Қазақ тілінің тарихи грамматикасы пәнінің мақсаты мен міндеттері, зерттеу нысаны

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Қазақ тілінің тарихи грамматикасы пәнінің мақсаты мен міндеттері, зерттеу нысаны

Қазақ тілінің тарихи грамматикасы сөзсіз түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы тығыз байланыста. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы тілдегі барлық салалардың қалыптасуы мен дамуын, өзгеру бағыттарын зерттеп түсіндіреді. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы пәні төмендегідей бөлімдерді қамтиды:

Тарихи лексикология

Тарихи фонетика

Тарихи морфология

Тарихи синтаксис

Тіл құрамында тілдің өткен дәуірлерінің белгісі - жеке сөздер, формалар, сөз тіркестері көптеп сақталады. Тарихи грамматика осындай фактілердің барлығын да тілдің белгілі бір дәуірінің көрінісі ретінде пайдаланады

Қазақ тілінің грамматикалық жүйесін дамуын зерттеуде сүйенетіндерек көздер мыналар:

1. көне дәуір ескерткіштері

2. қазақ тілі диалектілері, фольклор, ономастика, кірме сөздер

3. ХУШ-ХІХ ғасырларда жазылған қолжазбалар, қазіргі қазақ тілі.

Қазақ тілінің тарихи грамматикасы пәні «Қазақ әдеби тілінің тарихы», «Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы» пәндерімен тығыз байланыста тілді зерттейді.

Тарихи-салыстырмалы әдістің қолдану мақсаты - қазіргі тілдегі дыбыстар мен морфемалар жүйесінің алғашқы сипатының тарихын, жобасын анықтау.

Қазіргі түркі тілдерінің арасындағы фонетикалық, морфологиялық, лексикалық айырмашылықтарын салыстыра отырып, сол тілдердің көне дәуір ескерткіштеріне қатысын айқындауға мүмкіндік береді . Бұл ретроспективтік тәсіл деп аталады да, жазуға дейінгі көне дәуірлерде қолданыс тапқан тілдің тілдің сипатын болжауға, жобалауға негізделеді.

Ғылыми этимологиянын принциптері

Этимология дегеніміз не? Этимология-тарихи лексикологияның кең саласы. Бұл сөз грек сөздерінің "ақиқат" және "білім" тіркесімінен шыққан. Оның міндеті-сөзді, атаудың мағынасын ашу. Этимологиялық зерттеулер қай тілде жүргізілсе де, ғылыми тұрғыдан олар үш түрлі принципті: фонетикалық, морфологиялық және семантикалық анықтайды. Фонетикалық принцип бір топтағы әр тілдің немесе ана тілінің дыбыстық жүйесіне тән әр түрлі фонетикалық заңдылықтарды қатаң ескеруді қажет етеді (сингармонизм - дыбыстың таралуы және ассимиляциясы, дыбыстардың алмасуы және сәйкес келуі, жүктілік және қосымша дыбыстың әлсіреуі, дыбыстардың естілуі мен ұзаруы, дыбыстардың қаттылығы мен қысқаруы, орын ауыстыру және апокопия, элакия және парагия, рельс және синтез және т. б. )

Морфологиялық принцип Түркі тілдері құрылымының ерекшеліктерін морфологиялық талдаудың негізгі мақсаты, мысалы, түркі тілдерінің құрылымдық құрылымына сәйкес олардың бастапқы түбірі, қарапайым түбірі, туынды түбірі және грамматикасы болады. Сөздердің тұлғалық өзгерістеріне байланысты заңдылықтарына негізделеді. Мәселен, түркі тілдерінің жалғамалық құрылысына сәйкес, олардың ілкі түбір, жай түбір, туынды түбір және граммат. тұлғалардың ара-жігін ажырату болып саналады.

Семантикалық принцип - сөздердің мағынасын анықтауда этимологияның негізгі критерийлерінің бірі болып саналады. Өйткені мағынасыз сөз болмайтыны белгілі және ол мағына сол сөздің дыбыстық не морфологиялық тұлғасына да тікелей қатысты. Этимологиялық принцип. Сөз мағыналарының көнеруі, күңгірттенуі, ұмыт болуы, тоғысуы, іштей жіктеліп, көп мағынаға, тіпті біртекті омонимдерге айналуы, т. б. сөз табиғатына тән семанткикалық заңдылықтар.

