Ботаника емтихан билеттері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Емтихан билеттері
Ботаника
Клетка құрылысы. Плазмолиз және деплазмолиз
Клетканың жалпы құрылысы: мембранадан, ядродан және цитоплазмадан тұрады. Цитоплазмада органоидтар және қосындылар кездеседі. Клетка тіршілігінде - клетка мембранасы үлкен қызмет атқарады. Клетка мембранасы қорғаныш, реттеуші, сигналды, клетка аралық, электронды қозу және т. б. қызметтерді атқарады.
Клетка барлық тірі организмдердің құрылымдык жэне
функциональдық бірлігі. Өсімдіктердің клетка құрылысының жануарлар клеткасы құрылысынан негізгі айырмашылықтары органоидтары пластидтерінің (лейкопласт, хлоропласт, хромопласт), целлюлозалы каркаісы бар тығыз. қатты клетка қабығының жэне вакуоль жүйесінің болуы . Сонымен бірге өсімдік клеткаларында жануарлар
клеткаларындағы сияқты органоидтары ядро ( 1 ,2 , көп),
митохондриилер (700), рибосомалар (0,5 млн.), эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты (400), лизосомалар т.б. болады (2-сурет). Ядродан басқалары цитоплазмада орналасады. Цитоплазмадан органоидтарын алып тастаса, гиалоплазма қалады. Ол біріңғай күрделі коллоидты жүйе,
кристаллданбайтын бөлшектері суда ерімейді. Қүрамы тірі
белоктан, липидтерден, көмірсулардан түрады. Сонымен
бірге макро-, микроэлементтері болады.
Клеткада ядро мен цитоплазманы қосып протопласт деп
атайды. Қатар орналасқан екі клетканың протопластының
концентрациясы қайсысының жоғары болса, ол гипертоникалық ертінді болады да, концентрациясы төмені гипетоникалық болады. Жартылай өткізгіш клетіса қабығы арқылы гипетоникалық ертіндіден гипертоникалық ертіндіге
қашан екі клетканың протопластының концентрациясы теңесіп, изотоникалық болғанша су өтедІ. Нәтижесінде суы
азайған протопластың көлемі кішірейіп, жентектеліп, клетка қабығынан ажырайды да, плазмолиз жүреді. Плазмолиз
қүбылысы жүрген клеткалары бар кесіндіні дистилденген
сумен шайып, қайтадан препарат жасап, жабын әйнегінің
бір жанынан әлсін-әлсін дистилденген су тамызып, екінші
жанынан сорғыш қағазбен сорып алып отырса, таза су
плазмолиз жүріп жатқан клеткаға өтеді де, біртіндеп
деплазмолиз жүреді. Яғни плазмолиз кезінде суынан
ажырап, жентектеліп, клетка қабығынан ажыраған
протопластың көлемі ұлғайып, клетка қабығына жанасады.
Бұл деплазмолиз құбылысы. Плазмолиз, деплазмолиз
құбылысы тірі клетканың физикалық қасиеті.
Клетка тірі организмдердің негізгі құрылымдық және функционалдық бірлігі.
Клетка арқылы зат алмасу жэне энергия ағымы жүреді (С.Северин, 1961). Клетка үзақ эволюциялық дамудың нэтижесінде пайда болып, олардан жер бетіндегі организмдер элемі пайда болаған. Тек кейбір ертеде таралған, қазір бірлі жарымы сақталған клеткаға дейінгі күрылысты формалар бар.Клеткага дейінгі қүрылысты формалар. Вирустар жатады, үтір, таяқша т.б. пішіндері болады. Сыртында белок молекуласынан түратын қапшығы ішінде немесе ДНҚ-дан немесе РНҚ-дан түратын генетикалық заты болады. Клеткалы организмдердің клеткасының ішінде сақталып, оның материалдарынан вирусты пайда етеді. 1892жылы Д.Ивановский темекінің жапырағының жолағынан вирусты алгаш рет ашты. Бактериялар клеткаларын ерітіп жіберетін бактериофагтарды 1899жылы Н. Гамалей ашты.Бір клеткалы организмдер. Құрылысы қалыптасқан бір клеткалы организмдер. Оларға хламидомона, хлорелла,хлорокок, эвглена т.б. жатады.Клетка құрылысы жоқ организмдер. Мысалы, каулерпа (Саиіегра) балдырының төселіп өсетін ұзын талломынан ризоидқа, жапыраққа ұқсас өсінділері жегіледі. Барлығы ірі бір клеткадан тұрады. Ботридий (Воігуёіит) талломының жоғарғы бөлімі көпіршік тәрізді, төменгі бөлімі дихотомиялы бұтақталған ризоидпен аяқталады. Бір клеткалы талломы 2-2,5мм. Клетка құрылысы жоқ организмдер көп емес.Колониалъды организмдер. Физиологиялық байланысы жоқ, механикалық түрде топталып тіршілік ететін бір клеткалы организмдер, араларында цитоплазмалық байланыс болмайды. Клеткалардың құрылымы бірыңғай. Атқаратын қызметі де бірдей. Колониальді тіршілік формалары бактерияларда, көк жасыл, жасыл балдырларда кездеседі.Көпклеткалы организмдер. Таллофитаның көптеген өсімдіктері. Бұлардың талломы сабаққа, тамырға ажырамаған. Кейде аса ірі болады. Балдырлардың, саңырауқұлақтардың кейбір түрлері жатады.Сосудты өсімдіктер. Соңғы сатыдағы өсімдіктер кормофиттер - сосудты өсімдіктер болады. Вегетативтік мүшелері ұлпалардан тұрады. Бұларға эволюцияның жоғарғы сатысындағы құрлық өсімдіктері плаун тәрізділер - жабық тұқымдылар жатады.
Пластидтер. Хлоропластар.
Пластидтер тек өсімдік клеткаларында болады. Пластидтер лейкопластар, хлоропластар, хромопластар болып үш топқа бөлінеді.Лейкопластар шар, дэн тәрізді түссіз, стромасының негізі белоктан түрады. Лейкопластарда қоректік қор заттары крахмал, белок, май жиналады. Егер лейкопластарда крахмал жиналса амилопластар, егер белок жиналса протеинопластар деп, егер май жиналса элайопластар деп атайды. Жарықта лейкопластар хлоропластарга айналады.
