Қазақ тілінің тарихи грамматикасы пәнінің мақсаты мен міндеттері, зерттеу нысаны

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Қазақ тілінің тарихи грамматикасы пәнінің мақсаты мен міндеттері, зерттеу нысаны
Қазақ тілінің тарихи грамматикасы сөзсіз түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы тығыз байланыста. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы тілдегі барлық салалардың қалыптасуы мен дамуын, өзгеру бағыттарын зерттеп түсіндіреді. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы пәні төмендегідей бөлімдерді қамтиды:
Тарихи лексикология
Тарихи фонетика
Тарихи морфология
Тарихи синтаксис
Тіл құрамында тілдің өткен дәуірлерінің белгісі - жеке сөздер, формалар, сөз тіркестері көптеп сақталады. Тарихи грамматика осындай фактілердің барлығын да тілдің белгілі бір дәуірінің көрінісі ретінде пайдаланады
Қазақ тілінің грамматикалық жүйесін дамуын зерттеуде сүйенетіндерек көздер мыналар:
1.көне дәуір ескерткіштері
2.қазақ тілі диалектілері, фольклор, ономастика, кірме сөздер
3.ХУШ-ХІХ ғасырларда жазылған қолжазбалар, қазіргі қазақ тілі.
Қазақ тілінің тарихи грамматикасы пәні Қазақ әдеби тілінің тарихы, Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы пәндерімен тығыз байланыста тілді зерттейді.
Тарихи-салыстырмалы әдістің қолдану мақсаты - қазіргі тілдегі дыбыстар мен морфемалар жүйесінің алғашқы сипатының тарихын, жобасын анықтау.
Қазіргі түркі тілдерінің арасындағы фонетикалық, морфологиялық, лексикалық айырмашылықтарын салыстыра отырып, сол тілдердің көне дәуір ескерткіштеріне қатысын айқындауға мүмкіндік береді .Бұл ретроспективтік тәсіл деп аталады да, жазуға дейінгі көне дәуірлерде қолданыс тапқан тілдің тілдің сипатын болжауға, жобалауға негізделеді.

Ғылыми этимологиянын принциптері
Этимология дегеніміз не? Этимология-тарихи лексикологияның кең саласы. Бұл сөз грек сөздерінің "ақиқат" және "білім" тіркесімінен шыққан. Оның міндеті-сөзді, атаудың мағынасын ашу. Этимологиялық зерттеулер қай тілде жүргізілсе де, ғылыми тұрғыдан олар үш түрлі принципті: фонетикалық, морфологиялық және семантикалық анықтайды. Фонетикалық принцип бір топтағы әр тілдің немесе ана тілінің дыбыстық жүйесіне тән әр түрлі фонетикалық заңдылықтарды қатаң ескеруді қажет етеді (сингармонизм - дыбыстың таралуы және ассимиляциясы, дыбыстардың алмасуы және сәйкес келуі, жүктілік және қосымша дыбыстың әлсіреуі, дыбыстардың естілуі мен ұзаруы, дыбыстардың қаттылығы мен қысқаруы, орын ауыстыру және апокопия, элакия және парагия, рельс және синтез және т.б.)
Морфологиялық принцип Түркі тілдері құрылымының ерекшеліктерін морфологиялық талдаудың негізгі мақсаты, мысалы, түркі тілдерінің құрылымдық құрылымына сәйкес олардың бастапқы түбірі, қарапайым түбірі, туынды түбірі және грамматикасы болады. Сөздердің тұлғалық өзгерістеріне байланысты заңдылықтарына негізделеді. Мәселен, түркі тілдерінің жалғамалық құрылысына сәйкес, олардың ілкі түбір, жай түбір, туынды түбір және граммат. тұлғалардың ара-жігін ажырату болып саналады.
Семантикалық принцип - сөздердің мағынасын анықтауда этимологияның негізгі критерийлерінің бірі болып саналады. Өйткені мағынасыз сөз болмайтыны белгілі және ол мағына сол сөздің дыбыстық не морфологиялық тұлғасына да тікелей қатысты. Этимологиялық принцип. Сөз мағыналарының көнеруі, күңгірттенуі, ұмыт болуы, тоғысуы, іштей жіктеліп, көп мағынаға, тіпті біртекті омонимдерге айналуы, т.б. сөз табиғатына тән семанткикалық заңдылықтар.
Тарихи принцип - белгілі этностың туындысы, ал этнос белгілі бір аумақта, тарихи кеңістіктегі қолданылған сөздер. Оны анықтайтын өзіндік дүниетанымы, дәстүрі, салты, өмір тіршілігі, рухани-материалдық мәдениеті т.б. алынады. Бұл аталған этимологиялық принцип-критерийлер өзара тығыз байланыста, қатыстырыла қолданылады.

Сөздің басы мен аяғындағы тарихи фонетикалық өзгерістер
Қазақ тіліндегі і көне түркілік дыбыстың жалғасы, соның орныққан түрі ретінде қарауға болады. Көне түркі тіліндегі іш, іште, бірсөздері құрамындағы і қазақ тілінде сол сапасында қалған: іс - істе, бір түрінде дыбысталып отырады. Сондай-ақ бірсыпыра тілдерден ескі түркі тіліндегі й, і дыбысына е - нің сәйкестігі де кездеседі. Мәселен,хакас,алтай тілдерінде кім есімдігі кем деп қолданылған.
Бұл фактілер Н.К.Дмитреевтің қазіргі түркі тіліндегі і бір кезгі и-дің редукцияға ұшыраған, қысаңдаған түрі дейтін пікіріне себеп болды. Қазақ тілі вокализмі құрамындағы жаңа дыбыстардың қатарына тыл, станция, электр сөздерінің құрамындағы ы, и, э дыбыстары да жатқызылуы керек. Сөйлеу нормасы қазақ тілінің байырғы ы, и, е фонемалары мен бұлардың арасында кейде көп өзгешелік байқалмайтыны да бар. Бірақ, екінші жағынан, әлгі сөздер құрамындағы ы,и,э қазақ тілінің осыған жақын дыбыстарменен бірдей емес. Негізгі ерекшелігі ы, и, э дыбыстарының фонемалық мәні сөздер құрамында ғана тек солай көріледі. Бұлардың қай қайсысы қазақ тілінде фонемалық дәрежеге жеткен жоқ екенін айту керек.