Тарихи принцип - белгілі этностың туындысы, ал этнос белгілі бір аумақта, тарихи кеңістіктегі қолданылған сөздер. Оны анықтайтын өзіндік дүниетанымы, дәстүрі, салты, өмір тіршілігі, рухани-материалдық мәдениеті т. б. алынады. Бұл аталған этимологиялық принцип-критерийлер өзара тығыз байланыста, қатыстырыла қолданылады.

Сөздің басы мен аяғындағы тарихи фонетикалық өзгерістер

Қазақ тіліндегі «і» көне түркілік дыбыстың жалғасы, соның орныққан түрі ретінде қарауға болады. Көне түркі тіліндегі іш, іште, бірсөздері құрамындағы «і» қазақ тілінде сол сапасында қалған: іс - істе, бір түрінде дыбысталып отырады. Сондай-ақ бірсыпыра тілдерден ескі түркі тіліндегі й, і дыбысына е -нің сәйкестігі де кездеседі. Мәселен, хакас, алтай тілдерінде «кім» есімдігі «кем» деп қолданылған.

Бұл фактілер Н. К. Дмитреевтің қазіргі түркі тіліндегі і бір кезгі и-дің редукцияға ұшыраған, қысаңдаған түрі дейтін пікіріне себеп болды. Қазақ тілі вокализмі құрамындағы «жаңа» дыбыстардың қатарына тыл, станция, электр сөздерінің құрамындағы ы, и, э дыбыстары да жатқызылуы керек. Сөйлеу нормасы қазақ тілінің байырғы ы, и, е фонемалары мен бұлардың арасында кейде көп өзгешелік байқалмайтыны да бар. Бірақ, екінші жағынан, әлгі сөздер құрамындағы ы, и, э қазақ тілінің осыған жақын дыбыстарменен бірдей емес. Негізгі ерекшелігі ы, и, э дыбыстарының фонемалық мәні сөздер құрамында ғана тек солай көріледі. Бұлардың қай қайсысы қазақ тілінде фонемалық дәрежеге жеткен жоқ екенін айту керек.

Қазақ тілі тарихындағы дауысты дыбыстардың дамуы

Ж. Аралбаев қазақ тілі дауыстылар жүйесінің дамуын үш түрлі кезеңге бөліп қарастырған. Олар: көне түркі кезеңі, орта түркі кезеңі және жаңа түркі кезеңі. Ocы аталған дәуірлерде түркі тілдері құрамы кейін заңдылыққа айналып кеткен фонетикалық өзгерістерге алып келді. Ж. Аралбаевтың aйтуы бойынша, көне түркі кезеңінде, түбір сөз бір дaуыcты фoнемa (г), дaуысты және дaуыccыз фoнемaлa (ГС), дaуыccыз және дaуыcты фонема (СГ), дaуыccыз-дayыcты-дayыссыз фoнемалар (CГC) болып құрылған. Бұл кезеңде фонетикалық буын лексика-грамматикалық морфемамен сәйкес болған. Соған oрaй үш дayыcты фoнемa: а, ы, у болғанына назар аудару керек. Осы дауысты фонемалармен қазіргі қазақ тіліндегі байырғы сөздердің басым көпшілігі aйтылaды. Ocы кезеңге қарай дауыстылардың еріндік-езулік жіктелуіне негізделген қосарлы түбірлер (caрт-сұрт) дe қалыптаса бacтaйды. Oртa ғасырда жоғарыда айтылған дaуыcтылaр негізінде жаңа е, і, ү дауыстылары пайда бола бастады. Бұл фонемалар алдыңғы түбір құрамындағы а, ы, у фонемаларының екінші түбір құрамында бейтараптанғандықтан, яғни, семантикалық қызметінің әлсізденуінің нәтижесі пайда бoлды. Тіл дамуының кейінгі дәуірлерінде ғана бұл дауыстылар фонемалық aйырым белгілерге иe болды. Түркі тілдері вокализмінің 8 дaуыстыдaн тұратын жүйесі ocы кезеңде қалыптасты дейміз. XV-XVI ғасырлар aрaсындa дауыстылар жүйесі ә, и, у дыбыcтaрға толығып отырды. Ә дayыcтыcы шығыс тілдерінің ықпалының нәтижесі бoлca, и, у дыбыc қосындылары тіл құрамында болған дыбыc өзгерістерінің нәтижесі.
V-VІІІ ғ. жазбаларының тілінде де, орта ғасырдың алғашқы кезеңіне қатысты жазбаларда да мұндай «ә» фонемасы ұшырамайды. Қазақ тілінің фактілеріне қарағанда, ә фонемасы шығыс тілдерінің әсерімен қалыптасқан деген пікір дұрыс дейміз.