Хлоропласт (грек. chloros -- жасыл және plastos -- соғып жасау) -- фотосинтез процесін жүзеге асыратын өсімдіктердің жасуша ішкілік органоиды. Жарықсыз өсірген өсімдіктерде болатын этиопластар жарықтың әсерінен жасыл түске боялып, хлоропластқа айналады. Осы айналу барысында ішкі мембрана қатпарлана өсіп тилакоид (бір қабат мембранадан тұратын жұқа құты-қапшық) түзеді. Тилакоидтар өзара топтасып граналар пайда болады. Тилакоидты граналар жуып, дестелеп қойған тостаған-табақшаны елестетеді. Онда пигменттер, электрон тасымалдағыш тізбек және ферменттер шоғырланады. Тилакоидты граналардан бос кеңістікті строма деп атайды. Хлоропласт тилакоидты граналардың саны бірнешеу. Оларды өзара стромалық тилакоид жалғастырып тұрады. Стромада фотосинтездің биохимиялық реакциялары жүреді. Жоғары сатыдағы өсімдіктерде хлоропласт сопақша, линза тәрізді. Оның ұзындығы 5 -- 10 мкм, ені 2 -- 3 мкм. Әр жасушада шамамен 20 -- 30-дай хлоропласт болса, балдырларда мөлшері өте үлкен, формасыз 1 -- 2 данасы ғана болады. Хлоропласт жартылай дербес (автономды) құрылым, себебі онда мембраналық тилакоидты жүйеден басқа меншікті белок синтездегіш тетіктер бар. Оларға сақина тәрізді ДНҚ молекуласы мен РНҚ және рибосомалар жатады. Бұлардың көмегімен хлоропласт кейбір өзіне қажетті ақуыздарды синтездей алады. Хлоропластда сонымен қатар май түйіршіктері мен крахмал дәндері кездеседі. Клеткада хлоропласт бөліну арқылы көбейеді, бірақ оның жасуша ядросының бөлінуімен сәйкес келуі шарт емес. Хлоропластты цианобактериялардың ежелгі ядролы гетеротрофты балдырлармен немесе қарапайымдармен симбиогенез нәтижесінде пайда болған деп жорамалдайды.
Пластидтер. Хромопластар.
Хромопластар (хромо... және грек. plastos -- сомдалған) -- ішкі құрылысы онша айқындалмаған, пигмент әсерінен сары, қызғылт сары, қызыл, кейде қызыл қоңыр түске боялған өсімдік клеткасы протоплазмасында болатын пластидтер. Хромопластардың пішіні шар, ұршық, орақ тәрізді болады. Хромопластардың түсін әр түрлі пластидтерде шоғырлану пішіні бірдей емес пигмент -- каротиноид қамтамасыз етеді. Біреулерінде пигменттер ақуызды-липидті мембранада ыдырайды; екіншілерінде белок фибриллаларында жинақталады, ал үшіншілерінде кристалл түрінде болады. Хромопластарда қос мембрана болады, олардың көмегімен цитоплазмадан ажырайды. Хромопластардың биологиялық маңызы зор, мұның құрамында биологиялық белсенді заттар -- май ыдыратқыш D, E, K витаминдері және А1 провитамині, сондай-ақ тотықтырғыш және гидролиздік фермент болады. Хромопластар көбінесе жасыл хлоропластан, кейде реңсіз лейкопластардан не хондриосомадан (пішіні таяқша, түйіршік, жіп тәрізді екі мембранадан түзілген клеткаішілік тұрақты органоид) түзілуі мүмкін. Хромопластар айқас тозаңданатын өсімдіктердің жәндіктер арқылы тозаңдануын, жемістерінің құс арқылы таралуын жеңілдетеді.
Пластидтер. Лейкопластар.
Лейкопластар (гр. leukos -- ақ және plastos -- жасалған) -- Өсімдік жасушасындағы түрлі пішіндегі, (шар тәріздес, сопақ, эллипса тәріздес және т.б.), түссіз пластидтер. Көптеген жағдайларда күн сәулесінен калтарыста жатқан ағзаларда, тамырда, түпте, тамырсабақтарда, тұқымда, сирек жарықтандырылатын өсімдіктерде кездеседі. Л.қабыкшасы екі мембранадан тұрады. Л. -- ның ДНҚ -- сы, рибосомы, сонымен қатар қордағы заттардың синтезделуін және гидролизделуін жүргізетін ферменттері бар. Лейкопласттардың физиологиялық орыны, органикалық заттарды синтездеу. Қайталанған крахмалды синтездеуші және жинақтаушы Л. амилопласт деп, майларды синтездеуші, элайопласт деп, белоктар, протеинопласт деп аталады.
Клетканың қор заттары. Крахмал, белок, май. Кристаллдар
Крахмал глюкозаның полимері. Глюкоза молекулаларының қалдықтары тізіліп крахмал түзеді. Крахмал амилоза мен амилопектиннен тұрады. Сондықтан микроскопта крахмал концентрлі шеңберлі болып көрінеді.Крахмал амилопластарда (лейкопласт) қорға жиналады. Қарапайым, күрделі, жартылай күрделі крахмал дэні болады. Қарапайымда ортасында бір нүкте, оны концентрлі шеңберлер қоршайды. Күрделіде екі одан да көп нүкте; жартылай күрделіде бірнеше қарапайым крахмалдың сыртын жалпы қабаттар қоршайды. Картоп түйнегіндегі крахмал дәндерінің диаметрі 70-100 мкм.Крахмал қорға өсімдіктердің вегетативті мүшелерінде тамырларына, сабағына, жапырақтарына жиналады.Тауарлық крахмалды картоптың түйнегінен, астықтардың арпа, бидай, сүлы, жүгері, күріш дәндерінен өндірісте бөліп алады.
Белок. Тірі белоктың өлі белоктан айырмашылығы ыстық суда, қышқылды, сілтілі ортада ерімейді. Қорға жиналған белок өлі болады. Түқым пісіп жетілерде клеткаларындағы вакуоль бірнеше бөлшекке бөлінеді. Әрқайсысы кеуіп алейрон дэніне айналады. Алейрон дэнінің сыртында бір қабат жарғақшадан түратын қабығы, ішіңдегі матриксінде қатты кристаллоид жэне глобоид түрінде белок қорға жиналады. Глобоидты пішінінде құрамында қосарланған кальций фосфаты мен магний болады.Түқым өнгенде эрбір алейрон дәнінен бір вакуоль түзіледі. Кейін бір-бірімен қосылып ірі вакуольге айналады.Кристаллоид түріндегі белок өсімдіктердің вегетативті мүшелерінің паренхималық клеткаларында бос түрінде де кездеседі (картоп түйнегіңде).
Майлар. Егер май 20° С сүйық күйінде болса сүйық май, қатты күйінде болса қатты май деп аталады. Майлар май қышқылдарынан (олеин, стеарин, пальметин) жэне глицериннің күрделі эфирінен тұрады.