Қазақ тілі тарихындағы дауысты дыбыстардың дамуы
Ж.Аралбаев қазақ тілі дауыстылар жүйесінің дамуын үш түрлі кезеңге бөліп қарастырған. Олар: көне түркі кезеңі, орта түркі кезеңі және жаңа түркі кезеңі. Ocы аталған дәуірлерде түркі тілдері құрамы кейін заңдылыққа айналып кеткен фонетикалық өзгерістерге алып келді. Ж.Аралбаевтың aйтуы бойынша, көне түркі кезеңінде, түбір сөз бір дaуыcты фoнемa (г), дaуысты және дaуыccыз фoнемaлa (ГС), дaуыccыз және дaуыcты фонема (СГ), дaуыccыз-дayыcты-дayыссыз фoнемалар (CГC) болып құрылған. Бұл кезеңде фонетикалық буын лексика-грамматикалық морфемамен сәйкес болған. Соған oрaй үш дayыcты фoнемa: а, ы, у болғанына назар аудару керек. Осы дауысты фонемалармен қазіргі қазақ тіліндегі байырғы сөздердің басым көпшілігі aйтылaды. Ocы кезеңге қарай дауыстылардың еріндік-езулік жіктелуіне негізделген қосарлы түбірлер (caрт-сұрт) дe қалыптаса бacтaйды. Oртa ғасырда жоғарыда айтылған дaуыcтылaр негізінде жаңа е, і, ү дауыстылары пайда бола бастады. Бұл фонемалар алдыңғы түбір құрамындағы а, ы, у фонемаларының екінші түбір құрамында бейтараптанғандықтан, яғни, семантикалық қызметінің әлсізденуінің нәтижесі пайда бoлды. Тіл дамуының кейінгі дәуірлерінде ғана бұл дауыстылар фонемалық aйырым белгілерге иe болды. Түркі тілдері вокализмінің 8 дaуыстыдaн тұратын жүйесі ocы кезеңде қалыптасты дейміз. XV-XVI ғасырлар aрaсындa дауыстылар жүйесі ә, и, у дыбыcтaрға толығып отырды. Ә дayыcтыcы шығыс тілдерінің ықпалының нәтижесі бoлca, и, у дыбыc қосындылары тіл құрамында болған дыбыc өзгерістерінің нәтижесі.V-VІІІ ғ. жазбаларының тілінде де, орта ғасырдың алғашқы кезеңіне қатысты жазбаларда да мұндай ә фонемасы ұшырамайды. Қазақ тілінің фактілеріне қарағанда, ә фонемасы шығыс тілдерінің әсерімен қалыптасқан деген пікір дұрыс дейміз.
У, И, Ұ, Ү, О, Ө дыбыстарының шығу төркінін қарастырғанда бу,су, кел сөздерінің құрамындағы у дыбысын қазақ тілі грамматикасында дифтонг дыбыс деп алады. Дифтонг деп танылуы көмескі болса да бірде ұ, бірде ү естілтіліп жатады. Қазіргі тілдердің материалдарын салыстырсақ: хақас: суғ, тува, шор: суг, башқұрт: һыу, қазақ: су, қырғыз: суу т.б. Бұл фактілерден мына дыбыс сәйкестігін көруге болады: уғ ыу уу у. Сонда қазақ тілінде уғ у өзгерісі болғанын байқаймыз. Сондай-ақ, қазақ тіліндегі елу сөзін көне түркі тіліндегі елліг сөзімен салыстырғанда да іг у сәйкестігін байқаймыз. Сонымен, зерттеушілер у дифтонг дауыстысы көне түркі тілінде қолданылған уғ (кейде іг) дыбыс тіркесі негізінде қалыптасты деген қорытындыға келеді.

