: заттық факторлар (өндiрiс құралдары) мен жеке фактор (жұмыс күшi). Марксизм үшiн бұлайша бөлу аса маңызды, өйткенi, ол барлық заттық факторлар қосымша құн (пайда) өндiрмейтiндiгiн, ал тек жеке фактор - жұмыс күшiнiң құн, қосымша құн өндiретiнiн көрсетедi.
Өндiрiстiң дамуының әрбiр жаңа кезеңiнде оларсыз өндiрiс жемiстi түрде дами алмайтын жаңа факторлар пайда болып отырады. Қазiргi заманғы өндiрiстi, мысалы, кәсiпкерлiк, ақпарат, технология, экология және т.с.с. факторларсыз елестету қиынға түседi. Алайда жүйенiң негiзiн құрушылар болып еңбек, жер, капитал қалады.
Қоғамдық өндiрiстiң қазiргi заманғы құрылымы материалдық және материалдық емес өндiрiс болып екiге бөлiнедi. Қоғамдық өндiрiстiң нәтижесiнде қоғамдық өнiм экономикалық айналымға (қозғалысқа) түседi: өндiру, бөлу, айырбастау және тұтыну.
Қоғамдық өндiрiстiң нәтижесiне ғылыми-техникалық революцияның ықпалы өте зор. Ол өндiрiс тиiмдiлiгiн арттырады, өндiрiстiң экономикалық дамуына технологиялық көзқарасты алмастыру принципi негiзiнде өндiрiс факторларын өзара үйлестiрудi жүзеге асырады.
3. Меншiк және экономикалық жүйелердi ұйымдастыру үлгiлерi.
Қоғам өмiрiнде меншiкке байланысты қатынастар әрқашан да маңызды роль атқарған. Меншiк белгiлi бiр затты жеке мүлiк ретiнде адамның иеленуiнен шыққан ұғым. Ол қоғамдық негiзгi бастауларға жатады. Сондықтан да, кез келген үкiмет меншiк туралы заңдар шығарады.
Меншiк құқықтық мағынасында мүлiктiк қатынастарды бiлдiредi. Меншiк иесiне заңмен алдын-ала белгiленген мүлiк қана тән.
Меншiк категориясының экономикадағы орны мен ролiн, мәнiн түсiну үшiн материалдық игiлiктердi өндiруге мүмкiндiк беретiн өндiрiс тәсiлдерiне жалпылама сипаттама беру қажет. Өндiрiс тәсiлiнде екiжақты зерттеу жүргiзiледi. Атап айтқанда,
1) Өндiргiш күштер. Ол материалдық игiлiктердi өндiруде қолданылатын адам күшi мен өндiрiс құралдарын қамтиды.
2) Өндiрiстiк қатынастар. Бұл өндiрiс процесi кезiндегi адамдар арасында туындайтын байланыстар.
Экономикалық қатынастардың iшiнде шешушi рөлдi меншiк қатынасы алады.
Меншiк - бұл зат емес, заттарға байланысты туындайтын қатынас. Меншiк ретiнде кез келген тұлғаның затты (объектiнi) пайдалануына байланысты құқығы көрiнедi. Меншiк объектiлерi болып жер, ғимараттар, материалдық және рухани-мәдениет заттары және т.с.с. табылады. Ал, субъектiлерi ретiнде мемлекет, ұжым, жеке тұлға мен заңды тұлғалар болады.
Экономикалық мағынасында меншiк бүкiл шаруашылық процесiн қамтып, пайдалы игiлiктер мен қызметтердi өндiру, бөлу, айырбастау мен тұтыну қатынастарын бiлдiредi. Басқаша айтсақ, меншiк - бұл адамдар арасындағы өндiрiс факторлары мен нәтижелерiн иемденуге байланысты объективтi қатынастар жұйесi. Иемдену - әрбiр қоғамдық өндiрiс әдiсiнiң негiзi болып табылады.
Меншiк пен иемдену тұсiнiктерiн теңестiруге болмайды. Өйткенi, меншiк - анағұрлым абстракциялы, ал иемдену нақты ұғым. Иемдену - бұл нақты қоғамдық затты иелену әдiсi.
Меншiк - бұл адамдардың тек затқа ғана қатынасы емес, сонымен қатар адамдардың арасындағы заттарды иелену бойынша қатынастары. Бiрақ та, меншiктiң экономикалық мәнiн ашу үшiн материалдық игiлiктiң бiреуге тиесiлi болғандығы жеткiлiксiз. Мәнiн ашу үшiн қоғамдағы барлық өндiрiстiк қатынастардың жиынтығын талдау керек.
Меншiк пен иемденудiң iшкi заңдары бар. Олар екеу. Бiрiншiсi - өз еңбегiнiң өнiмiн иемдену, меншiктеу заңы, оған сәйкес иемдену заңы: еңбек - бастапқы иемдену әдiсi. Бұл заңдар жай тауарлы өндiрiске дейiнгi кезеңдерге тән.
Еңбектiң жеке меншiктiң капиталистiк болып өзгеруi бiрiншi меншiк заңының екiншiсiне - бөтен бiреудiң еңбегiнiң өнiмiн меншiктеу заңына ауысуының негiзiнде жүредi. Оған ендi, басқаның еңбегiн иемдену заңы сәйкес келедi.
Меншiк қатынастарын дамытудың бiрден-бiр жолы болып жекешелендiру табылады. Оның нарық қатынастарын қалыптастырудағы рөлi өте үлкен. Қазiргi таңда нарықтық экономикаға өтудiң маңызды шарттары болып мемлекет иелiгiнен алу және мнонополия күшiн әлсiрету табылады. Осы бағытта көптеген әдiстер қолданылады, саясат қалыптасқан, арнайы ережелер бекiтiлген.
Экономикалық жүйенiң пайда болуында меншiк қатынасы ерекше орын алады.
Экономикалық жүйе - бұл материалдық, рухани игiлiктер мен қызметтердi өндiрушiлер мен тұтынушылар арасындағы байланыстардың ерекше реттелген жүйесi. Қазiргi таңда экономикалық жүйенi анықтаудың келесiдей бағыттары бар: құрылымдық-басқарушылық (Нойбергер, Даффи), технологиялық; уәждемелiк, яғни мотивациялық - Бекингей, Ландауэр; институционалды - социологиялық (Гросман, С. Кузнец).
Экономикалық жүйе - бұл өндiргiш күштер мен өндiрiстiк қатынастардың өзара бiрлiгi.
4. Тауарлы өндiрiс және оның түрлерi. Ақша және оның қызметтерi.
Егер адамдардың экономикалық әрекетiне ретроспективада қарайтын болсақ, онда шаруашылық жүргiзу формаларының қалай өзгеретiнiн байқауға болады.
Өндiрiстi экономикалық ұйымдастырудың тарихи типi 2 түрлi болып келедi:
1) натуралды өндiрiс;
2) тауарлы өндiрiс.
Натуралды өндiрiстiң (шаруашылықтың) байлығының негiзгi түрi болып белгiлi бiр тұтыну құны бар натуралдық өнiм, яғни материалдық игiлiк, табылады.
Натуралды өндiрiс әмбебап қол еңбегi негiзделген, анағұрлым таза түрiнде қоғамдық еңбек бөлiнiсiнен хабары жоқ және өнiмдерiн өзара айырбастамаған алғашқы қауымдық халықтарда болды. Өнiм жеке тұтыну мақсатында өндiрiлдi. Өндiргiш күштер мен оларды ұйымдастыру аса қарапайымдылығымен сипатталды. Мұнда не өндiру керек?, қалай өндiру керек? және кiм үшiн өндiру керек? деген мәселелер оңай шешiлдi. Ал, тауарлы өндiрiс натуралдыққа қарағанда анағұрлым күрделi және дамыған болып келедi.
Тауарлы өндiрiс деп пайдалы өнiмдер нарықта сатылуы үшiн өндiрiлiп, ал өндiрушiлер мен тұтынушылар арасындағы байланыс нарықтың көмегiмен жүзеге асырылатын шаруашылықты ұйымдастырудың типiн айтамыз. Осыған сәйкес экономикалық ұйымдастырудың негiзгi мәселесi (ненi? қалай? және кiм үшiн?) нарық талабына сай шешiледi.
Тауарлы өндiрiстiң пайда болуының қажеттi шарты - нақты бiр өнiм шығаруға өндiрушiлердiң мамандануын бiлдiретiн қоғамдық еңбек бөлiнiсi. Тауарлы өндiрiстiң пайда болуы алғашқы қауымдық құрылыстың (б.э.д. 7-8 мыңжылдық) ыдырауымен сәйкес келедi. Оның даму сипаты айырбас пен нарықтың дамуына байланысты. Әрбiр нарықтың үлгiсiне (реттелген, еркiн, т.с.с.) тауарлы өндiрiстiң ерекше моделi сәйкес келедi (жай тауар өндiрiсi, нарықтықэкономика, реттелетiн және деформацияланған нарықтық тауарлы өндiрiс).
Тауарлы өндiрiстiң екi трi болады: жай тауар өндiрiсi және капиталистiк тауар өндiрiсi.
Тауарлы өндiрiстiң бастапқы нүктесi, шешушi категориясы, оның экономикалық клеткасы болып тауар табылады. Сондықтан да, тауарлы өндiрiстi зерттеу тауарды зерттеуден басталады.
Тауардың 2 қасиетi бар, ол - тұтыну құны мен өлшемдiк құны. Өйткенi, оған сiңген еңбек те екi түрлi: жеке (пайданы) және қоғамдық (жалпы адамдық).
Барлық нарық өнiмдерiнде бiрдей және ортақ болатын не? Ол - құн.
Құн - бұл тауардың табиғи қасиетi емес, ол қоғамдық қасиет. Құн - адамдар арасында бiрлесiп еңбек етудiң салдарынан және нарықта еңбек өнiмдерiнiң айырбасталуы кезiнде пайда болатын қоғамдық қатынастардың көрiнiсi.
Құнның келесiдей тарихи даму формалары бар: жай немесе кездейсоқ формасы, толық немесе кең көлемдегi, жалпыламалы (эквиваленттiлiк) және ақшалай формасы.
Құнның мөлшерi ақшалай көрiнiс табады. Ақша ежелгi заманда пайда болған. Ол тауарлы өндiрiстiң дамуының бiрден-бiр шарты болып табылады.
Ақша - өндiру мен бөлу процестерiнде адамдар арасында белгiлi бiр экономикалық қарым-қатынастарды көрсететiн экономикалық категория және де абсолюттi икемдi айырбас құралы болып табылады.
Ақшаның атқаратын келесiдей қызметтерi болады: құн өлшемi, айналыс құралы, төлем құралы, қазына жинау (немесе қорлану) және дүниежүзiлiк ақша қызметтерi.
Тауарлы өндiрiстiң негiзгi экономикалық заңы болып құн заңы табылады.
Құн заңы - бұл тауар өндiрiсiнiң дамуын басқаратын баға заңы. Оның негiзгi атқаратын функциялары мынадай: тауар өндiрiсiн реттеу, еңбек өнiмдiлiгiн ынталандыру, тауар өндiрушiлердi дифференциалдау.
Қазiргi таңда қағаз ақшаларға қарағанда несиелiк ақшалар көптеп қолданылады. Өйткенi, олар өте икемдi әрi тиiмдi.
Ақшаның ролi әрқашанда оқымыстыларды қызықтырған. Құн формасының ақшалай түрге көшуiнiң өзiндiк ерекшелiгi бар. Әр түрлi халықтарда ақша ретiнде ерекше танымал айырбас құралдары қолданылған. Олардың құны тұрақты деп есептелген. Олар мал, қолөнер бұйымдары, маталар, терi, жүн, қару-жарақтар және т.б. болған.
Ақшаның пайда болуының зерттелуiнде екi көзқарас бар: субъективтi және объективтi.
Субъективтi көзқарас кезiнде ақша адамдар арасындағы сапалы, тиiмдi келiсiмнiң нәтижесiнде пайда болады деп есептеледi. Ал, объективтi көзқарас кезiнде ақшаның жалпы эквивалент ролi бекiтiлген, көптеген тауарлардың iшiнен бөлiнiп шыққан тауарлы-ақша қатынастарының дамуының нәтижесi екендiгi айқындалады.
Осы теорияларға сәйкес ақшаның пайда болуы тауар айырбасының дамуына байланысты болады.
5. Капитал теориясы. Капиталдың мәнi, түрлерi және қорлануы.
Бүгiнде Қазақстанда болып жатқан өтпелi кезең капиталдың алғашқы қорлануымен теңестiрiледi. Алайда, осы процесстердiң арасында толық сәйкестiк жоқ, сондықтан да ұқсастық шартты түрдегi құбылыс. Капиталдың алғашқы қорлануы түсiнiгi ең бiрiншi А. Смит еңбегiнде кездескен, кейiннен К. Маркстiң Капиталында зерттелген.
Оның алғашқы мағынасы феодализмнен капитализмге өтудiң материалдық жағдайларын дайындауда болады және де былай айтылады:
1) тiкелей өндiрушiлердiң (ең алдымен шаруалардың) өндiрiс құрал-жабдықтарынан (жерден) ажырауы және олардың жалдамалы жұмысшыларға айналуы;
2) қоғамдық құралдар мен ақша капиталдарының буржуазия қолдарына көшуi.