Балауыз (воск) бір атомды спирт жэне эфир май қышқылы қосыңдысы. Балауыз өсімдіктердің жасыл жапырақтарынын, бірінші жылы жетілген жасыл өркендерінің сыртында болып, ішке су, микроорганизмдерді өткізбейді.
Кристаллдар. Қымыздық қышқылы мен кальций иондары қосылып, түзілген қымыздық қышқыл кальций (оксалат кальция) кристаллдар түзеді. Пішіндері рафид, пирамида, друздар түрінде болады
Прокариотты клетка.
Прокариотты организмдердің клеткаларында оқшауланған ядросы болмайды. ДНҚ молекуласы гистон белогі жоқ бір хромосомада болады немесе ДНҚ цитоплазмада шоғырланып, шашылып орналасады. ДНҚ молекуласында тұқым қуалаушылық информация сақталған болады. Мезосома ДНҚ синтезін реттейді. Белокты синтездейтін бірнеше мың рибосомасы болады. Жарғақшамен қоршалған басқа органоидтары болмайды. Бактерияларда, көк-жасыл балдырларда (цианобактерияларда) фотосинтез хлорофилл "а" және басқа қосымша пигменттерінде жүреді. Прокариотты организмдер клеткасының бөлінуі арқылы вегетативті көбейеді. Жынысты көбею кезінде клеткалары жыныстық клеткалар қызметін атқарып, қабығындағы тесіктері арқылы бос генетикалық заты (түқым қуалаушылық информациясы) бөлшектері қосылады. Ол бактериофаг вирустар арқылы да ішке өтеді.
Бактериялар және көк-жасыл балдырлар прокариотты клеткалы организмдер. Сондықтан олар прокариотты организмдер деп аталады. Бактериялар бір кпеткалы, негізгі пішіндеріне қарай бациллдер (таяқша тэрізді), вибриондар (үтір тәрізді), коккалар (шар тэрізді), стафиллококкалар (шоғырланған коккалар), стрептококкалар (тізілген коккалар), спирильдер (спираль тәрізді) деп бөлінеді. Жер бетіндегі бактериялардың салмағы барлық басқа организмдердің салмағынан көп. Барлық жерде: суда, ауада, топырақта организмдердің денесінде кездеседі. Тек 1 грам қара топырақта 5-6 млрд. бактерия кездеседі. Паразитгік бактериялар адамда туберкулез, холера, тырысқақ (чума) ауруларын; малда сібір жарасы, ящур; өсімдіктерде бактериоз ауруларын қоздырады. Көк-жасыл балдырларда кең таралған. Жаңбыр жауып өткен соң, әр жерде жиналған су көгеріп кетеді. Себебі, осциллятория қарқынды өседі. Шалшық су кеуіп кеткенде, осциллатория трихомасы (денесі) бірнеше бөлшекке бөлініп, келесі жаңбыр жауғанша бұйығу кезеңіне өтеді. Басқа өкілдері лингбия, анабена ылғалды топырақта, суда өседі. Прокариоттардың клеткалары антибиотиктерге, рентген сәулелеріне қарсы түра алмайды, 70-90°С температурада тірі қалады. Басқа клеткалармен өзара байланыста болмайды. Сондықтан бактериялар саңырауқүлақтармен қосылып, тіршілік қалдықтарымен қоректеніп, оны алдымен қарашірікке (гумус), сосын СО2, суға, минералды заттарға айналдырады. Көк-жасыл балдырлардың кейбір түрлері қарқынды өсіп, басқа түрлерге жатгітын дараларды ығыстырып, суды ластайды.
Клетканың бөлінуі.
Клетканың пайда болып тіршілігі тоқтағанға дейінгі кезеңі клетканың тіршілік циклы деп аталады. Жүйке жүйе, бүлшық ет клеткалары өсуі тоқтаған соң бөлінбейді де, организмнің тіршілігінің соңына дейін қызметін жалгастырады.Жапырақтардың сыртындағы жабын үлпа, сүйек үлпасы, ащы ішектің ішкі бетіндегі эпителий үлпасы клеткалары әлсін-әлсін өліп, қайта жаңарып отырады. Дайындық кезеңі мен бөлініп жаңа клетканың түзілуі аралығын митотикалық цикл деп атайды.Өсімдіктерде, жануарларда, саңыраукүлақтарда дене (соматикалық) жэне жыныстық клетка болады. Дене клеткасындағы болатын хромосомалар жиынтығының саны екі есе көп болады, оны диплоидты (2 п) деп белгілейді. Жыныстық клеткаларда ядросындағы хромосомалар жиынтығы саны екі есе аз болады. Оны гаплоидты (п) деп белгілейді. Жоғарғы сатыдағы (тамыры, сабағы, жапырағы бар) өсімдіктерде бір дараның диплоидты жэне гаплоидты кезеңі бірін-бірі ауыстырып, үрпақ алмасу жүріп отырады.Диплоидты клеткалар митозды (аналық клеткаларда жэне жаңадан түзілген жас клеткалардағы хромосомалар жиынтығы саны бірдей) жэне мейозды (аналық клеткалардагы хромосома саңынан, жаңадан түзілген жас клеткалардағы хромосомалар саны екі есе аз) бөлінеді. Бірінші жағдайда дене клеткалары түзіліп организм өседі, екіншісінде жыныстык клеткалар, споралар пайда болады.Митозды бөлінуде клетканың бөлінуге дайындық кезеңін интерфаза деп атайды. Түзілген жас клетка өсіп интерфаза кезеңіне өтеді. Аналық клеткаға айналады. Тиісті функциясын орындайды. Митозды бөлінуге дайындық кезеңі басталады. РНҚ, белок, ферменттер көп болып түзіледі.ДНҚ еселеуінде оның екі спиралі ажырап, эрқайсысы өзіне үқсас ДНҚ спиралін (екі спиральді хроматидтер) түзеді. Клетканың өсуі тоқтайды. Митозды бөліну басталады.
Митоз. Оньщ төрт фазасы: профаза, метафаза, анафаза, телофаза болады.
Профаза. РНҚ-ның синтезі тоқталады. Ядроның көлемі үлғаяды. Еселенген хромосомалар ширатылып, жуандап, ядрода қабықшасына жанасып жиналадь;. Ядро қабыгы жыртылып, цитоплазмада шашылып орналасады.
Метафаза. Еселенген хромосомалардың ширатылуы шегіне жетеді. Клетка экваторына жылжиды. Еселенген хромосомалар экваторда бір деңгейде орналасып, центромерлері арқылы үршықтың жібімен байланысады. Әрбір хромосома үштары полюстерге бағытталған, центромері аркылы байланысқан, екі хроматидтен түрады.