Қазақ тілі морфологиялық құрылымының дамуындағы тарихи өзгерістер
Морфологиялық құрылымның дамуындағы тарихи өзгерістерді бақылау үшін фонетикалық заңдылықтардың маңызы зор. Тарихи ауысулар мен дыбыстардың сәйкес келуі, төмендету және элисия құбылыстары, екпіннің әсері және т.б. олар сөздің құрылысына, морфологиялық тұлғаға әсер ете алмайтыны анық. Сол уақытта құбылыстар дивергенции және шоғырландыру, сондай-ақ қандай да бір құрамындағы сөздер. Дивергенция, яғни бір дыбысты бірнеше нұсқаға бөлу, тіпті бірнеше нұсқада да сөздің немесе грамматикалық тұлғаның айтылуына негіз жасайды. Әр түрлі нұсқалардың мысалы ретінде жер мен судың ежелгі орыс атауларының құрамындағы кейбір жұрнақтарды және олардың қазіргі тілде тиімді қолданылатын нұсқаларын салыстыруға болады. Шідерті, Өлеңті, Мойынты - ты - тілдегі дерек көзі және т.б. сияқты атаулардың құрамында. толық жиынтық - тек бір қосылыс.Тілдің морфологиялық құрылымының даму ерекшелігі туралы айта отырып, бір жағдайды ескеру керек ол түбірлердің синкретизмі мәселесі.
П. М. Мелиоранский, Күлтегіннің ескерткішіне байланысты, атаудың түбірге де, етістікке де құлдырауының себебі, ең алдымен, түбір атауының омонимдес болып табылады. Соңғы уақытта түркі тілдеріндегі атаулы етістік түбірлерінің омонидесі барған сайын проблемаға айналып келеді. Етістік түбірінің есімдігі тұрақты тіркестерде қолданылады.
Етістік пен есімдердің синкретизмі үш түрлі болып келеді: синкретикалық байырғы түбірлер, синкретикалық туынды түбірлер және синкретикалық қосымшалар. Қазіргі тілімізде түбір деп қаралатын бірсыпыра сөздер - т тұлғасында келеді. Бұл тұлға да осыдан бұрын әңгіме болған қосымшалар тәрізді етістіктер құрамында да есімдер құрамында да кездеседі. Айт, көне түркі тілінде: ай , айыт, айтыш т.б. Бірақ кейінгі дәуірлерге қатысты қыпшақ жазбаларында: айт (АФ. Ат - тухват, ПД.), яғни, түбір мен қосымшасының тұтасқан түрі ғана қолданылған: қайт, көне түркі тілінде: қай - поварачиваться, оборачиваться... қайыт - свернуться, поклониться в сторону... қайыш - совм. от қай - ... т.б.
-т тұлғалы есімдер де бар. Олардың қай-қайсысы да етістік түбірден жасалғандығы байқалады. Кейбірі мына төмендегідей: үміт, көне түркі тілінде: ум - надеяться, ожидать...

Халықтық этимология
Халықтық этимология - сөздердің дыбыстық ұқсастығы бойынша шығу тегін анықтауға байланысты пайда болған атау. "Халықтық этимология" терминін неміс лингвисті Ферстеман 1952 жылы енгізген. Ал Н. В. Крушевский "лексикалық ассимиляция"терминін ұсынды. Халық этимологиясы халық дамуының тарихи факторларын, тілдің фонетикалық, морфологиялық және морфологиялық заңдылықтарын ескермейді. Сондықтан, көп жағдайда халықтық этимологияның болжамдары ғылыми этимологияға қайшы келеді. Ғылыми этимология сияқты, халықтық этимология атаулардың уәжділігін анықтауға бағытталған. Алайда, сөздердің дыбыстық ұқсастығы, сыртқы сәйкестік олардың семантикалық байланысын табуға тырысады.
Яғни, сөздердің шығу тегі, этимологиялық сипаттамалары тарихи шындыққа, шынайы болмысқа сәйкес келмейді. Мұнда тілдің даму заңдылықтарын ескерместен, сөздердің дыбысталуы бойынша кездейсоқ сәйкестігі ғана негізге алынады. Халықтық этимология феномені негізінен субъективті психология болып қала береді. тіл білімі тұрғысынан сөз болды. Олар сөздердің шығу тегін дұрыс түсіндіре алмаса да, мәдени зерттеушілер, лингвомәдени зерттеулер үшін халықтық этимологияның үлкен бөлімі бар.

Қазақ тілі тарихындағы дауыссыз дыбыстардың даму жолдары
Қазақ тілінің фонетикасы жайлы алғаш рет Н.Ильминский еңбегінде айтылды. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі Н.Ильминский пікірнше 19 дауыссыздан, 8 дауыстыдан тұрды. Көне түркі жазуы үндестік негізінде жасалған. Сондықтан, жеке дауысты дыбыстардан гөрі дауыссыз дыбыстардың белгісі арқылы буын сапасын белгілеу жазуда басым болды.
Қазақ тілі қыпшақ тілдерінің тобына жататынын айта келе, ол тек қыпшақ тайпалары Одағының тіліне ауыспайтын кейбір субстрат құбылыстарын білдіретінін атап өткен жөн. Соңғы зерттеулер көрсеткендей, мұндай құбылыстар Орхон-Енисей заманынан, сондай-ақ тарихта белгілі оғыз тектес халықтардың тілдерінде Махмұд Қашқари заманынан бері жалғасып келеді.
Қазіргі қазақ тіліндегі ж дыбысы көне түркі тіліндегі сөз басындағы й-дің орнына қолданылған. Й-дің, сонымен қатар көне түркі й-дің көрінісі екенін жазба ескерткіштердегі йана (жəне), йол (жол), йаш (жас), йүз (жүз), йер (жер), сияқты мысалдардан байқауға болады. Ерте замандағы орхон-енисей, сондай-ақ көне ұйғыр жазба ескерткiштерiнде й дербес дыбыстық бiрлiк ретiнде кездескенiмен, ұяң ж бұл сипатта орын алмаған. Сөздің басында кездесетін көне түркі й дыбысының қазіргі түркі тілдеріндегі көрінісі мынадай:
Й -- ж: түрік, əзербайжан, түрікмен -- йол, йоқ; қазақ, қарақалпақ -- жоқ, жол;
Й -- ч: татар -- йақа; қазақ -- жаға; хақас, тува -- чаға; түрікмен, түрік, ұйғыр -- йер; қазақ -- жер; хақас, тува -- чир; шор -- чер; өзбек -- йыл; қазақ -- жыл; хақас, тува, шор -- чыл;
Сондай-ақ сөз басындағы с дыбысының көптеген сөздер құрамындағы біркелкілігімен қоса, с-һ, с-ш, с-з сəйкестіктерін көре аламыз. Мысалы:
С-һ: түрік -- сакал, ноғай, қазақ -- сақал, башқұрт: һақал; əзербайжан, түрік, қазақ -- сары, башқұрт -- һары; құмық, татар, қазақ -- сүт, башқұрт -- һүт; қазақ -- сіз, татар -- сез, өзбек -- сиз, башқұрт -- һез;
С-ш: қазақ, қарақалпақ -- есен, башқұрт -- ишəн; қазақ, қырғыз, ноғай, өзбек -- кесек, башқұрт, татар -- кишəк;
С-з: қырғыз, ноғай, өзбек -- кесек, алтай, тува -- кезек, хақас -- кизек; қазақ, қарақалпақ -- есен, башқұрт -- ишəн, хақас -- изен, алтай -- езен.
Ежелгі түркі тілдеріндегі дауыссыз дыбыстардыңбейнесін өзара немесе көне түркі тілімен салыстырсақ, көне түркілік сипатты сақтағандары да, жаңаша түрге енгендері де орын алып отырғандығы белгілі жəне бұның барлығы тілдің даму заңдылығынан келіп туындап отыр. Тілдің даму заңдылықтарын ежелгі жәдігерлер арқылы да, қазіргі тілдердің функциялары арқылы да зерттеуге болады. Ежелгі қолданысы сақталған көне түркі тілдері біздің ежелгі тарихымызға жақын болғанымен, кейбір тілдердің ерекшеліктері тілдік уақыттың дамуын, қалыптасуы мен өзгеруін көрсетеді.