Әрбiр экономикалық мектептерде капитал әртүрлi түсiндiрiледi. Бiрақ ең басты бағыттары төмендегiлер болып табылады:
- заттық немесе натуралдық концепция;
- ақшалай немесе монетарлық концепция;
- адам капиталы теориясы.
Натуралдық концепция тұрғысынан капитал - өндiрiс құрал-жабдықтары немесе сатуға арналған дайын тауарлар. А. Смит капиталды заттардың қорланған запасы ретiнде, ол Д. Рикардо - өндiрiс құрал-жабдықтары ретiнде түсiндiредi. А. Маршалл теориясында - ол өндiрiс алғышарттарын жинайтын заттар. Монетарлық теория тұрғысынан, капитал-пайыз әкелетiн ақша немесе оның ауыстырушысы - несиелiк ақша.
Адам капиталы теориясы ХХ ғ. 60-шы жылдары ҢТР жағдайында адам факторының рөлiнiң артуымен байланысты пайда болды.
Капиталдың жүйелi түсiндiрмесiн К. Маркс жасаған. Ол бiр жағынан капиталдың мәнiн, екiншi жағынан - оның пайда болуының нақты формаларын зерттейдi:
- өндiрiс құрал-жабдықтары тұрақты капитал ретiнде көрiнедi;
- жұмысшы күшi - айнымалы капитал ретiнде;
- ақша - ақша капиталы ретiнде;
- тауар - тауар капиталы ретiнде.
Капитализмде жұмысшы күшi тек өз құнына тең құн ғана шығармайды, сонымен қатар өз құнынан артық құн немесе қосымша құн өндiредi.
Капитализм тұсында жұмыс күнi 2 бөлiктен тұрады: қажеттi және қосымша уақыт. Қажеттi уақытта жұмысшы өзiнiң жұмыс күнi құнының мөлшерiне тең құн жасайды. Ал, қосымша уақыт iшiнде жұмысшы капиталистке тегiн еңбек етiп, қосымша құн өндiредi. Жұмысшының бiр кұн iшiнде жұмсайтын еңбегi -қажеттi және қосымша еңбек болып бөлiнедi.
Сонымен, қосымша құн дегенiмiз - жалдамалы жұмысшының төленбей қалған еңбегi, капиталисттiң тегiн иемденген құны және де өндiрiсте өздiгiнен өсетiн құн.
Капитал - жалдамалы еңбектi қанау арқылы қосымша құн әкелетiн құн. Капитал қосымша құн өндiру сипатына байланысты екi түрге бөлiнедi: тұрақты және өзгермелi капитал (немесе айнымалы).
Қосымша құн өндiру әдiстерi үшке бөлiнедi: абсолюттiк, салыстырмалы және артық қосымша құн. Жалдамалы еңбектi қанау дәрежесiн көрсететiн шама, ол - қосымша құн нормасы. Ол қосымша құн мөлшерiн өзгермелi капиталға пайыз арқылы бейнелеу арқылы анықталады.
Қоғамдық ұдайы өндiрiс, негiзiнен, капиталдың ауыспалы айналымынан басталады.
Капиталдың ауыспалы айналымы дегенiмiз өндiрiс факторлары құнының нәтижесiнде оның үш сатыдан өтетiн және өндiрiстiк, ақшалай және тауар формаларын қабылдайтын өндiрiстiк және айналым сфералары арқылы қозғалысы.
Өндiрiстiк капитал - бұл тұйық ұдайы өндiрiстiк циклде қызмет ететiн құндық формада көрсетiлген өндiрiс факторлары.
Пайдаланатын өндiрiстiк капитал құнының жасалған тауар құнына өту әдiсiне байланысты ол екi топқа: негiзгi және айнымалы капиталға бөлiнедi.
Негiзгi капитал - өндiргiш капиталдың бiр бөлiгi және де ол Ұнын өндiрген өнiмге тозу дәрежесiне сай бiртiндеп сiңiредi. Оған ғимараттар, құрал-жабдықтар, машина және т.б. жатады.
Айнымалы капитал толық пайдалнылады және де құнын бiр өндiрiстiк циклда бередi. Оған шикiзат, ресурстар, отын, жұмысшы күшi құны жатады.
6. Нарықты экономиканы ұйымдастыру, оның мазмұны мен құрылымы.
Нарық, айырбас, айналыс - бұл категориялар өзара тығыз байланысты және тұрмыстық деңгейде жиi теңестiрiледi. Сонымен қатар олар қатаң себеп-салдарлы жүйеленген және тауарлы қатынастардың дамуындағы әртүрлi тарихи сатыны бiлдiредi.
Нарықтың қалыптасуы еңбектi қоғамдық бөлудiң пайда болуымен тiкелей байланысты. Еңбектi бөлудiң кұшейуi, оның дифференциалдануы(бөлiнуi) мен мамандануы тек қана қоғамдық өндiрiстiң өнiмдiлiгi мен тиiмдiлiгiнiң артуына алып келген жоқ, сонымен қатар осы еңбектiң өнiмдерiн мiндеттi түрде айырбастауға да әкеледi. Мұндай айырбас бiрте-бiрте кұшейе түсiп, қазiргi таңдағы нарыққа дейiн жетiлдiрiлдi. Тауар өндiрiсiнiң дамуымен қатар нарықта дамыды және күрделене түстi.
Нарық көпжақты, оны әртүрлi жағынан зерттеуге болады. Сондықтан да экономикалық әдебиеттерде оның анықтамалары да көп.
Сатып алу және сату көзқарасы бойынша нарық сұраныс пен ұсыныстың, өндiрушi мен тұтынушының өзара әрекетiнiң сферасы ретiнде қарастырылады.
Экономикалық ұйымдастыру көзқарасы бойынша нарықты экономиканың iс-әрекет етуiнiң қоғамдық формасы деп атайды.
Нарыққа қатысушы тұлғалардың позициялары бойынша нарық шаруашылық тұлғаларының арасындағы қоғамдық байланыстың формасы болып табылады.
Қорыта айтқанда, нарық - бұл ұдайы өндiрiстiң барлық буынында, өндiру, бөлу, айырбас және тұтыну аясында сату және сатып алу арқылы жүзеге асырылатын ұйымдық-экономикалық қатынастардың жүйесi. Қысқаша айтқанда, нарық дегенiмiз сұраныс пен ұсыныс негiзiнде сату-сатып алу процесi жүретiн ресми орталық.
Кез келген нарық, оның нақтылы түрiне қарамастан, үш негiзгi элементке негiзделiп құрылады: баға, сұраныс пен ұсыныс, бәсеке. Нарықтық тепе-теңдiктi дәл осы элементтер айқындайды.
Нарықтың белгiлi бiр құрылымы болады.
Нарықтың құрылымы - бұл нарықтың жекелеген элементтерiнiң iшкi құрылысы. Ол өзiне тән әртүрлi белгiлерi бойынша жiктеледi. Олардың маңыздылары келесiдей:
1. Экономикалық белгiленуi бойынша тауар мен қызмет көрсету нарығы, өндiрiс құралдары нарығы, еңбек нарығы, инвестиция нарығы, бағалы қағаздар нарығы, қаржы нарықтары болып бөлiнедi.
2. Географиялық орны бойынша жергiлiктi, ұлттық, аймақтық, әлемдiк нарықтар болып бөлiнедi.
3. Бәсекенi шектеу дәрежесi бойынша: монополиялық, олигополиялық, еркiн, аралас деп аталады.
4. Сату сипаты бойынша бөлшек және көтерме деп бөлiнедi.
Қазiргi кезде нарық дамыған инфрақұрылымсыз, яғни қосалқы көмекшi салалар мен ұйымдарсыз мұмкiн емес.
Нарық инфрақұрылымы дегенiмiз нарықтық қатынастардың қызмет етуiн табысты қамтамасыз ететiн мекемелер, мемлекеттiк және коммерциялық фирмалардың жиынтығы.
Барлық нарықтардың олардың формаларының, көлемдерiнiң көптұрлiлiгiне қарамастан экономикалы қызметтi ұйымдастырудың басқа да типтерiнен ажырататын 5 белгiсi бар. Олар мыналар:
1. Нағыз нарық оған еркiн кiрудi және одан еркiн шығуды көздейдi. Сондықтан да, нарыққа қатысушылардың саны еш уақытта да шектелмейдi.
2. Нарыққа қатысушы тауар өндiрушiлердiң елеулi санының әрқайсысының белгiлеген бағаларының жалпы нарықтық бағаға әсерiнiң төмендiгiнен, кез келген тауар өндiрушi нарықта тұтынушыға өзiнiң бағасын ерiксiз жүктеуүшiн нарыққа сонша тауар шығара алмайды.
3. Нарықта материалдық, қаржылық және еңбек ресурстары емiн-еркiн қозғалады.
4. Нарық, оған қатысушылардың барлығына бiрдей мүмкiндiктер беруi қажет.
5. Еркiн нарықта белгiлi бiр сатушылар тобы үшiн артықшылықтар көзделмейдi.
7. Жетiлген бәсеке жағдайындағы нарықтың қызмет ету механизмi.
Нарықтық экономиканың негiзгi ерекшелiгi болып еркiн таңдау: өндiрушi үшiн өндiрiлетiн өнiмдi таңдау еркi, тұтынушыға тауарды алуда, жұмысшыға жұмыс орнын таңдау еркi айтылады. Бiрақ еркiн таңдау экономикалықтабысты өзiнен-өзi қамтамасыз ете алмайды. Ал, оны бәсекелестiк күресте ғана жеңiп алады.
Жетiлген бәсеке нарығы алыптасуы үшiн нарықтың өзiне тән бес белгiсi орындалуы қажет.
Бәсеке (латынның concurred - қақтығысу сөзiнен шыққан) - бұл нарықтық экономиканың қатысушыларының арасындағы тауарларды сатып алу және сату барысында, өндiрiстегi ең жасы жағдайлары үшiн бақталастық.
Бәсеке - нарықтық қатынастардың негiзгi категориясы, әр түрлi формада болады және әр түрлi тауармен iске асырылады. Ол сала iшiндегi (бiртектес тауарлар арасында) және салааралық (әр түрлi салалар тауарлары арасында) бола алады. Ол бағалық және бағалық емес бола алады.
Бағалық бәсеке тауарлар мен қызметтердi бәсекелестiң бағасына қарағанда төмен бағамен сатуға негiзделген. Бағаны төмендету шығынды азайту немесе пайданы азайту арқылы ғана мүмкiн болады. Оны тек iрi формалар ғана iстей алады.
Бағалық емес бәсеке техникалық артықшылықтардың арқасында жететiн тауарлардың жоғарғы сапасымен және сенiмдiлiгiмен сатуға негiзделген.
Негiзiнен, жеке фирмалардың өнiм бағасына әсер етуi неғұрлым аз болса, соғұрлым нарық бәсекелiк деп саналады. Олай болса, жетiлген бәсеке (еркiн бәсеке нарығы) дегенiмiз нарықта бiр-бiрiне тәуелсiз көптеген сатушылар мен сатып алушылар қызмет ететiн және тең мүмкiндiктерi мен құқықтары бар бәсекенiң идеалды бейнесiн айтады.
Жетiлген бәсеке толық түрде болмайды. Оған тек жуық шамада жақындауға болады.
Жетiлген бәсеке жағдайындағы тепе-теңдiк сұраныс пен ұсыныстың теңесуi арқылы жүзеге асады.
Сұраныс - экономикалық категория болып табылады. Сұраныс тауардың бағасы мен оның көлемiнiң арасындағы тiкелей байланысты көрсетедi. Ол нарықтық бағаның құрылу процесiне әсер ететiн жақтардың бiрi.
Сұраныс деп белгiлi бiр уақыт аралығында тиiмдi бағаға сатылып алынуы тиiс тауардың мөлшерi де аталады. Сұранысқа көптеген факторлар әсер етедi, олардың негiзгiсi болып баға табылады. Баға мен сұраныс шамасының арасында керi байланыс бар: бағаның көтерiлуi сұранысты түсiредi және керiсiнше. Бұл керi байланыс сұраныс заңы деп аталады. Бұл тәуелдiлiктi графикте сұраныс қисығы түрiнде көрсетуге болады.
Сұраныс көлемi - бұл сұранысқа әсер ететiн басқа факторлар (талғам, қалау, табыс және т.б.) тұрақты деп ұйғарғандағы әртүрлi бағамен сатып алынатын тауар санының мөлшерi. Сұраныс көлемiнiң өзгеруi деп бағаның өзгеруiне байланысты сатып алу көлемiнiң өзгеруiн, яғни қисық бойымен қозғалуды айтамыз. Бұл өзгерiстердi икемдiлiк коэффициентi арқылы кескiндеуге болады.
Сұраныс икемдiлiгiнiң үш түрi болады: бағалық, табыстық және қиылысқан.
Ұсыныс - бұл өндiрушiлердiң сату үшiн нарықта ұсынатын тауарларының мөлшерi. Баға неғұрлым жоғары болса, өндiрушiлер нарыққа өнiмнiң көлемiн соғұрлым көп әкелгiсi келедi және керiсiнше.
Ұсыныс заңы деп баға мен ұсынылып отырған өнiмнiң мөлшерiнiң арасындағы тура тәуелдiлiктi айтамыз. Бұл тәуелдiлiк графикалық тұрде ұсыныс қисығы түрiнде бейнеленедi. Ол сұраныс қисығына қарағанда солдан жоғарылап оңға көтерiледi.