Анафаза. Хромосомалардың центромерасы бөлінеді. Хроматидтер хромосомаларға айналады. Yenршықтың жібі хромосомаларды центромері арқылы клетканың полюстеріне тартады.
Телофаза. Хромосомалардың спиралі жазылып, жіңішкереді. Эндоплазмалық тордан ядро қабығы түзіледі. Цитоплазма өсімдіктерде бөлетін перде арқылы екіге бөлінеді (төмендегі суретте көрсетілген). Оны цитокинез деп атайды. Митоз 0,5-3 сағат арасында жүреді.
Мейоз. Мейоз (гр.созі шеіозіз -- азаю, кему) ядроның хромосома жиынтығы диплоидтан (2 п) гаплоидтқа (п) азайып, клетканың болінуі. Аналық клеткада бір рет жүптасқан хромосомалардың митоздағы сияқты еселенуі (репликациясы) жүреді. Содан соң ядроның жэне клетканың екі рет бөлінуі жүреді. Оны мейоздың бірінші жэне екінші болінуі деп атайды. Сөйтіп диплоидты клеткадан торт гаплоидты клетка түзіледі.Мейоздың болінуі жыныстық клеткалар: жүмыртқа клеткасы, спермиялар (сперматозоидтар), үрпақ алмасу жүретін өсімдіктерде споралар түзілерде, кейбір үрпақ алмасу жоқ, томенгі сатыдағы осімдіктерде гаметалар түзілерде жүреді. Мейозды болінудің бірінші кезеңінде де, екінші кезеңінде де профаза, метофаза, анафаза, телофаза фазалары болады
Жасаушы ұлпа. Меристема
Шыгу тегі, қүрылысы, атқаратын қызметі бірдей клеткалар үлпа түзеді. Өсімдіктердің сабағын, өркендерін, тамырларын, жапырақтарын түзетін үлпаны жасаушы үлпа, меристема деп атайды.Өсімдіктердің сабағын, өркендерін, тамырын үзартып өсіретін үлпа - алғашқы меристема. Алғашқы меристема өркеннің, тамырдың төбесінде, астықтардың сабағының буындарында болады (12,13-суреттер). Перицикл мен прокамбий де (камбий түзетін клеткалар) алғашқы меристема.Соңғы жасаушы (соңғы меристема) үлпа сабақты, өркенді, тамырды жуандатып өсіреді. Жарақаттанған орынды қалпына келтіреді. Соңгы жасаушы үлпага камбий жэне соңғы жабын үлпаны түзетін, перициклдан түзілген феллоген жатады.Алғашқы, соңғы меристеманың клеткалары майда, клетка қабығы жұқа, протоплазмасы қою. Ядросы ірі, клстканың % бөлімін қамтиды. Тез бөлініп көбейеді.Меристеманың клеткалары даму барысында үш кезеңнен өтеді. Біріншісі, бөлініп клеткалардың түзілуі. Клеткалық материалдың жасалынуы. Екіншісі, клеткалардың қабығының созылып өсуі. Бүл кезенде протоплазма үлғайып үлгірмей, бірнеше жерден жыртылып кетеді де, араларын вакуоль шырыны толтырады. Үшіншісі, басқа түпкілікті
үлпалардың клеткаларына ажырау, дифференциялану кезеңі.
Түпкілікті үлпаларға жабын, тірек (механикалық), өткізгіш, фотосинтездеуші, қор жинаушы, бөліп шыгарушы, дэнекер үлпалар жатады.
Жабын ұлпа.
Атына сәйкес жабын ұлпа өсімдіктердің вегетативті мүшелерін, гүлінің құрылысындағы мүшелерін, жемісін жауып орналасады.Жабын үлпа үш топқа бөлінеді. Алғашқы жабын үлпа жапырақтардың, бірінші жылы түзілген жас өркендердің, біржылдық өсімдіктердің тамырын, сабағын жэне көпжылдық өсімдіктердің тамырының алғашқы кезеңінде сыртын жауып жатады. Жапырақтарды бірінші жылы түзілген өркендерді жауып орналасқан жабын үлпаны эпидерма немесе эпидермис деп атайды. Эпидерма бір қатар клеткалардың тығыз орналасуы нәтижесінде түзілген. Сыртында эртүрлі түктері (трихома) болады (15- сурет). Жапырақтың үстіңгі бетіндегі эпидерма клеткалары түссіз, хлорофилл дэндері болмайды. Астыңғы бетіндегі эпидермада устьице саңлаулары болады, кейде мм2 аудандағы саны 200 асады. Әр устьице саңылауы екі бүйрек тэрізді клетканың түйісуінен түзілген (14-сурет). Арасында устьице саңлауы болады. Саңлау арқылы газ алмасу, булану жүреді. Тек осы устьице саңлауын түзіп түрған клеткаларда ғана хлорофилл дәндері болады. Хлорофилл дәндерінде фотосинтез жүреді. Алдымен глюкоза біртіндеп полимерленіп крахмал түзіледі. Крахмал суда ерімейді. Сондықтан устьице саңлауын түзіп түрған клеткалардың протоплазмасының концентрациясы төмендеп гипетоникалық ертіндіге айналады. Суы жартылай өткізгіш клетка қабығы арқылы көрші протоплазманың гипертоникалық ертіндісіне өтеді. Устьице клеткалары тургоры төмен түсіп, саңлауы жабылады. Керісінше, крахмал гидролизденіп қантқаайналғанда, қант суда еритін болғандықтан устьице клеткаларының протоплазмасы концентрациясы жоғарылайды, гипертоникалық ертіндіге аііналады. Көрші гипетоникалық ерітіндісі бар клеткалардан су өтеді. Тургор қысымы жоғарылайды. Устьице саңлауы ашылады.Тэулігіне устьице саңлауы аңызақ желдерде, жоғары температурада, улы газдарда жабылып қалады. Қалыпты жағдайда ашық болады.Тамырдың сыртындағы алғашқы жабын :рпа эпиблема.Екіншісі, соңғы жабын ұлпа көп жылдық шөптесін өсімдіктердің сабагын, ағашты өсімдіктердің жас өркендерінің сыртында жетіледі. Соңғы жасаушы ұлгіа (соңғы меристема) феллоген сыртқа қарай өлі клеткалардан тұратын феллеманы, ішке қарай тірі, аздаған хлорофилл дәндері бар клеткалардан тұратын феллодерманы түзеді. Үшеуі қосылып сонғы жабын ұлпа перидерманы пайда етеді. Феллема жыл сайын түзіліп қосылып тозды түзеді (16-сурет). Перидермада арасы ашылған өлі клеткалардан түратын, газ алмасу жүретін жасымықшалар болады.Үшіншісі, діннің сыртындағы қабықша. Оны ритидом деп атайды. Феллема жыл сайын түзіліп, кейде перидерма түгелдей өліп ритидом түзеді. Астынан жаңа перидерма пайда болады.Жабын үлпаның үш түрі де ішкі ұлпаларды қорғайды.