Көптік жалғаудың қаллыптасу тарихы
Қазақ тілінде көптік ұғымда жұмсалатын үш түрлі морфологиялық формасы бар. Олардың біріншісі - -ыз-із, -з, екіншісі - -қ-к, үшіншісі - -лар-лер, -дар-дер, -тар-тер формасы (Ысқақов,1974, 42-б.).Осылардың ішінде-лар-лер, -дар-дер, -тар-тер жалғауының орны бөлек,чуваш тілін санамағанда, барлық түркі тілдерінде молынан пайдаланылады.
"Кодекс куманикус" және " ат-тухфа аз-Закия..."ескерткіштер тілінде лар -лар көпше түрі қолданылады. Тілші-түркітанушы А. Курышжанов және М. Зияеваның нұсқауларына сәйкес, үндестік заңына ұшырамай, осы күйдегі әр дауыссыз дыбыстан кейін жалғасады. Көптік жалғаулар, екі семантикалық-грамматикалық мағынада жұмсалады:
1) белгілі бір заттың,санауға келетінін бөлшек түрінде көрсетеді. Мысалы, ағачлар, бизлер,тағлар т.б.
2) адамдардың тобын білдіру мақсатында. Мысалы, Кішілер,азамлар,білмезлер,т.б.
Алтай дәуірінің түркі тілдеріне - л жалғауы есім тұлғаларға жалғанып, ол бара-бара көптік көрсеткішін жоғалтқан.

Зат есімнің қалыптасу тарихы
Зат есім мен сын есімнің категориялары тарихи жағынан бір-бірімен тығыз байланыста екендігі түркітануда белгілі жағдай. Олардың өзара тұрақтылығы, әсіресе сөзжасамдық жұрнақтардан айқын көрінеді. 1960 жылы В.М. Насилов Орхон-Енисей ескерткіштерінің тілі туралы грамматикалық очерк жазды. В. М. Насилов бұл жұмыста Орхон-Енисей ескерткіштерінің мәтіндерін қолдана отырып, алғаш рет олардың дыбыстық жүйесі, морфологиясы, синтаксисі туралы түсінік береді.
Зат есімнің қалай пайда болғандығы туралы сұраққа келетін болсақ, зерттеушілердің пікірінше, ескі жазбаларда зат есімді құрайтын отызға жуық жұрнақтар бар, яғни олар зат есімге тән. Қазіргі түрік тілдеріндегі осы типтегі қосымшалар саны жағынан да, сапасы жағынан да маңызды ерекшеліктерге ие. Т.Кордабаев пен М. Томановтың жұмыстарында зат есімді құрайтын жұрнақтар көп емес екенін айтады. Олар: -лық, -лығ, -ліг; -чы, -чі; -кучі, -ғучы, -гучі; -стан; -ғұн, -ғын, -қын, -ғын. -лық, жұрнақтары ең жиі пайдаланылатын жұрнақтар. А.Есенқұловтың еңбектерінде көне түркі тіліндегі ескерткіштерде жұрнақтардың 25 жуық түрі бар.
-ғ,-г, -ығ, -іг, -уг, -ағ, -ег: алығ
-ғақ, -гек, -қақ, -кек: йырғақ
-ғақы: йырғақы
-ғут: бошғут
-гү: беңігү
-гүн: Бүкегүн
-еч: егеч
Осылайша, Орхон-Енисей ескерткіштерін зерттеу тарихында үш ғасырға жуық уақыт өтті. Орхон-Енисей, Талас ескерткіштеріндегі кейбір жұрнақтары қазіргі кезде түрік, қазақ тілдерінде сақталған. Сондықтан зат есім салыстырылатын түркі тілдеріндегі жеке мағыналы сөз болып саналады. Олар нысанды, табиғи құбылыстарды, оқиғаларды, өмірдің әртүрлі көріністерінің салаларын өз қолына алды.