Ұсынысқа көптеген факторлар әсер етедi. Соның iшiндегi ең негiзгiсi - өндiрiс шығындары мен уақыт факторы.
Ұсыныс икемдiлiгi - бұл нарыққа ұсынылатын тауар мөлшерiнiң бәсекелестiк бағаның салыстырмалы өзгерiсiне сәйкес салыстырмалы түрдегi көлем өзгерiсiн көрсететiн көрсеткiш. Ұсыныс икемдiлiгiнiң түрлерi келесiдей болады: бағалық, табыстық және қиылысқан.
Сұраныс пен ұсыныс көлемдерiнiң қисықтарының қиылысу нүктесi нарықтық тепе-теңдiк жағдайды көрсетедi. Бұған сай келетiн баға - нарықтық баға, ал көлем - тепе-теңдiк көлемi деп аталады.
8. Жетiлмеген бәсеке жағдайындағы нарықтың қызмет ету механизмi.
Жетiлмеген бәсеке деп еркiн бәсекенiң шарттарының кем дегенде бiреуi орындалмайтын нарықты атайды.
Жетiлмеген бәсекеге негiзделген нарықтардың төрт түрi бар. Олар: монополиялқ нарық, дуополиялқ нарық, олигополиялық нарық және таза монополиялық нарық.
ХIХ ғасырдың екiншi жартысынан бастап ҢТП-тiң әсерiнен өндiрiстi шоғырландыру жүрдi, ол iрi және аса iрi кәсiпорындардың, яғни монополияның құрылуына әкелiп соқты.
Монополияның пайда болуы - бұл өндiрiстiң шоғырлануымен және жоғары мөлшерде пайда табуға кәсiпкерлердiң ұмтылуымен, ҢТР және бәсекелестiк ақылы жаңа нарықтарды жаулап алумен байланысты тарихи экономикалық процесс. Оның қалыптасуы өндiрiстiң жалпылану процесiмен сай келедi.
Монополия сөзi гректiң екi сөзiнен құралады: moons - жалғыз және polis - сатамын. Ол жеке өндiрушi тауар нарығын бақылап және сол нарықта үстемдiк жүргiзген кезде пайда болады. Монополия жетiлмеген бәсеке нарығында iс-әрекет етедi. Мұнда нарықтың түрiнде тұтынушы қаласа да, қаламаса да монополист өнiмiн пайдалануға және оның тағайындаған бағасын - төмен болса да, жоғары болса да - қабылдауға мәжбүр болады.
Жетiлмеген бәсеке нарығын зерттеуге үлкен үлестерiн қосқан ғалымдар өте көп. Мысалы, А. Курно, Э. Чемберлин, Джоан Робинсон, Дж. Хикс және т.б. Олар монополист берiлген тауарды өндiрушi жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығының бiр мезгiлде нарықты сұраныс қисығына тең болатындығын дәлелдеген.
Монополия бiрнеше компаниялардың қосылуы арқылы құрылады және де оның мынадай ұйымдық формалары болады: картель, синдикат, трест, концерн, конгломерант.
Монополияның экономикадағы ролi екi жақты болып келедi. Оның жақсы жағы - монополиялық компаниялардың өнiмдерi жоғары сапасымен ерекшеленедi, ал iрi масштабы өндiрiс шығындарды азайту мен ресурстардыүнемдеуге мүмкiндiк бередi.
Оның терiс (жаман) жағы - монополия нарықта үстемдiк етедi және монопольды жоғары баға қоюдың арқасында жоғары пайда алады, өнiмдi шектейдi. Оған қоса, бәсекелестiк жоқ жағдайда монополия техникалық прогресс есебiнен тиiмдiлiктi жоғарлату ынтасын жоғалтады.
Осыны ескере отырып, мемлекет бәсекенi қолдай отырып, монополизмге қарсы iс-шаралар жүргiзедi, заңдар шығарады. Бұл үшiн маңызды құрал болып антимонополиялық заңдар қолданылады, яғни бәсеке мен монополияның арасындағы тепе-теңдiктi мемлекеттiк қолдау құралы болып табылатын заңдар пакетi қабылданады. Ең алғашқы антимонополиялық заң 1880 ж. А-Ш-та қабылданды. Ал, Қазақстанда 1996 жылы қабылданып, оны жүзеге асыратын әрi бақылайтын комитет құрылды.
Нарықты монополиялауға қарсы және оны шектейтiн заңдармен қатар, керiсiнше, монополияны қорғайтын шаралар да кездеседi. Олар - экономикалық және құқықтық шектеулер. Оларды монополиялық нарыққа ену тосқауылдары деп атайды. Бұл тосқауылдар стратегиялық мемлекеттiк маңызы бар салалар (обьектiлер) үшiн, авторлық жеке құқықтарды қорғау үшiн қолданылады.
Нарықты монополиялаудың негiзгi себептерiне байланысты монополияның келесiдей түрлерi болады: жабық монополия, ашық монополия және табиғи монополия.
Жабық монополия бәсекелестiктен заңды шектеулер арқылы қорғалады. Ал, ашық монополия бәсекелестiктен ешқандай да арнайы қорғаусыз нарықта жалғыз тауар өндiрушiнiң пайда болуын көздейдi. Табиғи монополия болса, белгiлi бiр көлемдегi өнiмдi өндiру бiр фирма үшiн басқа бiрнеше фирмаларға қарағанда арзанға түсетiн жағдайда туындайды.
Кейде, нарықта тек бiр ғана сатып алушы болады. Ол монопсония деп аталады, яғни жалғыз сатып аламын дегендi бiлдiредi.
9. Кәсiпкерлiк қызмет және оның түрлерi.
Кәсiпкерлiктiң пайда болуын ғасырлар тереңiнен iздеуiмiз керек. Оның жаңашыл түсiнiктемесi капитализмнiң қалыптасуы мен даму барысы кезiнде пайда болған. ұзақ уақыт бойы кәсiпкерлiк қызмет еңбек өнiмдiлiгiне және толық экономикалық дамуға жанама әсер етушi фактор болып келдi.
Кәсiпкер терминi экономикалық теорияда ең алғаш рет ХVIII ғасырда ағылшын экономистi, демограф, банкир Ричард Кантильонның Коммерция табиғаты туралы сөз атты очеркiнде қолданылған. Кәсiпкер ұғымы көбiнесе меншiк иесi ұғымымен алмастырылып отырған.
Кәсiпкер дегенiмiз, Р. Кантильон бойынша, айқындалмаған және тiркелмеген табысты адам. Ол шаруа, саудагер, қол шеберi, тiптi кедей адам да болуы мүмкiн. Өйткенi, кәсiпкер тауарды белгiлi бiр бағамен сатып алады, ал тауардың сату бағасы ол үшiн әлi беймәлiм.
Демек, кәсiпкерлiк қызмет деп тек тәуекелмен, ынтамен, дербестiкпен, iскерлiкпен, жауапкершiлiкпен және белсендi iзденумен байланысты жүргiзiлетiн шаруашылық қызметтi айтамыз. Бұлар кәсiпкерлiктiң белгiлерi болып табылады.
Тәуекел - бұл кәсiпкерлiктiң басты ерекше белгiсi, ал тәуекелдiң негiзгi экономикалық фунциясы болып әртүрлi тауарлы нарықтағы сұранысқа сай келетiн ұсынысты алдын-ала болжай алу табылады. Тәуекелдiң келесiдей түрлерi болады: өндiрiстiк, коммерциялық, қаржылық, несиелiк және пайыздық. Тәуекелдi әртұрлi әдiстермен өлшеуге болады. Олар: статистикалық, эксперттiк, есептiк талдау.
Кәсiпкерлiкте тұлға (субъект) және нысанын бөлiп қарайды.
Кәсiпкерлiктiң тұлғалары ретiнде жеке тұлғалар, әр түрлi ассоциациялар, акционерлiк қоғамдар, арендалық ұжым, кооперативтер және мемлекет бола алады.
Кәсiпкерлiк нысандары (объектiлерi) ретiнде шаруашылық қызметтiң кез келген тұрлерi, коммерциялық, делдалдық, сату-сатып алу, инновациялық, кеңес беру қызметтерi, бағалы қағаздармен операциялар бола алады.
Кәсiпкерлiк қызметтiң қалыптасуы мен дамуы үшiн келесiдей алғышарттардың болуы тиiс:
1) экономикалық алғышарттар, яғни тауарға деген сұраныс, оның түрлерi мен ұсынымы; қаржы, жұмысшы күшiнiң артықшылығы мен тапшылығы және т.б.;
2) әлеуметтiк алғышарттар, яғни тұтынушының қалауы мен таңдауы, талғамы; дiни нанымдар мен сенiмдер; моральдық көзқарастар;
3) құқықтық алғышарттар, яғни кәсiпкердi мемлекеттiк бюрократиядан қорғау, жеңiлдiктер беру, кәсiпкерлiктi қолдау органдарын ашу және т.б.
Кәсiпкерлiк қызметтiң жаңашылдықсыз болуы мүмкiн емес. Осыған байланысты кәсiпкерлiктi ұйымдастырудың екi моделi көзделеген:
1. Классикалық модель - мұнда бизнесмен өз қызметiн қолда бар ресурстардан максималды қайтарым алу есебiмен ұйымдастырады.
2. Инновациялық модель - мұнда бизнесмен өз қызметiн қолда бар ресурстармен қатар сыртқы ресурстарды пайдалану есебiнен де ұйымдастырады.
Кәсiпкерлiк қызмет мазмұнына қарай мынадай түрлерге бөлiнедi: өндiрiстiк, коммерциялық, қаржылық және консалтингтiк (делдалдық, кеңес беру) кәсiпкерлiк.
Меншiк формасына байланысты жекеменшiктiк және мемлекеттiк кәсiпкерлiктер болады.
Иелiк ету саны бйынша индивидуалды және ұжымдық кәсiпкерлiк деп бөлiнедi.
Ұйымдастырушылы құқұқықтық формалары бойынша: шаруашылықтық серiктестiк, акционерлiк қоғам, кооперативтер болып бөлiнедi.
Ұйымдастырушылық-экономикалық формасы бойынша: ассоциация, синдикат, консорциум, картель, концерн болып бөлiнедi.
Қазақстанда кәсiпкерлiк қызмет формалары Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiмен анықталады.
10. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың даму ерекшелiктерi.
Нарық қоғамдық тұтынушылар мен өндiрушiлердi байланыстырудың тиiмдi механизмi ретiнде әлемдiк өркениеттiң ұлы жетiстiктерiнiң бiрi деп есептеледi. Оны математикамен, гендiк инженериямен, электроникамен және адамзаттың басқа ұжымдық даналығының шыңымен теңеуге болады. Бiрақ, нарық механизмi кәсiпкерлiк пен бәсекелестiктi дамытпайынша өмiр сүруi мүмкiн емес. Ал бұл меншiктiң алуан түрлi формалары және әртүрлi тауар өндiрушiлер болғанда ғана мүмкiн, мұнда өндiрiс экономикалық жағынан әлсiз, өмiр сүруге абiлетi жоқ шаруашылықтардан тазарады, оның есесiне олардың тиiмдi жұмыс жасайтын болашағынан үмiт кұттiретiнiне қолайлы жағдай жасайды.
Нарық деп алғашыда адамдар тауарлар мен қызмет көрсетулердi өзара айырбастайтын жерлердi атаған, бұлар әдетте қала ортасындағы алаңдар болды.
Нарық қоғамдық еңбек бөлiнiсi мен шаруашылықты жүргiзушi субъектiлердiң өзара оқшаулауына негiзделген тауар өндiрiсiнiң табиғи-тарихи даму процесiнiң нәтижесi болып табылады.
Нарық күрделi экономикалқ категория ретiнде өз бетiнше емес, әртүрлi факторларға байланысты белгiлi бiр нақтылы әлеуметтiк-экономикалық жағдайларда өмiр сүредi. Дұниежүзiлiк тәжiрибеде, нарықтық механизмнiң келесiдей жағдайлар мен шарттардың орындалуы барысында ғана тиiмдi қалыптасатыны және өмiр сүре алатындығы дәлелдеген. Олар мыналар:
- шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң дербестiгi мен тәуелсiздiгi;
- меншiк қатынастарының алуан түрлi нысандары;
- өндiрiс қуатының белгiлi бiр резервi мен бос жұмысшылардың болуы;
- нарық инфрақұрылымын жасау және т.б.
Нарық қатынастарының пайда болуының ең басты шарты - ол өндiрiс құрал-жабдықтарына деген меншiк. Ал, Қазақстандағы өндiрiстiк қатынастардың негiзi жерге деген феодалдық меншiк болды. Көшпелi мал шаруашылығы жағдайында жер өндiрiстiң шарты ғана емес, сонымен бiрге оның негiзгi құралы да болды. Тереңдей түскен меншiктiк бөлiнiсу Қазақстанда тауарлы ақша қатынастарының белгiлi бiр дәрежеде өрiс алуына, өркендеуiне жағдай жасады.
Қазiргi таңдағы тәуелсiз Қазақстан Республикасының алдында тұрған негiзгi стратегиялық мақсат - демократияны дамыту, меншiк қатынастарын реформалау, нарықтық экономиканы дамыту болып табылады.