Олардың қалыпты жұмысын қамтамасыз етеді.
Тірек (механикалық) ұлпа.
Өсімдіктерге клетка қабығы, ұлпалар қосылып мықтылық береді. Негізгі мықтылық қасиеті тірек үлпасына байланысты болады. Ол көп қабатты үйлердің темір бетоннан түратын каркасымен теңеседі.Тірек үлпасы 3 түрлі клеткалардан түрады. Колленхима тірі, склеренхима мен склереидтер өлі клеткалар.Колленхима өсімдіктердің жапырақ сағағында, аздапжапырақ алақанында, ағашты өсімдіктердің бүтақтарында соңғы жабын үлпа перидермасының астында, шөптесін өсімдіктердің сабағының қырларында жетіледі. Тірек үлпаның басқа клеткалары сияқты клетка қабығы қосымша қалындау арқылы берік, мықты болады. Егер клетка қабығының бүрыштары қалыңдаса бүрышты, тангентальды қабығы (эпидермаға параллель) қалыңдаса тақталы, екеуі де қалыңцаса бүрышты -- тақталы.Склеренхима клеткалары ағашты, бүталы өсімдіктердің бүтақтарының (өркендері) перидермасы (соңғы жабын үлпа) астындағы, тін бөліміндегі тін талшықтары, сүрек бөлімінде (либриформ), бір жылдық дара жарнақты өсімдіктерде сабағының эпидермасы астында қабат түзіп, жүйкелердің қүрамында болады. Склеренхима клеткалары алгаш тірі болып, біртіндеп клетка қабығына тағы 150-ге дейін қабаттар қосылады да, ішке ауа, қоректік заттар өтпейді. Нәтижесінде протоплазма ыдырап, өлі клеткаларға айналады (19-сурет).Склереидтер, айрықша сүйектенген, тастанган клеткалар. Клетка қабығы айрықша қалындаған. Өсінділері болады. Клетка кабығында ортасындағы ыдыраған протоплазма орнындағы саңлаумен байланысатын тесіктері орналасқан. Грек жаңғағы жеміскабы құрамында, сүйекті жемістердің (өрік, шие, шаблалы) сүйегінің қүрамында, бүршақ, үрмебүршақ, маш, соя түқымдарының қабығының, алмүрт, айва, мойыл жемістерінің жүмсағының қүрамында болады
Өткізгіш ұлпа.
Өсімдіктер тамыры арқылы топырақтан; жапырақтары, сабағы арқылы ауадан қоректенеді. Екі ағыс болады. Жоғарғы жэне төменгі ағыс. Жоғарғы ағысты ксилема, төменгі ағысты флоэма деп атайды.Жоғарғы ағыс ксилема трахеид, трахея түтіктерінен түрады. Трахеид бір клеткадан, трахея 2-5 клеткадан түзілген. Бүл түтіктердің ішімен су жэне онда еріген минералдық заттар тамыр арқылы сіңіп, су мен минералдық заттардың молекулалары үзіілмейтін тізбек түзіп, сабаққа, жапырақтарға көтеріледі. Бүл қүбылыс кезінде трахеид, трахея түтіктері қабысып қалмауы үшін қабырғалары екінші рет алдымен сақина, ол өзгеріпспираль, ол өзгеріп сатылы, одан торлы, нүктелі болыпқалыңдайды. Қабырғасы сақиналы, спиральды қалыңдағандары алғашқы протоксилема деп; сатылы,торлы, нүктелі қалыңдағандары соңғы метаксилема болады.Төменгі ағысты түзетін флоэмаға сүзгілі клеткалар,сүзгілі түтіктер жэне оның серіктері жатады. Сүзгілі клеткалардың барлық қабықтарында сүзгілі алаңдары болады. Сүзгілі клеткалар төменгі қүрылымды өсімдіктерде (плаун тәрізділер, қырықбуын тәрізділер, папоротник тэрізділер, ашық түқымды өсімдіктер) болады. Сүзгілі түтіктердің көлдеңен перделерінде сүзгілі алаңдары, үзын қабырғаларында қарапайым тесіктері болады.Жогарғы қүрылымды жабықтүқымды (гүлді) өсімдіктерде болады. Сүзгілі клеткалар, сүзгілі түтіктер және оның серіктерінің ішімен жапырақта фотосинтез нәтижесінде түзілген органикалық заттар өсімдіктердің жапырақтарына, сабағына, тамырына таралады.Өткізгіш шоқ (жүйке). Жапырақтардан жүйкелерді көруге болады. Өткізгіш шоқ 4 элементтен:ксилеманың түтіктерінен, флоэманың сүзгілі клеткаларынан, сүзгілі түтік жэне оның серіктерінен, склеренхима тірек үлпасының клеткаларынан жэне паренхималық клеткалардан (үзындығы, ені, биіктігі бірдей клеткалар) түрады.Склеренхима, ксилема (жоғарғы), флоэма (төменгі) агыстың қалыпты жағдайда қозғалуын қамтамасыз етеді,паренхималық клеткалар арқылы төменгі ағысқа органикалық заттардың горизонтальды қозғалысы жүреді.Жүйкенің өсімдік жапырақтарындағы түрі түйық коллатеральды. Сыртқы флоэма мен астыңғы ксилеманың арасында камбий жоқ. Егер камбий болса,ашық коллатеральды болады. Ашық коллатеральды жүйке (өткізгіш шоқ) сабақта, тамырда болады. Биколлатеральды жүйкенің ксилеманың екі жағында флоэма, сыртқы флоэма мен ксилеманың арасында камбий болады (асқабақтың сабағында). Шеңберлі жүйкеде ксилема флоэманы, немесе, керісінше флоэма ксилеманы қоршайды. Гүл мүшелерінде болады.Сәулелі жүйкеде ксилема мен флоэма элементтері радиус бойынша кезектесіп, бір деңгейде орналасады. Тамырдың алғашқы құрылысында болады.
Қор жинаушы ұлпа.