Сын есімнің қалыптасу тарихы
Сын есімдердің қалыптасуы зат есімдермен тығыз байланыста жүретін құбылыс.
Жалпы түрік тіліндегі сияқты қазақ тілінде де түбір сын есімдер азын-аулақ. Көне сын есімдерді салыстыру кезінде олардың дамуының екі түрлі ерекшелігін байқасақ болады: біріншіден, кейбір сын есімдер зат есімнің тура мағынасын береді. Бұл қазіргі тіліміздегі көк, қара сөздерін атасақ болады. Мұндай сөздің ежелгі ескерткіштерде екі түрлі қолданылуы бар. Кейбір сын есімдердің зат есімдер тобына және, керісінше, кейбір зат есімдердің сын есімдер тобына ауысуы басындағы осындай генитикалық бірліктің табиғи жалғасы болып табылады.
Сын есім дамуының тағы да бір ерекшелігі - оның бұрынғы түбірдің мағынасы кеңеюі, жіктелініп саралануы, сөйтіп бір түбірдің мағынаға ъ ие болуы. Соның бірі: көк сөзі. Ежелгі түрік тілінде бұл сөз заттың түсі мағынасында екі түрлі мағынанда жұмсалды. Алдымен көк аспан деп, аспан түсін білдірсе, кейін көк шөптің де түсін білдіретін болды.
-ығ-ығ. Бұл жұрнақ көне түркі тілдерінің ішінде молынан тараған.
Мысалы, сарығ~сары, хатығ~қатты, қадығ~қатты, изиғ~ыссы т.с.с шығу төркінін етістік деп айтуға дәлел - бұл сөздердің көне түркі тіліндегі тұлғасы сaрығ, соңғы -ығ негізінен етістікке жалғанатын қимыл-сын қосымшасы. Түркітанушылар -ығ-ығ қосымшасының шығу тегі белгісіз деп қарайды.
Мысалы: -- қай-кәй, -ғай, -дай, -қыл-кил, -ғыл-гил,-ғылт т.б. аффиксі қазақ тілінде қапсағай тәрізді сөздер құрамында ұшырайды. Ал, татар тілінде айтылатын -- лач, -ләч аффикстері (итләч-етті, йынлач-жүндес) қазақ тілінде кездеспейді. Қарашай-балқар, түрік тілдеріндегі (ақылман, қараман), алтай тілдеріндегі -- сығ (дашсығ-тас сияқты, кіззізіг-кісілік), қазақ тіліндегі -гөй (ақылгөй) тәрізді аффикстер көбінесе сол аталған тілдерде және бірен-саран сөздер құрамында айтылады. Мысалы: қазақ тілінде -ман аффиксі сын есім жасамайды, ал қарашай-балқар, түрік тілдерінде сын есім жасайтын аффикстер қатарына жатады. Сол сияқты -сақ аффиксі қазақ тілінде кейбір есімдерге қосылып, субъективтіні басқалардан ерекшелейтін қылық, мінезге үйірлігін білдіретін сын есімдер жасайды: сусақ, малсақ, т.б.

Етістік тұлғаларының даму тарихы

Есімдіктердің қалыптасу тарихы
Есімдік деп отырғанымыз -белгілі бір нәрсенің атын,сынын,санын білдірмейді,бірақ та сол зат атаулы,сын атаулы,сан атаулы сөздердің орнына қолданылатын сөз табы.Бұл сөз табын мағыналарына қарай жіктейтін болсақ қазіргі қазақ тілінде олар бізде жетеу: жіктеу, сілтеу, сұрау, өздік, белгісіздік, болымсыздық, жалпылау. Ал көне түркі ескерткіштеріне келер болсақ,онда есімдіктердің алты түрі кездеседі.Жіктеу,сілтеу,өздік есімдігі мағыналары мен қолданылуы жағынан қазіргі қазақ тілімізбен өте ұқсас келеді.Сонымен қатар,есімдіктің сұрау түрі де біраз көлемде қолданылады екен.Тағы айтар болсақ,бірер сөздер арқылы берілетін,бірақ та тұлға жағынан алатын болсақ қазіргі қазақ тілге ешбір ұқсастығы жоқ есімдіктің түрі де кездеседі.Мысалы айтатын болсақ ол бізде-жалпылауыш есімдігі.

Жіктеу есімдіктерінің қалыптасу тарихы
Түркі зерттеулерінде жіктеу есімдіктерінің тарихына байланысты бұл есімдіктердің,яғни, мен,сен,ол,сіз,біз.Осы берілген есімдіктердің екі бөлшекке бөлінетіндігі жайлы пікір орын алған:ме+н,се+н,сі+з,бі+з. Яғни бұл жерде біз,сіз есімдіктеріндегі з фонемасы көптік мағынаны беретін қосымша тұлғасында берілсе, мен,сен есімдігіндегі =н фонемасы жайлы нақты пікір болмаған. Ол пікірлерде ең біріншіден-н фонемасын қыстырма дыбыс болмаса жалғастырушы дыбыс деп берілген,екіншіден,-н фонемасын қосымша көрсеткіщ деп таныған,үшіншіден,-н дыбысы ілік септігінің ықшамдалған варианты деп қаралған екен.Тарихи тұрғысынан қалыптасу кезеңінде өзінің жеке сөз ретіндегі дербестігінен айырылған жіктеу есімдігінің III жақ арғытүркілік *i (*n)`ол, сол' тұлғасының із-сілемдері септіктерде (көне түрк. inärü~ïnaru `арырақ, ана жаққа қарай', якут. innä `анда, ана жақта'), тәуелдіктің III жағының қосымшаларында (-ï-i,-sï-sï: чув.-i-e,-ěšě-ěš; якут. -ä-a,-tä-ta), сілтеу есімдіктерінде (түркім. ine `мынау', балқ. In ol `анау, ана біреу', inanda `анау жақта'), қыстырма сөздерде (көне түрк. inčip~ïncïp`сонымен', хал. ïnada, ïna`ča `былайша айтқанда') т.б. сақталып қалған.Орхон-Енисей көне түркі жазбаларында есімдіктердің біршама түрлерін жолықтырамыз.Көне түркі жазбалар тілінде үшінші жақты білдіретін жіктеу есімдігінің жекеше және көпше түрлерінің жеке түрі көрсетілмеген , контекске қарай ажыратамыз.. Оl лексемасы сілтеу есімдігінің қызметінде де жиі пайдаланылады.