Қазақстанда нарықтық экономикаға көшу шартты түрде үш кезеңге бөлiнiлiп отыр:
I кезең: 1992-1995 ж.ж. Мұнда микроэкономиканы тұратандыру, мемлекет иелiгiнен меншiктеудi алу мен жекешелендiру.
II кезең: 1996-2005 ж.ж. Экономиканың шикiзаттық бағытын бiртiндеп жою, көлiк жүйесi мен телекоммуникацияны жедел дамыту; дамыған тауар, валюта, капитал, жұмыс күшi, бағалы қағаздар, интеллектiк меншiк нарықтарын құру.
III кезең: 5-7 жылға созылып, ашық үлгiдегi экономиканың шапшаң қарқын алып дамуымен сипатталады. Осының негiзiнде өтпелi кезеңнiң стратегиялық мақсатына жетумен, Қазақстанның әлемдiк саудадағы айқындамасының нығаюымен және дүниежүзiндегi жаңа индустриалды елдер қатарына кiруiмен сипатталатын болады.
Қазiргi кезде нарық дамыған инфрақұрылымсыз, яғни қосалқы көмекшi салалар мен ұйымдарсыз мүмкiн емес. Қазақстан Республикасындағы нарық инфрақұрылымын екi түрлi сипатты белгiлерi бойынша топтастыруға болады: экономика саласы мен еңбек қызметiнiң түрлерiне байланысты және нарықтың типiне байланысты.
Бiрiншi белгiсi бойынша нарық инфрақұрылысы өндiрiстiк, әлеуметтiк, институционалдық және экологиялық инфрақұрылым болып бөлiнедi.
Екiншi белгiсi бойынша жұмысшы күшi нарығы; тауар, қаржы, қызмет көрсету нарықтарының, технологиялық және ақпаратты нарық инфрақұрылымы болып бөлiнедi.
11. Фирма экономикалық тұлға ретiнде.
Фирма нарықтық экономиканың негiзгi экономикалық агентi болып табылады.
Фирма дегенiмiз бұл бiр немесе бiрнеше кәсiпорындары бар және пайда алу мақсатында тауар мен қызмет өндiру үшiн ресурстарды пайдаланатын ұйым.
Кәсiпкерлiк қызмет формалары Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiмен анықталады. Соған сәйкес барлық ұйымдар коммерциялық және коммерциялық емес фирмалар болып бөлiнедi.
Коммерциялық фирмалар шаруашылық серiктестiктер, өндiрiстiк кооператив, мемлекеттiк және жеке кәсiпорын формасында құрыла алады және де пайда табуды көздейдi.
Коммерциялық емес фирмалар тұтыну кооперативi, қоғамдық немесе дiни ұйым, қайырымдылық ұйымдар түрiнде құрылады және де пайда табуды масат етпейдi.
Коммерциялық фирма үшiн мүмкiн болатын максималды пайда әкелудi таңдаудың моделi екi басты жағдаймен анықталады:
1) Уақыт факторымен, яғни қысқа және ұзақ мерзiмдi;
2) Бәсеке түрiмен, яғни жетiлген және жетiлмеген бәсеке.
Қысқа мерзiмде, егер өндiрiс көлемiн ұлғайту қажет болса, фирма оған айнымалы факторларды өзгерту арқылы ғана жете алады. Тұрақты факторларды (құрылыс көлемi, машина саны) өзгертiп үлгермейдi.
Ұзақ мерзiмде фирманың барлық факторларды өзгертуге мүмкiндiгi бар. Сондықтан да, олардың барлығы айнымалы болып кетедi, факторларды өзара алмастыру және комбинациялар жасау арқылы өндiрiстiк шығындарды минималдауға ұмтылады.
Бәсекенiң типiнiң фирма мiнез-құлқына әсерi өте күрделi болады. Жетiлген бәсеке нарығында фирма өнiм бағасына еш әсер ете алмайды. Ол максималды пайда табу үшiн тек өнiм көлемiн ғана өзгерте алады. Ол үшiн фирманың шектi табысы шектi шығынынан үнемi көп болуы керек.
Жетiлмеген бәсеке нарығындағы фирманың ұтымды жүрiс-тұрысы басқаша болады. Ол өз тауарының бағасына әсер ете алады. Фирма максималды пайда табу үшiн өндрiстiң сату көлемдерiн, өнiмнiң әрбiр қосымша бiрлiгiн өндiрумен байланысты шектi шығындар осы өнiм бiрлiгiн сатудан алған шектi табыстан кем болып отыратындай жағдайға дейiн арттыру керек.
Негiзiнен, нарықтың типтерi баға белгiлеу саясатына әсер етiп отырады. Фирманың мақсатына байланысты бағаны белгiлеу әдiстерi де алуан түрлi болады. Бағаны белгiлеу кезiнде психологиялық фактордың әсерi өте маңызды.
Фирма қызметiн басқарудың негiзгi формасы болып менеджмент табылады.
Менеджмент - барлық қолда бар ресурстарды пайдаланудың оптималды вариантына жетуге бағытталған шешiмдердi қабылдау және iске асыру жүйесi. Менеджмент белгiлi бiр мақсатқа жетуге бағытталған адамның iс-әрекетiнiң бiр түрi. Адам энергиясын жүйелендiру және оған бағыт беру оның мiндетi болып табылады. Менеджмент терминi ағылшын тiлiнен аударғанда басқару ұғымын бередi.
Басқаруды iс-әрекеттерiнiң түрлерiне және жүзеге асыру тiзбегiне байланысты үш сатыға бөлуге болады:
1) стратегиялық басқару;
2) оперативтiк басқару;
3) бақылау.
Менеджменттiң негiзгi функциялары мыналар: жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестiру, билiк ету, ынталандыру және бақылау. Жоспарлау - фирманы басқарудың негiзгi элементi. Сондықтан да, кез-келген фирма өзiнiң бизнес-жоспарын жасайды.
Бизнес-жоспар бұл жаңа фирма немесе iс-әрекет етушi фирманың жаңа шаруашылық қызмет түрiн ұйымдастыру және оны дамытудың жоспары.
Фирманың маркетингтiк стратегиясының дұрыс құрылуы - фирма дамуының бiрден-бiр жолы. Маркетингтiк қызмет дегенiмiз тауарға деген мұқтаждықты тауар алмасу арқылы қанағаттандыруға бағытталған қызметтiң түрi. Маркетингтiң негiзгi элементтерiне мыналар жатады: қажеттiлiк, сұраныс пен ұсыныс, тұтыну, тауар, келiсiм, айырбас және т.б.
Жарнама - фирма тауарын өткiзудiң негiзгi жолдарының бiрi. Оның каналдары әртүрлi болады. Лизинг пен факторингтiң фирманың дамуындағы әсерi үлкен.
12. Өндiрiс және шығын. Шығындар теориясы.
Өндiрiс - бұл адамдардың табиғи заттарға әсер ете отырып, материалдық және рухани игiлiктердi өндiру процесi және де адамдардың өз қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға бағытталған мақсатты iс-әрекеттерi.
Фирманың өндiрiстiк шешiмдерi нарық жағдайлары мен өндiрiс шығындары арқылы анықталады. Өндiрiс көлемiнiң өзгеруi жалпы және орташа шығындарды өзгертедi, ал бұл жағдай баға мен фирмалар ұсынатын тауарлардың мөлшерлерi арасындағы қатынасқа едәуiр ықпалын тигiзедi.
Шығындар - өндiрiстiң сатып алынған факторларының төлемi, ұсыныс көлемiне әсер ететiн басты фактор. Бұл даусыз ақиқат.
Өндiрiстiң жалпы шығындарын екi топқа бiрiктiруге болады: бухгалтерлiк және экономикалық.
Бухгалтерлiк шығындарға өндiрiстiң есеп беру кезеңiндегi нақты шығындар жатады және олар шығарылатын өнiмнiң өзiндiк құнының құрамына кiредi. Оған мыналар жатады: шикiзат пен материалдар құны, жұмысшылар менқызметкерлердiң жалақысы, амортизациялық өтемдер, салық және т.б.
Ал, экономикалық шығындарға бiз жалпы, барлы шығындарды жатқызамыз, оның iшiне фирманың өз меншiгiндегi сатып алынбайтын өндiрiс факторларын пайдаланғандағы айқынсыз шығындар да кiредi. Сондықтан да, экономикалық шығынға фирманың өз ресурстарын қолданғандағы табыстары да кiредi.
Өндiрiстiк шығындардың 5 түрi бар: жалпы, тұрақты, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сіздерге қосымша оқып, игеруге осы бағыттағы кейбір дәрістерді жіберіп отырмын
Тақырып: Экономикалық теория
1. Экономикалық теорияның зерттеу әдiстерi.
Экономикалық теория адамзат қоғамының тарихи даму сатыларында ерекше орын алады. Себебi, адамдар өмiр сүру үшiн алдымен материалдық, рухани игiлiктер өндiруi қажет. Басқаша айтқанда өмiрге қажеттi азық-түлiк, киiм, тұрғын үй, отын, т.с.с. тұтынуға жарамды заттар өндiрiлуi керек. Осыған орай не өндiру, қалай өндiру, кiмдер үшiн өндiру деген сұрақтар адам баласының әрбiр жеткiншек буындарының алдында тұрған көкейтестi мiндет. Бұл мiндеттен ешбiр қоғам құтыла алмайды. Өмiр сүру үшiн тұтыну қажет. Тұтыну қалай тоқтатылмаса, өндiрiс те солай тоқтамауы қажет. Сайып келгенде өндiрiс қоғамдық өндiрiс болып саналады. Себебi, жеке өнiм өндiрушiлер өздерiнiңқажетiн өтеп қана қоймайды, сонымен қатар қоғам мүшелерi үшiн де қызмет атқарады.
Қоғамның өндiргiш күштерi даму барысында алдымен адамдардың еңбекке қабiлеттерi өсуiне байланысты алғашқы қауымның өзiнде қосымша өнiм пайда болуына сәйкес тайпалар арасында тiкелей өнiм айырбасы, кейiннен ақша арқылы айырбас жүргiзiлiп экономикада тауар-ақша немесе нарық қатынасы пайда болды. Бұл нарықтық, тауар-ақша қатынастарының тарихы кем дегенде 5-7 мың жыл бұрын болғаны белгiлi. Мысалы, экономика жөнiнде алғашқы ғылыми мәлiметтер ерте заманғы Вавилония, Египет, Индия, Қытай, Грек ойшылдарының еңбектерiнде кездесдi. Бiздiң дәуiрден бұрын 995-935 ж.ж. өмiр сүрген Ксенофонт Экономикс (грек тiлiнде шаруашылық туралы заң деген ұғым бередi) атты еңбегiнде сол заманғы құл иеленушi үй шаруашылығын басқару жөнiнде нұсқаулар жазылған. Жаңа дәуiрде көпшiлiк елдерде кең тараған ғылымның аты сол грек сөзi Ойкономия - шаруашылық және басқару сөзiнен алынып, француз экономистi Антуан Монкретьеннiң Политэкономия трактаты деген еңбегi арқылы бекiдi. Сонымен ХVII ғасырдан қазiргi уақытқа шейiн политэкономия деген ғылым қалыптасты.
Экономикалық теорияның қоғам дамуындағы ролi ерекше. Экономикалық теорияның ғылым ретiнде қалыптасуы мен оның даму кезеңдерi тарихи бiрнеше бағыттарды қамтиды. Атап айтқанда, меркантелизм, физиократия, классикалық саяси экономия, марксизм, маржинализм. Экономикалық ой-пiкiрлердiң қазiргi кезеңдегi негiзгi бағыттарына тоқталсақ, олар: неоклассикалық, кейнстiк, институционалды-социологиялық.
Қазiргi экономикалық теория пәнiнiң негiзгi мақсаты - болашақ мамандарды қоғам өмiрiндегi экономикалық проблемалармен терең таныстырып, егемендi мемлекетiмiздiң экономикалық саясатын құру мен оны жүзеге асыруға белсене қатынасу қабiлеттiлiгiн дамыту.
Экономикалық теория болып нарықтық шаруашылықты талдау табылады. Экономикалық теория экономикалық ресурстарды зерттемейдi, керiсiнше, ол адамның экономикалық iс-әрекеттерiн зерттейдi. Сондықтан да, экономикалық теория техникалық емес, гуманитарлық ғылым болып табылады.
Экономикалық теория шаруашылықты тиiмдi жүргiзу заңдары мен шаруашылық жүргiзушi тұлғалардың әртүрлi деңгейлерi мен әрқилы тарихи кезеңдердегi әрекеттерiн ұғымдар мен категориялар жүйесi арқылы зерттейдi.
Осылайша, экономикалық теория бiрiншiден, экономикалық заңдарды айқындайды. Екiншiден, ол әртүрлi шаруашылық деңгейлерiндегi экономикалық категорияларды зерттейдi.
Экономикалық теория, басқа кез-келген ғылым сияқты танымның әртүрлi формалары мен әдiстерiн (ғылыми абстракция, логикалық, позитивтi және нормативтi, экономикалық эксперименттеу, экономикалық-математикалықмоделдеу) , функцияларды (танымдық, критикалық жағдай, болжамдық, прагматикалық) қолданады. Олардың барлығы шаруашылық өмiрдi зерттеу әдiстерiнен тұратын ғылыми-методологияны құрайды.