Өсімдіктердің вегетативтік мүшелерінің паренхималық клеткаларында қоректік затгар крахмал, белок, май қатты күйінде болады. Қоректік заттар ертінді күйінде клетканың қабыгына (пияздың жуашыгы) жиналады. Су жинаушы клеткалар да қор жинаушы үлпаға жатады. Су паренхималық клеткалардың вакуоліне жиналады. Оңтүстік Америкада өсетін қүмыра ағашының діңінің паренхималық клеткаларына жаңбырлы маусымда 500л дейін су жиналады да, қүргақшылық кезеңде оны біртіндеп пайдаланады. Су өсімдіктерінің вегетативті мүшелерінде болатын ауа қуыстықтарын түзетін үлпаны аэренхима деп атайды.
Бөліп шығарушы ұлпа.
Өсімдіктерден сүт, түз, алкалоидтар, шайыр, нектар т.б. белінеді. Оларды бөлетін клеткалар бөліп шығарушы үлпаға бірігеді. Бөліп шығарушы үлпаның клеткалары дара немесе көпклеткалы болады.Қалақай (ІМіса) өсімдігінің жапырақ, сабақтарының бетінде бір клеткалы үшы үшкір, түбі кеңейген түктері (трихома) болады. Түбіне күйдіргіш алкалоидтар жиналады. Тиіп кеткенде үшкір үшы сынып, күйдіргіш алкалоидтары адамның бұлшык етіне қүйылады. Бүлшық еттің жүмысы жақсарады.Алабүта (Сһепоросііиш аІЬит) өсімдігінің сабақтары мен жапырақтарының бетінде бір клеткалы, көпіршік тэрізді түктері болады. Сабақтың, жапырақтың ішкі қүрылысындағы паренхималық клеткалардан протоплазмалық ток арқылы артық түз ертінді күйінде көпіршік тэрізді түктерге өтеді. Түк жыртылып, түз ертіндісі сабақ, жапырақ бетіне төгіледі. Кеуіп, өсімдік ақшыл түсті болады. Түзды топырақта өсуге бейімделуі.Қазақстан территориясының көп аудандарының топырағы түзды. Түзды топырақта бүталы өсімдік жыңғыл (Татагіх) өсуге бейімделген. Бүл өсімдіктің түзды бөліп шығарушы көп клеткалы үлпасы болады. Ол 8 клеткадантүрады.Астыңғы алтауына паренхималық клеткалардан протоплазмалық ток арқылы түз ертіндісі түседі. Жоғарғыекі клетка арқылы сыртқа шығып, кебеді. Тұзды топырақта өсуге бейімделуі.Шоңайнада (Агсііит) жэне сүттігенде (ЕирһогЬіа) сүт арнайы түтікшілерге жиналады (27-сурет).Шайыр арнайы құрылым арқылы бөлінеді. Ішінде эпителий клеткалары, сыртында өлі клеткалары болады. Өлі клеткалары қоректік заттарға бай паренхималық клеткалармен шекараласып орналасады (28-сурет).Нектар өсімдіктердің гүлдерінің кұрылысындағы жэне вегетативті мүшелеріндегі шырын бөлетін орыннан (нектарниктер) бөлінеді. Эпидерманың бір бөлігі жэне оның астындағы бір немесе бірнеше қатар орналасқан паренхималық клеткалар. Егер нектар флоэмамен байланысты болса, шырынның құрамындағы қанттың мәлшері 40 пайыз, егер ксилемамен байланысты болса - 8 пайыз ғана болады. Қазтамақта (Оегапіит) эфир майы безді түктерден бөлінеді.
Даражарнақты өсімдіктер тұқымының құрылысы
Даражарнақты өсімдіктер эволюция кезінде (тарихи даму) қосжарнақтылардан пайда болған. Сондықтан даражарнақтылардың түқымының қүрылысында бір жарнагы сақталған, екінші жарнағы қысқарып редукцияланған. Қысқарған жарнағын эпибласт деп атайды.Бидайдың дэні - жемісі. Жеміс қабы мен түқым қабығы кірігіп кеткен. Yenзынынан кесіндісінде сыртында жеміс кабы, ішінде түқым қабығы болады. Ішкі қүрылысында жақсы жетілген үлпаларына қоректік заттар (крахмал, белок, май) жиналған эндосперм жэне үрық болады. Екеуінің арасында ертінді түріндегі қоректік қор заттарды эндоспермнен өсе бастаған үрыққа өткізетін бір жарнағы (қалқанша) орналасқан.Yenрықтың сыртқы бетінде қысқарған жарнағы эпибласт бар. Эпибластың паренхималық клеткаларының вакуоліне су қорға жиналып, көктемде күрғақшылық болған жағдайда суын өсе бастаған үрыққа береді.Yenрықтың бүршігінің (қысқарған өркен) төбесіндегі қалпағы колеоптилі, тамырының сыртындағы колеоризасы топырақпен зақымданудан қорғайды.Бүл қүрылысы даражарнақтылар класы түрлерінің түқымдарына тэн. Даражарнақты өсімдіктерге бидай, арпа, сүлы, жүгері, күріш, тары, қамыс, күрмек т.б. жатады.Көпжарнақты түқымды өсімдіктерге ашықтүқымдылар бөлімінің түрлері жатады (қарағай, шырша, арша т.б.). Көпжарнақты түқымның ұрығындағы алғашқы тамыры гипокотильмен ұласады. Гипокитилі біткен жерде көпжарнағы, мысалы, қарағайда 3-8 дейін болады. Жарнақтардан жоғары гипокотиль эпикотильмен жалғасады. Эпикотильдің ұшында бүршік бар. Көпжарнақты түқымның үрығы түқымның ішіндегі аналық өскінше (гаметофит) эндоспермінде жетіледі.
Қосжарнақты өсімдіктердің құрылысы мен өсу динамикасы
Қосжарнақты тұқым өнгенде, алдымен топырақ бетіне екі жарнағы және сабақтың ұшындағы төбе бүршігі көтеріледі. Екі жарнағындағы қоректік заттар (крахмал, белок, май) ұрықтың өсуіне жұмсалып, босап, жасыл түсті болады. Кейін құрап кетеді.Сабақтың тамырға өтетін бөлімін тамыр мойны деп атайды. Тамыр мойнынан қосжарнағына дейінгі сабақтың бөлімін гипокотиль деп, жарнақгардан нағыз жапырақтарға дейінгі сабақтың бөлімін эпикотиль деп атайды.Қосжарнағы қоректік заттарынан босап, сары түсті болып, топырақ астында қалатын да өсімдіктер бар (бүршақ, тал). Көшетке гипокотилі жақсы жетілгендерін пайдаланады. Қосжарнақты түқым қосжарнақтылар класы түрлеріне тэн болады.
Тамырдың морфологиялық құрылысы.
Тамыр өсімдіктердің топыраққа бекінетін, суда еріген минералдық заттарды сіңіретін, қор затгар жиналатын вегетативтік мүшесі. Негізгі, жанама, қосалқы тамырлар болады. Негізгі тамыр түқымның үрығынан өсіп жетіледі. Оның бірінші, екінші, үшінші; тағы, тағы реттегі бүтақталуы жанама, сабақтан, тамырсабақтан, жапырақтан өсіп жетілгендері қосалқы тамырлар болады.Кез келген тамырдың 4 аймағы болады, олар бөліну, өсу, сору, өткізу (бүтақталу) аймақтары.Контрактильді тамырлар - жуан, жан-жағынан өсіп, гүл шогыры ауыр, ірі өсімдіктерді (күнбағыс, жүгері) топыраққа батырып бекітіп (пияздың жуашығы) өсіретінқосалқы тамырлар.Тыныс алдырушы тамырлар (пневматикалық) теңіз суы тасуы кезінде жағалық мангр ормандардың өсіп түрған топырағы батпаққа айналады. Батпақта оттек аз болып, мангр ормандары ағаштарының қосалқы тамырлары тік ауаға көтеріліп өседі. Кейде иіліп топыраққа батып өседі.Кіндік жэне шашақ тамыр жүйелері бар. Кіндік тамыр жүйесінде түқымнан өскен негізгі тамыр жэне жанама тамырлар ылғи жуандап өсіп ерекшеленеді. Кіндік тамыр жүйесі қосжарнақтылар класы түрлеріне тэн.Шашақ тамыр жүйесінде түқымнан өскен негізгі тамырдың біраз өскен соң, өсуі тоқтайды немесе баяулайды да, сабақтан өскен қосалқы тамырларданайырмашылыгы болмай қалады. Шашақ тамыр жүйесі даражарнақтылар класы түрлеріне тән.
Тамырдың алғашқы анатомиялық құрылысы.
Тамырдың алғашқы құрылысы. Тамырдың ұлпалары сору зонасында дифференцияланады. Шығу тегі жағынан бұл алғашқы ұлпалар, өйткені олар өсу зонасының алғашқы меристемасынан пайда болады. Сондықтан сору зонасындағы тамырдың анатомиялық құрылысы алғашқы болып саналады. Осы кезенде тамыр орталық цилиндрге және алғышқы қабыққа бөлінеді, оның сыртын тамыр түктері бар бір қатар клеткалар - эпиблема жауып тұрады .
Құртқашаштың (ирис) тамырының алғашқы құрылысы:
1-эпиблеманың қалдығы; 2-экзодерма; 3-негізгі паренхима; 4-эндодерма; 5-эндодерманың өткізгіш клеткасы; 6-перицикл; 7-ксилеманың сәулесі (луч ксилемы); 8-флоэманың участкесі (2-5-алғашқы қабық; 6-8 орталық цилиндр).
Алғашқы қабықтың сырты - экзодерма тығыз орналасқан көп бұрышты клеткалардан тұрады, олардың қабықшалары келешегінде тозға (пробка) айналып қорғаныш қызметін атқарады. Экзодерманың астында негізгі паренхима орналасады, ол алғашқы қабықтың негізгі бөлігін түзеді. Алғашқы қабықтың ішкі қабаты - эндодерма бір қатар клеткалардан тұрады. Бұл клеткалардың радиальды және ішкі қабықшалары қалың болып келеді. Эндодерманың клеткаларының қабықшалары азды көпті пробкаға (тозға) айналады, ал кейбір өсімдіктер олар тіпті сүріктенеді (ағаштанады). Осындай қабықшалары қалың клеткалардың арасында қабықшалары жұқа болып келетін тірі клеткалар деп атайды, өйткені су орталық цилиндрге солар арқылы өтеді.
Өткізгіш клеткалары ксилеманың ұсақ түтіктерінің қарама-қарсысында орналасады. Сонымен эндодерма судың ксилемаға өтуін реттеп отырады. Орталық цилиндрдің сыртын перецикл қаптап тұрады, ол бір қатар тірі паренхималық клеткалардан тұрады. Перециклден жанама тамырлармен қосалқы бүршіктер пайда болады. Орталық цилиндрдің ортасын радиальды өткізгіш шоғы алып жатады. Әдетте мұндай шоқта ксилемаортасында орналасады және бірнеше сәуле тәрізді үшкір тармақтар түзеді. Олардың сырт жағында ұсақ түктері орналасады. Ксилеманың тармақтарының арасында флоэманың участоктері орналасады. Олар ксилемадан қабықшалары жұқа болып келетін паренхималардың аздаған қабаттарымен бөлініп тұрады.
Дара жарнақты өсімдіктерде тамырдың алғашқы құрылысы өткізгіш зонасында сақталып отырады. Бұл жерде тек эпиблема болмайды, ал қорғаныш қызметін экзодерма атқарады.
Тамырдың соңғы анатомиялық құрылысы.
Тамырдың соңғы құрылысы. Қосжарнақты және жаланаштұқымды өсімдіктердің тамырының орталық цилиндрінде алғашқы кездерден бастап - ақ камбий түзіледі. Оның белсенділігінің нәтижесінде тамыр екінші рет өзгеріске ұшырап жуандайды. Камбий флоэмамен ксилеманың арасында паренхималық клеткалардан пайда болады (64-сурет). Ол тамырдың ортасына (өзегіне) қарай соңғы ксилеманың элементтерін беретін клеткаларды бөліп шығарады. Алғашқы ксилеманың түтіктерінің перициклмен шектесетін жерлеріндегі участоктерде, перициклдің клеткалары да камбийге айналады. Бірақ ол тек паренхималық клеткаларды ғана береді, олардан радиалды сәулелер пайда болады. Алғашқы кездерде камбийдің қабаттары иректеу формалы болып келеді, содан соң біртіндеп дөңгелектеніп, орталықтан шетке қарай ыгыстылады. Соңғы ксилема мен соңғы флоэма тамырдың кіндігінен шетіне қарай ығыстырылады. Перициклдің клеткаларынан тоздық (пробкалық) камбий түзіледі, ол сыртқа қарай тоз (пробка) қабатын түзеді. Соған байланысты алғышқы қабық орталық цилиндрден біртіндеп бөлектенеді де өледі, содан соң түсіп қалып отырады. Тек тоз қабатымен қапталған орталық цилиндр ғана қалады.
Қос жарнақты өсімдікті тамырының алғашқы құрылысының, соңғы құрылысына ауысуы (сызба - нұсқасы)1-эпиблема; 2-алғашқы қабық; 3-алғашқы флоэма; 4-камбий; 5-алғашқы ксилема; 6-эндодерма; 7-перицикл; 8-соңғы ксилема; 9-соңғы флоэма; 10-радиальды сәуле; 11-соңғы қабықтың паренхимасы; 12-перидерма.
Сонымен тамырдың соңғы құрылысында алғашқы ксилема ортасында орналасады (66-сурет). Оның сәулелерінен радиалды сәулелер басталады - қабықшалары жұқа тірі паренхималық клеткалардың участоктері. Радиальды сәулелермен соңғы ксилеманың үлкен түтіктері бар жалпақ участоктері және ұсақ сүректік паренхиманың клеткалары алмасып келіп отырады. Олар параллель радиальды қатарлар түзіп орналасқан, ұсақ әдетте қабықшалары жұқа клеткалардан тұратын камбий зонасымен қоршалған. Камбий зонасынан сыртқа қарай соңғы ксилеманың әрбір участогінің қарсысында, соңғы флоэма орналасады. Радиальды сәулелердің паренхимасын беретін камбий нашар байқалады. Сыртқа қарай ол сонымен бірге негізгі паренхималарды бөліп шығарады. Камбийдің сырқа қарай орналасқан ұлпалар (флоэма, негізгі паренхима, феллодерма және тоздық камбий), екінші реттік қабық деп аталынады.
Түйнек бактерияларына толталыңыз.
Бұршақтар тұқымдасының түрлерінің жанама тамырларының қабық қабатының паренхималық клеткаларына ШіігоЪіит 1е§итіпозагит бактериялары коныстанып, қарқынды көбейіп, түйнектер түзеді. Атмосфераның құрамындағы азотты сіңіріп, азотты қосылыстарға айналдырады. Азот осы күйіңде гана өсімдік клеткаларына өтеді. Біразы өсімдік клеткаларындағы белоктарды түзуге қатысады. Сондықган бұршақтар
тұқымдасына жататын өсімдіктердің түқымдары табиғи белокқа бай, адамның азыгына пайдаланылады. Вегетативтік мүшелері сапалы, құнды жем-шеп болып есептелінеді. Қалғаны бактериялардың тіршілігі тоқтап, тамыр шіріп ыдырағанда азоттың табиғи тұздарына айналып, топырақты құнарландырады. Жылына 1 гектар жерде бұршақ тұқымдасына жататын өсімдіктер 100 кг-нан 400 кг-ға дейін азоттың табиғи тұздарын түзіп, топырақты құнарландырады. Бүршақтар тұкымдасына жататын өсімдіктерді ауыспалы егісте пайдаланады.
Тамыр аймақтары. Колиптроген деген не?
Тамыр көптеген және әр түрлі жасушалардан тұрады.Оны бірнеше бөліктерге немесе аймақтарға бөлуге болады.Тамырдың ең ұшын тамыр оймақшасы жауып тұрады.Тірі, жұқа өабықшалы жасушалардан тұратын тамыр оймақшасы әрдайым қабыршақтанып, түлеп отырады.
Тамыр оймақшасының жабын ұлпалары болады. Олар тамырды топырақта болатын кейбір қатты бөлшектердің зақымдануынан қорғайды. Оймақшаның сыртқы жасушаларының түлеп түсуі тек топыраққа үйкелуден ғана болмайды. Олардың астыңғы жағында жас, тірі жасуша қабаттары болады. Мұнан тамыр үйкелісін азайтатын , тамырдың топырақта қозғалуын жеңілдететін зат бөлінеді. Құрғаған жасушалар қабыршақтанып түседі.
Тамыр оймақшасының астында түзуші ұлпа орналасады. Оның жасушалары әрдайым бөлініп, өсіп отырады. Барлық бөлінетін жасушалар осы ұзындығы 1 мм бөліну аймағында болады. Тамыр, бөліну аймағындағы жасушалардың бөлінуі нәтижесінде ұзарып өседі.Бұл аймақтың түсі сарғыш келеді.
Бөліну аймағынан соң тамыр жұмсақ, мөлдір болып көрінеді.Бұл-өсу аймағы. Өсу аймағындағы жасушалар созылыңқы болып келеді және бұл аймақтың мөлшері онша үлкен болмайды. Мұнан жоғары ұзындығы 5-200 мм болатын сору аймағы орналасады.Минералды заттар мен суды сору қызметін осы аймақта болатын тамыр түкшелері атқарады.Тамыр түкшелері қабырғасы, цитоплазмасы, ядросы және басқа бөліктері бар жасуша екенін ұлғайтқыш әйнекпен байқауға болады.
Тамырдың 1мм2 бетінде 200-ден 400-ге дейін тамыр түкшелері болады. Тамыр түкшелері болғандықтан, тамырдың сору беті 18 есеге жуық өседі. Тамыр түкшелері 10-20 тәулік қана тіршілік етеді. Тамырдың жас бөлігінде жаңа тамыр түкшелері түзіледі.
Калиптроген (этимология: грек тілінен. καλύPIτρα (kalýptra) -- тамыр қабығы түзілетін жасушалардың меристематикалық қабаты. Тамырдың өсу конусында орналасқан.Калиптроген негізінен монокотилондарда кездеседі; оның дикотиледондағы рөлін тін атқарады, оның ішінен тамыр қақпағынан басқа
сыртқы түкті сорғыш қабаты пайда болады; мұндай меристематикалық тін дерматокалиптоген деп аталады.
Сабақтың морфологиялық құрылысы.
Сабақ өсімдіктің топырақ бетіндегі жапырақтар жетілетін бөлімі. Сабақтың жапырақ жетілетін орны буын болады. Екі буынның арасындағы сабақтың бөлімі буын аралығы болады. Буындары жақын орналасса қысқарған сабақ деп аталады. Негізгі сабақта жэне оның өркендерінде (бұгақтары) бүршіктер жетіледі. Бүршік қысқарған өркен. Бүршіктің өсі алғашқы меристема -- өсу нүктесі болады. Оның төменгі жағын эртүрлі жастағы жапырақтар қоршап жетіледі. Ең астыңғы қабыршақ жапырақ түгел жауып ішіне су, микроорганизмдерді жібермейді (42-сурет). Өркеннің ұшында төбе, бүйірінде бүйір, діңінде бұйыққан бүршіктер; тамырсабағында, гипокотилінде,жапырақтарында, тамырында қосалқы бүршіктері болады. Бүршіктен өркен (бұтақ) өсіп жетіледі. Өркендер дихотомиялы, моноподиальды, симподиальды, жалған дихотомиялы бұтақталады (44-сурет).Дихотомиялы бүтақталуда төбе бүршігінен екі өркен, олардың төбе бүршігінен тағы екі өркен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.