У, И, Ұ, Ү, О, Ө дыбыстарының шығу төркінін қарастырғанда бу, су, кел сөздерінің құрамындағы у дыбысын қазақ тілі грамматикасында «дифтонг дыбыс» деп алады. «Дифтонг» деп танылуы көмескі болса да бірде ұ, бірде ү естілтіліп жатады. Қазіргі тілдердің материалдарын салыстырсақ: хақас: суғ, тува, шор: суг, башқұрт: һыу, қазақ: су , қырғыз: суу т. б. Бұл фактілерден мына дыбыс сәйкестігін көруге болады: уғ// ыу// уу// у . Сонда қазақ тілінде уғ > у өзгерісі болғанын байқаймыз. Сондай-ақ, қазақ тіліндегі елу сөзін көне түркі тіліндегі елліг сөзімен салыстырғанда да іг >у сәйкестігін байқаймыз. Сонымен, зерттеушілер у дифтонг дауыстысы көне түркі тілінде қолданылған уғ (кейде іг ) дыбыс тіркесі негізінде қалыптасты деген қорытындыға келеді.

Қазақ тілі морфологиялық құрылымының дамуындағы тарихи өзгерістер

Морфологиялық құрылымның дамуындағы тарихи өзгерістерді бақылау үшін фонетикалық заңдылықтардың маңызы зор. Тарихи ауысулар мен дыбыстардың сәйкес келуі, төмендету және элисия құбылыстары, екпіннің әсері және т. б. олар сөздің құрылысына, морфологиялық тұлғаға әсер ете алмайтыны анық. Сол уақытта құбылыстар дивергенции және шоғырландыру, сондай-ақ қандай да бір құрамындағы сөздер. Дивергенция, яғни бір дыбысты бірнеше нұсқаға бөлу, тіпті бірнеше нұсқада да сөздің немесе грамматикалық тұлғаның айтылуына негіз жасайды. Әр түрлі нұсқалардың мысалы ретінде жер мен судың ежелгі орыс атауларының құрамындағы кейбір жұрнақтарды және олардың қазіргі тілде тиімді қолданылатын нұсқаларын салыстыруға болады. Шідерті, Өлеңті, Мойынты - ты// - тілдегі дерек көзі және т. б. сияқты атаулардың құрамында. // толық жиынтық - тек бір қосылыс. Тілдің морфологиялық құрылымының даму ерекшелігі туралы айта отырып, бір жағдайды ескеру керек ол түбірлердің синкретизмі мәселесі.

П. М. Мелиоранский, Күлтегіннің ескерткішіне байланысты, атаудың түбірге де, етістікке де құлдырауының себебі, ең алдымен, түбір атауының омонимдес болып табылады. Соңғы уақытта түркі тілдеріндегі атаулы етістік түбірлерінің омонидесі барған сайын проблемаға айналып келеді. Етістік түбірінің есімдігі тұрақты тіркестерде қолданылады.

Етістік пен есімдердің синкретизмі үш түрлі болып келеді: синкретикалық байырғы түбірлер, синкретикалық туынды түбірлер және синкретикалық қосымшалар. Қазіргі тілімізде түбір деп қаралатын бірсыпыра сөздер - т тұлғасында келеді. Бұл тұлға да осыдан бұрын әңгіме болған қосымшалар тәрізді етістіктер құрамында да есімдер құрамында да кездеседі. Айт, көне түркі тілінде: «ай, «айыт», «айтыш» т. б. Бірақ кейінгі дәуірлерге қатысты қыпшақ жазбаларында: айт (АФ. «Ат - тухват», ПД. ), яғни, түбір мен қосымшасының тұтасқан түрі ғана қолданылған: қайт, көне түркі тілінде: «қай - поварачиваться, оборачиваться . . . қайыт - свернуться, поклониться в сторону . . . қайыш - совм. от қай - . . . » т. б.