Экономикалық теория негiзiнде экономикалық саясат анықталады. Оның мәселесi - экономикалық мәселелердiң шешiлуi механизмдерi мен варианттарын табу.
Экономикалық саясатты жүзеге асыру барысында экономикалық теорияны жаңа сатыға көтеретiндей тұтас экономикалық жүйе дамиды.
Ғылыми абстракция әдiсiнiң мәнi талдау барысында барлық кездейсоқ жағдайларды елемейтiн және зерттелiп отырған объектiдегi үнемi кездесетiн тұрақты және мәндi құбылыстарды айқындауда жатыр.
Логикалық әдiстер негiзiнен ой-пiкiрлердiң түрленуiне негiзделген әдiстер.
Позитивтi талдау әдiсi экономикалық құбылыстардың өзара байланыстарын ешбiр бағалаусыз, талдаусыз, қандай кұйiнде болса сол қалпында зерттеуге негiзделген. Ал, нормативтi талдау әдiсiнде бағалау, талдау жүргiзiледi.
Экономикалық эксперименттеу әдiсi теориялық көзқарастардың, жоба мен гипотезалардың оңды және терiс жақтарын айқындауға көмектеседi.
Экономикалық-математикалық моделдеу әдiсi экономикалық құбылыстар мен заңдылықтардың өзгеру себептерiн және олардың салдарын зерттеуге және оларды болжауға негiзделген.
Әрбiр елдiң экономикалық жүйесi бар. Бұл жүйе бiр-бiрiне тәуелдi әртүрлi компоненттерден тұрады.
Экономикалық жүйе - бұл материалдық, рухани игiлiктер мен қызметтердi өндiрушiлер мен тұтынушылар арасындағы байланыстардың ерекше реттелген жүйесi. Экономикалық жүйе көп факторлы болып келедi.
Қазiргi заманғы әлем әрқайсысы ұзақ тарихи даму процесiнiң нәтижесiнде қалыптасқан сан алуан экономикалық жүйелердiң болуымен сипатталады. Оларды қандай да бiр критерий негiзiнде топтастырып, жiктеуге болады.
2. Қоғамдық өндiрiс - қоғам дамуының негiзi. Өндiрiс теориясы.
Адам мен қоғам өмiрiнiң негiзiнде шаруашылық қызмет, өндiрiс жатыр.
Өндiрiс - бұл адамдардың табиғи заттарға әсер ете отырып, материалдық және рухани игiлiктердi өндiру процесi және де адамдардың өз қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға бағытталған мақсатты iс-әрекеттерi. Ал, өндiрiс нәтижесi болып адамдардың қажеттiлiктерiн қанағаттандыратын материалдық және материалдық емес игiлiктер табылады.
Өндiрiс процесiнiң заңдылықтарын жақсы түсiну, ұғыну үшiн қажеттiлiк, игiлiк және өндiрiс факторлары категорияларын толығырақ зерттеп, танысуымыз қажет.
Қажеттiлiк - бұл адамның жоюға тырысатын (немесе ұмтылатын) қанағатсыздық немесе мұқтаждық жағдайы. Мiне, дәл осы қанағаттанбағандық сезiм адамды белгiлi бiр iс-әрекеттерге талпындырады, итермелейдi.Қажеттiлiктердiң түрлерi әртүрлi болуы мүмкiн. Көптеген экономист - ғалымдар оларды реттестiруге тырысып баққан. Мысалға, Альфред Маршалл қажеттiлiктi - абсолюттi және салыстырмалы, жоғары және төменгi, тiкелей және жанама, сол мезеттегi және келешектегi деп бөлген.
Негiзiнен, қажеттiлiктердi жiктеу шартты түрдегi құбылыс және де ол әрбiр адамның жекедара көзқарасына байланысты. Өйткенi, бiреулерге кiтап оқу алғашқы қажеттiлiк болса, екiншiлерi үшiн-керiсiнше болады.
Адам қажеттiлiгi адамзат цивилизациясының дамуымен қатар үздiксiз өзгеруде.
Игiлiктер деп қажеттiлiктердi қанағаттандыратын заттарды айтамыз. Игiлiктер өндiрiсi, бiрiншiден, адам мен табиғаттың қарым-қатынасын; екiншiден, өз шаруашылық қызметтерi барысындағы адамдардың өзара қарым-қатынастарын бейнелейдi. Өзара қарым-қатынастың бiрiншi типiн өндiргiш күштер деп, ал екiншiсiн - экономикалық қарым-қатынастар деп атаймыз.
Экономикалық ғылымда қоғамдық өндiрiс факторларының келесiдей түрлерi кездеседi: еңбек, капитал, жер және кәсiпкерлiк қабiлеттiлiк.
Маркстiк теорияда өндiрiс факторлары өзгеше сипатталады: заттық факторлар (өндiрiс құралдары) мен жеке фактор (жұмыс күшi). Марксизм үшiн бұлайша бөлу аса маңызды, өйткенi, ол барлық заттық факторлар қосымша құн (пайда) өндiрмейтiндiгiн, ал тек жеке фактор - жұмыс күшiнiң құн, қосымша құн өндiретiнiн көрсетедi.
Өндiрiстiң дамуының әрбiр жаңа кезеңiнде оларсыз өндiрiс жемiстi түрде дами алмайтын жаңа факторлар пайда болып отырады. Қазiргi заманғы өндiрiстi, мысалы, кәсiпкерлiк, ақпарат, технология, экология және т.с.с. факторларсыз елестету қиынға түседi. Алайда жүйенiң негiзiн құрушылар болып еңбек, жер, капитал қалады.
Қоғамдық өндiрiстiң қазiргi заманғы құрылымы материалдық және материалдық емес өндiрiс болып екiге бөлiнедi. Қоғамдық өндiрiстiң нәтижесiнде қоғамдық өнiм экономикалық айналымға (қозғалысқа) түседi: өндiру, бөлу, айырбастау және тұтыну.
Қоғамдық өндiрiстiң нәтижесiне ғылыми-техникалық революцияның ықпалы өте зор. Ол өндiрiс тиiмдiлiгiн арттырады, өндiрiстiң экономикалық дамуына технологиялық көзқарасты алмастыру принципi негiзiнде өндiрiс факторларын өзара үйлестiрудi жүзеге асырады.
3. Меншiк және экономикалық жүйелердi ұйымдастыру үлгiлерi.
Қоғам өмiрiнде меншiкке байланысты қатынастар әрқашан да маңызды роль атқарған. Меншiк белгiлi бiр затты жеке мүлiк ретiнде адамның иеленуiнен шыққан ұғым. Ол қоғамдық негiзгi бастауларға жатады. Сондықтан да, кез келген үкiмет меншiк туралы заңдар шығарады.
Меншiк құқықтық мағынасында мүлiктiк қатынастарды бiлдiредi. Меншiк иесiне заңмен алдын-ала белгiленген мүлiк қана тән.
Меншiк категориясының экономикадағы орны мен ролiн, мәнiн түсiну үшiн материалдық игiлiктердi өндiруге мүмкiндiк беретiн өндiрiс тәсiлдерiне жалпылама сипаттама беру қажет. Өндiрiс тәсiлiнде екiжақты зерттеу жүргiзiледi. Атап айтқанда,
1) Өндiргiш күштер. Ол материалдық игiлiктердi өндiруде қолданылатын адам күшi мен өндiрiс құралдарын қамтиды.
2) Өндiрiстiк қатынастар. Бұл өндiрiс процесi кезiндегi адамдар арасында туындайтын байланыстар.
Экономикалық қатынастардың iшiнде шешушi рөлдi меншiк қатынасы алады.
Меншiк - бұл зат емес, заттарға байланысты туындайтын қатынас. Меншiк ретiнде кез келген тұлғаның затты (объектiнi) пайдалануына байланысты құқығы көрiнедi. Меншiк объектiлерi болып жер, ғимараттар, материалдық және рухани-мәдениет заттары және т.с.с. табылады. Ал, субъектiлерi ретiнде мемлекет, ұжым, жеке тұлға мен заңды тұлғалар болады.
Экономикалық мағынасында меншiк бүкiл шаруашылық процесiн қамтып, пайдалы игiлiктер мен қызметтердi өндiру, бөлу, айырбастау мен тұтыну қатынастарын бiлдiредi. Басқаша айтсақ, меншiк - бұл адамдар арасындағы өндiрiс факторлары мен нәтижелерiн иемденуге байланысты объективтi қатынастар жұйесi. Иемдену - әрбiр қоғамдық өндiрiс әдiсiнiң негiзi болып табылады.
Меншiк пен иемдену тұсiнiктерiн теңестiруге болмайды. Өйткенi, меншiк - анағұрлым абстракциялы, ал иемдену нақты ұғым. Иемдену - бұл нақты қоғамдық затты иелену әдiсi.
Меншiк - бұл адамдардың тек затқа ғана қатынасы емес, сонымен қатар адамдардың арасындағы заттарды иелену бойынша қатынастары. Бiрақ та, меншiктiң экономикалық мәнiн ашу үшiн материалдық игiлiктiң бiреуге тиесiлi болғандығы жеткiлiксiз. Мәнiн ашу үшiн қоғамдағы барлық өндiрiстiк қатынастардың жиынтығын талдау керек.
Меншiк пен иемденудiң iшкi заңдары бар. Олар екеу. Бiрiншiсi - өз еңбегiнiң өнiмiн иемдену, меншiктеу заңы, оған сәйкес иемдену заңы: еңбек - бастапқы иемдену әдiсi. Бұл заңдар жай тауарлы өндiрiске дейiнгi кезеңдерге тән.
Еңбектiң жеке меншiктiң капиталистiк болып өзгеруi бiрiншi меншiк заңының екiншiсiне - бөтен бiреудiң еңбегiнiң өнiмiн меншiктеу заңына ауысуының негiзiнде жүредi. Оған ендi, басқаның еңбегiн иемдену заңы сәйкес келедi.
Меншiк қатынастарын дамытудың бiрден-бiр жолы болып жекешелендiру табылады. Оның нарық қатынастарын қалыптастырудағы рөлi өте үлкен. Қазiргi таңда нарықтық экономикаға өтудiң маңызды шарттары болып мемлекет иелiгiнен алу және мнонополия күшiн әлсiрету табылады. Осы бағытта көптеген әдiстер қолданылады, саясат қалыптасқан, арнайы ережелер бекiтiлген.
Экономикалық жүйенiң пайда болуында меншiк қатынасы ерекше орын алады.
Экономикалық жүйе - бұл материалдық, рухани игiлiктер мен қызметтердi өндiрушiлер мен тұтынушылар арасындағы байланыстардың ерекше реттелген жүйесi. Қазiргi таңда экономикалық жүйенi анықтаудың келесiдей бағыттары бар: құрылымдық-басқарушылық (Нойбергер, Даффи), технологиялық; уәждемелiк, яғни мотивациялық - Бекингей, Ландауэр; институционалды - социологиялық (Гросман, С. Кузнец).
Экономикалық жүйе - бұл өндiргiш күштер мен өндiрiстiк қатынастардың өзара бiрлiгi.
4. Тауарлы өндiрiс және оның түрлерi. Ақша және оның қызметтерi.
Егер адамдардың экономикалық әрекетiне ретроспективада қарайтын болсақ, онда шаруашылық жүргiзу формаларының қалай өзгеретiнiн байқауға болады.
Өндiрiстi экономикалық ұйымдастырудың тарихи типi 2 түрлi болып келедi:
1) натуралды өндiрiс;
2) тауарлы өндiрiс.
Натуралды өндiрiстiң (шаруашылықтың) байлығының негiзгi түрi болып белгiлi бiр тұтыну құны бар натуралдық өнiм, яғни материалдық игiлiк, табылады.
Натуралды өндiрiс әмбебап қол еңбегi негiзделген, анағұрлым таза түрiнде қоғамдық еңбек бөлiнiсiнен хабары жоқ және өнiмдерiн өзара айырбастамаған алғашқы қауымдық халықтарда болды. Өнiм жеке тұтыну мақсатында өндiрiлдi. Өндiргiш күштер мен оларды ұйымдастыру аса қарапайымдылығымен сипатталды. Мұнда не өндiру керек?, қалай өндiру керек? және кiм үшiн өндiру керек? деген мәселелер оңай шешiлдi. Ал, тауарлы өндiрiс натуралдыққа қарағанда анағұрлым күрделi және дамыған болып келедi.
Тауарлы өндiрiс деп пайдалы өнiмдер нарықта сатылуы үшiн өндiрiлiп, ал өндiрушiлер мен тұтынушылар арасындағы байланыс нарықтың көмегiмен жүзеге асырылатын шаруашылықты ұйымдастырудың типiн айтамыз. Осыған сәйкес экономикалық ұйымдастырудың негiзгi мәселесi (ненi? қалай? және кiм үшiн?) нарық талабына сай шешiледi.