Сілтеу есімдіктерінің қалыптасу тарихы
Сілтеу есімдіктеріне жататын сөздердің негізгі лексикалық мағыналары аралық қатынастарды белгілеу болып көрсетілетіндіктен олар үнемі сөйлеушіге не сөйлемдегі субъектіге субстанциялар мен құбылыстардың әр түрлі жақын немесе алыстық сияқты аралық қатынастырын көрсетіп береді. Ескерткіштер жазбасында негізгі сілтеу есімдіктерінің көлемі көп емес, олар септік тұлғаларын қабылдауы арқылы мағыналық шегін көбейтіп отырады.
Сілтеу есімдіктеріне біз көне түркі тілі бойынша Бу,бул,ол,ошал,ошбу,сол,т.б. жатқыза аламыз. Ол,бу,ошал есімдіктері септелген уақытта және де дағ,ча қосымшалары жалғанған кезде,олардың негіздері ан,мун,ошан ретінде өзгеріске ұшырайды.Анда,мундаг,ошандаг. Ол сілтеу есімдігі о і,ә және л, н дыбыстық тұлғалардан жасалады.Бастапқы түпкі түбірі о қазіргі қазақ тілінде басқа да сілтеу есімдіктерінде кездесіп жатады.Түркі тілдерін зерттеуші ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек міне сілтеу мін бул және де е і тұлғаларынан жасалған сөз.Мынау,анау есімдігіндегі у қосымшасының тарихын В.Радлов,Н.Баскаков,Ф.Исқақов,т.б зерттеушілер мынағы,анағы сөздерінің ішіндегі ғы аффиксінің өзгеру себебі деп түсіндіреді. Ол сү анта йоққыштым. Буны есідің.
Сілтеу есімдіктерінің арасындағы ең жиі қолданылатын есімдік ол-бу.Көне жазба ескерткіштердің көбінде соңғы л дыбысы берілмейді.Бу давләтсіз улулук кылса болмаз-Бұл дәулетсіз ұлықтық қылса болмас.Ніча бу дуниа қадғусын йерүрсан-Бұл дүние қайғысын көп-ақ жерсің.Қары хатунтег ол бу дуниа маккар-Кәрі қатындай бұл дүние алдамшы.

Сан категорияларының дамуындағы тарихи өзгерістер
Сөз таптардың арасында басқалардан өзгеше қалыптасқан,бір-бірінен алыс немесе бір-біріне сай келмей жататын осы сан есімдер тобы екен.Ғалым Рамстедт алтай тілдеріне сай деп тек қана төрт сан есімін айтады.Алтай тілінде сөз таптарының басқа түрлері негізгі грамматикалық категориялар ыңғайында бір-бірімен тығыз байланыста болатындығы анық.Сан есім қатарындағы бұл ерекшеліктер олай болса,халықтардың тарихи даму кезеңінде әр қилы саяси-мәдени,экономикалық жағдайлардың негізінде ғана пайда болуы мүмкін.Орхон-Енисей ескерткіштерінің жанынан табылған тас жазуларында,сонымен қатар,одан кейінгі ғасырларға тән ұйғыр,араб жазуының ескерткіштерінде біршама көрініс тапқан сан есімдерге біз мыналарды жатқызамыз: алты, йити, йети, секиз, тоқуз, он, йигирми, йегирми, отуз, қырқ, мин, бин, түмен, т.б
Қазақ тілінлегі сан есімдерді өзге яғни туыстас тілдермен салыстырғанда,сондай-ақ,ескі түркі зерттеулерімен салыстырғанда,олардың барлығына жалпылама кейбір жайттар анықталады.Сан есімнің көп бөлігі өздерінің даму негізі жағынан өзге де сөз таптарымен (есімдер,етістік) нығыз байланысты болып келеді.
Түркі жазуларындағы сан есімді салыстыру кезеңінде көне түркілік қолданысты сақтаған тілдер де, өзге сипатқа енген тілдер де кездесетін болса, басқа түркі тілдеріне қарағанда якут, чуваш тілдері ерекшілігімен көзге ілінеді. Бұны зерттеушілер аталған тілдердің даму, қалыптасуымен байланыстырады.Мысалы айтатын болсақ: Кодекс Куманикуста болжалды сан есімдерді жасауда, біріншіден, түбір сөзге - ар-ер қосымшасы жалғану арқылы жасалса, екіншіден, есептік сан есімдердің басқа сөздермен (көбіне сілтеу есімдігі мен шылау) тіркесуі арқылы жасалады: бірер, бір анча-бір қатар т.б. Болжалдық сан есімнің көне түркі тіліндегі вариантын қазіргі біраз тілдер сақтағандығы байқалады.