-т тұлғалы есімдер де бар. Олардың қай-қайсысы да етістік түбірден жасалғандығы байқалады. Кейбірі мына төмендегідей: үміт, көне түркі тілінде: «ум - надеяться, ожидать . . . »

Халықтық этимология

Халықтық этимология - сөздердің дыбыстық ұқсастығы бойынша шығу тегін анықтауға байланысты пайда болған атау. "Халықтық этимология" терминін неміс лингвисті Ферстеман 1952 жылы енгізген. Ал Н. В. Крушевский "лексикалық ассимиляция"терминін ұсынды. Халық этимологиясы халық дамуының тарихи факторларын, тілдің фонетикалық, морфологиялық және морфологиялық заңдылықтарын ескермейді. Сондықтан, көп жағдайда халықтық этимологияның болжамдары ғылыми этимологияға қайшы келеді. Ғылыми этимология сияқты, халықтық этимология атаулардың уәжділігін анықтауға бағытталған. Алайда, сөздердің дыбыстық ұқсастығы, сыртқы сәйкестік олардың семантикалық байланысын табуға тырысады.

Яғни, сөздердің шығу тегі, этимологиялық сипаттамалары тарихи шындыққа, шынайы болмысқа сәйкес келмейді. Мұнда тілдің даму заңдылықтарын ескерместен, сөздердің дыбысталуы бойынша кездейсоқ сәйкестігі ғана негізге алынады. Халықтық этимология феномені негізінен субъективті психология болып қала береді. тіл білімі тұрғысынан сөз болды. Олар сөздердің шығу тегін дұрыс түсіндіре алмаса да, мәдени зерттеушілер, лингвомәдени зерттеулер үшін халықтық этимологияның үлкен бөлімі бар.

Қазақ тілі тарихындағы дауыссыз дыбыстардың даму жолдары

Қазақ тілінің фонетикасы жайлы алғаш рет Н. Ильминский еңбегінде айтылды. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі Н. Ильминский пікірнше 19 дауыссыздан, 8 дауыстыдан тұрды. Көне түркі жазуы үндестік негізінде жасалған. Сондықтан, жеке дауысты дыбыстардан гөрі дауыссыз дыбыстардың белгісі арқылы буын сапасын белгілеу жазуда басым болды.

Қазақ тілі қыпшақ тілдерінің тобына жататынын айта келе, ол тек қыпшақ тайпалары Одағының тіліне ауыспайтын кейбір субстрат құбылыстарын білдіретінін атап өткен жөн. Соңғы зерттеулер көрсеткендей, мұндай құбылыстар Орхон-Енисей заманынан, сондай-ақ тарихта белгілі оғыз тектес халықтардың тілдерінде Махмұд Қашқари заманынан бері жалғасып келеді.

Қазіргі қазақ тіліндегі ж дыбысы көне түркі тіліндегі сөз басындағы й-дің орнына қолданылған. Й-дің, сонымен қатар көне түркі й-дің көрінісі екенін жазба ескерткіштердегі йана (жəне), йол (жол), йаш (жас), йүз (жүз), йер (жер), сияқты мысалдардан байқауға болады. Ерте замандағы орхон-енисей, сондай-ақ көне ұйғыр жазба ескерткiштерiнде й дербес дыбыстық бiрлiк ретiнде кездескенiмен, ұяң ж бұл сипатта орын алмаған. Сөздің басында кездесетін көне түркі й дыбысының қазіргі түркі тілдеріндегі көрінісі мынадай:

Й - ж: түрік, əзербайжан, түрікмен - йол, йоқ; қазақ, қарақалпақ - жоқ, жол;

Й - ч: татар - йақа; қазақ - жаға; хақас, тува - чаға; түрікмен, түрік, ұйғыр - йер; қазақ -жер; хақас, тува - чир; шор - чер; өзбек - йыл; қазақ - жыл; хақас, тува, шор - чыл;

Сондай-ақ сөз басындағы с дыбысының көптеген сөздер құрамындағы біркелкілігімен қоса, с-һ, с-ш, с-з сəйкестіктерін көре аламыз. Мысалы:

С-һ: түрік - сакал, ноғай, қазақ - сақал, башқұрт: һақал; əзербайжан, түрік, қазақ - сары, башқұрт - һары; құмық, татар, қазақ - сүт, башқұрт - һүт; қазақ - сіз, татар - сез, өзбек - сиз, башқұрт - һез;

С-ш: қазақ, қарақалпақ - есен, башқұрт - ишəн; қазақ, қырғыз, ноғай, өзбек - кесек, башқұрт, татар - кишəк;

С-з: қырғыз, ноғай, өзбек - кесек, алтай, тува - кезек, хақас - кизек; қазақ, қарақалпақ -есен, башқұрт - ишəн, хақас - изен, алтай - езен.

Ежелгі түркі тілдеріндегі дауыссыз дыбыстардыңбейнесін өзара немесе көне түркі тілімен салыстырсақ, көне түркілік сипатты сақтағандары да, жаңаша түрге енгендері де орын алып отырғандығы белгілі жəне бұның барлығы тілдің даму заңдылығынан келіп туындап отыр. Тілдің даму заңдылықтарын ежелгі жәдігерлер арқылы да, қазіргі тілдердің функциялары арқылы да зерттеуге болады. Ежелгі қолданысы сақталған көне түркі тілдері біздің ежелгі тарихымызға жақын болғанымен, кейбір тілдердің ерекшеліктері тілдік уақыттың дамуын, қалыптасуы мен өзгеруін көрсетеді.

Көптік жалғаудың қаллыптасу тарихы

Қазақ тілінде көптік ұғымда жұмсалатын үш түрлі морфологиялық формасы бар. Олардың біріншісі -ыз/-із, -з, екіншісі -қ/-к, үшіншісі -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер формасы (Ысқақов, 1974, 42-б. ) . Осылардың ішінде-лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер жалғауының орны бөлек, чуваш тілін санамағанда, барлық түркі тілдерінде молынан пайдаланылады.

"Кодекс куманикус" және " ат-тухфа аз-Закия . . . "ескерткіштер тілінде лар/ -лар көпше түрі қолданылады. Тілші-түркітанушы А. Курышжанов және М. Зияеваның нұсқауларына сәйкес, үндестік заңына ұшырамай, осы күйдегі әр дауыссыз дыбыстан кейін жалғасады. Көптік жалғаулар, екі семантикалық-грамматикалық мағынада жұмсалады:

1) белгілі бір заттың, санауға келетінін бөлшек түрінде көрсетеді. Мысалы, ағачлар, бизлер, тағлар т. б.

2) адамдардың тобын білдіру мақсатында. Мысалы, Кішілер, азамлар, білмезлер, т. б.

Алтай дәуірінің түркі тілдеріне -л жалғауы есім тұлғаларға жалғанып, ол бара-бара көптік көрсеткішін жоғалтқан.

Зат есімнің қалыптасу тарихы

Зат есім мен сын есімнің категориялары тарихи жағынан бір-бірімен тығыз байланыста екендігі түркітануда белгілі жағдай. Олардың өзара тұрақтылығы, әсіресе сөзжасамдық жұрнақтардан айқын көрінеді. 1960 жылы В. М. Насилов Орхон-Енисей ескерткіштерінің тілі туралы грамматикалық очерк жазды. В. М. Насилов бұл жұмыста Орхон-Енисей ескерткіштерінің мәтіндерін қолдана отырып, алғаш рет олардың дыбыстық жүйесі, морфологиясы, синтаксисі туралы түсінік береді.

Зат есімнің қалай пайда болғандығы туралы сұраққа келетін болсақ, зерттеушілердің пікірінше, ескі жазбаларда зат есімді құрайтын отызға жуық жұрнақтар бар, яғни олар зат есімге тән. Қазіргі түрік тілдеріндегі осы типтегі қосымшалар саны жағынан да, сапасы жағынан да маңызды ерекшеліктерге ие. Т. Кордабаев пен М. Томановтың жұмыстарында зат есімді құрайтын жұрнақтар көп емес екенін айтады. Олар: -лық, -лығ, -ліг; -чы, -чі; -кучі, -ғучы, -гучі; -стан; -ғұн, -ғын, -қын, -ғын. -лық, жұрнақтары ең жиі пайдаланылатын жұрнақтар. А. Есенқұловтың еңбектерінде көне түркі тіліндегі ескерткіштерде жұрнақтардың 25 жуық түрі бар.

-ғ, -г, -ығ, -іг, -уг, -ағ, -ег: алығ

-ғақ, -гек, -қақ, -кек: йырғақ

-ғақы: йырғақы

-ғут: бошғут

-гү: беңігү

-гүн: Бүкегүн

-еч: егеч

Осылайша, Орхон-Енисей ескерткіштерін зерттеу тарихында үш ғасырға жуық уақыт өтті. Орхон-Енисей, Талас ескерткіштеріндегі кейбір жұрнақтары қазіргі кезде түрік, қазақ тілдерінде сақталған. Сондықтан зат есім салыстырылатын түркі тілдеріндегі жеке мағыналы сөз болып саналады. Олар нысанды, табиғи құбылыстарды, оқиғаларды, өмірдің әртүрлі көріністерінің салаларын өз қолына алды.

Сын есімнің қалыптасу тарихы

Сын есімдердің қалыптасуы зат есімдермен тығыз байланыста жүретін құбылыс.

Жалпы түрік тіліндегі сияқты қазақ тілінде де түбір сын есімдер азын-аулақ. Көне сын есімдерді салыстыру кезінде олардың дамуының екі түрлі ерекшелігін байқасақ болады: біріншіден, кейбір сын есімдер зат есімнің тура мағынасын береді. Бұл қазіргі тіліміздегі көк, қара сөздерін атасақ болады. Мұндай сөздің ежелгі ескерткіштерде екі түрлі қолданылуы бар. Кейбір сын есімдердің зат есімдер тобына және, керісінше, кейбір зат есімдердің сын есімдер тобына ауысуы басындағы осындай генитикалық бірліктің табиғи жалғасы болып табылады.

Сын есім дамуының тағы да бір ерекшелігі - оның бұрынғы түбірдің мағынасы кеңеюі, жіктелініп саралануы, сөйтіп бір түбірдің мағынаға ъ ие болуы. Соның бірі: көк сөзі. Ежелгі түрік тілінде бұл сөз заттың түсі мағынасында екі түрлі мағынанда жұмсалды. Алдымен көк аспан деп, аспан түсін білдірсе, кейін көк шөптің де түсін білдіретін болды.

-ығ//-ығ. Бұл жұрнақ көне түркі тілдерінің ішінде молынан тараған.

Мысалы, сарығ~сары, хатығ~қатты, қадығ~қатты, изиғ~ыссы т. с. с шығу төркінін етістік деп айтуға дәлел - бұл сөздердің көне түркі тіліндегі тұлғасы сaрығ, соңғы -ығ негізінен етістікке жалғанатын қимыл-сын қосымшасы. Түркітанушылар -ығ//-ығ қосымшасының шығу тегі белгісіз деп қарайды.

Мысалы: -қай//-кәй, -ғай, -дай, -қыл//-кил, -ғыл-гил, -ғылт т. б. аффиксі қазақ тілінде қапсағай тәрізді сөздер құрамында ұшырайды. Ал, татар тілінде айтылатын -лач, -ләч аффикстері (итләч-етті, йынлач-жүндес) қазақ тілінде кездеспейді. Қарашай-балқар, түрік тілдеріндегі (ақылман, қараман), алтай тілдеріндегі -сығ (дашсығ-тас сияқты, кіззізіг-кісілік), қазақ тіліндегі -гөй (ақылгөй) тәрізді аффикстер көбінесе сол аталған тілдерде және бірен-саран сөздер құрамында айтылады. Мысалы: қазақ тілінде -ман аффиксі сын есім жасамайды, ал қарашай-балқар, түрік тілдерінде сын есім жасайтын аффикстер қатарына жатады. Сол сияқты -сақ аффиксі қазақ тілінде кейбір есімдерге қосылып, субъективтіні басқалардан ерекшелейтін қылық, мінезге үйірлігін білдіретін сын есімдер жасайды: сусақ, малсақ, т. б.

Етістік тұлғаларының даму тарихы
Есімдіктердің қалыптасу тарихы

Есімдік деп отырғанымыз -белгілі бір нәрсенің атын, сынын, санын білдірмейді, бірақ та сол зат атаулы, сын атаулы, сан атаулы сөздердің орнына қолданылатын сөз табы. Бұл сөз табын мағыналарына қарай жіктейтін болсақ қазіргі қазақ тілінде олар бізде жетеу: жіктеу, сілтеу, сұрау, өздік, белгісіздік, болымсыздық, жалпылау. Ал көне түркі ескерткіштеріне келер болсақ, онда есімдіктердің алты түрі кездеседі. Жіктеу, сілтеу, өздік есімдігі мағыналары мен қолданылуы жағынан қазіргі қазақ тілімізбен өте ұқсас келеді. Сонымен қатар, есімдіктің сұрау түрі де біраз көлемде қолданылады екен. Тағы айтар болсақ, бірер сөздер арқылы берілетін, бірақ та тұлға жағынан алатын болсақ қазіргі қазақ тілге ешбір ұқсастығы жоқ есімдіктің түрі де кездеседі. Мысалы айтатын болсақ ол бізде-жалпылауыш есімдігі.