Тауарлы өндiрiстiң пайда болуының қажеттi шарты - нақты бiр өнiм шығаруға өндiрушiлердiң мамандануын бiлдiретiн қоғамдық еңбек бөлiнiсi. Тауарлы өндiрiстiң пайда болуы алғашқы қауымдық құрылыстың (б.э.д. 7-8 мыңжылдық) ыдырауымен сәйкес келедi. Оның даму сипаты айырбас пен нарықтың дамуына байланысты. Әрбiр нарықтың үлгiсiне (реттелген, еркiн, т.с.с.) тауарлы өндiрiстiң ерекше моделi сәйкес келедi (жай тауар өндiрiсi, нарықтықэкономика, реттелетiн және деформацияланған нарықтық тауарлы өндiрiс).
Тауарлы өндiрiстiң екi трi болады: жай тауар өндiрiсi және капиталистiк тауар өндiрiсi.
Тауарлы өндiрiстiң бастапқы нүктесi, шешушi категориясы, оның экономикалық клеткасы болып тауар табылады. Сондықтан да, тауарлы өндiрiстi зерттеу тауарды зерттеуден басталады.
Тауардың 2 қасиетi бар, ол - тұтыну құны мен өлшемдiк құны. Өйткенi, оған сiңген еңбек те екi түрлi: жеке (пайданы) және қоғамдық (жалпы адамдық).
Барлық нарық өнiмдерiнде бiрдей және ортақ болатын не? Ол - құн.
Құн - бұл тауардың табиғи қасиетi емес, ол қоғамдық қасиет. Құн - адамдар арасында бiрлесiп еңбек етудiң салдарынан және нарықта еңбек өнiмдерiнiң айырбасталуы кезiнде пайда болатын қоғамдық қатынастардың көрiнiсi.
Құнның келесiдей тарихи даму формалары бар: жай немесе кездейсоқ формасы, толық немесе кең көлемдегi, жалпыламалы (эквиваленттiлiк) және ақшалай формасы.
Құнның мөлшерi ақшалай көрiнiс табады. Ақша ежелгi заманда пайда болған. Ол тауарлы өндiрiстiң дамуының бiрден-бiр шарты болып табылады.
Ақша - өндiру мен бөлу процестерiнде адамдар арасында белгiлi бiр экономикалық қарым-қатынастарды көрсететiн экономикалық категория және де абсолюттi икемдi айырбас құралы болып табылады.
Ақшаның атқаратын келесiдей қызметтерi болады: құн өлшемi, айналыс құралы, төлем құралы, қазына жинау (немесе қорлану) және дүниежүзiлiк ақша қызметтерi.
Тауарлы өндiрiстiң негiзгi экономикалық заңы болып құн заңы табылады.
Құн заңы - бұл тауар өндiрiсiнiң дамуын басқаратын баға заңы. Оның негiзгi атқаратын функциялары мынадай: тауар өндiрiсiн реттеу, еңбек өнiмдiлiгiн ынталандыру, тауар өндiрушiлердi дифференциалдау.
Қазiргi таңда қағаз ақшаларға қарағанда несиелiк ақшалар көптеп қолданылады. Өйткенi, олар өте икемдi әрi тиiмдi.
Ақшаның ролi әрқашанда оқымыстыларды қызықтырған. Құн формасының ақшалай түрге көшуiнiң өзiндiк ерекшелiгi бар. Әр түрлi халықтарда ақша ретiнде ерекше танымал айырбас құралдары қолданылған. Олардың құны тұрақты деп есептелген. Олар мал, қолөнер бұйымдары, маталар, терi, жүн, қару-жарақтар және т.б. болған.
Ақшаның пайда болуының зерттелуiнде екi көзқарас бар: субъективтi және объективтi.
Субъективтi көзқарас кезiнде ақша адамдар арасындағы сапалы, тиiмдi келiсiмнiң нәтижесiнде пайда болады деп есептеледi. Ал, объективтi көзқарас кезiнде ақшаның жалпы эквивалент ролi бекiтiлген, көптеген тауарлардың iшiнен бөлiнiп шыққан тауарлы-ақша қатынастарының дамуының нәтижесi екендiгi айқындалады.
Осы теорияларға сәйкес ақшаның пайда болуы тауар айырбасының дамуына байланысты болады.
5. Капитал теориясы. Капиталдың мәнi, түрлерi және қорлануы.
Бүгiнде Қазақстанда болып жатқан өтпелi кезең капиталдың алғашқы қорлануымен теңестiрiледi. Алайда, осы процесстердiң арасында толық сәйкестiк жоқ, сондықтан да ұқсастық шартты түрдегi құбылыс. Капиталдың алғашқы қорлануы түсiнiгi ең бiрiншi А. Смит еңбегiнде кездескен, кейiннен К. Маркстiң Капиталында зерттелген.
Оның алғашқы мағынасы феодализмнен капитализмге өтудiң материалдық жағдайларын дайындауда болады және де былай айтылады:
1) тiкелей өндiрушiлердiң (ең алдымен шаруалардың) өндiрiс құрал-жабдықтарынан (жерден) ажырауы және олардың жалдамалы жұмысшыларға айналуы;
2) қоғамдық құралдар мен ақша капиталдарының буржуазия қолдарына көшуi.
Әрбiр экономикалық мектептерде капитал әртүрлi түсiндiрiледi. Бiрақ ең басты бағыттары төмендегiлер болып табылады:
- заттық немесе натуралдық концепция;
- ақшалай немесе монетарлық концепция;
- адам капиталы теориясы.
Натуралдық концепция тұрғысынан капитал - өндiрiс құрал-жабдықтары немесе сатуға арналған дайын тауарлар. А. Смит капиталды заттардың қорланған запасы ретiнде, ол Д. Рикардо - өндiрiс құрал-жабдықтары ретiнде түсiндiредi. А. Маршалл теориясында - ол өндiрiс алғышарттарын жинайтын заттар. Монетарлық теория тұрғысынан, капитал-пайыз әкелетiн ақша немесе оның ауыстырушысы - несиелiк ақша.
Адам капиталы теориясы ХХ ғ. 60-шы жылдары ҢТР жағдайында адам факторының рөлiнiң артуымен байланысты пайда болды.
Капиталдың жүйелi түсiндiрмесiн К. Маркс жасаған. Ол бiр жағынан капиталдың мәнiн, екiншi жағынан - оның пайда болуының нақты формаларын зерттейдi:
- өндiрiс құрал-жабдықтары тұрақты капитал ретiнде көрiнедi;
- жұмысшы күшi - айнымалы капитал ретiнде;
- ақша - ақша капиталы ретiнде;
- тауар - тауар капиталы ретiнде.
Капитализмде жұмысшы күшi тек өз құнына тең құн ғана шығармайды, сонымен қатар өз құнынан артық құн немесе қосымша құн өндiредi.
Капитализм тұсында жұмыс күнi 2 бөлiктен тұрады: қажеттi және қосымша уақыт. Қажеттi уақытта жұмысшы өзiнiң жұмыс күнi құнының мөлшерiне тең құн жасайды. Ал, қосымша уақыт iшiнде жұмысшы капиталистке тегiн еңбек етiп, қосымша құн өндiредi. Жұмысшының бiр кұн iшiнде жұмсайтын еңбегi -қажеттi және қосымша еңбек болып бөлiнедi.
Сонымен, қосымша құн дегенiмiз - жалдамалы жұмысшының төленбей қалған еңбегi, капиталисттiң тегiн иемденген құны және де өндiрiсте өздiгiнен өсетiн құн.
Капитал - жалдамалы еңбектi қанау арқылы қосымша құн әкелетiн құн. Капитал қосымша құн өндiру сипатына байланысты екi түрге бөлiнедi: тұрақты және өзгермелi капитал (немесе айнымалы).
Қосымша құн өндiру әдiстерi үшке бөлiнедi: абсолюттiк, салыстырмалы және артық қосымша құн. Жалдамалы еңбектi қанау дәрежесiн көрсететiн шама, ол - қосымша құн нормасы. Ол қосымша құн мөлшерiн өзгермелi капиталға пайыз арқылы бейнелеу арқылы анықталады.
Қоғамдық ұдайы өндiрiс, негiзiнен, капиталдың ауыспалы айналымынан басталады.
Капиталдың ауыспалы айналымы дегенiмiз өндiрiс факторлары құнының нәтижесiнде оның үш сатыдан өтетiн және өндiрiстiк, ақшалай және тауар формаларын қабылдайтын өндiрiстiк және айналым сфералары арқылы қозғалысы.
Өндiрiстiк капитал - бұл тұйық ұдайы өндiрiстiк циклде қызмет ететiн құндық формада көрсетiлген өндiрiс факторлары.
Пайдаланатын өндiрiстiк капитал құнының жасалған тауар құнына өту әдiсiне байланысты ол екi топқа: негiзгi және айнымалы капиталға бөлiнедi.
Негiзгi капитал - өндiргiш капиталдың бiр бөлiгi және де ол Ұнын өндiрген өнiмге тозу дәрежесiне сай бiртiндеп сiңiредi. Оған ғимараттар, құрал-жабдықтар, машина және т.б. жатады.
Айнымалы капитал толық пайдалнылады және де құнын бiр өндiрiстiк циклда бередi. Оған шикiзат, ресурстар, отын, жұмысшы күшi құны жатады.
6. Нарықты экономиканы ұйымдастыру, оның мазмұны мен құрылымы.
Нарық, айырбас, айналыс - бұл категориялар өзара тығыз байланысты және тұрмыстық деңгейде жиi теңестiрiледi. Сонымен қатар олар қатаң себеп-салдарлы жүйеленген және тауарлы қатынастардың дамуындағы әртүрлi тарихи сатыны бiлдiредi.
Нарықтың қалыптасуы еңбектi қоғамдық бөлудiң пайда болуымен тiкелей байланысты. Еңбектi бөлудiң кұшейуi, оның дифференциалдануы(бөлiнуi) мен мамандануы тек қана қоғамдық өндiрiстiң өнiмдiлiгi мен тиiмдiлiгiнiң артуына алып келген жоқ, сонымен қатар осы еңбектiң өнiмдерiн мiндеттi түрде айырбастауға да әкеледi. Мұндай айырбас бiрте-бiрте кұшейе түсiп, қазiргi таңдағы нарыққа дейiн жетiлдiрiлдi. Тауар өндiрiсiнiң дамуымен қатар нарықта дамыды және күрделене түстi.
Нарық көпжақты, оны әртүрлi жағынан зерттеуге болады. Сондықтан да экономикалық әдебиеттерде оның анықтамалары да көп.
Сатып алу және сату көзқарасы бойынша нарық сұраныс пен ұсыныстың, өндiрушi мен тұтынушының өзара әрекетiнiң сферасы ретiнде қарастырылады.
Экономикалық ұйымдастыру көзқарасы бойынша нарықты экономиканың iс-әрекет етуiнiң қоғамдық формасы деп атайды.
Нарыққа қатысушы тұлғалардың позициялары бойынша нарық шаруашылық тұлғаларының арасындағы қоғамдық байланыстың формасы болып табылады.
Қорыта айтқанда, нарық - бұл ұдайы өндiрiстiң барлық буынында, өндiру, бөлу, айырбас және тұтыну аясында сату және сатып алу арқылы жүзеге асырылатын ұйымдық-экономикалық қатынастардың жүйесi. Қысқаша айтқанда, нарық дегенiмiз сұраныс пен ұсыныс негiзiнде сату-сатып алу процесi жүретiн ресми орталық.
Кез келген нарық, оның нақтылы түрiне қарамастан, үш негiзгi элементке негiзделiп құрылады: баға, сұраныс пен ұсыныс, бәсеке. Нарықтық тепе-теңдiктi дәл осы элементтер айқындайды.
Нарықтың белгiлi бiр құрылымы болады.
Нарықтың құрылымы - бұл нарықтың жекелеген элементтерiнiң iшкi құрылысы. Ол өзiне тән әртүрлi белгiлерi бойынша жiктеледi. Олардың маңыздылары келесiдей:
1. Экономикалық белгiленуi бойынша тауар мен қызмет көрсету нарығы, өндiрiс құралдары нарығы, еңбек нарығы, инвестиция нарығы, бағалы қағаздар нарығы, қаржы нарықтары болып бөлiнедi.
2. Географиялық орны бойынша жергiлiктi, ұлттық, аймақтық, әлемдiк нарықтар болып бөлiнедi.
3. Бәсекенi шектеу дәрежесi бойынша: монополиялық, олигополиялық, еркiн, аралас деп аталады.
4. Сату сипаты бойынша бөлшек және көтерме деп бөлiнедi.
Қазiргi кезде нарық дамыған инфрақұрылымсыз, яғни қосалқы көмекшi салалар мен ұйымдарсыз мұмкiн емес.
Нарық инфрақұрылымы дегенiмiз нарықтық қатынастардың қызмет етуiн табысты қамтамасыз ететiн мекемелер, мемлекеттiк және коммерциялық фирмалардың жиынтығы.
Барлық нарықтардың олардың формаларының, көлемдерiнiң көптұрлiлiгiне қарамастан экономикалы қызметтi ұйымдастырудың басқа да типтерiнен ажырататын 5 белгiсi бар. Олар мыналар:
1. Нағыз нарық оған еркiн кiрудi және одан еркiн шығуды көздейдi. Сондықтан да, нарыққа қатысушылардың саны еш уақытта да шектелмейдi.
2. Нарыққа қатысушы тауар өндiрушiлердiң елеулi санының әрқайсысының белгiлеген бағаларының жалпы нарықтық бағаға әсерiнiң төмендiгiнен, кез келген тауар өндiрушi нарықта тұтынушыға өзiнiң бағасын ерiксiз жүктеуүшiн нарыққа сонша тауар шығара алмайды.