Рай категорияларының дамуындағы тарихи өзгерістер
Рай дегеніміз етістіктің модальдық мән беретін тұрғалары болып табылады. Бұйрық райдың даму тарихына келіп тоқталар болсақ: етістік түбірлері көне түркі тіліне де тән "едгүті есід". Қазақ тіліндегі бұйрық райдың жақ көптік түрінің қосымшасы құрамында кездесетін -ың, -ің қосымшасы көне жазбалар тілінде ұшырасады. Мысалы: Су барың тіді ( Әскер барыңдар деді). Бұйрық райдың жағы -зун, -зүн қосымшасы арқылы берліген мысалға назар аударар болсақ: Сү басы Инел қаған Тардуш шад барзун тіді(барсын деді). Ал көпше түрде: Йеме ігідің емгетмең! Толғатмаң! Олуртым( Тағы дп жәрдемдесіңдер! Қудаламаңдар! Қинамаңдар! Мен таққа отырдым).
Бұйрық раймен тығыз байланыста болып келетін - қалау рай. Y-YIII ғасыр ескерткіштер тілінде қалау райдың І жағы -айын, -ейін,-йын,-йін жекеше, -алым,-лым көпше аффикстер арқылы жасалып отырған. Мысалы: Түрк будун өлтүрейін, урғысыратайын- тір ерміс (Түрік халқы: өлейін, ұрықсыз кететін - деген еді). Йарыс йазыда тірілелім тіміс ( Йарыс жазығында жиналайық дедің). Осы аффикстер ешқандай өзгеріссіз осы мағынада орта ғасыр жазбаларында ұшырасады. Бұлардан басқа орта ғасыр жазбаларында -ғайым,-гейім,-ғайын,-гейін,-ғалым, -гелім,-ғалығ,-гелің, -ғалы, -гелі тұлғалары кездеседі. Котвичтің айтуы бойынша, -ғайын күрделі аффиксінің құрамындағы ғ дыбысы түсіп қалып, -айын тұлғасы қалыптасқан. Ал қазақ тілінде қысқарған түрі жекешеде йын, ын, көпшеде ық.
Қазақ тілінде -ғым келеді форматының көне түрі ғұлұқ ерді екенін Махмұт Қашқари атап көрсетеді. М.Қашқари бұл тұлғаның мәнін былай түсіндіреді: "Ол барғұлұқ ерді" дегенде бару оның хақы, ол баруға ниетті делінеді. "Ол мұнда тарғұлұқ ерді" дегенде оның бұл жерде тұру хақы, оның мақсаты осы жерде тұру еді. "Мен сеңе барығлымен" дегенде оның ойында бару ниеті бар. "Ол меңе келіглі тұрұр" дегенде оның келуді ойлап жүргені дегенді білдіреді. Қашқари мақсат мәнін беретін қалау рай тұлғасы деп ығсақ тұлғасын көрсетеді. Қалау райдың бұл түрін етістіктің қимыл есім формасынан жасалған түрі деп санайды. Кейіннен -сақ бөлігі түсіп қалып, -ғы қимыл есімі қалау рай мәніне ие болған, кейін бұл дербестігінен айрылып, көмекші етістікпен тіркесіп жұмсалған.
Шартты рай тұлғасы - са,-се Ү-ҮІІІ ғасыр ескерткіштерінде - сар,-сер түрінде кездеседі: ол йергерү барсар, түрк будун , өлтечісен (өлесің). -Сар аффиксі кейінгі дәуірде , орта ғасырда,соңғы - р сіз кездеседі. Сар тұлғасының синтаксистік қызметі де қазіргі қазақ тіліндегі са тұлғасының қызметіне ұқсас, баяндауыш қызметінде жұмсалады.

Шақ категорияларының дамуындағы тарихи өзгерістер
Шақ категориясы негізінен ашық райға тән болып келеді. Осы шақ дегеніміз істің дәл осы кезде болып жатқанын көрсетеді. Мысалы, Табағачығ өлүртечі (Табғачты өлтіреді). Өтүнүчүмін есідү берті(Өтінішімді ести берді). Жіктік жалғауларын тікелей қабылдаған төрт қалып етістік арқылы, яғни, "отыр, тұр, жатыр, жүр" нақ осы шақ мәнін беру негізінен XII-XIV ғғ. бастау алған.
Өткен шақ негізінде қолданылатын -ды формасы түркі тілдеріндегі ең көне тұлға болып табылады. Өңрекі (алғашқы) будун келті. Ертіс үгүзүг кечігсізін кечдіміз, түн қатдымыз - Ертіс өзенін өткелсіз кештік, түн қаттық. Орхон-Енесей жазбаларында -ды қосымшасының түбірге жалғану арқылы жасалуы дыбыс үндестігі заңына сәйкес те, қарама-қайшы да келіп отырған. Мысалы, өлті-өлді, качды-качты, тоқытдым-тоқыттым. Ал орта ғасыр жазба ескерткіштеріне келер болсақ дыбыс үндестігінің сақталғанын байқаймыз. -ды формасы шығу тегі жағынан қимыл есімімен байланысты. Өткен шақтың -ған есімшелі түрі шақтық мәнде XIII-XIV ғасырлардан бастап қолданылған. Орта ғасырдың жазбаларында ІІІ жақта -ған формасының турур, тур көмекші етістіктерімен тіркесіп жұмсалғанын көре аламыз: Улуғ аталарымыз Түркістандын келген турур. Қазақ тілінде -ып көсемшелі өткен шақ тұлғасы мынандай даму жолынан өткен:
1. Ып+турур+мен - ып+тур+мен - ып+мен - ып+пын.
2. Ып+турур+сен - ып+тур+сен - ып+сен - ып+сын.
3. -ып+турур - ып+тур - ып+ту - ып+ты. Бұл формалардың барлығы XIII-XIV ғасырлардан бастап қолданылған.
Келер шақ істің әлі басталмағанын, тек алдағы уақытта болатынын білдіреді. Мысалы, келүр, олулур, тегүр (жеткізер), көрүр тағы да басқа.
Қорытындылайтын болсақ, қазіргі тіліміздегі шақ тұлғаларының қайсысы да тарихи тұрғыдан қарағанда көбінесе есімшелер негізінде қалыптасқан. Сонымен, шақ категорияларының мағынасы қимыл әрекеттің өту мерзімін білдіру, бұл шақ категориясының мазмұн межесі болса, тұрпат межесі шақ жұрнақтары.