3. Нарықта материалдық, қаржылық және еңбек ресурстары емiн-еркiн қозғалады.
4. Нарық, оған қатысушылардың барлығына бiрдей мүмкiндiктер беруi қажет.
5. Еркiн нарықта белгiлi бiр сатушылар тобы үшiн артықшылықтар көзделмейдi.
7. Жетiлген бәсеке жағдайындағы нарықтың қызмет ету механизмi.
Нарықтық экономиканың негiзгi ерекшелiгi болып еркiн таңдау: өндiрушi үшiн өндiрiлетiн өнiмдi таңдау еркi, тұтынушыға тауарды алуда, жұмысшыға жұмыс орнын таңдау еркi айтылады. Бiрақ еркiн таңдау экономикалықтабысты өзiнен-өзi қамтамасыз ете алмайды. Ал, оны бәсекелестiк күресте ғана жеңiп алады.
Жетiлген бәсеке нарығы алыптасуы үшiн нарықтың өзiне тән бес белгiсi орындалуы қажет.
Бәсеке (латынның concurred - қақтығысу сөзiнен шыққан) - бұл нарықтық экономиканың қатысушыларының арасындағы тауарларды сатып алу және сату барысында, өндiрiстегi ең жасы жағдайлары үшiн бақталастық.
Бәсеке - нарықтық қатынастардың негiзгi категориясы, әр түрлi формада болады және әр түрлi тауармен iске асырылады. Ол сала iшiндегi (бiртектес тауарлар арасында) және салааралық (әр түрлi салалар тауарлары арасында) бола алады. Ол бағалық және бағалық емес бола алады.
Бағалық бәсеке тауарлар мен қызметтердi бәсекелестiң бағасына қарағанда төмен бағамен сатуға негiзделген. Бағаны төмендету шығынды азайту немесе пайданы азайту арқылы ғана мүмкiн болады. Оны тек iрi формалар ғана iстей алады.
Бағалық емес бәсеке техникалық артықшылықтардың арқасында жететiн тауарлардың жоғарғы сапасымен және сенiмдiлiгiмен сатуға негiзделген.
Негiзiнен, жеке фирмалардың өнiм бағасына әсер етуi неғұрлым аз болса, соғұрлым нарық бәсекелiк деп саналады. Олай болса, жетiлген бәсеке (еркiн бәсеке нарығы) дегенiмiз нарықта бiр-бiрiне тәуелсiз көптеген сатушылар мен сатып алушылар қызмет ететiн және тең мүмкiндiктерi мен құқықтары бар бәсекенiң идеалды бейнесiн айтады.
Жетiлген бәсеке толық түрде болмайды. Оған тек жуық шамада жақындауға болады.
Жетiлген бәсеке жағдайындағы тепе-теңдiк сұраныс пен ұсыныстың теңесуi арқылы жүзеге асады.
Сұраныс - экономикалық категория болып табылады. Сұраныс тауардың бағасы мен оның көлемiнiң арасындағы тiкелей байланысты көрсетедi. Ол нарықтық бағаның құрылу процесiне әсер ететiн жақтардың бiрi.
Сұраныс деп белгiлi бiр уақыт аралығында тиiмдi бағаға сатылып алынуы тиiс тауардың мөлшерi де аталады. Сұранысқа көптеген факторлар әсер етедi, олардың негiзгiсi болып баға табылады. Баға мен сұраныс шамасының арасында керi байланыс бар: бағаның көтерiлуi сұранысты түсiредi және керiсiнше. Бұл керi байланыс сұраныс заңы деп аталады. Бұл тәуелдiлiктi графикте сұраныс қисығы түрiнде көрсетуге болады.
Сұраныс көлемi - бұл сұранысқа әсер ететiн басқа факторлар (талғам, қалау, табыс және т.б.) тұрақты деп ұйғарғандағы әртүрлi бағамен сатып алынатын тауар санының мөлшерi. Сұраныс көлемiнiң өзгеруi деп бағаның өзгеруiне байланысты сатып алу көлемiнiң өзгеруiн, яғни қисық бойымен қозғалуды айтамыз. Бұл өзгерiстердi икемдiлiк коэффициентi арқылы кескiндеуге болады.
Сұраныс икемдiлiгiнiң үш түрi болады: бағалық, табыстық және қиылысқан.
Ұсыныс - бұл өндiрушiлердiң сату үшiн нарықта ұсынатын тауарларының мөлшерi. Баға неғұрлым жоғары болса, өндiрушiлер нарыққа өнiмнiң көлемiн соғұрлым көп әкелгiсi келедi және керiсiнше.
Ұсыныс заңы деп баға мен ұсынылып отырған өнiмнiң мөлшерiнiң арасындағы тура тәуелдiлiктi айтамыз. Бұл тәуелдiлiк графикалық тұрде ұсыныс қисығы түрiнде бейнеленедi. Ол сұраныс қисығына қарағанда солдан жоғарылап оңға көтерiледi.
Ұсынысқа көптеген факторлар әсер етедi. Соның iшiндегi ең негiзгiсi - өндiрiс шығындары мен уақыт факторы.
Ұсыныс икемдiлiгi - бұл нарыққа ұсынылатын тауар мөлшерiнiң бәсекелестiк бағаның салыстырмалы өзгерiсiне сәйкес салыстырмалы түрдегi көлем өзгерiсiн көрсететiн көрсеткiш. Ұсыныс икемдiлiгiнiң түрлерi келесiдей болады: бағалық, табыстық және қиылысқан.
Сұраныс пен ұсыныс көлемдерiнiң қисықтарының қиылысу нүктесi нарықтық тепе-теңдiк жағдайды көрсетедi. Бұған сай келетiн баға - нарықтық баға, ал көлем - тепе-теңдiк көлемi деп аталады.
8. Жетiлмеген бәсеке жағдайындағы нарықтың қызмет ету механизмi.
Жетiлмеген бәсеке деп еркiн бәсекенiң шарттарының кем дегенде бiреуi орындалмайтын нарықты атайды.
Жетiлмеген бәсекеге негiзделген нарықтардың төрт түрi бар. Олар: монополиялқ нарық, дуополиялқ нарық, олигополиялық нарық және таза монополиялық нарық.
ХIХ ғасырдың екiншi жартысынан бастап ҢТП-тiң әсерiнен өндiрiстi шоғырландыру жүрдi, ол iрi және аса iрi кәсiпорындардың, яғни монополияның құрылуына әкелiп соқты.
Монополияның пайда болуы - бұл өндiрiстiң шоғырлануымен және жоғары мөлшерде пайда табуға кәсiпкерлердiң ұмтылуымен, ҢТР және бәсекелестiк ақылы жаңа нарықтарды жаулап алумен байланысты тарихи экономикалық процесс. Оның қалыптасуы өндiрiстiң жалпылану процесiмен сай келедi.
Монополия сөзi гректiң екi сөзiнен құралады: moons - жалғыз және polis - сатамын. Ол жеке өндiрушi тауар нарығын бақылап және сол нарықта үстемдiк жүргiзген кезде пайда болады. Монополия жетiлмеген бәсеке нарығында iс-әрекет етедi. Мұнда нарықтың түрiнде тұтынушы қаласа да, қаламаса да монополист өнiмiн пайдалануға және оның тағайындаған бағасын - төмен болса да, жоғары болса да - қабылдауға мәжбүр болады.
Жетiлмеген бәсеке нарығын зерттеуге үлкен үлестерiн қосқан ғалымдар өте көп. Мысалы, А. Курно, Э. Чемберлин, Джоан Робинсон, Дж. Хикс және т.б. Олар монополист берiлген тауарды өндiрушi жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығының бiр мезгiлде нарықты сұраныс қисығына тең болатындығын дәлелдеген.
Монополия бiрнеше компаниялардың қосылуы арқылы құрылады және де оның мынадай ұйымдық формалары болады: картель, синдикат, трест, концерн, конгломерант.
Монополияның экономикадағы ролi екi жақты болып келедi. Оның жақсы жағы - монополиялық компаниялардың өнiмдерi жоғары сапасымен ерекшеленедi, ал iрi масштабы өндiрiс шығындарды азайту мен ресурстардыүнемдеуге мүмкiндiк бередi.
Оның терiс (жаман) жағы - монополия нарықта үстемдiк етедi және монопольды жоғары баға қоюдың арқасында жоғары пайда алады, өнiмдi шектейдi. Оған қоса, бәсекелестiк жоқ жағдайда монополия техникалық прогресс есебiнен тиiмдiлiктi жоғарлату ынтасын жоғалтады.
Осыны ескере отырып, мемлекет бәсекенi қолдай отырып, монополизмге қарсы iс-шаралар жүргiзедi, заңдар шығарады. Бұл үшiн маңызды құрал болып антимонополиялық заңдар қолданылады, яғни бәсеке мен монополияның арасындағы тепе-теңдiктi мемлекеттiк қолдау құралы болып табылатын заңдар пакетi қабылданады. Ең алғашқы антимонополиялық заң 1880 ж. А-Ш-та қабылданды. Ал, Қазақстанда 1996 жылы қабылданып, оны жүзеге асыратын әрi бақылайтын комитет құрылды.
Нарықты монополиялауға қарсы және оны шектейтiн заңдармен қатар, керiсiнше, монополияны қорғайтын шаралар да кездеседi. Олар - экономикалық және құқықтық шектеулер. Оларды монополиялық нарыққа ену тосқауылдары деп атайды. Бұл тосқауылдар стратегиялық мемлекеттiк маңызы бар салалар (обьектiлер) үшiн, авторлық жеке құқықтарды қорғау үшiн қолданылады.
Нарықты монополиялаудың негiзгi себептерiне байланысты монополияның келесiдей түрлерi болады: жабық монополия, ашық монополия және табиғи монополия.
Жабық монополия бәсекелестiктен заңды шектеулер арқылы қорғалады. Ал, ашық монополия бәсекелестiктен ешқандай да арнайы қорғаусыз нарықта жалғыз тауар өндiрушiнiң пайда болуын көздейдi. Табиғи монополия болса, белгiлi бiр көлемдегi өнiмдi өндiру бiр фирма үшiн басқа бiрнеше фирмаларға қарағанда арзанға түсетiн жағдайда туындайды.
Кейде, нарықта тек бiр ғана сатып алушы болады. Ол монопсония деп аталады, яғни жалғыз сатып аламын дегендi бiлдiредi.
9. Кәсiпкерлiк қызмет және оның түрлерi.
Кәсiпкерлiктiң пайда болуын ғасырлар тереңiнен iздеуiмiз керек. Оның жаңашыл түсiнiктемесi капитализмнiң қалыптасуы мен даму барысы кезiнде пайда болған. ұзақ уақыт бойы кәсiпкерлiк қызмет еңбек өнiмдiлiгiне және толық экономикалық дамуға жанама әсер етушi фактор болып келдi.
Кәсiпкер терминi экономикалық теорияда ең алғаш рет ХVIII ғасырда ағылшын экономистi, демограф, банкир Ричард Кантильонның Коммерция табиғаты туралы сөз атты очеркiнде қолданылған. Кәсiпкер ұғымы көбiнесе меншiк иесi ұғымымен алмастырылып отырған.
Кәсiпкер дегенiмiз, Р. Кантильон бойынша, айқындалмаған және тiркелмеген табысты адам. Ол шаруа, саудагер, қол шеберi, тiптi кедей адам да болуы мүмкiн. Өйткенi, кәсiпкер тауарды белгiлi бiр бағамен сатып алады, ал тауардың сату бағасы ол үшiн әлi беймәлiм.
Демек, кәсiпкерлiк қызмет деп тек тәуекелмен, ынтамен, дербестiкпен, iскерлiкпен, жауапкершiлiкпен және белсендi iзденумен байланысты жүргiзiлетiн шаруашылық қызметтi айтамыз. Бұлар кәсiпкерлiктiң белгiлерi болып табылады.
Тәуекел - бұл кәсiпкерлiктiң басты ерекше белгiсi, ал тәуекелдiң негiзгi экономикалық фунциясы болып әртүрлi тауарлы нарықтағы сұранысқа сай келетiн ұсынысты алдын-ала болжай алу табылады. Тәуекелдiң келесiдей түрлерi болады: өндiрiстiк, коммерциялық, қаржылық, несиелiк және пайыздық. Тәуекелдi әртұрлi әдiстермен өлшеуге болады. Олар: статистикалық, эксперттiк, есептiк талдау.
Кәсiпкерлiкте тұлға (субъект) және нысанын бөлiп қарайды.
Кәсiпкерлiктiң тұлғалары ретiнде жеке тұлғалар, әр түрлi ассоциациялар, акционерлiк қоғамдар, арендалық ұжым, кооперативтер және мемлекет бола алады.
Кәсiпкерлiк нысандары (объектiлерi) ретiнде шаруашылық қызметтiң кез келген тұрлерi, коммерциялық, делдалдық, сату-сатып алу, инновациялық, кеңес беру қызметтерi, бағалы қағаздармен операциялар бола алады.