Қызықты этимология.

Септік категориясының даму тарихы
Түркі тілдерінің V - VIII ғасыр ескерткіштері тіліндегі септік жалғаулары кейінгі XI - XV ғасырлар ескерткіштері тіліндегі сондай категориямен грамматикалық қызметтерінің жіктелуі жағынан да, қолданылуы тұрғысынан да бірдей емес. Екі дәуір көріністерін салыстыра қарағанда мынадай негізгі айырмашылықтар айқындалады. V - VII ғасырдағы көне түркі тіліндегі кейбір септіктер екі не үш түрлі грамматикалық мәнде қолданылған, яғни, ол тілде септіктердің диффузиялық күйі байқалады. Онда, сонымен қатар, септік жалғаулардың шылаулар жетегінде айтылуы да енді қалыптаса бастаған құбылыс ретінде ғана көрінед. Қазіргі түркі тілдеріндегі септік жалғаулары басты екі топқа -- грамматикалық септіктер мен көлемдік септіктерге жіктелетіні белгілі. Көне түркі тілінде де нақ осы із бар. Ал септік жалғауларының тілдің даму процесінде семантикалық жіктелуі осы екі топтың әрқайсысының өз ішінде болған құбылыс. Айталық, ілік септік пен табыс септік арасындағы функциялық жіктеліс осындай құбылыс. Көне түркі тілінде, орта ғасыр ескерткіштері тілдерінде септік жалғауларының бірінің орнына екіншісінің алмасып қолданылу құбылысы да көпшілігінде осы екі топтың өз іштерінде ғана байқалады. Семантикалық жіктелу, әрине, сол септік жалғауының алғашқы мағынасына сүйенеді. Ал тілдің даму процесінде септік жалғауының о бастағы мағынасының негізінде жаңа мағыналық мәнер пайда болады, яғни, бұрынғы бір ғана грамматикалық қызмет қолданылу процесінде өз ішінен бірнеше мағыналық мәнерлерге жіктеледі.
Септеу категориясының даму барысында бұған қарама-қарсы құбылыс -- концентрация, яғни, екі не үш септік жалғауы семантикасының бір ғана жалғауға шоғырлануы да болған. Тілдің даму барысында бір-біріне семантикалық жақындығы айқын септік жалғауларының кейбірінің қолданудан шығып, өлі қосымшаға айналуымен байланысты, олардың мағынасы қолдануда тұрақталып қалған жалғауға ауысқан.
Септік жалғауларының морфологиялық және семантикалық дамуы екі түрлі грамматикалық категориямен тығыз байланысты; тіл құрамында жалғаулардың пайда болып, молаюы және етістіктердің меңгеру қабілетінің өзгеріп, кеңеюі. V - VIII ғасыр ескерткіштері тілінде шылаулар өте аз. Сондықтан септік жалғауларының шылаулар жетегінде қолданылуы аса сирек ұшырайды. Ал кейінгі дәуірде шылаулардың сан жағынан молаюымен бірге, септік жалғауларының да семантикалық саралануы күшейеді. Осындай өзгерістің екінші бір түрі етістіктердің меңгеру қабілетінің дамуымен байланысты болған. Көне түркі тіліндегі жиі ұшырасатын, септік жалғаулардың жүйесіз алмасып қолданылуының азайып, белгілі бір жүйеге түсуі де етістіктердің меңгеру қабілетінің сараланып, жіктелуімен тығыз байланысып жатады. Мысалы, көне түркі тілінде атау мен табыс, жатыс және барыс септіктерінің жүйесіз алмасып қолданылуы бар. Кейінгі даму барысында сол етістіктер әлгі септіктердің тек біреуімен ғана қолданылатын болған. Қазіргі тіліміздегі септік жалғаулардың арғы кезеңдегі пішінін, ең алдымен, ескерткіштер тілінен көреміз.

Етістіктің есімше категорияларының дамуы
Көне түркі тілінде есімшелік тұлғалардың саны көп болып келеді. Тілдің дамуы барысында емімшелер азайған. Соған қарағанда олардың азаюына бұрын бірнеше формалар арқылы берілетін мағыналық мәнерлердің бір ғана форма айналасына шоғырлануы себеп болса керек. Көне түркі жазбаларындағы есімшелердің кейбірі күні бүгінге дейін қолданыста болса, кейбірі "өлі" қосымша болып сақталып қалған.
Көне түркі тілінде қолданыста болған есімше категориясының кейбір басты ерекшеліктері мынадай: -мыш Орхон-Енисей жазбалары тілінде, сонымен қатар, кейінгі орта ғасыр жазбаларында да есімшенің өткен шағын жасаған аффикс деп санаймыз. Мысалы, қалмыш(қалған), тегміш (түйіскен), қазіргі біздің тіліміздегі -ған аффиксінің қызметін атқарған. Бұл қосымша сонымен қатар қимыл есімінің қызметінде де кездеседі. Бұл мәнде ол қазіргі біздің тіліміздегі тұйық рай тұлғасы -у-ға сай: бітміш (жазу), берміш(Беру) -мыш формасы ашық райлы етістік қызметінде де қолданылыа, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.