Кәсiпкерлiк қызметтiң қалыптасуы мен дамуы үшiн келесiдей алғышарттардың болуы тиiс:
1) экономикалық алғышарттар, яғни тауарға деген сұраныс, оның түрлерi мен ұсынымы; қаржы, жұмысшы күшiнiң артықшылығы мен тапшылығы және т.б.;
2) әлеуметтiк алғышарттар, яғни тұтынушының қалауы мен таңдауы, талғамы; дiни нанымдар мен сенiмдер; моральдық көзқарастар;
3) құқықтық алғышарттар, яғни кәсiпкердi мемлекеттiк бюрократиядан қорғау, жеңiлдiктер беру, кәсiпкерлiктi қолдау органдарын ашу және т.б.
Кәсiпкерлiк қызметтiң жаңашылдықсыз болуы мүмкiн емес. Осыған байланысты кәсiпкерлiктi ұйымдастырудың екi моделi көзделеген:
1. Классикалық модель - мұнда бизнесмен өз қызметiн қолда бар ресурстардан максималды қайтарым алу есебiмен ұйымдастырады.
2. Инновациялық модель - мұнда бизнесмен өз қызметiн қолда бар ресурстармен қатар сыртқы ресурстарды пайдалану есебiнен де ұйымдастырады.
Кәсiпкерлiк қызмет мазмұнына қарай мынадай түрлерге бөлiнедi: өндiрiстiк, коммерциялық, қаржылық және консалтингтiк (делдалдық, кеңес беру) кәсiпкерлiк.
Меншiк формасына байланысты жекеменшiктiк және мемлекеттiк кәсiпкерлiктер болады.
Иелiк ету саны бйынша индивидуалды және ұжымдық кәсiпкерлiк деп бөлiнедi.
Ұйымдастырушылы құқұқықтық формалары бойынша: шаруашылықтық серiктестiк, акционерлiк қоғам, кооперативтер болып бөлiнедi.
Ұйымдастырушылық-экономикалық формасы бойынша: ассоциация, синдикат, консорциум, картель, концерн болып бөлiнедi.
Қазақстанда кәсiпкерлiк қызмет формалары Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiмен анықталады.
10. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың даму ерекшелiктерi.
Нарық қоғамдық тұтынушылар мен өндiрушiлердi байланыстырудың тиiмдi механизмi ретiнде әлемдiк өркениеттiң ұлы жетiстiктерiнiң бiрi деп есептеледi. Оны математикамен, гендiк инженериямен, электроникамен және адамзаттың басқа ұжымдық даналығының шыңымен теңеуге болады. Бiрақ, нарық механизмi кәсiпкерлiк пен бәсекелестiктi дамытпайынша өмiр сүруi мүмкiн емес. Ал бұл меншiктiң алуан түрлi формалары және әртүрлi тауар өндiрушiлер болғанда ғана мүмкiн, мұнда өндiрiс экономикалық жағынан әлсiз, өмiр сүруге абiлетi жоқ шаруашылықтардан тазарады, оның есесiне олардың тиiмдi жұмыс жасайтын болашағынан үмiт кұттiретiнiне қолайлы жағдай жасайды.
Нарық деп алғашыда адамдар тауарлар мен қызмет көрсетулердi өзара айырбастайтын жерлердi атаған, бұлар әдетте қала ортасындағы алаңдар болды.
Нарық қоғамдық еңбек бөлiнiсi мен шаруашылықты жүргiзушi субъектiлердiң өзара оқшаулауына негiзделген тауар өндiрiсiнiң табиғи-тарихи даму процесiнiң нәтижесi болып табылады.
Нарық күрделi экономикалқ категория ретiнде өз бетiнше емес, әртүрлi факторларға байланысты белгiлi бiр нақтылы әлеуметтiк-экономикалық жағдайларда өмiр сүредi. Дұниежүзiлiк тәжiрибеде, нарықтық механизмнiң келесiдей жағдайлар мен шарттардың орындалуы барысында ғана тиiмдi қалыптасатыны және өмiр сүре алатындығы дәлелдеген. Олар мыналар:
- шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң дербестiгi мен тәуелсiздiгi;
- меншiк қатынастарының алуан түрлi нысандары;
- өндiрiс қуатының белгiлi бiр резервi мен бос жұмысшылардың болуы;
- нарық инфрақұрылымын жасау және т.б.
Нарық қатынастарының пайда болуының ең басты шарты - ол өндiрiс құрал-жабдықтарына деген меншiк. Ал, Қазақстандағы өндiрiстiк қатынастардың негiзi жерге деген феодалдық меншiк болды. Көшпелi мал шаруашылығы жағдайында жер өндiрiстiң шарты ғана емес, сонымен бiрге оның негiзгi құралы да болды. Тереңдей түскен меншiктiк бөлiнiсу Қазақстанда тауарлы ақша қатынастарының белгiлi бiр дәрежеде өрiс алуына, өркендеуiне жағдай жасады.
Қазiргi таңдағы тәуелсiз Қазақстан Республикасының алдында тұрған негiзгi стратегиялық мақсат - демократияны дамыту, меншiк қатынастарын реформалау, нарықтық экономиканы дамыту болып табылады.
Қазақстанда нарықтық экономикаға көшу шартты түрде үш кезеңге бөлiнiлiп отыр:
I кезең: 1992-1995 ж.ж. Мұнда микроэкономиканы тұратандыру, мемлекет иелiгiнен меншiктеудi алу мен жекешелендiру.
II кезең: 1996-2005 ж.ж. Экономиканың шикiзаттық бағытын бiртiндеп жою, көлiк жүйесi мен телекоммуникацияны жедел дамыту; дамыған тауар, валюта, капитал, жұмыс күшi, бағалы қағаздар, интеллектiк меншiк нарықтарын құру.
III кезең: 5-7 жылға созылып, ашық үлгiдегi экономиканың шапшаң қарқын алып дамуымен сипатталады. Осының негiзiнде өтпелi кезеңнiң стратегиялық мақсатына жетумен, Қазақстанның әлемдiк саудадағы айқындамасының нығаюымен және дүниежүзiндегi жаңа индустриалды елдер қатарына кiруiмен сипатталатын болады.
Қазiргi кезде нарық дамыған инфрақұрылымсыз, яғни қосалқы көмекшi салалар мен ұйымдарсыз мүмкiн емес. Қазақстан Республикасындағы нарық инфрақұрылымын екi түрлi сипатты белгiлерi бойынша топтастыруға болады: экономика саласы мен еңбек қызметiнiң түрлерiне байланысты және нарықтың типiне байланысты.
Бiрiншi белгiсi бойынша нарық инфрақұрылысы өндiрiстiк, әлеуметтiк, институционалдық және экологиялық инфрақұрылым болып бөлiнедi.
Екiншi белгiсi бойынша жұмысшы күшi нарығы; тауар, қаржы, қызмет көрсету нарықтарының, технологиялық және ақпаратты нарық инфрақұрылымы болып бөлiнедi.
11. Фирма экономикалық тұлға ретiнде.
Фирма нарықтық экономиканың негiзгi экономикалық агентi болып табылады.
Фирма дегенiмiз бұл бiр немесе бiрнеше кәсiпорындары бар және пайда алу мақсатында тауар мен қызмет өндiру үшiн ресурстарды пайдаланатын ұйым.
Кәсiпкерлiк қызмет формалары Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiмен анықталады. Соған сәйкес барлық ұйымдар коммерциялық және коммерциялық емес фирмалар болып бөлiнедi.
Коммерциялық фирмалар шаруашылық серiктестiктер, өндiрiстiк кооператив, мемлекеттiк және жеке кәсiпорын формасында құрыла алады және де пайда табуды көздейдi.
Коммерциялық емес фирмалар тұтыну кооперативi, қоғамдық немесе дiни ұйым, қайырымдылық ұйымдар түрiнде құрылады және де пайда табуды масат етпейдi.
Коммерциялық фирма үшiн мүмкiн болатын максималды пайда әкелудi таңдаудың моделi екi басты жағдаймен анықталады:
1) Уақыт факторымен, яғни қысқа және ұзақ мерзiмдi;
2) Бәсеке түрiмен, яғни жетiлген және жетiлмеген бәсеке.
Қысқа мерзiмде, егер өндiрiс көлемiн ұлғайту қажет болса, фирма оған айнымалы факторларды өзгерту арқылы ғана жете алады. Тұрақты факторларды (құрылыс көлемi, машина саны) өзгертiп үлгермейдi.
Ұзақ мерзiмде фирманың барлық факторларды өзгертуге мүмкiндiгi бар. Сондықтан да, олардың барлығы айнымалы болып кетедi, факторларды өзара алмастыру және комбинациялар жасау арқылы өндiрiстiк шығындарды минималдауға ұмтылады.
Бәсекенiң типiнiң фирма мiнез-құлқына әсерi өте күрделi болады. Жетiлген бәсеке нарығында фирма өнiм бағасына еш әсер ете алмайды. Ол максималды пайда табу үшiн тек өнiм көлемiн ғана өзгерте алады. Ол үшiн фирманың шектi табысы шектi шығынынан үнемi көп болуы керек.
Жетiлмеген бәсеке нарығындағы фирманың ұтымды жүрiс-тұрысы басқаша болады. Ол өз тауарының бағасына әсер ете алады. Фирма максималды пайда табу үшiн өндрiстiң сату көлемдерiн, өнiмнiң әрбiр қосымша бiрлiгiн өндiрумен байланысты шектi шығындар осы өнiм бiрлiгiн сатудан алған шектi табыстан кем болып отыратындай жағдайға дейiн арттыру керек.
Негiзiнен, нарықтың типтерi баға белгiлеу саясатына әсер етiп отырады. Фирманың мақсатына байланысты бағаны белгiлеу әдiстерi де алуан түрлi болады. Бағаны белгiлеу кезiнде психологиялық фактордың әсерi өте маңызды.
Фирма қызметiн басқарудың негiзгi формасы болып менеджмент табылады.
Менеджмент - барлық қолда бар ресурстарды пайдаланудың оптималды вариантына жетуге бағытталған шешiмдердi қабылдау және iске асыру жүйесi. Менеджмент белгiлi бiр мақсатқа жетуге бағытталған адамның iс-әрекетiнiң бiр түрi. Адам энергиясын жүйелендiру және оған бағыт беру оның мiндетi болып табылады. Менеджмент терминi ағылшын тiлiнен аударғанда басқару ұғымын бередi.
Басқаруды iс-әрекеттерiнiң түрлерiне және жүзеге асыру тiзбегiне байланысты үш сатыға бөлуге болады:
1) стратегиялық басқару;
2) оперативтiк басқару;
3) бақылау.
Менеджменттiң негiзгi функциялары мыналар: жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестiру, билiк ету, ынталандыру және бақылау. Жоспарлау - фирманы басқарудың негiзгi элементi. Сондықтан да, кез-келген фирма өзiнiң бизнес-жоспарын жасайды.
Бизнес-жоспар бұл жаңа фирма немесе iс-әрекет етушi фирманың жаңа шаруашылық қызмет түрiн ұйымдастыру және оны дамытудың жоспары.
Фирманың маркетингтiк стратегиясының дұрыс құрылуы - фирма дамуының бiрден-бiр жолы. Маркетингтiк қызмет дегенiмiз тауарға деген мұқтаждықты тауар алмасу арқылы қанағаттандыруға бағытталған қызметтiң түрi. Маркетингтiң негiзгi элементтерiне мыналар жатады: қажеттiлiк, сұраныс пен ұсыныс, тұтыну, тауар, келiсiм, айырбас және т.б.
Жарнама - фирма тауарын өткiзудiң негiзгi жолдарының бiрi. Оның каналдары әртүрлi болады. Лизинг пен факторингтiң фирманың дамуындағы әсерi үлкен.
12. Өндiрiс және шығын. Шығындар теориясы.
Өндiрiс - бұл адамдардың табиғи заттарға әсер ете отырып, материалдық және рухани игiлiктердi өндiру процесi және де адамдардың өз қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға бағытталған мақсатты iс-әрекеттерi.
Фирманың өндiрiстiк шешiмдерi нарық жағдайлары мен өндiрiс шығындары арқылы анықталады. Өндiрiс көлемiнiң өзгеруi жалпы және орташа шығындарды өзгертедi, ал бұл жағдай баға мен фирмалар ұсынатын тауарлардың мөлшерлерi арасындағы қатынасқа едәуiр ықпалын тигiзедi.
Шығындар - өндiрiстiң сатып алынған факторларының төлемi, ұсыныс көлемiне әсер ететiн басты фактор. Бұл даусыз ақиқат.
Өндiрiстiң жалпы шығындарын екi топқа бiрiктiруге болады: бухгалтерлiк және экономикалық.
Бухгалтерлiк шығындарға өндiрiстiң есеп беру кезеңiндегi нақты шығындар жатады және олар шығарылатын өнiмнiң өзiндiк құнының құрамына кiредi. Оған мыналар жатады: шикiзат пен материалдар құны, жұмысшылар менқызметкерлердiң жалақысы, амортизациялық өтемдер, салық және т.б.
Ал, экономикалық шығындарға бiз жалпы, барлы шығындарды жатқызамыз, оның iшiне фирманың өз меншiгiндегi сатып алынбайтын өндiрiс факторларын пайдаланғандағы айқынсыз шығындар да кiредi. Сондықтан да, экономикалық шығынға фирманың өз ресурстарын қолданғандағы табыстары да кiредi.
Өндiрiстiк шығындардың 5 түрi бар: жалпы, тұрақты, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz